Agam 40 Mool 01 Aavashyam Sutra Niryukti Part 01

Author(s): Haribhadrasuri, Bhadrabahuswami,
Publisher: Bherulal Kanhiyalal Kothari Religious Trust

Page 262

नावश्यकारिभद्रीपतिः
॥२५॥ मेरुसमो बिन्दुः समुद्रौपम इत्यादि २८, रूपकदोषः स्वरूपाषयवम्यत्ययः, पथा पर्वतरूपावयवाना पर्वतेनानभिधान, समुद्रावयवानां चाभिधानमित्यादि २९, 'अनिर्देशदोषः' यत्रोद्देश्यपदानामेकवाक्यभावो न क्रियते, यथेह देवदत्तः स्लाल्यामोदनं पचतीति वक्तव्ये पचतिशम्दानभिधानं ३०, ‘पदार्थदोषः' यत्र वस्तुपर्यायवाधिनः पदस्यार्थान्तरपरिकल्पनाऽऽ. श्रीयते, यथेह द्रव्यपर्यायवाचिनां सत्तादीनां द्रव्यादर्थान्तरपरिकल्पनमुलूकस्य ३१, 'सन्धिदोषः' विश्लिष्टसंहितत्वं ब्यत्ययो ति ३२ । एभिर्विमुक्तं द्वात्रिंशदोषरहितं लक्षणयुक्त सूत्रं तदिति वाक्यशेषः, 'द्वात्रिंशदोषरहितं यच' इति बचनातच्छन्दनिर्देशो गम्यते ॥ अष्टाभिश्च गुणैरुपेतं यत् तल्लक्षणयुक्तमिति वर्तते, ते चेमे गुणा:
निहोस" सारंवन्तं च हे उत्तमल कियं । उर्षणीर्य सोपारंच मिय" महुरमेव य ॥ ८८५ ॥ व्याख्या-'निर्दोष' दोषमुक्तं 'सारवत्' बहुपर्याय, गोशब्दवत्सामायिकबदा, अम्बयव्यतिरेकलक्षणा हेतवस्तयुक्तम् , 'अलकृतम्' उपमादिभिरुपेतम्, 'उपनीतम्' उपनयोपसंहतं, 'सोपचारम्' अग्राम्याभिधानं, 'मित' वर्णादिनियतपरिमाण, 'मधुर' अवणमनोहरम् । अथवाऽन्ये सूत्रगुणाः
अप्पखरमसंदिवं सौरवं विस्सओमुंहं । अस्थो मणवलं च सुतं सव्वाणुभासियं ॥ ८८६ ॥ व्याख्या-'अल्पाक्षरं' मिताक्षरं, सामायिकाभिधानवत् , 'असंदिग्ध सैन्धवशब्दवालवणघोटकायनेकार्थसंशयकारि न भवति, 'सारवत्' बहुपर्याय, "विश्वतोमुखम्' अनेकमुखं प्रतिसूत्रमनुयोगचतुष्टयाभिधानात्, प्रतिमुखमनेकार्थाभिधायकं वा सारवत् , 'अस्तोभक' वैहिहकारादिपदच्छिद्रपूरणस्तोभकशून्यं, स्तोभका:-निपाताः, 'अनवयम्' अगी, न हिंसाभिधायक-'षट् शतानि नियुज्यन्ते, पशूनां मध्यमेऽहनि । अश्वमेधख बननायूनानि पशुभितिभिः ॥१॥ इत्यादिवचनवत्, एवंभूतं सूत्रं सर्वज्ञभाषितमिति । ततम सूत्रानुगमात् सूत्रेऽनुगतेऽनवद्यमिति निश्चिते पदच्छेदानन्तरं सूत्रपदनिक्षेपलक्षणः सूत्रालापकन्यासः, ततः सूत्रस्पर्शनियुकिधरमानुयोगद्वारविहिता नया भवन्ति, समकं चैतदनुगच्छतीति, आह च भाष्यकार:-"सुत्तं सुत्ताणुगमो सुत्तालापगकोयनिक्खेवो । सुत्तफासियनिजत्ती गया य समग तु वञ्चति ॥१॥" सूत्रानुगमादीनां घायं विषय:-सपदच्छेदं सूत्रमभिधाय अवसितप्रयोजनो भवति सूत्रानुगमा, सूत्रालापकन्यासोऽपि नामादिनिक्षेपमात्रमेवाभिधाय, सूत्रस्पर्शनियुक्तिस्तु पदार्थविग्रहविचारप्रस्यवस्थानापभिषायेति, तच प्रायो नगमादिनयमतविषयमिति वस्तुतस्तदन्त विन एवं नया इति, न चैतत् स्वमनीपिकयोच्यते, यत आह भाज्यकार:"होइ कयस्थो वोत्तुं सपयच्छेयं ।
सपयच्छेय सुर्य सुयाणुगमो। सुत्तालावयनासो नामाइण्णासविणिओगं ॥ १॥ सुत्सफासियनिजत्तिविनियोगो सेसओ पयस्थाई । पायं सो श्चिय नेगमणयाइमयगोयरो होइ ॥ २॥" आह-यधेवमुत्कमतो निक्षेपद्वारे किमिति सूत्रालापकन्यासोऽभिहित !, उच्यते, निक्षेपसामान्यालाघवार्थमित्यलं प्रसङ्गेन । एवं विनेयजनानुग्रहायानुगमादीनां प्रसङ्गतो विषयविभागः प्रदर्शिता, अधुना प्रकृतं प्रस्तुमा, तत्र सूत्र सूत्रानुगमे सरयुचारणीयं, तश्च पश्चनमस्कारपूर्वकं, तस्याशेषश्रुतस्कन्धान्तर्गतत्वात्, अतोऽसावेव सूत्रादौ व्याख्येयः, सर्वसूत्रादिस्वात्, सर्वसम्मतसूत्रादिवत्, सूत्रादित्वं चास्य सूत्रादौ व्याख्यायमानस्वात् , नियुकिकृतोपम्यस्तत्वाद्, अभ्य तु न्या चक्षते-मङ्गलवादेवायं सूत्रादौ व्याख्यायत इति, तथाहि-त्रिविध मङ्गलम्-आदौ मध्येऽवसानेच, तत्राऽऽदिमङ्गलार्थ नन्दी व्याख्याता, मध्यमङ्गलार्थ तु तीर्थकरादिगुणाभिधायकः 'तिर्थकरे' इत्यादि गाथासमूहः, नमस्कारस्स्ववसानमङ्गलाथे इति, एतच्चायुक्त, शास्त्रस्यापरिसमाप्तत्वादवसानत्वानुपपत्तेः, न चाऽऽदिमङ्गलत्वमप्यस्य युज्यते, तस्य कृतत्वात्, कृतकरणे चानवस्थाप्रसङ्गात् , अलं वा परबुद्धिमान्धप्रदर्शनेन, नैप सतां न्यायः, सर्वथा गुरुवचनाद् यथाऽवधारितं तत्त्वार्थमेव प्रतिपादयामः । सूत्रादिश्च नमस्कारः, अतस्तमेव प्राग व्याख्याय सूत्र न्याख्यास्यामः, स चोत्पत्स्यायनुयोगदारानुसारतो व्याख्येयः, तत्र नमस्कारनियुक्तिप्रस्ताविनीमिमामाह गाथां नियुक्तिकार:
उप्पत्ती (१) निक्खेबो (२) पयं (३) पयत्यो (४) परूवणा (५) वत्थु (१)।
भक्खेव (७) पसिडि (८) कमो (९) पोयणफलं नमोकारो॥८७॥ व्याख्या-उत्पादनम् उत्पत्तिः, प्रसूतिः उत्पाद इत्यर्थः, सोऽस्य नमस्कारस्य नयानुसारतविम्त्या, तथा निक्षेपण निक्षेपो न्यास इत्यर्थः, स चास्य कार्यः, पद्यतेऽनेनेति पदं तच नामिकादि, तञ्चास्य वाच्यं, तथा 'पदार्थः' पदस्यार्थः पदार्थः, स च वाच्यः, तस्य च निर्देशः सदायनुयोगद्वारविषयत्वात्, प्रकर्षेण रूपणा-प्ररूपणा कायेंति, वसन्त्यस्मिन् गुणा इति वस्तु तदह वाच्यम्, आक्षेपणम् आक्षेपः आशङ्केत्यर्थः, सा च कार्या, प्रसिद्धिः तत्परिहाररूपा वाच्येति, क्रमः अर्हदादिरभिधेयः, 'प्रयोजनं तद्विषयमेव, अथवा येन प्रयुक्तः प्रवर्तते तत्प्रयोजनम्-अपवर्गाल्यं,तथा 'फलं तच क्रियाऽनन्तरभावि स्वर्गादिकम्, अन्ये तु व्यत्ययेन प्रयोजनफलयोरर्थप्रतिपादयन्ति, नमस्कारः (९५०० ग्रन्था) खल्वेभिारैश्चिन्त्य इति गाथासमुदायार्थः ॥ ८८७ ॥ 'यथोदेशं निर्देश' इति न्यायमाभित्योत्पतिद्वारनिरूपणायाऽऽह नियुक्तिकारः
Jain Education Interational