Agam 40 Mool 01 Aavashyam Sutra Niryukti Part 01

Author(s): Haribhadrasuri, Bhadrabahuswami,
Publisher: Bherulal Kanhiyalal Kothari Religious Trust

Page 229

॥२१॥
मावश्यक-हारिभद्रीपत्ति कमेव मोक्षमार्गत्वेनानुमन्यन्ते, नेतरे दे, तद्भावेऽपि मोक्षाभावात् , तथाहि-समप्रज्ञानदर्शनलाभेऽपि नानन्तरमेव मोक्षः, किन्तु सर्वसंवररूपचारित्रावाप्त्यनन्तरमेव, अतस्तद्भावभावित्वात् तदेव मोक्षमार्ग इति गाथार्थः ॥ द्वारं ॥ 'उद्देसे निदेसे य' इत्याधुपोद्घातनियुक्तिप्रथमद्वारगाथावयवार्थो गतः, इदानी द्वितीयद्वारगाथाप्रथमावयवः किमिति द्वार व्याख्यायते-किं सामायिक ?, किं तावज्जीवः ? उताजीवः ? अथोभयम् । उतानुभयं !, जीवाजीवत्वेऽपि किं द्रव्यं । टस गुण इत्याशङ्कासम्भवे सत्याहआया खल सामइयं पचक्खायंतओ हवा आया। तं खलु पञ्चकखाणं आवाए सव्वदम्बाणं ॥७९॥
व्याख्या-'आत्मा' जीवः खलुशब्दोऽवधारणे, आत्मैव-जीव एवं सामायिकमित्यजीवादिपूर्वोक्तविकल्पव्यवच्छेदः, 'पञ्चक्खायंतओ हवा आय'त्ति सच प्रत्याचक्षाण:-प्रत्याख्यानं कुर्वन् 'क्रियमाणं कृत' मिति क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदादू वर्तमानस्यैवातीतापत्तेः कृतप्रत्याख्यानोऽपि गृह्यते, स एव च परमार्थत आत्मा, श्रद्धानज्ञानसावधनिवृत्तिस्वस्वभावावस्थितत्वात् , शेषः संसारी पुनरात्मैव न भवति, प्रचुरघातिकर्मभिस्तस्य स्वाभाविकगुणतिरस्करणात्, अतो द्वितीयाऽऽमग्रहणं, 'तं खलु पञ्चक्खाणं' ति खलुशब्दः सामायिकस्य जीवपरिणतित्वज्ञापनार्थः, तत् प्रत्याख्यानं जीवपरिणतिरूपत्वाद्विषयमधिकृत्य 'आवाए सबदवाणं' ति सर्वद्रव्याणामापाते-आभिमुख्येन समवाये, निष्पचत इति वाक्यशेषा, तस्य श्रद्धेयज्ञेयक्रियोपयोगित्वात् सर्वद्रव्याणामिति । आह-किं सामायिकमिति स्वरूपप्रश्ने प्रस्तुते सतिविषयनिरूपणमस्थान्याय्यम् , अप्रस्तुतत्वाद्, बाह्यशास्त्रवत् , उच्यते,अप्रस्तुतत्वादित्यसिद्धं, तथाहि-सामायिकस्य विषयनिरूपणं प्रस्तुतमेव, सामायिकस्याङ्गभूतत्वात् , सामायिकस्वात्मवदित्यलं विस्तरेण, इति गाथार्थः । तत्र यदुकम् 'आत्मा खलु सामायिक' मिति, तत्र यथाभूतोऽसौ सामायिकं तथाभूतमभिधित्सुराह मूलभाष्यकारः
सावजजोगविरओ तिगुत्तो छसु संजओ । उवउत्तो जयमाणो आया सामाइयं होई ॥१४९॥ (मू० भा) व्याख्या-सावद्ययोगविरतः अवयं मिथ्यात्वकषायनोकषायलक्षणं सहावधेन सावद्यो योगस्तद्विरता-तद्विनिवृत्ता, त्रिभिः-मनोवाकायैर्गुप्तः षट्सु-जीवनिकायेषु संयतः-प्रयतवान, तथाऽवश्यंकर्तव्येषु योगेषु सदोपयुक्तः, यतमानस तेष्वेवासेवनया, इस्थम्भूत एवात्मा सामायिकं भवतीति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं यदुक्तम् 'तं खलु पञ्चक्खाणं आवाए सबदवाणं' ति, तत्र साक्षान्महाव्रतरूपं चारित्रसामायिकमधिकृत्य सर्वद्रव्यविषयतामस्योपदर्शयन्नाहपढमंमि सव्वजीवा पिइए चरिमे य सव्वव्वाई । सेसा महव्वया खलु तदेकदेसेण दव्वाणं ॥७९१ ॥ ___ व्याख्या-'प्रथमे' प्राणातिपातनिवृत्तिरूपे व्रते विषयद्वारेण चिन्त्यमाने 'सर्वजीवाः' त्रसस्थावरसूक्ष्मतरभेदा विषयत्वेन द्रष्टव्या, तदनुपालनरूपत्वात् तस्येति, तथा 'द्वितीये' मृपावादनिवृत्तिरूपे 'चरिमे च' परिग्रहनिवृत्तिरूपे सर्वद्रव्याणि विषयत्वेन द्रष्टव्यानि, कथम् !, नास्ति पञ्चास्तिकायात्मको लोक इति मृषावादस्य सर्वद्रव्यविषयत्वात् , तमिवृत्तिरूपत्वाच्च द्वितीयव्रतस्य, तथा मूर्छाद्वारेण परिग्रह स्यापि सर्वद्रव्यविषयत्वाचरमव्रतस्य च तन्निवृत्तिरूपत्वादशेषद्रव्यविषयतेति पूर्वार्द्धभावना । 'सेसा महवया खलु तदेकदेसेण दवाणं' ति शेषाणि महानतानि, खस्वित्यवधारणार्थ, तस्य च व्यवहितः सम्बन्धः, तेषामेकदेशस्तदेकदेशस्तेन तदेकदेशेनैव हेतुभूतेन द्रव्याणां, भवन्तीति क्रियाध्याहार, कथम् ?-तृतीयस्य ग्रहणधारणीयद्रव्यादत्तादानविरतिरूपत्वात् , चतुर्थस्य च रूपरूपसहगतद्रव्यसम्बन्ध्यब्रह्मविरतिरूपत्वात् , षष्ठस्य च रात्रिभोजनविरतिरूपत्वादिति पश्चार्द्धभावना, इति गाथार्थः ॥ एवं चारित्रसामायिक निवृत्तिद्वारेण सर्वद्रव्यविषयं श्रुतसामायिकमपि श्रुतज्ञानात्मकत्वात् सर्वद्रव्यविषयमेव सम्यक्त्वसामायिकमपि सर्वद्रव्याणां सगुणपर्यायाणां श्रद्धानरूपत्वात् सर्वविषयमेवेत्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः-तत्र सामायिकमजीवादिब्युदासेन जीव एवेत्युक, तस्य च नरामतभेदेन द्रव्यगुणागती सकलनयाधारद्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकाभ्यां स्वरूपव्यवस्थोपस्थापनायाहजीवो गुणपडिवनो णयस्स व्वडियस्स सामइयं । सो चेव पजावणयहियस्स जीवस्स एस गुणो ॥७९२॥
व्याख्या-'जीवः' आत्मा, गुणैः प्रतिपन्न:-आश्रितः-गुणप्रतिपन्नः, गुणाश्च सम्यक्त्वादयः खल्वौपचारिकाः, 'नयस' द्रव्यार्थिकस्य सामायिकमिति वस्तुत आस्मैव सामायिक, गणास्त तयतिरेकेणानवगम्यमानत्वान्न सन्त्येव. तत्प्रति रपि तस्य भ्रान्ता, चित्रे निनोन्नतभेदप्रतिपत्तिवदिति भावना, स एव सामायिकादिर्गुणः पर्यायाधिकनयस्य, परमार्थने यस्माजीवस्य एष गुण इति, उत्तरपदप्रधानत्वात् तत्पुरुषस्य, यथा तैलस्य धारेति, न तत्र धाराऽतिरेकेणापरं तैलमस्ति, एवं न गुणातिरिक्तो जीव इति, इत्थं चेदमङ्गीकर्तव्यमिति मन्यते, तथाहि-गुणातिरिक्तो जीवो नास्ति, प्रमाणानुपलब्धे, रूपाद्यर्थान्तररूपघटवत् , तस्माद्गुणः सामायिकमिति हृदयं, न तु जीव इति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं पर्यायार्थिक एवं खं पक्षं समर्थयशाहउप्पयति वयंति य परिणम्भंति य गुणा ण व्वाई। वप्पभवा य गुणा ण गुणप्पभवाई दवाइं ॥७९॥
Jain Education Interational