Agam 40 Mool 01 Aavashyam Sutra Niryukti Part 01

Author(s): Haribhadrasuri, Bhadrabahuswami,
Publisher: Bherulal Kanhiyalal Kothari Religious Trust

Page 305

॥२९॥
भाषश्यक हारिभद्रीयवृत्तिः दिग्द्वयप्रसारणान्मन्थसदृशं मन्थानं करोति लोकान्तप्रापिणमेव, एवं च लोकस्य प्रायो बहु परिपूरितं भवति, मन्थान्त. राण्यपूरितानि भवन्ति, अनुश्रेणिगमनात्, चतुर्थे तु समये तान्यपि मन्थान्तराणि सह लोकनिष्कुटैः पूरयति, ततश्च सकलो लोकः पूरितो भवतीति, तदनन्तरमेव पञ्चमे समये यथोक्कक्रमात् प्रतिलोमं मन्थान्तराणि संहरति-जीवप्रदेशान् पकमेकान् सङ्कोचयति, षष्ठे समये मन्थानमुपसंहरति घनतरसङ्कोचात्, सप्तमे समये कपाटमुपसंहरति दण्डात्मनि सकोचात्, अष्टमसमये दण्डमुपसंहृत्य शरीरस्थ एव भवति । अमुमवार्थ चेतसि निधायोकंदण्डकपाट मन्थान्तराणि संहरणता प्रतिलोममिति गम्यते, शरीरस्थ इति वचनात,न चैतत् स्वमनीषिकाव्याख्यानं, यत उकम्-प्रथमे समये दण्डं कपाटमथ चोत्तरे तथा समये । मन्थानमय तृतीये लोकव्यापी चतुर्थे तु ॥ १॥ संहरति पश्चमे त्वन्तराणि मन्थानमथ पुनः पष्ठे । सप्तमके तु कपाटं संहरति ततोऽष्टमे दण्डम् ॥२॥" इति । तस्येदानी समुद्घातगतस्य योगव्यापारश्चिन्त्यते-योगाश्चमनोवाकायाः, अत्रैषां कः कदा व्याप्रियते, तत्र हि मनोवाग्योगयोरव्यापार एव, प्रयोजनाभावात् , काययोगस्यैव केवलस्य व्यापारम्, तत्रापि प्रथमाष्टमसमययोरौदारिककायप्राधान्यादौदारिकयोग एव, द्वितीयषष्ठसप्तमे समये पुनरौदारिके तस्माच बहिः कार्मणे वीर्यपरिस्पन्दादौदारिककार्मणमिश्रा, त्रिचतुर्थपञ्चमेषु तु बहिरेवौदारिकात् बहुतरप्रदेशव्यापारादसहायः कार्मणयोग एव, तन्मात्रचेष्टनादिति, अन्यत्राप्युक्तम्-"औदारिकप्रयोक्ता प्रथमाष्टमसमययोरसाविष्टः। मिश्रौदारिकयोक्ता सप्तमषष्ठद्वितीयेषु ॥१॥कार्मणशरीरयोगी चतुर्थके पञ्चमे तृतीये च । समयत्रयेऽपि तस्मिन् भवत्यनाहारको नियमाद् ॥२॥" इति, कृतं प्रसङ्गेन । भाषायोगनिरोध इति, कोऽर्थः १-परित्यक्तसमुद्घातः कारणवशा योगत्रयमपि व्यापारयेत् , तदर्थ मध्यवर्तिन योगमाह-भाषेति, अत्रान्तरेऽनुत्तरसुरपृष्टो मनोयोग सत्यं वाऽसत्यामृषं था प्रयुते, एवमामन्त्रणादौ वाग्योगमपि, नेतरौ द्वौ भेदौ द्वयोरपि, काययोगमप्यौदारिकं फलकप्रत्यर्पणादाविति, ततोsन्तर्मुहूर्तमात्रेणैव कालेन योगनिरोधं करोति, अत्र केचिद् व्याचक्षते-जघन्येनैतावता कालेन उत्कृष्टतस्तु पद्भिर्मासैरिति, एतच्चायुक्तं, 'क्षपयन्ति कर्म निरवशेष'मिति वचनात फलकादीनां च प्रज्ञापनायां प्रत्यर्पणस्यैवोक्तत्वात् , एवं च सति ग्रहणमपि स्थाद्, अलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः-स हि योगनिरोधं कुर्वन् प्रथममेव याऽसौ प्रथममेव शरीरप्रदेशसम्बद्धा मनःपर्याप्तिनिवृत्तिर्यया पूर्व मनोद्रव्यग्रहणं कृत्वा भावमनः प्रयुक्तवान् तत्कर्मसंयोगविघटनाय मन्त्रसामर्थ्येन विषमिव स भगवाननुत्तरेणाचिन्त्येन निरावरणेन करणवीर्येण तद्व्यापार निरुध्य च 'पजत्तमित्तसन्निस्स जत्तियाई जहन्नजोगिस्स ।
य जम्मत्तो॥१॥ तदसंखगणविहीणं समए २ निरंभमाणो सो। मणसो सबनिरोह करेजा संखेजसमएहिं ॥२॥पज्जत्तमेत्तवेदियजहन्नवयजोगपजया जे य। तदसंखगुणविहीणे समए समए निरंभंतो ॥३॥ सधवाइजोगरोहं संखाईएहिं कुणइ समएहिं । तत्तो य सुहमपणगस्स पढमसमयोववन्नस्स ॥४॥ जो किर जोगो तदसंखेजगुणहीणमेकिके। समए निरंभमाणो देहतिभागं च मुंचंतो॥५॥ रंभइ स कायजोगं संखाईएहि चेच समएहिं।
पर्याप्तमाससंज्ञिनो यावन्ति जघन्ययोगस्य । भवन्ति मनोव्याणि तळ्यापारश्च यावन्मात्रः ॥ तदसंख्यगुणविहीनं समये समये निरुन्धन् सः । मनसः सर्यनिरोधं कुर्यादसण्येयसमयैः ॥२॥ पर्याप्तमात्रद्वीन्द्रियस्य जघन्यवचःपर्यंवा यावन्तः। तदसहध्येयगुणविहीनान् समये समये निरुन्धन् ॥३॥ सर्ववचोयोगरोधं संख्यातीतः करोति समयः । ततश्च सूक्ष्मपनकस्य प्रथमसमयोत्पन्नस्य ॥४॥ यः किल जघन्यो योगस्तदसझयेरगुणहीनमें केकसिन् । समये निरुन्धन् देह निभामंच नुञ्चन् ॥ ५॥ रुणद्धि स काययोग संख्यातातरेव समः। तो कयजोगनिरोहो सेलेसी भावणामइ ॥६॥त्ति' ततः शैलेशी प्रतिपद्यते, तत्र शिलाभिनिवृत्तः शिलानां वाऽयमित्यण शैल:-पर्वतस्तेषामीश:-प्रभुः शैलेशः, स च मेरुः, तस्येवेयं स्थिरतासाम्यादवस्थेति : सन्नभूततद्भावाच्छैलेशवदाचरति शैलेशीभवतीत्यध्याहारः, अथवा सर्वसंवरः शीलं तस्येशः शीलेशः तस्येयं योगनिरोधावस्थेति शैलेशी, इयं च मध्यमप्रतिपत्त्या इस्वपञ्चाक्षरोगिरणमात्रं कालं भवति, स च काययोगनिरोधारम्भात् प्रभृति ध्यायति सूक्ष्मक्रियाऽनिवृत्तिध्यानं, ततः सर्वनिरोधं कृत्वा शैलेश्यवस्थायां व्युच्छिन्नक्रियमप्रतिपातीति, ततो भवोपग्राहिकर्मजालं क्षपयित्वा ऋजुश्रेणिप्रतिपन्नः अस्पृशद्गत्या सिध्यतीति, अत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति गाथार्थः ॥ ९५५ ॥ अनन्तरगाथोपन्यस्तसमुद्घातमात्रापेक्षः संबन्धः । आह-समुद्घातगतानां विशिष्टकर्मक्षयो भवतीति कात्रोपपत्तिरिति', उच्यते, प्रयत्नविशेषः, किं निदर्शनम् ? इत्यत आह
जह उल्ला साडीआ आसुंसुका विरल्लिआ संती। तह कम्मलहुअ समए वचंति जिणा समुग्घायं ॥९५६॥
व्याख्या-'यथा' इत्युदाहरणोपन्यासार्थः, आर्द्रा शाटिका, जलेनेति गम्यते, 'आशु' शीघ्रं 'शुष्यति' शोषमुपयाति, 'विरलिता' विस्तारिता सती भवति, तथा तेऽपि प्रयत्नविशेषात् कर्मोदकमधिकृत्य शुष्यन्तीति शेषः, यतश्चैवमतः 'कर्मलघुतासमये व्रजन्ति जिनाः समुद्घात'मिति तत्र कर्मण-आयुष्कस्य लघुता कर्मलघुता, लघो वो लघुता-स्तोकतेत्यर्थः, तस्याः समय:-कालः कर्मलघुतासमया, स च भिन्नमुहूर्तप्रमाणस्तस्मिन्, अथवा कर्मभिर्लघुता कर्मलघुता, जीवस्येति
१ ततः कृतबोगनिरोधः शैलेशीभावनामेति ॥६॥
www.jainelibrary.org.