Studies In Sanskrit Sahitya Shastra

Author(s): V M Kulkarni
Publisher: B L Institute of Indology

Page 71

Sanskrit Sahityaśāstra
89 अत्र व्याख्याने मुख्यमस्य सन्वेर्यद्रूप विदूर कारण - बीजस्योत्पत्युद्घाट - फलौन्मुख्यैरुद्भिन्नं भवनाभिमुखं
संपातात्मकत्वं नाम तदस्पृष्टमेव स्यात् ।
यत् साध्यं प्रधानफलं तद् - विघ्नात्मा प्रत्यूह हेतु संपातात्मा नियताप्तिचतुर्व्यवस्थापरिच्छिन्नः प्रधानवृत्तांशः... इति विघ्न हेतु संपातेऽपि प्रत्यासन्नवर्तिनि फले न निवर्तनीयमिति च व्युत्पादयितुमवश्यमेव सन्धौ विघ्नहेतवो निबन्धनीयाः ।
- अ. भा. ३. पृ. २८
59
- ना. द. पृ. ५०
From the passage in the ND it would seem that the original and correct reading in the Abhi Bhā was Vighnakārana (and not Vidūra-kārana-) sampātātmakatvam. 90 नानाविधैः सुखदुःखात्मकैः हास्यशोकक्रोधादिभि- नानाविधैः सुखदुःखात्मकै रतिहासशोकक्रोधादिभिर्भावैरुत्तराणां चमत्कारास्पद जातोत्कर्षाणां यत्
र्भावैरुत्तराणां चमत्कारास्पदत्वे जातोत्कर्षाणां यत् समानयनम् -
समानयनम् ।
अ. भा. ३. पृ. २९
- हेम. का. शा. पृ. ४५५
On the same page of the Abhi-Bhā about ten lines after the passage cited above we have :
यदा च सुखप्राप्तेः फलवत्त्वं तदा रतिहासादिबाहुल्यं प्रारम्भादीनां दुःखहानेस्तु फलवे क्रोधशोकादिदुःखात्मकभावाद् (? भाव - ) बाहुल्यम् -
It is, therefore, quite clear that Hemacandra's passage preserves the correct reading ‘रति -हास-शोक- क्रोधादिभिः '
91 इह च रतिग्रहणं पुमर्थोपयोगि रसगतस्थायिभावोपलक्षणं
तेन वीरप्रधानेषु रूपकेषु प्रतिमुख एव ह्यास्था रतिरूपेण उत्साहः सम्यविषया समीहा चेष्टा विलास इति मन्तव्यम् ।
य एव मुखे रस उपक्षिप्यते, तस्यैव स्थायी विभावानुभावव्यभिचारिभिः पोषणीयः । कामफले रूपके मुखसन्धावुपक्रान्तः शृङ्गारः प्रतिमुखे विलासेन स एव विस्तार्यते । विलासप्रकाशकान्येव चेतराण्यङ्गानि निबन्धनीयानि । वीरादिरसप्रधानेवर्थ फलेषु रूपेषु पुनरुत्साहादिसं पद्विषया (यो) स्त्रियोरी हा व्यापारो विलासः ।
- ना. द. पृ. ६२
In his Marathi translation of this Chapter Prof. Kangle observes that the words pratimukha eva hy astha ratirupena are not found in the MS of the Abhi-Bha and that they are absolutely out of place and that through inadvertance have crept in there from a line above [ कामफलेषु रूपकेषु प्रतिमुख एव ह्यास्थावत्वेन ( १ ह्या स्थाबन्धत्वेन ) रतिरूपेण भाव्यम् ]. Keeping this fact in view as well as the passage from the ND the text of the Abhi-Bha may be corrected as follows:
चेष्टा विलास इति मन्तव्यम् ।
वीरप्रधानेषु रूपकेषु उत्साह संपद्विषया समीहा 92 युक्तिस्तु नियतप्रतिपत्तिपर्यन्तेति विशेषः, रूपमिति चानियता आकृतिरुच्यते । तत्र विशेषप्रतिपत्तिरिहापि तथोपचाराद् व्यपदेशः ।
नानारूपाणामर्थानां संशयोऽनवधारणं रूपमिव रूपम् । अनियतो ह्याकारो रूपमुच्यते । मुखसन्ध्यङ्गाद् युक्तेः कृत्यविचाररूपत्वेन नियताकाराया अस्य भेदः ।
अ. भा. ३. पृ. ४८
-ना. द. पृ. ७३
-अ. भा. ३. पृ. ४२-४३