________________
અગુરુલઘુત્વગુણ
A અને B. A એટલે કાચનો ગ્લાસ અને B એટલે પાણી. A દ્રવ્યમાં પોતાનું સ્વચતુષ્ટય છે. તેમ જ B દ્રવ્યમાં પણ પોતાનું સ્વચતુષ્ટય છે. પરન્તુ A દ્રવ્યની દૃષ્ટિએ જોતાં B દ્રવ્યનું ચતુષ્ટય તે પરચતુષ્ટય છે એટલે પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાળ અને પરભાવ છે.
૮૯
એક દ્રવ્યનાં સ્વચતુષ્ટયનો પરચતુષ્ટયમાં પ્રવેશ થઈ જ શકતો નથી. તેઓનો એકબીજામાં ‘અભાવ’ છે, નાસ્તિ છે, તેથી A દ્રવ્ય B દ્રવ્યરૂપ થઈ શકતું નથી અને એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યોનું કાર્ય પણ કરી શકતું નથી.
A કાચનું સ્વદ્રવ્ય કાચમાં કાચનું સ્વક્ષેત્ર કાચમાં
B પાણીનું સ્વદ્રવ્ય પાણીમાં પાણીનું સ્વક્ષેત્ર પાણીમાં
કાચનો સ્વકાળ કાચમાં
પાણીનો સ્વકાળ પાણીમાં
કાચનો સ્વભાવ કાચમાં
પાણીનો સ્વભાવ પાણીમાં
પ્રત્યેક દ્રવ્યનું સ્વચતુષ્ટય ભિન્ન ભિન્ન હોવાથી ‘એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યરૂપે થતું નથી' એવો આપણી વ્યાખ્યાનો પહેલો ભાગ સિદ્ધ થયો. હવે બીજો ભાગ ‘‘એક ગુણ બીજા ગુણરૂપે થતો નથી'' એ સિદ્ધ કરીએ. હવે પ્રશ્ન બે દ્રવ્યોનો નથી પણ એક જ દ્રવ્યમાં રહેલાં બે ગુણોનો છે. ગુણ એટલે ભાવ. બન્ને ગુણોનું દ્રવ્ય એ જ, ક્ષેત્ર પણ એ જ, કાળ એ જ પણ ભાવ ભિન્ન ભિન્ન હોવાથી એક ગુણ બીજા ગુણ રૂપે થતો નથી. પુદ્ગલ દ્રવ્યોમાંના વર્ણ અને રસ એ ગુણો જોઈએ. દા.ત. કેરીમાં વર્ણ (લીલો) અને રસ (ખાટો) એ ગુણ જુઓ.
જે દ્રવ્ય કેરીનું તે જ દ્રવ્ય વર્ણ ગુણનું અને તે જ દ્રવ્ય રસ ગુણનું; જે ક્ષેત્ર કેરીનું તે જ ક્ષેત્ર વર્ણ ગુણનું અને તે જ ક્ષેત્ર રસ ગુણનું. જે પરિણમનકાળ કેરીનો, તે જ કાળ વર્ણ ગુણનો અને તે જ કાળ રસ ગુણનો પણ ‘ભાવ’ એટલે ગુણ ભિન્ન-ભિન્ન-જુદાંજુદાં એટલે કે સ્વતંત્ર છે તે કારણે એક ગુણ બીજા ગુણરૂપ થઈ શકતો નથી. એક ગુણ બીજા ગુણોનું કાર્ય કરતો નથી. શ્રદ્ધા ગુણ જ્ઞાન કે ચારિત્ર ગુણરૂપ થઈ શકતો નથી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
