________________
Ava
૪૧૦
પથપ્રદર્શક સિદ્ધહસ્તતા નજરે પડે છે. આ અંગેનું લખાણ મદ્રાસની પાસે તેની આસપાસના પ્રદેશોમાં કંડારેલાં મળી આવે છે. શ્રીકણ નામે તિરુવોટિયુર મંદિરમાંના લેખમાંથી સ્પષ્ટ જણાય છે.
શિલ્પીએ બંસરી બજાવતી સૌન્દર્યમયી યુવતીનું શિલ્પ અદ્ભુત દેવાલય-ચક્રવર્તી સોવરશિ'
કંડારેલું છે. તેવો લેખ આ શિલ્પ ઉપર કોરેલો છે. ચંદેલાના
સૌથી શ્રેષ્ઠ શિલ્પીઓમાં ચિત્રકાર શ્રીસાતન છે. તેનો પુત્ર ઉત્તરકાલીન ચાલુક્યના શિલ્પી સોવરશિ અંગેના લેખમાં
ચિંતનક નામે છે. બોધિસત્ત્વ નાદનું શિલ્પ જે “મહોબામાંથી જણાવ્યું છે કે તેની ચતુરાઈએ હાથી, સિંહ, બળદ અને બીજાં
મળેલું તેમાં સુંદર અક્ષરોમાં લખેલું છે કે ચિત્રકર નામના ઘણાં પશુઓની આકૃતિઓ, એકબીજાને વીંટળાયેલી બતાવેલી
ચિત્રકાર જાતિના અને તમામ લલિતકલાનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરનાર છે. આ શિલ્પીની તે લેખમાં આત્મસ્તુતિ કરેલી છે.
ચિત્રકાર શ્રીસાતાના પુત્ર સકલશિલ્પ વિદ્યાકુશલ છિન્નકે આ શબ્દલેખનમાં હંસ અને મોરની આકૃતિનો ઉપયોગ તેણે કર્યો છે.
શિલ્પ કર્યું છે. ચિત્રકાર શ્રીસાતનની આ કલાની કુદરતી બક્ષિસ ઇત્તગીના મહાદેવના મંદિરમાં કંડારેલી શ્રેષ્ઠ આકૃતિ અને તેમાં
એટલી મહાન છે કે તેનાં સગાંસંબંધીઓએ સુંદર શિલ્પતારા વિપુલ પ્રમાણમાં ભાતને લીધે તેની શ્રેષ્ઠ શિલ્પી તરીકે ગણના
બનાવ્યું. તેમાં લેખ છે કે તે જાણીતા ચિત્રકાર સાતનની પુત્રવધૂ થાય છે. શિલ્પોમાં શ્રેષ્ઠ એવી મંદિર રચના અને તેની કૃતિઓ
છે. તેણે મર્યાદામાં રહેવા માટે પોતાનું નામ નથી આપ્યું. તેને મંદિરોના બાદશાહ તરીકે ખ્યાતિ અપાવે છે. તેમાં વિના થી શાસનની
ચિત્રકાર શ્રી સાતનની વધૂનું આ શિલ્પ છે. સોવરશિને દેવાલય-ચક્રવર્તી ગણાવ્યો છે.
વિજયસેનના સુંદર મરોડમાં કોરેલા લેખમાં મહાન બેલુરનાં હોયશલા મંદિરો તેમજ સોમનાથપુરમાં
કલાકાર શૂલપાણિ તે વારેન્દ્ર અને તેના વંશજની આ મંડળીમાં કેટલીયે શિલ્પાકૃતિઓમાં શિલ્પીનાં નામો આપેલાં છે અને તેમની એ ગોષ્ઠી શિલ્પી હતો. તેના પિતાનું નામ બૃહસ્પતિ અને દાદાનું પ્રાપ્ત કરેલી વ્યક્તિગત સિદ્ધિ તેમાં જણાવેલી છે. આ શિલ્પીઓનાં
નામ માનદાસ અને વડાદાદા ધર્મ જણાવેલું છે. બંગાળમાં નામો જેવા કે ચાવણ, દાસોજ, મલિયન, પરીમલોજ, ચિક્કર
કલાકારીગરી માટે ઘણું અભિમાન જણાય છે. તેનો ઉત્સાહ હમ્પ, કંચ મલ્લોયણ, મસદ અને નાગોજ. ચાવણ પણ
બીજા શિલ્પીઓમાં બતાવેલો છે, જેમ કે સૂત્રધાર વિષ્ણુભદ્ર, શિલ્પીઓમાં શ્રેષ્ઠ હતો. ચિક્ક હમ્પ ત્રિભુવનમલદેવનો શિલ્પી શિલ્પી મટ્ટીધર તે વિક્રમાદિત્યનો પુત્ર, કર્ણભદ્ર, શુભદાસનો પુત્ર હતો. તેથી રાજાએ તેને શિલ્પીઓમાં “સર્વ વિજેતા' તરીકે
મંખદાસ અને બીજા ઘણા શિલ્પીઓ. ગણાવ્યો છે. મલ્લિયન શિલ્પીઓમાં વ્યાઘ સમાન હતો. વિષ્ણુ
મગધનો શિલ્પી સોમેશ્વર પોતાની જાતને કુશળ ચિત્રકાર વર્ધન નામના રાજા પણ શિલ્પીઓને બહુમાન આપતા અને
તરીકે ઓળખાવે છે. તેણે સુંદર ચિત્ર તેની યુવાન પ્રિયતમાનું પોતાને પર્વતોમાં વજ સમાન ગણતા કેટલાક શિલ્પીઓ પોતાને
રંગબેરંગી સુશોભનવાળું એક ચિત્તે આનંદમયી ધ્યાનભોક્તા સાથે શ્રેષ્ઠ શિલ્પીઓના વિદ્યાર્થી તરીકે માનવામાં અભિમાન લેતા. તેવા
દોર્યું હતું. તે પોતાની જાતને શિલ્પવિનુ–માગધઃ ગણાવે છે. એક વિદ્યાર્થીએ ત્રિભુવનમલ્લદેવને પોતાના ગુરુ ગણ્યા છે.
દસમા સૈકાનો વિખ્યાત શિલ્પી ઇન્દ્રનીલમણિ સોમનાથપુરમમાં કેટલાંક નામો લેખમાંથી મળી આવે છે.
પાલરાજ્યમાં થઈ ગયો. તેના શિષ્ય અમૃતે સુંદર સૂર્યની મૂર્તિ જેમ કે બાલિહ, મરણ, નાસીહ, ચૌડીહ, બોમ્મ, લોહિત, ચામય
બનાવી હતી તે બ્રિટીશ મ્યુઝિયમમાં છે. ઇન્દ્રનીલમણિનો શિષ્ય મલ્લિતમ્મ, મસણીતમ વગરે..
શીલ ખૂબ બુદ્ધિશાળી હતો અને તેણે પોતાનો અહોભાવ તેના પરમાર વંશના રાજા ભોજ કલા અને સાહિત્યના મહાન ગુરુ પ્રત્યે વ્યક્ત કરેલો છે. આમાં શિલ્પીનો ભાવ, પોતાના આશ્રયદાતા હતા. તેના સમયની શ્રેષ્ઠ મૂર્તિ વાગ્દવી (સરસ્વતી) નિષ્ણાત ગુરુ અને તેમની કલાની જાણકારી અંગેની સ્પષ્ટ વાત બ્રિટીશ મ્યુઝિયમમાં છે. તેની પગથીમાં લેખ છે કે ધારાનગરીના તેના લેખમાંથી તરી આવે છે. તેણે તેમની યાદગીરીમાં રાજા ભોજે વિદ્યાદેવીની મૂર્તિની સ્થાપના કરાવી. તેની સાથે તેના આભારની લાગણી વ્યક્ત કરી છે. શિલ્પીનું નામ પણ આપેલું કે જેણે તે પ્રતિમા બનાવી. તેનું નામ
ગુજરાતના યશસ્વી કલાધરો સૂત્રધાર મનથલ. તેની સહિરના પુત્ર તરીકે નોંધ છે.
ગુજરાતની જાહોજલાલી અને સમૃદ્ધિ તો ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ ચંદેલાની સ્મારક ઇમારતોમાં ઘણા શિલ્પીઓનાં નામ
છે. એ વૈભવ-વારસાને બંધાવનાર અનેક રાજાઓ, શ્રેષ્ઠીઓ, આપેલાં છે. તેમાંના વ્યક્તિગત શિલ્પીઓનાં નામ ખજૂરાહો અને
જનસમુદાયો હતા. ગુજરાતનો શિલ્પ સ્થાપત્યનો વારસો આજે
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
