Agam 40 Mool 01 Aavashyam Sutra Niryukti Part 01

Author(s): Haribhadrasuri, Bhadrabahuswami,
Publisher: Bherulal Kanhiyalal Kothari Religious Trust

Page 319

॥ ३०८ ॥
आवश्यक हारिभद्रयवृत्ति'
व्याख्या - इह 'सर्वग्रहो भययोः' सङ्घातसंघातपरिशाटयोरित्यर्थः, शाटस्य व 'अन्तरं' विरहकालः 'वैक्रियस्य' वैक्रियशरीरसम्बन्धिनः समयः सङ्घातस्योभयस्य च, अन्तर्मुहूर्त शाटस्य, इदं तावज्जघन्यं त्रयाणामपि कथं ज्ञायत इति चेत् ? रात आह- उत्कृष्टं 'वृक्षकालिकं' वृक्षकालेनानन्तेन निर्वृत्तं वृक्षकालिकमिति गाथाक्षरार्थः ॥ भावार्थस्त्वयं- 'संघातंतर समयो समयमयरस तइयंमि । सो दिवि संघातयतो तइए व मयस्स तइयंमि ॥ १ ॥ अविग्रहेण सङ्घातयतः द्वितीयसङ्घातपरिशाटस्य समय एवान्तरनिति, 'उभयस्स चिरविउबिय मयस्स देवे सविग्गह गयरस । साडस्संमुहुतं तिहवि तरुकालमुकोसं ॥ १ ॥' उक्ता वैक्रियशरीरमधिकृत्य सङ्घातादिवक्तव्यता, साम्प्रतमाहारकमधिकृत्यैनां प्रतिपादयन्नाहआहारे संघाओ परिसाडो अ समयं समं होइ । उभयं जहन्नमुकोसयं च अंतोमुहुतं तु ॥ १७० ॥ ( भा० )
व्याख्या- 'आहार' इत्याहारकशरीरे सङ्घातः - प्राथमिको ग्रहः परिशाटश्च - पर्यन्ते मोक्षश्च, कालतः 'समय' कालविशेष 'सम' तुल्यं भवति, सङ्घातोऽपि समयं शाटोऽपि समयमित्यर्थः, 'उभयं' सङ्घातपरिशाटोभयं गृह्यते, तज्जघन्यत उत्कृ ष्टतश्चान्तर्मुहूर्तमेव भवतीति वर्तते, अन्तर्मुहूर्तमात्र कालावस्थायित्वादस्येति गर्भार्थः, उत्कृष्टासु जघन्यो लघुतरो वेदितव्य इति गाथार्थः ॥ साम्प्रतमाहारकमेवाधिकृत्य सङ्घाताद्यन्तरमभिधातुकाम आह
बंधणसाडुभयाणं जहनमंतोमुहुतमंतरणं । उक्कोसेण अब पुग्गलपरिअट्टदेसूणं ॥ १७१ ॥ ( भा० )
१ संघातान्तरं समयो द्विसमयवैकियमृतस्य तृतीये । स दिवि संघातयतः तृतीये वा मृतस्य तृतीये ॥ १ ॥ २ उभयस्य चिरविकुर्वितमृतस्य देवे सविग्रहं गतस्य । शाटस्यान्तर्मुहूर्त्तं प्रयाणामपि तरुकालमुत्कृष्टम् ॥ १ ॥
व्याख्या - बन्धनं- सङ्घातः शाटः- शाट एव उभयं सङ्घातशाटौ अमीषां बन्धनशाटोभयानां 'जघन्यं' सर्वस्तोकम 'अन्तर्मुहूर्तमन्तरणम्' अन्तर्मुहूर्त विरहकालः सकृत्परित्यागानन्तरमन्तर्मुहूर्तेनैव तदारम्भादिति भावना, उत्कर्षतः अर्द्धपुङ्गपरावर्ती देशोनोऽन्तरमिति, सम्यग्दृष्टिकाल स्योत्कृष्टस्याप्येतावत्परिमाणत्वादिति गाथार्थः ॥ उक्ताऽऽहारकशरीरमधिकृत्य सङ्घातादिवक्तव्यता, इदानीं तैजसकार्मणे अधिकृत्याऽऽह
ते आकम्माणं पुण संताणाणाइओ न संघाओ । भव्वाण हुज साडो सेलेसीचर मसमयंमि ॥ १७२ ॥ (भा० ) व्याख्या - तैजसकार्मणयोः पुनर्द्वयोः शरीरयोः सन्तानानादितः कारणात् किं ?, न सङ्घातः-न तत्प्रथमतया ग्रहणं, प्रागेव सिद्धिप्रसङ्गात्, भव्यानां भवेत् शाटः केषाञ्चित्, कदेति १, अत आह— शैलेशीचर मसमये, स चैकसामायिक एवेति गाथार्थः ॥
उभयं अणाइनिहणं संतं भव्वाण हुज के सिंचि । अंतरमणाइभावा असंतथि ओगओ नेसिं ॥ १७३ ॥ (भा०)
व्याख्या --- ' उभयम्' इति सङ्घातपरिशाटोभयं प्रवाहमङ्गीकृत्य सामान्येन 'अनाथनिधनम्' अनाद्यपर्यवसितमित्यर्थः, 'सान्तं' सपर्यवसानमुभयं भव्यानां भवेत् केषाञ्चित्, न तु सर्वेषामिति, अन्तरमनादिभावादत्यन्तवियोगतश्च नानयोरिति गाथार्थः ॥ १७३ ॥ अथवेदमन्यज्जीवप्रयोगनिर्वृत्तं चतुर्विधं करणमिति, आह च
4
अहवा संवाओ ? साडणं चरउभयं ३ तहो भयनि सेहो ४ । पड़ १ संख २ सगड २ थूणा ४ जीवपओगे जहासंखं १७४
व्याख्या – अथवाशब्दः प्रकारान्तरप्रदर्शनार्थः, 'सङ्घात' इति सङ्घातकरणं, 'सातनं च' शातनकरणं च 'उभयं' सङ्घातशातनकरणं ' तथोभयनिषेध' इति सङ्घातपरिशाटशून्यम् । अमीषामेवोदाहरणानि दर्शयन्नाह - पटः शङ्खः शकटं स्थूणा, 'जीवप्रयोग' इति जीवप्रयोगकरणे तत्कायव्यापारमाश्रित्य यथासङ्ख्यमेतान्युदाहरणानि समवसेयानि, तथाहि - पटस्तन्तुसङ्घातात्मकत्वात् सङ्घातकरणं शङ्खस्त्वेकान्तसाटकरणादेव शाटकरणं शकटं तक्षणकीलिकादियोगादुभयकरणं स्थूणा पुनरूर्ध्वतिर्यकरणयोगात् संघात शाटविरहादुभयशून्या इति गाथार्थः ॥ उक्तं जीवप्रयोगकरणम्, आह- 'जं जं निज्जीवाणं कीरइ जीवओगओ तं तं ' इत्यादिनाऽस्याजीवकरणतैव युक्तियुक्तेति, अत्रोच्यते, न अभिप्रायापरिज्ञानाद्, इहादावेवाथवाशब्दप्रयोगतः प्रकारान्तरमात्रप्रदर्शनार्थमेतदुक्तं, ततश्चात्र व्युत्पत्तिभेदमात्रमाश्रीयते, जीवप्रयोगात् करणं जीवप्रयोग करणमिति, ज्यायांश्चान्वर्थ इत्यलं प्रसङ्गेन ॥ उक्तं द्रव्यकरणं, साम्प्रतं क्षेत्रकरणस्यावसरः, तत्रेयं निर्युक्तिगाथावित्तस्स नत्थि करणं आगासं जं अकिप्तिमो भावो । वंजणपरिभवनं तहावि पुण उच्छुकरणाई ॥ १०९७ ॥
अस्या व्याख्या - इह 'क्षेत्रस्य' नभसः 'नास्ति करणं' निर्वृत्तिकारणाभावान्न विद्यते करणं मुख्यवृत्त्या 'आकाश' क्षेत्रं 'यद्' यस्मात् 'अकृत्रिमो भावः' अकृतकः पदार्थः, अकृतकस्य च सतो नित्यत्वात् करणानुपपत्तिरिति भावः । आहयद्येवं किमिति नियुक्तिकारेण निक्षेपगाधायामुपन्यस्तमिति १, अत्रोच्यते, व्यञ्जनपर्यायापनं तथापि पुनरिक्षुकरणाद्यस्त्येवेति, इह व्यञ्जनशब्देन क्षेत्राभिव्यञ्जकत्वात् पुद्गलाः गृह्यन्ते, तत्सम्बन्धात् पर्यायः कथञ्चित् प्रागवस्थापरित्यागेनावस्थान्तरापत्तिरित्यर्थः, तमापनं पुनस्तथाऽपि यदा विवक्ष्यते तदा पर्यायो द्रव्यादनन्य इति पर्यायद्वारेण क्षेत्रकरण