________________
૧૧૭
જીવનો ચારિત્રગુણ અને પર્યાયો
જીવ દ્રવ્યના જ્ઞાન-દર્શન અને બીજા ગુણો વિષે પણ આપણે ચર્ચા કરતા આવ્યાં છીએ. આજે ચારિત્ર ગુણ વિષે વધુ માહિતી આપવાનો વિચાર છે. એમ તો પત્ર ક્રમાંક-૨ માં ઘણી ચર્ચા કરી હતી.
જીવ દ્રવ્ય એ ઈતર દ્રવ્યોથી ભિન્ન છે તે તેના ચૈિતન્યસ્વભાવને કારણે એટલે કે જ્ઞાન-દર્શન ગુણોને કારણે છે. તત્ત્વાર્થસૂત્ર ગ્રંથમાં ઉપયોગો લક્ષણ એવું જીવનું લક્ષણ કહ્યું છે. ઉપયોગના બે ભેદ એટલે જ્ઞાન ઉપયોગ અને દર્શન ઉપયોગ એટલે જાણવું અને દેખવું. આત્મા
જ્યારે પોતાને જાણે છે ત્યારે તેને શુદ્ધોપયોગ કહે છે. જ્યારે પરપદાથોને જાણતાં શુભભાવ થાય તેને જાણવામાં રોકાય તે શુભોપયોગ અને અશુભભાવ થાય તેને જાણવામાં ઉપયોગ રોકાય તે અશુભોપયોગ. આ શુભાશુભ ભાવ એટલે રાગદ્વેષ-તેને કષાય કહે છે. - હવે તમે કહો કે આ કષાય શું છે-દ્રવ્ય છે, ગુણ છે કે પર્યાય છે ? દ્રવ્ય તો નથી. કારણ છ દ્રવ્યોના નામ આપણે જાણીએ છીએ. કષાય ફકત છવદ્રવ્યમાં જ જોવા મળે છે. પણ અરહંત અને સિદ્ધ જીવોમાં તે હોતો નથી તેથી કષાય તે ગુણ હોઈ શકતો નથી. આ ઉપરથી એમ સમજાયું કે કષાય તે પર્યાય છે અને જીવના ચારિત્ર ગુણની પર્યાય છે. પણ તે સ્વભાવ પર્યાય એટલે કે શુદ્ધ પર્યાય નથી પણ વિભાવપર્યાય છે, અશુદ્ધ પર્યાય છે. શુદ્ધ પર્યાયને વીતરાગતા કહે છે અને અશુદ્ધ પર્યાયને સરાગતા-કપાય એમ કહે છે. ઈતર ગુણો કરતાં ચારિત્ર ગુણમાં એવી વિશેષતા છે કે આ ગુણ એકદમ શુદ્ધ થતો નથી. ક્રમે ક્રમે શુદ્ધિ વધે અને અશુદ્ધિ ઓછી થતી જાય છે. સમ્યકદર્શન થયાં પછી ચારિત્રગુણમાં આંશિક વીતરાગતા અને આંશિક સરાગતા એવી બન્ને ધારા એક સમયે ચાલુ રહે છે.
મિથ્યાત્વ અવસ્થામાં ચારિત્રગુણના કેવળ રાગ-દ્વેષરૂપ પરિણમન ચાલુ હોય છે. તેને કષાય એમ કહે છે. કષાય શબ્દ આપણા પરિચયનો છે. રાતદિવસ આપણે કષાય જ તો કરતાં હોઈએ છીએ. જે કસે-દુ:ખ આપે તેને કષાય એમ કહે છે અથવા જેને કારણે સંસારની પ્રાપ્તિ થાય તેને કપાય એમ કહે છે. કષાયને બે શબ્દોમાં કહીએ તો રાગ અને દ્વેષ,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
