________________
પત્રો દ્વારા જૈનતત્ત્વ પરિચય
ગંધનું, નેત્રન્દ્રિય વડે વર્ણનું અને કર્ણેન્દ્રિય વડે શબ્દોનું જ્ઞાન થાય છે. જ્ઞાન કરનારો જીવ પોતે છે, ઈન્દ્રિયો કેવળ નિમિત્ત છે, માધ્યમ છે. જેમ બારીમાંથી રસ્તા પરનું દૃશ્ય જોતી વખતે જોવાનું કામ આપણે કરીએ, બારી કરતી નથી. તે પ્રમાણે ઈન્દ્રિયો પોતે પુદ્ગલ છે, તેઓમાં જ્ઞાનગુણ નથી. તેઓ મારફત જ્ઞાન કરનારો તે જીવ છે અને તે હું જ છું.
જીવ સ્પર્શનું જ્ઞાન કરે છે પણ જીવમાં સ્પર્શ ગુણ નથી માટે જીવને અસ્પર્શસ્વભાવી કહ્યો છે અસ્પર્શી કહ્યો છે. તે મુજબ રસ, ગંધ, વર્ણ, શબ્દ નું જ્ઞાન કરનારો જીવ છે પરંતુ જીવમાં આ ગુણો કે પર્યાયો નથી માટે જીવને અરસ, અગંધ, અવર્ણ, અશબ્દ એમ કહ્યો છે.
તમે કહેશો, જીવને જ્ઞાન કરી લેવા ઈન્દ્રિયો તો હોવી જોઈએ ને? જરાય નહીં. અરહંત, સિદ્ધ ઈન્દ્રિયો દ્વારા જાણતાં નથી, આત્મા દ્વારે પ્રત્યક્ષ જાણે છે. વિશ્વના બધાં દ્રવ્યોને, ગુણોને અને તેઓના ત્રણે કાળની પર્યાયોને તેઓ યુગપત્ (એકસાથે) પ્રત્યક્ષ જાણે છે. અવધિ, મન:પર્યય જ્ઞાનમાં પણ ઈન્દ્રિયોની ગરજ નથી. તેમ જ આત્માને પોતાને જાણવું હોય ત્યારે ઈન્દ્રિયો દ્વારા જાણવું બંધ કરીને અંતર્મુખ થઈ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન દ્વારા જ આત્માનું જ્ઞાન થાય.
શાસ્ત્રોમાં પુદ્ગલોનું એટલું વર્ણન છે તે માત્ર પુદ્ગલને જાણવા માટે નથી પણ આ બધી પર્યાયો પુદ્ગલની છે જીવની નથી એમ સમજી લેવા માટે છે. શરીરથી ભેદજ્ઞાન કરવા શરીરના લક્ષણો, પર્યાયોના સવિસ્તારથી કથનો કરેલાં છે.
૧૦૬
આ બધી પર્યાયો એટલે હું નથી – એમ માનવાથી એકત્વબુદ્ધિનો નાશ થાય છે. આ પર્યાયો મારી નથી એમ સમજાતાવેંત મમત્વબુદ્ધિ જતી રહે છે. આ પર્યાયોનો કર્તા પુદ્ગલ છે, હું નથી એવો નિર્ણય કરતાવેંત કર્તૃત્વબુદ્ધિનો અંત આવે છે. આ પર્યાયોનો હું કેવળ જાણનારો છું, ભોગવાવાળો નથી, તે પર્યાયો મારા સુખદુઃખનું કારણ નથી, મેં પોતે જ તેમાં સુખ દુ:ખની કલ્પના કરી હતી એવી જાણ થતાં જ ભોકતૃત્વબુદ્ધિનો અભાવ થાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
