________________
પત્રો દ્વારા જૈનતત્ત્વ પરિચય
ધનની બાબતમાં પણ એમ જ છે. આપણી પાસે થોડુંઘણું ધન હોય તોપણ કેટલી ચિંતા રહે છે કે કાઈ ચોરી તો નહીં જાય ને ? આ પૈસા કેવી રીતી વધશે ભલા ? તે બેંકમાં મુકવા કે બીજે કયાંક રોકવા? દ્રવ્ય-ગુણનું સ્વરૂપ ધ્યાનમાં આવતાં કેટલી બધી આકુલતા નષ્ટ થઈ; કારણ દ્રવ્યો પાસેથી કોઈપણ ગુણો કાઢી લઈ શકતું નથી. તેમ જ તે ગુણો વધારવાની ચિંતા પણ નથી.
ગુણની વ્યાખ્યા સાથે જ આપણે બીજી એક બાબત જોઈએ ‘સ્વચતુષ્ટય’. પ્રત્યેક વસ્તુને-દ્રવ્યને પોતાનું એવું ચતુષ્ટય એટલે ચાર બાબતો હોય છે, તે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ. દ્રવ્ય શબ્દનો અર્થ તો આપણને સમજાયો. ક્ષેત્ર એટલે તે દ્રવ્ય જેટલી જગ્યા રોકે તે. આજકાલ આપણે ઘર વેચાતું લઈએ ત્યારે તેનું ક્ષેત્રફળ (Area) કેટલું છે તે જોઇએ છીએ. પણ ત્યાં Carpet area, Built area, Superbuilt area એવી અનેક ભાંજગડો હોય છે. દ્રવ્યની બાબતમાં એવું નથી. દ્રવ્યમાં અનંત ગુણો જેટલી જગ્યામાં વ્યાપે તેટલું તે દ્રવ્યનું ક્ષેત્ર. એક ઘરમાં રહેતી અનેક વ્યક્તિઓની જુદી જુદી ઓરડીઓ હોય છે, પણ દ્રવ્યમાં રહેલ ગુણોનું એવું નથી. જેટલાં ક્ષેત્રમાં એક ગુણ વ્યાપે તેટલાં જ ક્ષેત્રમાં દ્રવ્યનો બીજો ગુણ વ્યાપે છે, તેટલા જ ક્ષેત્રમાં સર્વ અનંત ગુણો વ્યાપે છે. દા.ત. - જેટલું સોનું છે તેટલી જ જગ્યામાં તેની પિળાશ, વજનપણું, ચળકાટ વિગેરે ગુણો છે.
૪૬
સ્વચતુષ્ટયોમાંથી દ્રવ્ય અને ક્ષેત્ર સમજ્યા બાદ કાળ અને ભાવ શું છે તે જોઇએ. કાળ એટલે પરિણમન - તે દ્રવ્યની વિશિષ્ટ અવસ્થા. એટલે પરિણમન અથવા પર્યાય. તેને વિષે ઊંડાણથી આવતા પત્રમા લખીશ. ભાવ એટલે ગુણ જેની ચર્ચા આપણે કરીએ છીએ.
Jain Education International
=
પ્રત્યેક દ્રવ્યને પોતાનું સ્વતંત્ર સ્વચતુષ્ટય હોય છે. એટલે કે પ્રત્યેક દ્રવ્યને પોતાનું દ્રવ્ય (સ્વદ્રવ્ય), પોતાનું ક્ષેત્ર (સ્વક્ષેત્ર), પોતાનું પરિણમન (સ્વકાળ) અને પોતાના ગુણો એટલે ભાવ (સ્વભાવ) હોય છે. ગુણની વ્યાખ્યા દ્વારા આ ચતુષ્ટય સિદ્ધ કરી શકાય. શી રીતે તે જુઓ. ગુણની
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
