________________
૫૪૮
કેટલાંક પુસ્તકો વડોદરા રાજ્યની સયાજી સાહિત્યમાળા પ્રકાશન શ્રેણી દ્વારા પ્રકાશિત થયાં હતાં. પુત્ર ભરતરામનાં પણ ઠીકઠીક સંખ્યામાં આ શ્રેણીને ઉપક્રમે પુસ્તકો પ્રગટ થયાં હતા. તેમાંનાં કેટલાંક આ પ્રમાણે છે : રણજીતસિંહ (૧૯૨૦), સમુદ્રગુપ્ત (૧૯૨૧), શ્રી હર્ષ (૧૯૨૧), તુકારામ (૧૯૨૨) અને શૂરવીર શિવાજી (૧૯૨૪) ચરિત્રગ્રંથો ઉપરાંત નાની નાની વાતો' (૧૯૫૬), ‘ભવાઈના વેશની વાતો’ (૧૯૬૪), પ્રસંગશતક (૧૯૭૬), ‘અર્થશાસ્ત્રની ઓળખાણ' (૧૯૨૪), ‘રાષ્ટ્રીય કેળવણી' (૧૯૨૬) અને ‘અશોકના શિલાલેખો' (૧૯૨૬) જેવી અભ્યાસ-પુસ્તિકાઓ તથા ‘મૂછમાં હસો’ (૧૯૫૦) જેવી હાસ્ય-નવલકથા, ‘અભિષેક’ નામનો કાવ્યસંગ્રહ.
ઇ.સ. ૧૯૫૯માં પ્રસિદ્ધ થયેલ મારી સાહિત્યસેવા’માં તેમની સાહિત્યિક ગતિવિધિનો પરિચય સાંપડે છે. ઇ.સ. ૧૯૫૭માં તેમણે સહ-સંપાદક તરીકે વડોદરા રાજ્યની સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ' નામનો એક માહિતીગ્રંથ તૈયાર કર્યો હતો. આ ગ્રંથમાં વડોદરા રાજ્યમાં પ્રકાશિત થતી શ્રી સયાજી સાહિત્યમાળા, શ્રી સયાજી બાલજ્ઞાનમાલા, શ્રી સયાજી જ્ઞાનવિકાસમાળા, સંસ્કૃત ગ્રંથમાળા, પ્રાચ્યવિદ્યા ગ્રંથમાળા વગેરે કુલ ૨૩ ગ્રંથમાળાઓ અંતર્ગત પ્રગટ થયેલાં પુસ્તકોની યાદી આપી છે.
તેમનાં અન્ય પ્રકાશિત થયેલાં પુસ્તકો આ પ્રમાણે છે : ધી મૉડર્ન ગુજરાતી-ઇંગ્લિશ ડિક્શનરી' (૧૯૬૧), ‘દેશ્ય શબ્દકોશ' (૧૯૬૫), નાકરકૃત મોરધ્વજાખ્યાન' (૧૯૨૪). ભાલણ અને મંગલકૃત ‘ધ્રુવાખ્યાન’ (૧૯૨૪) તથા કેટલાક અનુવાદો જેવા કે ‘મા-બાપને બે બોલ' (૧૯૧૭), વીર પુરુષો (૧૯૧૮), ‘સંસ્કૃતિ અને પ્રગતિ’ (૧૯૨૧), ‘પ્રાચીન હિંદમાંની કેળવણી’ (૧૯૨૩), ‘રોમનો ઇતિહાસ’, (૧૯૨૩), ‘અશોકચરિત’ (૧૯૨૭), ‘હિંદના ઇતિહાસની વાતો' (૧૯૨૮), પ્રાચીન હિંદમાં સંઘજીવન (૧૯૩૪), ‘વેપારની ચાવી’ (૧૯૩૫) તથા ‘અદ્ભુત અલકા' (૧૯૫૭).
ઇ.સ. ૧૯૩૦ના ડિસેમ્બરની ૨૫મી તારીખે તેમણે સૌને અલિવદા કર્યું. ભાનુસુખરામ નિર્ગુણરામ મહેતા
નીવડેલા ચરિત્રકાર અને સંપાદક ભાનુસુખરામનાં જન્મ નાગર ગૃહસ્થ પરિવારમાં ઇ.સ. ૧૮૬૭ના જૂનની પહેલી તારીખે થયો. સુરતને વતન બનાવી ત્યાં રહેતા પિતા નિર્ગુણરામ
Jain Education International
પથપ્રદર્શક ભાનુસુખરામની બાલ્યાવસ્થામાં જ અવસાન પામ્યા. આથી તેઓ મોસાળમાં ઉછર્યા. વડોદરાની કૉલેજમાંથી કૃષિવિદ્યાની પહેલી પરીક્ષા આપી તેમણે અભ્યાસ છોડી દીધો. એ અરસામાં માતાનું મૃત્યુ થતાં તેઓ જામનગરની હાઈસ્કૂલમાં શિક્ષક તરીકે જોડાયા. ત્યાંથી તેઓ રાજકોટ ખાતે ચાલતી ‘રાજકુમાર કૉલેજ'માં ગયા. અહીં તેમણે ઇ.સ. ૧૯૦૪ સુધી સેવા આપી. પછીથી રાજકોટની આલ્ફેડ હાઈસ્કૂલમાં વિજ્ઞાનશિક્ષક તરીકે જોડાયા. ત્યાં અમુક સમય કામ કર્યા પછી વ્યવસાય બદલાવ્યો અને છોટાઉદેપુરના રાજાના અંગત મંત્રી બન્યા. પરંતુ ત્યાંની હવા ભાનુસુખરામને અનુકૂળ ન આવતાં રાજકોટ પરત આવ્યા અને ત્યાંની એક મિડલ કૉલેજમાં હેડમાસ્તર તરીકે જોડાયા. ઇ.સ. ૧૯૧૪માં તેઓ સુરત ગયા. ત્યાંથી વડોદરામાં વસી વિવિધ સાહિત્યપ્રવૃત્તિઓમાં મગ્ન બન્યા. વડોદરા-નિવાસ દરમિયાન તેમણે થોડો સમય ‘ચંદ્રપ્રકાશ’ નામનું માસિક પ્રકાશિત કર્યું હતું. તેમણે દેવગઢબારિયાની રણજિતસિંહ હાઈસ્કૂલમાં આચાર્ય તરીકે સેવા આપી નિવૃત્તિ સ્વીકારી. સાહિત્યપ્રવૃત્તિના શ્રીગણેશ કરવામાં રમણભાઈ નીલકંઠે ભાનુસુખરામ માટે અગત્યની ભૂમિકા ભજવી હતી. તેમણે પાઠ્યપુસ્તકોમાં વિજ્ઞાન વિષયક પાઠો પણ લખ્યા હતા.
ભાનુસુખરામ ભાઈએ વિજ્ઞાનને લગતાં અનેક પુસ્તકો લખ્યાં છે. તેમાં ‘સામાન્ય પદાર્થજ્ઞાન’, ‘ઉષ્ણતા’, ‘પદાર્થવિજ્ઞાન’, ભૌતિક શાસ્ત્ર અને આરોગ્યવિજ્ઞાન’, ‘પ્રાણીસૃષ્ટિ' વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તેમણે ભૂગોળને લગતાં પુસ્તકો જેવાં કે ‘જગતની ભૂગોળ’, ‘દરિયાકાંઠો’, ‘ઋતુના રંગ’ પણ લખ્યાં હતાં. ઇ.સ. ૧૯૨૫માં એમણે ‘આયુર્વેદનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ' લખ્યું. એમણે ધ મૉડર્ન ગુજરાતી ઇંગ્લીશ ડિક્શનરી'ની રચના કરી હતી. આ ડિક્શનરી તેમનું તે સમયનું ઉત્તમ કામ હતું. તેમણે ‘શ્રી સયાજી વૈજ્ઞાનિક શબ્દસંગ્રહ'નું સંપાદન કર્યું હતું. આ સંપાદને પણ પ્રશંસા મેળવી હતી.
એમના અભ્યાસનો પ્રિય વિષય હતો મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય. આ શોખથી પ્રેરાઈ ઇ.સ. ૧૯૮૮માં તેમણે પ્રેમાનંદની કેટલીક રચનાઓનું પ્રેમાનંદની પ્રસાદી' નામથી સંપાદન કર્યું. પ્રેમાનંદના અન્ય આખ્યાનો જેવાં કે સભાપર્વ, મામેરું, ભીષ્મપર્વ, રણયજ્ઞ વગેરેનું અલગથી સંપાદન પણ કર્યું હતું. ભાલણકૃત ‘ધ્રુવાખ્યાન’, વિષ્ણુદાસકૃત ‘સભાપર્વ’, ‘નળાખ્યાન’, ‘કુંવરબાઈનું મામેરું' અને ‘હુંડી' વિષે તેમણે સંપાદન કર્યું હતું. તેમણે પ્રાચીન ગુજરાતી કાવ્યકૃતિઓનું સંપાદન કર્યું હતું. આવા સંપાદન કાર્ય દ્વારા તેમણે ભવિષ્યના સંપાદકો, સંશોધકો માટે એક માર્ગ કંડારી આપ્યો હતો.
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
