Agam 40 Mool 01 Aavashyam Sutra Niryukti Part 01

Author(s): Haribhadrasuri, Bhadrabahuswami,
Publisher: Bherulal Kanhiyalal Kothari Religious Trust

Page 238

मावश्यक हारिभद्रीयवृत्तिः
॥२२७॥ व्याख्या-'तिर्यक्षुगर्भव्युत्क्रान्तिकेषु संशिष्वन्द्वृत्तः सन् 'त्रिकम्' आद्यं सामायिकत्रयमधिकृत्य प्रतिपत्ता प्राक्प्रतिपन्नश्च भवतीत्यध्याहारः, 'चउकं सिया उ उबट्टे' उद्धृत्तस्तु मनुष्यादिवायातः 'स्यात्' कदाचिञ्चतुष्टयं स्यात् त्रिक
ऽपि भवतीति, 'मणुएस अणुब चउरो ति दुगंतु उबट्टे मनुष्येष्वनुद्वत्तः सन् चत्वारि प्रति. पद्यते पाक्प्रतिपन्नश्च भवति, त्रीणि द्विकं, तुशब्दो विशेषणे, उद्वृत्तस्तिर्यग्नारकामरेष्वायातः त्रीणि द्विकं वाऽधिकृत्योभयथाऽपि भवतीति गाथार्थः॥ ८२६॥
देवेसु अणुव्वढे दुगं चउकं सिया उ उव्वट्टे । उव्वट्टमाणओ पुण सव्वोऽवि न किंचि पडिवले ।। ८२७ ॥ व्याख्या-देवेष्वनुवृत्तः सन् 'द्विकम्' आचं सामायिकद्वयमाश्रित्योभयथाऽपि भवतीति क्रिया, 'चउकं सिया उ उपट्टे' त्ति पूर्ववत् , उद्वर्तमानकः पुनरपान्तरालगतौ सर्वोऽप्यमरादिर्न किश्चित् प्रतिपद्यते, प्राक्प्रतिपन्नस्तु द्वयोर्भवतीति गाथार्थः ॥ ८२७ ॥ द्वारम् ॥ आश्रवकरणद्वारप्रतिपादनायाहणीसवमाणोजीवोपडिगजइ सोचउण्हमण्णयरं । पुष्वपडिवण्णओ पुण सिय आसवओ वणीसवओ॥८२८॥ __ व्याख्या-निश्रावयन् यस्मात् सामायिकं प्रतिपाते, तदावरणं कर्म निर्जरयन्नित्यर्थः, शेषकर्म तु बननपि जीव
आत्मा प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरत् , पूर्वप्रतिपन्नकः पुनः स्यादाश्रवको बन्धक इत्यर्थः, निःश्रावको वा, वाशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, आह-निर्वेष्टनद्वारादस्य को विशेष इति', उध्यते, निर्वेष्टनस्य कर्मप्रदेशविसङ्घातरूपत्वात् क्रियाकालो गृहीतः, निःश्रवणस्य तु निर्जरारूपत्वानिष्ठाकाल इति, अथवा तत्र संवेष्टनवक्तव्यताऽर्थतोऽभिहिताः, इह तु साक्षादिति गाथार्थः ॥ ८२८ ॥ द्वारम् ॥ अधुनाऽलङ्कारशयनासनस्थानचङ्गमणद्वारकदम्बकव्याचिख्यासयाऽऽह
उम्मुक्कमणुम्मुके उम्मुंचंते य केसलंकारे । पडिवज्जेज्जऽन्नयरं सयणाईसुपि एमेव ॥ ८२९ व्याख्या-'उन्मुक्ते' परित्यक्ते 'अनुन्मुक्ते' अपरित्यक्ते अनुस्वारोऽलाक्षणिकः, उन्मुञ्चंश्च केशालङ्कारान् , केशग्रहणं कटककेयूराद्युपलक्षणं, प्रतिपद्येत अन्यतरञ्चतुर्णा 'सयणादीसुपि एमेव' त्ति शयनादिष्वपि द्वारेषु तिसृष्वप्यवस्थास्वेवमेव योजना कार्या, उन्मुक्तशयनोऽनुन्मुक्तशयनः तथोन्मुञ्चन् चतुर्णामन्यतरत् प्रतिपद्यते प्रातिपन्नश्च भवति, एवं शेषयोजना कार्या. इति गाथार्थः॥ ८२९ ॥ उपोद्घातनियुक्तौ द्वितीयद्वारगाथायां केति द्वारं गतम्, अधना केविति द्वारं ज्याचिख्यासुराह
सव्वगयं सम्मत्तं सुए चरित्ते ण पनवा सव्वे । देसविरइं पडुच्चा दोण्हवि पडिसेहणं कुज्जा ॥ ८३० ।। व्याख्या-अथ केषु द्रव्येषु पर्यायेषु वा सामायिकमिति?, तत्र सर्वगतं सम्यक्त्वं, सर्वद्रव्यपर्यायरुचिलक्षणत्वात् तस्य, तथा 'श्रुते' श्रुतसामायिके 'चारित्रे' चारित्रसामायिके न पर्यायाः सर्वे विषयाः, श्रुतस्याभिलाप्यविषयत्वाद्, द्रव्यस्य चाभिलाप्यानभिलाप्यपर्याययुक्तत्वात् , चारित्रस्यापि पढममि सधजीवा' इत्यादिना सर्वद्रव्यासर्वपर्यायविषयतायाः प्रतिपादितत्वात , देशविरतिं प्रतीत्य द्वयोरपि-सकलद्रव्यपर्याययोः प्रतिषेधनं कुर्यात्, न सर्वद्रव्यविषयं नापि सर्वपर्यायविषयं देशविरतिसामायिकमिति भावना । आह-अयं सामायिकविषयः किंद्वारे प्ररूपित एवेति किं पुनरभिधानम् ?, उच्यते, किं तदिति तत्र सामायिकं जातिमात्रमुक्त, विषयविषयिणोरभेदेन, इह पुनः सामायिकस्य किंद्वार एव द्रव्यत्वगुणत्वनिरूपितस्य ज्ञेयभावेन विषयाभिधानमिति, आह च भाष्यकार:-"किं तन्ति जातिभावेण तत्थ इह णेयभावतोऽभिहितं । इह विसयविसयिभेदो तत्थाभेदोवयारो त्ति ॥१॥" गाथार्थः ॥ ८३१॥ केष्विति गतं, कथं: कमवाप्यते ?, तत्र चतुर्विधमपि मनुष्यादिस्थानावाप्तौ सत्यामवाप्यत इतिकृत्वा तत्क्रपदुर्लभताख्यापनायाह नियुक्तिकार:माणुस्स खेत्त जाई कुलरुवारोग्गमाउयं बुद्धी । सवणोग्गह सद्धा संजमो य लोगंमि दुलहाई ॥ ८३१ ॥
इंदियलद्धी निबत्तणा य पज्जत्ति निरुवयखेमं । धायारोग्गं सद्धा गाहगउवओग अहो य (अन्यदीया) चोल्लग पासग घण्णे जूए रयणे य सुमिण चक्के य । चम्मजुगे परमाणू दस दिछन्ता मणुयलंभे ॥ ८३२॥ ___ व्याख्या-'मानुष्यं' मनुजत्वं क्षेत्रम्' आर्य 'जातिः' मातृसमुत्था 'कुलं' पितृसमुत्थं 'रूपम्' अन्यूनाङ्गता 'आरोग्य रोगाभावः 'आयुष्क' जीवितं 'बुद्धिः' परलोकप्रवणा 'श्रवणं' धर्मसम्बद्धम् 'अवग्रहः' तदवधारणम् अथवा श्रवणावग्रहो-यत्यवग्रहः 'श्रद्धा' रुचिः 'संयमश्च' अनवधानुष्ठानलक्षणः, एतानि स्थानानि लोके दुर्लभानि, एतदवाप्तौ च विशिष्टसामायिकलाभ इति गाथार्थः॥८३२ ॥ अथ चैतानि दुर्लभानि-'इन्द्रियलब्धिः' पञ्चेन्द्रियलब्धिरित्यर्थः, निवेतना च इन्द्रियाणामेव, पर्याप्तिः-स्वविषयग्रहणसामर्थ्यलक्षणा, 'निरुवहत'त्ति निरुपहतेन्द्रियता, 'क्षेमं विषयस्य 'ध्रात' सुभिक्षम् 'आरोग्यं' नीरोगता 'श्रद्धा' भक्तिः 'ग्राहकः गुरु 'उपयोगः' श्रोतुस्तदभिमुखता 'अठ्ठो यत्ति अर्थित्वं च
किंतदिति (बारे) जातिद्वारेण तत्रेह शेयभावतोऽभिहितम् । अत्र विषयविषयिभेदः तत्राभेदोपचारः इति ॥1॥* भावमा प्र.