________________
૧૨૪
બૃહદ્ - આલોચનાદિ uધ સંગ્રહ
૪. શ્વાસોશ્વાસનો વિશ્વાસ કરાય?:--
પવન તણો વિશ્વાસ, ણિ શરણ તે દ્રઢ ક્યિો? ઈનકી એહી રીત, આવે કે આવે નહીં. ૪.
દરેક સંસારી જીવ વ્યવહારથી નીચે પ્રમાણેનાં દશ દ્રવ્ય પ્રાણોથી જીવે છે. ત્રણ પ્રકારના બળ (મન, વચન અને કાયા), પાંચ ઈન્દ્રિયો (સ્પર્શ, રસ, ગંધ, રૂપ અને શ્રવણ), શ્વાસોશ્વાસ અને આયુષ્ય. એકેન્દ્રિય જીવો કુલ ચાર દ્રવ્ય પ્રાણોથી જીવે છે, (૧) કાયા, (૨) સ્પર્શેન્દ્રિય, (૩) શ્વાસોશ્વાસ અને (૪) આયુષ્ય. ઉત્તરોતર જેમ જેમ જીવોની ઈન્દ્રિયો વધારે, તેમ તેમ તેની પ્રાણોની સંખ્યા પણ વધવા પામે છે. સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય એટલે કે મનુષ્ય વગેરેને આ દ્રવ્યપ્રાણોની સંખ્યા દસ હોય છે. જેમ કે ઉપર દર્શાવ્યા તે ત્રણ બળ, પાંચ ઈન્દ્રિયો, શ્વાસોશ્વાસ અને આયુષ્ય. આ બધી પુગલ દ્રવ્યની જ અવસ્થાઓ છે. આ દ્રવ્ય પ્રાણોના સંયોગ અને વિયોગથી જીવોની જીવન અને મરણરૂપ અવસ્થાઓ વ્યવહારથી માનવામાં આવે છે. ખરેખર, જીવ નિશ્ચયથી તો પોતાના ચૈતન્ય એટલે કે ભાવપ્રાણથી જ જીવે છે.
આમ શ્વાસોશ્વાસ, દેહાશ્રિત હોવાથી અને દેહ તે પગલાશ્રિત હોવાથી તેની પરિણતિ જીવના હાથમાં બિલકુલ નથી. આ શ્વાસોશ્વાસ તો આયુષ્ય હોય ત્યાં સુધી જ સહજ પ્રમાણે ચાલુ રહે છે અને જીવનું આયુષ્યકર્મ પૂર્ણ થતાં તેની ક્રિયા પણ બંધ પડી જાય છે. ત્યારે જીવનું મરણ થયું તેમ વ્યવહારથી કહેવાય છે. માટે અહીં કહે છે કે હે જીવ! તું પવન તણો અર્થાત્ શ્વાસોચ્છવાસનો વિશ્વાસ આટલી દ્રઢતાપૂર્વક કેમ કરે છે? તે તો આવે કે ન પણ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
