________________
_૭૪
પત્રો દ્વારા જૈનતત્ત્વ પરિચય
કેરી લીલી હતી, ખાટી હતી, કડક હતી તે બદલાઈ પાકી, પીળી, મીઠી અને નરમ થઈ. આ બદલાયેલી અવસ્થા ધ્યાનમાં આવવા માટે પંદર દિવસ લાગ્યાં, પણ તેની અવસ્થા દરેક સમયે બદલાતી હતી. આપણે માનીએ કે કેરી ઘાસમાં સરખી રીતે ગોઠવી રાખી અમે પકાવી. પણ કેરી પાકી તેમાં દ્રવ્યત્વ ગુણ અંતરંગ નિમિત્ત છે અને કાળદ્રવ્ય બહિરંગ નિમિત્ત છે. પ્રત્યેક ગુણ સ્વતંત્રપણે પરિણમિત થાય છે. વર્ણ ગુણની લીલી અવસ્થા બદલાઈ પીળી થઈ, તેનો કર્તા વર્ણ ગુણ, રસ ગુણની ખાટી અવસ્થા બદલાઈ મીઠી બની તેનો કર્તા રસ ગુણ, સ્પર્શ ગુણની કડક અવસ્થા બદલાઈ નરમ બની તેનો કર્તા સ્પર્શ ગુણ. વસ્તુની સ્વતંત્રતા જ એવી છે. ફક્ત ગુણ જ સ્વતંત્ર રીતે પોતપોતાનું કાર્ય કરે છે એમ નથી પણ પ્રત્યેક સમયની પર્યાય પણ સ્વતંત્ર રીતે તે સમયની યોગ્યતાનુસાર ઉત્પન્ન થાય છે. વર્તમાન પર્યાયને ભૂત પર્યાય બનાવતી નથી. પહેલી પર્યાય નાશ પામે તે જ સમયે બીજી પર્યાય ઉત્પન્ન થાય છે. જે પોતે નાશ પામ્યો છે તે અન્ય કોઈને કેવી રીતે ઉત્પન્ન કરી શકે?
તમે કહેશો કે કાળદ્રવ્ય તો પરિણમન કરાવ્યું કે નહીં? કાળદ્રવ્યને તો કર્તા માનશો કે નહીં ? તેનો જવાબ છે કે કાળદ્રવ્ય તે બહિરંગ નિમિત્ત છે અને નિમિત્ત તે અકિંચિકર કાર્યમાં કંઈ જ ન કરનારું એવું હોય છે. એ કેવી રીતે તે જોઈએ.
પ્રત્યેક દ્રવ્ય દર સમયે પોતપોતાનું પરિણમન કરે છે. કાળદ્રવ્ય પણ પોતાના દ્રવ્યત્વ ગુણને લીધે નિરંતર પરિણમન કરે છે. કાળદ્રવ્યની એક પર્યાય એટલે ૧ સમય. અસંખ્યાત સમયોનો ૧ સેકંડ, ૬૦ સેકંડની ૧ મિનિટ ... કલાક, દિવસ, મહિનો, વર્ષ વિગેરે કેટલો કાળ વ્યતીત થયો તે બતાવે છે, તેને વ્યવહારકાળ” એમ કહે છે. એક સેકંડમાં કાળદ્રવ્ય અસંખ્યાત વખત – દાખલા માટે આપણે ૧૦૦ વખત – પરિણમિત થયા એમ સમજીએ. પ્રત્યેક દ્રવ્ય પણ એટલે બીજા બધાં દ્રવ્યો એક સેકંડમાં ૧૦૦ વખત પરિણમિત થયાં. એક એક અવસ્થા પલટાતાં તેની પણ ૧૦૦ અવસ્થાઓ પલટાઈ. તેનું કારણ તે તે દ્રવ્યોનો દ્રવ્યત્વ ગુણ. પહેલી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
