________________
૫૫૦
ઑક્ટોબરની ૧૧મી તારીખે થયો હતો. પિતા પ્રભુદાસ નડિયાદની મ્યુનિસિપાલિટીમાં નોકરી કરતા. પિતા તથા માતા હીરાબહેન ઉર્ફે સરોજબહેન-બંને ધાર્મિક વૃત્તિનાં હતાં. આમ મગનભાઈને ધર્મભાવના માતાપિતા તરફથી વારસારૂપે સાંપડી હતી. તેમનું લગ્ન નાની વયે થયું હતું. પત્નીનું નામ હતું ડાહીબાઈ.
તેમણે પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ નડિયાદમાં પ્રાપ્ત કર્યું. ઇ.સ. ૧૯૧૭માં મુંબઈ યુનિવર્સિટી દ્વારા લેવાયેલ મેટ્રિકની પરીક્ષામાં તેઓ ત્રીજે નંબરે પાસ થયા હતા. તેમણે મુંબઈની એલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજમાં ઉચ્ચ અભ્યાસનો પ્રારંભ કર્યો. પરંતુ તેવામાં ગાંધીજીએ આઝાદી અને અસહકારની ચળવળ ચલાવી અને એ ઝુંબેશના આદેશને માન આપી બી.એ.ની પરીક્ષામાં બેસવાને બદલે તેમણે ઇ.સ. ૧૯૨૧માં કૉલેજ છોડી. અમદાવાદમાં ગાંધીજીએ સ્થાપેલી ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં અભ્યાસ કરી ત્યાંથી સ્નાતક થયા.
સ્નાતક થઈને તેઓ બોરસદના વિનયમંદિરમાં શિક્ષક તરીકે જોડાયા. પછીથી ગુજરાત વિદ્યાપીઠના મહાવિધાલયમાં ગણિતના ફેલો બન્યા. સાબરમતી સત્યાગ્રહ આશ્રમની રાષ્ટ્રીય શાળામાં પણ તેમણે અધ્યાપનકાર્ય કર્યું છે. ૧૯૨૮ થી તેઓ ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં ગણિતના અધ્યાપક તરીકે કાર્યરત હતા.
ઇ.સ. ૧૯૩૦માં ગાંધીજીએ સવિનય કાનૂનભંગની ચળવળ જાહેર કરી એ સમયે ખેડા, ભરૂચ અને સુરત જિલ્લામાં લોકમત કેળવવાનું કામ મગનભાઈએ કર્યું હતું. ઇ.સ. ૧૯૩૨ના જાન્યુઆરીમાં બ્રિટીશ સરકારે ગુજરાત વિદ્યાપીઠને ગેરકાનુની ઠરાવી તેને બંધ કરવા આદેશ આપ્યો. મગનભાઈને એ વિદ્યાપીઠના અનુસંધાનમાં જેલની સજા ભોગવવી પડી હતી. ઇ.સ. ૧૯૩૫ના આરંભથી તેઓ વર્ધા મહિલા આશ્રમના સંચાલન માટે ત્યાં ગયા અને સંચાલક તથા શિક્ષક તરીકે બેવડી જવાબદારી નિભાવી. ઇ.સ. ૧૯૩૬માં તેઓ ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં પરત આવ્યા. ઇ.સ. ૧૯૩૭ થી ૧૯૬૦ સુધી તેઓ આ વિદ્યાપીઠના મહામાત્ર રહ્યા હતા.
ઇ.સ. ૧૯૩૯માં મગનભાઈએ શિક્ષણ અને સાહિત્ય' નામનું માસિક શરૂ કર્યું. આ સામયિક દ્વારા ગાંધીજીના શિક્ષણ વિષેના વિચારોનો પ્રચાર કરવામાં આવતો. એપ્રિલ ૧૯૬૧ સુધી તેના તંત્રી તરીકે તેમણે સેવા આપી હતી.
ઇ.સ. ૧૯૪૨માં શરૂ થયેલ ‘હિંદ છોડો’ આંદોલનને કારણે ઇ.સ. ૧૯૪૪ સુધી ગુજરાત વિદ્યાપીઠ નિષ્ક્રિય બન્યું. મગનભાઈને જેલ ભેગા કરવામાં આવ્યા. આ ચળવળ દરમિયાન
Jain Education Intemational
પથપ્રદર્શક
કોંગ્રેસ દ્વારા દેશમાં ભાંગફોડની જે પ્રવૃત્તિ આચરવામાં આવી હતી તેની ટીકા જેલવાસ દરમિયાન મગનભાઈએ કરી હતી. પછીથી ગાંધીજીએ પણ મગનભાઈના મતને સમર્થન આપ્યું હતું. મગનભાઈ અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ સ્કૂલબૉર્ડના ઇ.સ. ૧૯૪૬થી ઇ.સ. ૧૯૫૩ સુધી પ્રમુખ રહ્યા હતા. ઇ.સ. ૧૯૪૬માં તે નવજીવન ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટી બન્યા. ઇ.સ. ૧૯૪૭માં તેઓ મહાદેવ દેસાઈ સમાજસેવા મહાવિદ્યાલયના આચાર્ય બન્યા.
ગાંધાવાદી મૂલ્યોને કેન્દ્રમાં રાખી શિક્ષણ, ગૃહઉદ્યોગ, નશાબંધી વગેરે માટે મગનભાઈએ ઝુંબેશ ચલાવી હતી. પ્રાથમિકથી છેક ઉચ્ચ શિક્ષણ સુધી શિક્ષણની ભાષા ગુજરાતી હોવી જોઈએ તે બાબત પર તેમણે ખૂબ જ આગ્રહપૂર્વક પ્રચાર કર્યો હતો. કિશોરીલાલ મશરૂવાળાના સાથમાં તેમણે થોડો સમય ‘હિરજન’ સામિયકના સહતંત્રી તરીકે સેવા આપી હતી. મુંબઈ રાજ્યની વિધાન પરિષદના સભ્ય તરીકે પણ તે ઇ.સ. ૧૯૫૨માં નિમાયા હતા. તેમની નિયુક્તિ ગુજરાત યુનિવર્સિટીના કુલપતિ તરીકે થઈ હતી. ત્રણેક વર્ષ બાદ તેમણે આ પદ પરથી રાજીનામું આપ્યું. છતાં થોડાંક વર્ષ તે યુનિવર્સિટીની વિનયન શાખાના વડા રહ્યા હતા. સાથીઓ તથા ટ્રસ્ટીઓ સાથે સૈદ્ધાંતિક મતભેદ થતાં ઇ.સ. ૧૯૬૧માં તેઓ ગુજરાત વિદ્યાપીઠથી
અલગ થયા હતા.
મગનભાઈ તેમના જીવનકાળ દરમિયાન પાંત્રીસેક સમિતિઓ સાથે જોડાયેલા હતા. શિક્ષણ, સંસ્કૃતિ, ઇતિહાસ, ગાંધીદર્શન, ધર્મ, રાજકારણ, અર્થકારણ, સમાજશાસ્ત્ર વગેરે વિવિધ વિષયો પર તેમણે પુસ્તકો તથા લેખો લખ્યાં છે. તેમણે કેટલાંક પુસ્તકોનો અનુવાદ પણ કર્યો છે. ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાંથી છૂટા થયા પછી ઇ.સ. ૧૯૬૧ થી જીવ્યા ત્યાં સુધી ‘સત્યાગ્રહ’ નામના સાપ્તાહિકના તેઓ મંત્રી રહ્યા હતા.
તેમનાં લખેલાં પુસ્તકોમાં દારૂનિષેધ અને સ્વરાજ, સત્યાગ્રહની મીમાંસા, હિંદની અંગ્રેજ વેપારશાહી, અંગ્રેજી અને સાંસ્કૃતિક સ્વરાજ, રાજા રામમોહનરાયથી ગાંધીજી, મેકોલે કે ગાંધી, ગાંધીજીનો જીવનમાર્ગ વગેરે ગણનાપાત્ર છે. સુખમની, અપંગની પ્રતિભા, જયજી, જેકિલ અને હાઈડ, જગતનો આવતી કાલનો પુરુષ વગેરે તેમણે ભાષાંતર કરેલાં પુસ્તકો છે. ગુજરાતી જોડણીકોશની પાંચમી આવૃત્તિ તૈયાર કરવામાં તેમનું મહત્ત્વનું યોગદાન છે.
ઇ.સ. ૧૯૬૯ના ફેબ્રુઆરીની ૧ લી તારીખે તેમણે કાયમી વિદાય લીધી.
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
