________________
વિચારોની શૃંખલાથી મુક્ત, ઉન્મનીભાવને પામેલ ચિત્ત જ્યારે કંઈપણ વિચારતું નથી ત્યારે, તે દશાને નિરાકાર, મહાસૂક્ષ્મ, મહાધ્યાન કહેવાય છે. ઉન્મનીકરણનો એક અર્થ છે સમરસતા.
એ સમરસની નીપજનાં મૂળિયાં તરફ ઇશારો આ રીતે થયો છે : જ્યારે મન સંકલ્પ-વિકલ્પથી મુક્ત બને છે, રાગદ્વેષની શિથિલતાવાળું બને છે ત્યારે આનંદની ધારામાં મન લીન બને છે... અને મનની એ અવસ્થાને સમરસ કહેવામાં આવે છે.૪
આ સમરસ-અવસ્થાને સામાયિકની દશા સાથે સાંકળતાં યોગપ્રદીપ ગ્રન્થ કહે છે : જે મન ભૂત અને ભવિષ્યકાળમાં વિચરણ નથી કરતું, (વર્તમાનકાળમાં ઉદાસીન ભાવે રહે છે) તે સામાયિક છે. પવન વગરના સ્થાનમાં રહેલ દીપ સતત જળ્યા કરે છે, તેમ આત્મદીપ અહીં સતત સ્વભાવદશામાં સ્થિર રહે છે.
આત્મસ્વરૂપમાં મનને સ્થિર કરવાની વાત અહીં કાવ્યાત્મક રૂપે કહેવાઈ છે ઃ જ્ઞેય – જાણવા યોગ્ય - આત્મતત્ત્વ શબ્દાતીત છે; જ્ઞાન - તેને જાણનાર
(૨) - િિગ્વિન્તયેન્વિત્ત - મુન્મનીમાવસઽાતમ્ |
1
योगप्रदीप
निराकारं महासूक्ष्मं, महाध्यानं तदुच्यते ॥ ७३ ॥ (3) उन्मनीकरणं तद् यद् मुनेः शमरसे लयः ॥ - योगसार (૪) સહપ-ત્વનામુર્ત્ત, રાદેવિગિતમ્ ।
सदानन्दलये लीनं, मनः समरसं स्मृतम् ॥ ८९ ॥ - योगप्रदीप ध्यातृध्यानोभयाभावे, ध्येयेनैक्यं यदा व्रजेत् ।
सोऽयं समरसीभाव - स्तदेकीकरणं मतम् ॥ ६५ ॥ - योगप्रदीप (૫) અતીત ૬ મવિષ્યન્ત, યન્ત શોતિ માનસન્ ।
तं सामायिकमित्याहु – निर्वातस्थानदीपवत् ॥ ९० ॥ - योगप्रदीप
-
સમાધિ શતક
૪૬
| ri
