________________
૪૩૪
પથપ્રદર્શક ઓરગનના નિર્માતા મી. એમ. કેઝેરીલ (જેને કશીરાઈલ કહીએ અવસાન થયું. તેમની સ્મૃતિમાં પ્રભાતદેવજી જન્મ જયંતી છીએ) પાસે હાર્મોનિયમ બનાવડાવ્યું. જે “ઓલ ઇન્ડિયા ઉજવવાનો ક્રમ તેમના સંગીતપ્રેમીજનો અને કુટુંબીઓએ ઉપક્રમ હિન્દુસ્તાની સંગીત કોન્ફરન્સમાં પ્રદર્શિત કરેલું. તેમના સંગીત યોજ્યો છે. તેમનો સંગીત વારસો તેમના કુટુંબીજનોએ જાળવ્યો ક્ષેત્રના વિશિષ્ટ યોગદાનને લક્ષમાં રાખી બ્રિટીશ સરકારના છે. જયેષ્ઠકુમાર શ્રી જયદેવજી કાબેલ સરોદવાદક છે. વાયસરોય ઓફ ઇન્ડિયા દ્વારા “ઓથોરીટી ઓફ હિન્દુસ્તાની જયદેવજીનાં પત્ની સૌ. જયરાજકુમારીજી તબલા વાદનમાં મ્યુઝીક' નો ખિતાબ અપાયેલો. અમદાવાદમાં ૧૯૨૪માં સંગીત નિપુણ છે અને તેમના પુત્રો મૃગેન્દ્રકુમાર તથા તેમના પુત્ર પરિષદ ભરાયેલી તેના તેઓશ્રી પ્રમુખપદે હતા. આ ઉપરાંત દિવ્યેન્દ્રજી પણ વાદનકળામાં ખૂબ જ રસ લે છે. ઉપરાંત તનુદાદા લખનૌની સંગીત પરિષદના પણ પ્રમુખ નિમાયા હતા. કુ. શ્રી રૂપદેવજી, શ્રી મહિપાલદેવજી, શ્રી ગૌરવદેવજી, પ્રભાત
આ બધું છતાં તેમનો પ્રિય વિષય હતો સંગીતની સાધના દેવજીનો સંગીત વારસો દિપાવી રહ્યા છે. એક જ રાજવી કુટુંબના કરવી અને શિક્ષણ આપવું. એમના શિષ્યવર્ગમાં શ્રી મોહનલાલ સંતાનોમાં આવો સંગીત વારસો સાતત્યપૂર્વક જળવાય એ એક કંસારા, શ્રી મોહનભાઈ બલસારા, સ્વ. અંબાલાલ સિતારી અને વીરલયોગ છે. પ્રભાતદેવજીનું સાચું સ્મારક તો આ સંગીત સાધકો
સ્વ. દોસ્ત મોહમ્મદ મુખ્ય હતા. મોહનલાલ કંસારા સારા છે પણ કુમારશ્રીની સંગીત શિક્ષણની મહેચ્છા તો ત્યારે જ પરિપૂર્ણ સંગીતજ્ઞ હતા. મોહનભાઈ બલસારા સારા વાયોલીન વાદક અને થશે જ્યારે દક્ષિણ ગુજરાતનું શિક્ષણ ખાતું પ્રત્યેક શાળા કોલેજમાં મ્યુઝીક કંપોઝર અને મ્યુઝીક ડાયરેકટર હતા. તેમણે ફિલ્મ અને
૨ હતા. તેમણે ફિલ્મ અને સંગીત વિદ્યાના શિક્ષણનો પ્રબંધ કરે. રાજવી સંગીતજ્ઞ આકાશવાણી પર સંગીત રજૂ કર્યું છે. સ્વ. અંબાલાલ સિતારી પ્રભાતદેવજીનો આત્મા એ જોઈ અનેરી પ્રસન્નતા પામશે. વિવિધ વાદ્યોના સંશોધક અને સર્જક હતા. સ્વ. દોસ્તમોહમ્મદ મણિલાલ કરુણાશંકર નાયક શાસ્ત્રીય તથા સુગમસંગીત અને ભક્તિસંગીત બહુ જ કુશળતાથી
તેઓ ભાવનગર રાજ્યમાં હાર્મોનિયમ શિક્ષક તરીકે કામ ગાતા. આકાશવાણી પર તેમના કાર્યક્રમો અવાર-નવાર થતા હતા.
કરતા હતા. તેમણે હાર્મોનિયમ શિક્ષક ભાગ-૧ અને ભાગપોતાના ગુરૂની સ્મૃતિમાં તેમણે “શ્રી પ્રભાતદેવજી સંગીત ભારતી’
૨ એમ બે પુસ્તકો લખ્યાં હતાં. આ પુસ્તકોમાં નાટકનાં સારાં નામની સંસ્થા દ્વારા શિક્ષણકાર્ય તથા પ્રચાર કાર્ય કરેલું.
ગાયનોની નોટેશન પદ્ધતિથી રજૂઆત છે. આ ઉપરાંત તેમાં સંગીત જગતમાં કળાકાર પોતે કેવો ઊંચા દરજ્જાનો
નરસિંહ, મીરાં, ઉદેભાણનાં પદો અને ભજનો, કાનના ગઝલ કળાકાર છે તે તેની પ્રત્યક્ષ કળા પ્રસ્તુતિથી જ કિંમત થાય છે.
અને કાવ્ય, પ્રભાશંકર પટ્ટણીનાં કાવ્યો અને દલપતરામની પ્રભાતદેવજીની સંગીત સાધના અનન્ય હતી. તેમના બંગલા સામે
ગરબીની પણ નોટેશન પદ્ધતિથી રજૂઆત છે. આ પુસ્તક પહેલો તળાવમાં આવેલું શંકર ભગવાનનું મંદિર છે, ડાબી બાજુના ભાગ મહારાજા ભાવસિંહજીએ અને બીજો ભાગ કિનારે મંદિર સામે પીરની દરગાહ છે. પ્રભાતદેવજી શિવરાત્રીના
- કૃષ્ણકુમારસિંહજીએ છપાવી આપ્યો હતો. દિવસે શંકરને પોતાના હાથનું ઘીનું કમળ બનાવી પૂજતા અને
મણિલાલે NADN કંપનીનાં નાટકનાં ગીતોનાં નોટેશન દરગાહ પર ચાદર ઓઢાડે. શિવરાત્રીના દિવસે સંગીતકાર્યક્રમ
વગેરે પણ કર્યા હતાં. એ માટે તેઓ કંપની સાથે કલકત્તા સુધી યોજે. આવા એક કાર્યક્રમમાં તેમનું બીનવાદન સાંભળવા એક
જતા હતા અને રાજ તરફથી એ માટે તેમને દસથી વીસ ફણીધર નાગ આવ્યો. સાંભળતો જાય ને ડોલતો જાય. અન્ય
દિવસની રજા પણ મળતી હતી. શ્રોતાઓને ડરશો નહિ કહી તેમણે બીનવાદન ચાલુ રાખ્યું. સંગીત
વળી તેમણે ઊંડી વખારનાં નાકે એક ક્લબ પણ કરી પૂરું થયું ને નાગદેવે વિદાય લીધી. એવી જ રીતે એક વાર
હતી અને તેમાં સંગીતશિક્ષક તરીકે ક્લાસીસ ચલાવતા. પોતાના નિવાસસ્થાને બીનવાદન કરતા હતા ત્યારે એક બુલબુલ બીન પર આવી બેસી સાંભળવા લાગ્યું તે આનંદ આનંદ કરતું
વિઠ્ઠલદાસ સૂરજરામ રહ્યું. વાદન પૂરું થયા પછી જ તે ચાલ્યું ગયું.
તેઓ પણ ભાવનગર રાજ્યના સંગીત શિક્ષક હતા. તેઓ સદાય બીજાના દુઃખે દુ:ખી અને સુખે સખી એવા બહુ સારું ગાઈ નહોતા શકતા પણ સમજાવી શકતા હતા. ઋજુત્વભાવના આ રાજવી ગરીબ વિદ્યાર્થીઓને પોતાને
હીરાલાલ શિવરામ ત્યાં આશ્રય આપી શિક્ષણ આપતા. આવા ઉમદા રાજવીનું
ભાવનગર રાજ્યના રાજ્યગાયક હતા. તેમનો કંઠ મીઠો અઠાવન વર્ષની ઉંમરે ૨૫-૧-૧૯૪૭ના રોજ નવસારી મુકામે હતો.
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
