Agam 40 Mool 01 Aavashyam Sutra Niryukti Part 01

Author(s): Haribhadrasuri, Bhadrabahuswami,
Publisher: Bherulal Kanhiyalal Kothari Religious Trust

Page 265

॥२५॥
भावश्यक-हारिभद्रीयवृत्तिः अष्टी मला भवन्ति, तद्यथा-जीवस्य १ अजीवस्य २ जीवानां ३ अजीवानां ४ जीवस्व पाजीवस्य च ५जीवस्य चाजीवानां च ६ जीवानामजीवस्य च ७ जीवानामजीवानांच८, अत्रोदाहरणानि-“जीवस्ससो जिणस्सव अजीवस्स उजिजिंदपडिमाए। जीवाण जतीणं पिव अज्जीवाणं व पडिमाणं॥१॥जीवस्साजीवस्स य जइणोबिंबस्स चेगओ समयं जीवस्साजीवाण य जइणो पडिमाण गत्थं ॥ २ ॥ जीवाणमजीवस्स य जईण बिस्स गओ समयं । जीवाणमजीवाण य जईण पडिमाण गत्थं ॥३॥” सग्रहमतं तु नमःसामान्यमानं तत्स्वामिमात्रस्य च वस्तुनो जीवो नम इति च तुल्याधिकरणम्, अभेदपरमार्थत्वात् तस्य, कश्चितु शुद्धतरः पूज्यजीवपूजकजीवसम्बन्धाजीवस्यैव नमस्कार इत्येकं भङ्गं प्रतिपद्यते, ऋजुसूत्रमतं तु नमस्कारस्य ज्ञानक्रियाशब्दरूपत्वात् तेषां च कर्तुरनान्तरत्वात् कर्तृस्वामिक एव, शब्दादि. मतमपीदमेव, केवलमुपयुक्तकर्तृस्वामिकोऽसौ, तस्य ज्ञानमात्रत्वात् ज्ञानमात्रता चास्योपयोगादेव फलप्राशेः, शब्दक्रियाव्यभिचारात्, एकत्वानेकत्वविचारस्तु नैगमादिनयापेक्षया पूर्ववदायोजनीय इति गाथार्थः ॥ ८९२॥ कस्येति गतं, केन? इत्यधुना निरूप्यते-केन साधनेन साध्यते नमस्कारः, तत्रेयं गाथानाणावरणिजस्स य दसणमोहस्स तह खओषसमे । (दा०३)जीवमजीवे अहसु भंगेमुउ होइ सव्वत्थ ॥८९३॥
जीवस्य स जिनस्यैव भजीवस्य तु जिनेन्द्रप्रतिमायाः । जीवानां पतीनामपि मजीवानां तु प्रतिमानाम् ॥१॥जीवसाजीवखरयतेविम्बस्य चैकतः समकम् । जीवस्थाजीवानां च यतेः प्रतिमाना चैकत्र ॥ २ ॥ जीवामामजीपख यतीना बिम्बस कितः समकम् । जीवानामजीवानां पतीनां प्रतिमामा का __ व्याख्या ज्ञानावरणीयस्य' इति सामान्यशब्देऽपि मतिश्रुतज्ञानावरणीयं गृह्यते, मतिश्रुतज्ञानान्तर्गतत्वात् तस्य, तथा सम्यगर्दशनसाहचर्याज्ज्ञानस्य दर्शनमोहनीयस्य चक्षयोपशमेन साध्यते, प्राकृतशैल्या सृतीयानिर्देशो द्रष्टव्यः, तस्य चावरणस्य द्विविधानि स्पर्धकानि भवन्ति-सर्वोपघातीनि देशोपघातीनि च, तत्र सर्वेषु सर्वपातिपूपातितेषु देशोपघातिनां च प्रतिसमयं विशुद्ध्य पेक्षं भागैरनन्तैः क्षयमुपगच्छद्भिविमुच्यमानः क्रमेण प्रथममक्षरं लभते, एवमेकैकवर्णप्राप्त्या समस्तनमस्कारमिति, क्षयोपशमस्वरूपं पूर्ववद् । गतं केनेति द्वारं, कस्मिन्नित्यधुना, तत्र कस्मिमिति सप्तम्यधिकरणे, अधिकरणं चाधारः, स च चतुर्भेदः, तद्यथा-व्यापकः तैऔपश्लेषिकः सामीप्यको वैषयिकश्च, तत्र व्यापकः तिलेषु तैलम्,
औपश्लेषिक:-कटे आस्ते, सामीप्यकः-गङ्गायां घोषः, वैषयिकः-रूपे चक्षुः, तत्राद्योऽभ्यन्तरः, शेषा बाह्याः, तत्र नैगमव्यवहारौ बाह्यमिच्छतः, तन्मतानुवादि च साक्षादिदं गाथाशकलं-'जीवमजीवेत्यादि' जीवमजीव इति प्राकृतशैल्याऽनुस्वारस्याभूतस्यैवागमः, तत्त्वतस्तु जीवे अजीवे इत्याद्यष्टसु भङ्गेषु भवति सर्वत्रेति भावना, नमस्कारो हिजीवगुणत्वाजीवः, स च यदा गजेन्द्रादौ तदा जीवे, यदा कटादौ तदाऽजीव, यदोभयाऽऽत्मके तदा जीवाजीवयो, एवमेकवचनबहुवचनभेदादष्टौ भङ्गाः प्रागुक्ता एव योग्याः। आह-पूज्यस्य नमस्कार इति नैगमव्यवहारौ, स एव च किमिस्याधारो न भवति ? येन पृथगिष्यते, उच्यते, नावश्यं स्वेन स्वात्मन्येव भवितव्यम्, अन्यत्रापि भावात् , यथा देवदत्तस्य धाम्यं क्षेत्र इति, तुशब्दाच्छेपनयाक्षेपः कृतः, संक्षेपतो दर्श्यते-तत्र सङ्घहोऽभेदपरमार्थत्वात् कश्चिद्वस्तुमात्रे अभीच्छति, कश्चित्तद्धर्मस्वाजीव इति, जुसूत्रस्तु जीवगुणत्वाजीव एव मन्यते, आह-ऋजुसूत्रोऽन्याधारमपीच्छत्येव, 'आकाशे वसती' ति वचनाद्, उच्यते, द्रव्यविवक्षायामेवं न गुणविवक्षायामिति, शब्दादयस्तूपयुक्ते ज्ञानरूपे जीव एवेच्छन्ति नाम्यत्र, न वा शब्दक्रियारूपमिति गाथार्थः ॥ ८९३ ॥ कस्मिन्निति द्वारमुक्त, साम्प्रतं कियश्चिरमसौ भवतीति निरूप्यते, तत्रेयं गायाउवओग पडुच्चंतोमुलुत्त लद्धीइ होइ उ जहन्नो । उकोसडिइ शाबहिसागरा (दा०५)ऽरिहाइ पंचविहो।।८९४॥
व्याख्या-उपयोगं प्रतीत्य अन्तर्मुहूर्त स्थितिरिति सम्बध्यते जघन्यतः उत्कृष्टतश्च, 'लडीए होइ उ जहन्नो' लब्धेश्च क्षयोपशमस्य च भवति तु जघन्या स्थितिरन्तर्मुहूर्त एव, उत्कृष्टस्थितिलब्धेः षट्षष्टिसागरोपमाणि, सम्यक्त्वकाल इत्यर्थः, एक जीवं प्रतीत्यैषा, नानाजीवान् पुनरधिकृत्योपयोगापेक्षया जघन्येनोत्कृष्टतश्च स एव, लग्धितश्च सर्वकालमिति द्वारम्।। कतिविधो वा ? इत्यस्य प्रश्नस्य निर्वचनार्थो गाथावयवः-'अरिहाइ पंचविहोत्ति अर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसाधुपदादिसनिपातात् पश्चविधार्थसम्बन्धात् अहंदादिपञ्चविध इत्यनेन चार्थान्तरेण वस्तुस्थित्या नमःपदस्थाभिसम्बन्धमाहेति गाथार्थः ॥ ८९४ ॥ द्वारम् ॥ गता षट्पदप्ररूपणेति, साम्प्रतं नवपदाया अवसरः, तत्रेयं गाथासंतपयपरूवणया १दव्वपमाणंच २ खित्त३ फुसणा य४।कालो अ५ अंतरं ६ भाग७ भाष ८ अप्पाबहुंचेव ९
व्याख्या-सत् इति सद्भूतं विद्यमानार्थमित्यर्थः, सच्च तत्पदं च सत्पदं तस्य प्ररूपणा सत्पदप्ररूपणा, कार्येति वाक्यशेषः, यतश्च नमस्कारो जीवद्रव्यादभिन्न इत्यतो द्रव्यप्रमाणं च वक्तव्यं, कियन्ति नमस्कारवन्ति जीवद्रव्याणि ?, तथा 'क्षेत्रम्' इति कियति क्षेत्रे नमस्कारः, एवं स्पर्शना च कालश्च अन्तरं च वक्तव्यं, तथा भाग इति नमस्कारवन्तः शेष