________________
પત્રો દ્વારા જૈનતત્ત્વ પરિચય
આત્મામાં-જીવદ્રવ્યમાં-સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ, શબ્દ વિગેરે નથી; પરંતુ જીવ પોતાને અને બીજાઓને જાણી શકે છે. આ જ્ઞાન-દર્શન શક્તિ કેવળ જીવમાં જ છે તેથી જીવને ચેતન કહ્યો છે. જીવ સિવાય અન્ય પાંચ દ્રવ્યો અચેતન છે.
છ દ્રવ્યો એક બીજાને અવગાહન આપે છે તે આપણે પહેલાં જોઈ ગયાં.
જેટલાં ક્ષેત્રમાં જીવદ્રવ્ય વ્યાપેલું છે તેટલાં ક્ષેત્રમાં તેની સાથે અમુક સમય સુધી સંબંધમાં રહેલા શરીરને જીવ જાણે છે. પણ મજા અને મુશ્કેલી એ છે કે તે શરીરમાં જીવે ‘સ્વ’ ની કલ્પના કરી છે. જાણવાની શક્તિ જીવની છે, પણ તે શરીરની જ છે એવો ભ્રમ આ જીવને થયો છે. જાણનારો પોતાને જ જાણતો નથી, આનાથી મોટું દુધૈવ કેવું ? શરીરને ‘હું’ માનવાથી શરીર સંબંધોની બાબતો ‘મારી' માનવામાં આવી. પુદ્ગલનું સ્વરૂપ જાણ્યું નથી માટે આ ગોટા થયા છે.
૫૬
તમે કહેશો કે પુદ્ગલથી જીવદ્રવ્ય ભિન્ન છે તો પછી માત્ર જીવદ્રવ્યની જ જાણકારી આપને, બીજી વાતો શા માટે ? પણ રોજીંદા વહેવારમાં પણ આપણે જોઇએ છીએ કે જે બાબતોની મિલાવટ (ભેળસેળ) કરવામાં આવે છે તેનું જ્ઞાન પણ આવશ્યક છે. સોનું અને પિત્તળ એ બેઉ ધાતુનાં લક્ષણો જાણીએ તો જ સોનું ખરીદતાં આપણી છેતરામણી નહીં થાય. હીરો ખરીદવા જતાં હીરાની જેમ કાચનાં ગુણધર્મો પણ જાણવાં જોઈએ.
તે પ્રમાણે શાસ્ત્રોમાં પુદ્ગલ વિષે સવિસ્તાર વિવેચન છે તેનું કારણ એ જ છે કે જીવ પુદ્ગલમાં અહંપણું માને છે. તેની સાથે સેળભેળ (કલ્પનાથી) કરે છે. પુદ્ગલને જાણી ‘તે હું નથી જ' તે સમજવું જોઈએ.
એ
પુદ્દગલમાં પરમાણુ અને સ્કંધ એવાં બે ભેદ છે. પરમાણુ એટલે સૌથી નાનુ પુદ્ગલ, જેનો બીજો ભાગ ન થઈ શકે. ખરેખર પરમાણુ જ પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે. બે અથવા વધુ પરમાણુ ભેગાં મળી બંધાઈ જાય છે (બંધ થાય છે), ત્યારે તેને સ્કંધ કહેવાય. સ્કંધમાં બે, અનેક, અસંખ્ય કે અનંત પરમાણુઓ પણ હોઈ શકે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
