acharanga sutra part 01

Author(s): Manekmuni
Publisher: Mohanlal Jain Shwetambar Gyan Bhandar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023092/1

Page #1

આચાર/ગ સ.
અબ નિયુક્તિ અને ડીકાને આધારે ભાષાંતર
{ભાગ ૧લી. )
મુનિરાજ શ્રી બા કમુનિ

Page #2

આચારાંગ સૂત્ર
કમળ નિર્યુક્તિ અને ટીકાને આધારે ભાષાંતર
(ભાગ ૧ લો.).
લેખક– મુનિરાજ શ્રી માણેક મુનિજી.
પ્રસિદ્ધ કર્તા– ઝવેરભાઈ રાયચંદ બંગડીવાળા, આ સેક્રેટરી. શ્રીમાન મેહનલાલજી જિન કરે. જ્ઞાન ભંડાર
ગેપીપરા–સુરત.
આવૃત્તિ ૧ લી ]
વીર સં. ૨૪૪૭
[પ્રત ૭૦૦
જૈન વિજય” પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં
કાપડિયાએ છપ્યું
- = મૂલ્ય -

Page #3


Page #4

॥ શ્રt. I
આચારાંગ સૂત્ર પ્રસ્તાવના.
>
પૂર્વે સાધુને ડીદીક્ષા આપતાં પહેલાં તેને જીવસ્વરૂપ જાણુવામાં આવે; અને છત્રને બચાવવાથી પેાતાને ભવિષ્યમાં દુઃખ ન થાય; તેવા હેતુથી આચારાંગ સૂત્રનું પહેલું ( અધ્યયનશસ્ત્ર પરિના નામનુ શિષ્યને શિખવવામાં આવતું. જો કે, હાલ તેને ભલે દશવૈકાલિક સૂત્રનાં પ્રથમનાં ચાર અધ્યયન શીખવે છે. ત્યારપછી વડી. દીક્ષા અપાય છે, પણ આચારાંગ સૂત્રનું આ અધ્યયન ઘણુંજ ઉપયેાગી હાવાથી; તથા સાધુને જીવેનુ સ્વરૂપ મેગ્ય રીતે જાશુવામાં
આવે, અને એવું વર્તન રાખે કે જેથી, બીજા જવાને કારૢ રીતે પીડા ન થાય; તેમજ સાધુના આચાર શું છે, તે જો શ્રાવક જાણુતા હાય તે।, પ્રમાદી સાધુ આચાર પ્રમાણે પાલન ન કરતા હાય તેવાને જીત શત્રુ રાજાની માક શ્રાવક ઠેકાણે પશુ લાવે. એં હેતુથી મૂળસૂત્ર, તથા નિયુક્તિ કાયમ રાખી શીલાંકાચા કૃત ટીકાના આધારે આ ભાષાન્તર કરવામાં આવ્યુ છે. ગંધઽસ્તિ આચાર્ય કૃત ટીકા પૂર્વે હતી; તેવુ દીકાકારે લખ્યું છે, પશુ તે સમજવી રહ્યુ દાવાથી તેમણે સરળ ટીકા કરી; પણ મારા જેવા મબુદ્ધિવાળાને એ સરળ ટીઠા પશુ શ્રેણી કહેણુ લાગે છે. માટે વધારે સરળ થાય; તેવા હેતુથી મે ભાષાંતર કરવા બનતા પ્રયત્ન કર્યાં છે, તેપણુ સસ્કૃત જાણુનારે ટીકાને સાથે રાખીને વાંચવુ તે વધારે સારૂ છે-શબ્દના અર્થરૂપ
-

Page #5

(૪)
સમય-સુંદર મહારાજે સરળ દીપિકા બનાવેલી છે, અને તેના ઉપ થા પાષચંદ્ર એ બાલાવષેધ (જુની ગુજરાતીમાં) કરેલ છે, તેના આધારે રવ દેવાજ વગેરેએ ગુજરાતી ભાષાન્તર પણ કરેલ છે. ફેસર દુશ્મન જેકેસીએ કલ્પસૂત્ર સાથે તેનુ અ ંગ્રેજી ભાષાન્તર પણ કરેલું છે. તે છતાં ટીકાનું ભાષાન્તર નિયુક્તિ સહીત ક્યાંય પશુ થયલુ નહી દેવાથી મે' પ્રયાસ કર્યાં છે. આવા કાર્યમાં બીજ વિદ્યાનોની મદદ મળવી સુલભ ન થવાથી; વારંવાર તપાસી જોયાં છતાં જો, કાઇપણ જગ્યાએ વિદ્ધ લખાયું હૅાય તે, વિદ્યાતાએ કૃપા કરીને મને જણાવવુ કે, બીજા ભાગમાં સુધારા કરી શકાય.
મૂળ વિષય.
જીવના ભેદ અહી પૃથ્વીકાય અપકાય તેઉકાય વાઉકાય વન.સ્પતિકાય અને ત્રસકાય લીધા છે, તેના ઉદ્દેશા અનુક્રમે ન લેતાં વાયુનું સ્વરૂપ મંદબુદ્ધિવાળા શીઘ્ર ન સમજે; માટે છેવટે તેના ઉઢેરો લીધા છે. આ ભાગમાં જે જે વિષયેા જે જે પાને છે, તે પણ જોડે બતાવેલ છે. શુદ્ધિપત્ર પણ આપેલ છે. “ મુનિ માણૂક
..
પ્રસિદ્ધકર્તાની વિજ્ઞપ્તિ.
આ પુસ્તક બધાને લેવાને સવડ પડે; માટે ખર્ચ જેટલી કીમત રાખેલી છે, અને એ કાર્ય ચાલુ રહે તે માટે શેઠ નગીનદ ઘેલાભાઈ ઝવેરી જે દેવચંદ લાલભાઇના પુસ્તકાÇારડના એક ત્રસ્ટી છે. તેમણે રૂા ૫૦૧) છામણી ખર્ચના માટે આપેલા છે, તથા ઝવેરી રણછેડભાઇ રાયચ માતીથ‘ભાએ શ. ૨૦૦)

Page #6

આપેલ છે. તે સિવાય બીજ ગૃહસ્થોએ જે જે મદદ આપેલી છે. અથવા પૂર્વે ગ્રાહક થયેલ છે, તે લીસ્ટ આ સાથે છે, તેમને ધન્યવાદ આપવાની ખાસ જરૂર છે, તથા દરેક પુસ્તક લખવામાં, તથા વાંચવામાં અને રહેતા શ્રાવકો ચુ લાલભાઈ દાળીયા વિગેએ બનતી સહાય આપી છે, તથા શેઠ ફકીરચંદ નગીનભાઈ કપુરચંદ, ઝવેરી તથા તેમના મુનીમ કપુરચંદભાઈએ જ્ઞાનખાતાને હીસાબ વિગેરે રાખી જે સહાય કરી છે, તે બદલ તેઓ ધન્યહાદને પાત્ર છે.
વળી આ ભંડાર તરફથી ધાર્મિક પાઠશાળા ચલાવવા ફકીરભાઈ નગીનચંદ ઝવેરી તથા કેસરીચંદ કલ્યાણચંદ ઝવે? તરફથી આ વર્ષ માટે રૂા. ૫૦) રૂ ૫૦) ની મદદ મળી છે. તેમણે દરેકે સહાયતા કરવી જોઈએ.
તા. ૧૪-૭-૧૯૨ ઝવેરભાઇ રાયચંદ બંગડીવાળા સુરત, ગોપીપુરા. સેક્રેટરી મેહલો . નજ્ઞાનભંડાર

Page #7

આચારગ સૂત્ર પહેલું અધ્યયનવિષય અનુક્રમણિકા. પૃષ્ટ. ૧ * ટીકાકારનું મંગળાચરણ તથા ટીકાને હેતુ વગેરે
આચાર્યના છત્રીસ ગુણો નિર્યુક્તિકારનું મંગળાચરણ આચાર તથા અંગના નિક્ષેપ આચાર શબ્દના એક અર્થમાં વપરાતા શબ્દ આચારાંગ સૂરમાં અધ્યન પદનું વર્ણન આચારાંગમાં છેવટને સાર પ્રરૂપણ છે બ્રહ્મ ( બ્રાહ્મણ ) તથા બ્રહ્મચર્યનું વર્ણન ચાર વર્ણ તથા તેના પેટા વિભાગે નવ અધ્યયનનું વર્ણન .
પરિજ્ઞા તથા પ્રત્યાખ્યાન પરિસ્સાનું વર્ણન પહેલું સૂત્ર તથા તેનું વર્ણન દશ સંજ્ઞા સૂત્ર બીજું દિશાઓનું વર્ણન પ્રજ્ઞાપકની અઢાર દિશા સુત્ર ત્રીજું હું ક્યાંથી આવ્યો છું વિગેરે વિચારણા ત્રણસે ત્રેસઠ મતનું વર્ણન કાળની મુખ્યતા અનિયતિ તથા સ્વભાવનું વર્ણન ઇશ્વરની મુખ્યતા આત્મવાદીનું વર્ણન યછાનું સ્વરૂપ પિશાચનું દ્રષ્ટાંત તથા ક્રિયાવાદીના ચેરશી ભેદ અજ્ઞાનીને ૬૭ ભેદ :

Page #8

૭૧
વિનયત્રદીના ૩૨ભે
७४
સૂત્ર ચેાથું વિશિષ્ટ સનાવાળા શુ જાણે છે. ૭૫ થી ૮૦ ઉપરની સત્તા ઉપર ત્રઝુ કથાઓ સૂત્ર ૫ મુ` આત્મવાદી કાને કહેવા જૈન આગમ પ્રમાણે આત્માની સિદ્ધિ સુર્ય હું આહ્વાતી ત્રણે કાળમાં સિદ્ધિ સૂત્ર ૭ મું કવાદી સંસારથી મુક્ત થશે. સૂત્ર ૮ મુ અદ્ભુને ન જાનારા સ`સારમાં ભમે છે. ચારાસી લાખ વિગેરે ચેનિએનુ વર્ચુન અજ્ઞાનિ જીવે ઘણાં દુ:ખા ભાગવે છે.
*ૐ ૐ ૐ
te
(61)
પર
૯૫
સૂત્ર ૧૦મું તે ન ભાગવું પડે માટે ભગવાને પરજ્ઞા બતાવી સૂત્ર ૧૧મું જીવા વંદન, માન, પૂજા વિગેરે માટે હિંસા
કરે છે.
વેર ગ્યનાં ઉદેશના શ્ર્લોકા
८७
૧૦૩
સૂત્ર ૧૨ ૧૩મુ પૂર્વે બતાવેલી છે જ પાપ ક્રિયાએ છે. પહેલા ઉદેસા સમાપ્ત.
૧૦૪
૧૦૬થી ૧૪૩ પૃથ્વિ કાયનુ વર્ણન તેમાં ૧૬ સુધી સત્રા તથા ૧૦૫ સુધી નિયુક્તિની ગાથાઓ છે.
૧૪૪થી ૧૭૬ અપકાયનું વંણુંન સૂત્ર ૩૦ સુધી તથા નિયુક્તિ ૧૧૫ સુધો છે.
૧૭૭થી ૨૦૦ અગ્નિકાયનુ વર્ણન સૂત્ર ૩૮ સુધી, નિ; ૧૨૫ સુધી ૨૦૧થી ૨૩૪ વનસ્પતિ કાયનુ વર્ણન સૂત્ર ૪૭ સુધી નિ. ૧૫૧ સુધી ૨૩૫થી ૨૫૬ ત્રસકાયનું વર્ણન સૂત્ર ૫૪ તિ. ૧૬૩ ૨૫૭થી ૨૭૪ વાયુકાર્યનું વર્ણન જિત શત્રુ રાજાની કથા ૭૫થી ૨૮૦ વડી દીક્ષાની સંક્ષિપ્તિ વિધિ મેધ સાથે

Page #9

શુદ્ધિપત્ર.
પૃષ્ટ ૨
લાઈન ૧૩
અશુદ્ધ પ્રજ્ઞા એને કરેલા મંગળ
પરિજ્ઞ અને કરેલ.
મંગળ,
૧૩
पश्चय
पच्चय યુક્ત
તીર્થ
તીર્થ,
ભાણે
કરતાં
ભાવ કરતાં ગુણ .
. ૧૪
હિંથી સ્થાપવા
ધિથી
૪૮
४८
દ્રવ્ય • •
આશ્રય
સ્થાપના, દિગ્ય, આશ્રવ સ્વીકાર છે સંજ્ઞાના
૭૩
સ્વીકાર સંજ્ઞા યોનિયોમાં
ટ સાવધાન
યોનિઓ,
૫
માટે સાવધ જીવ જે
૧૨૧
૧

Page #10

પૃષ્ટ
લાઈન
શુદ્ધ
૧૨૧
અશુદ્ધ માં છવ શસ્ત્રને.
માં
૧૨૨
શત્ર
૧૨૬
૧૩૮
૧૪૪ ૧૪૫
૧૪૫
(ઉંબર) ત્વથી) તેને ન બંધાય કયાંદિ છે તેને દીક્ષ થાય.) અર્થે મુનિને જ્ઞાતા
બંધાય કયાદિ દિશા થાય. અથે
૧૫૭ ૧૫૭ ૧૬૫ ૧૭)
મુનિને જ્ઞાતા
१७७
૨૨૦
ધી આરંભથી
૨૨૧
દ્વારા, થી,
૨૨૭
૨૪૧
२४८ ૨૪૮
૨૪૮
निर्वाण સુખ, રિણાં
૨૬૪ ર૭૩ ૨૭૩ ૨૭૪
ભૂત, નિક, સુખ रिया કલ્ય જીવોને छज्जीव
૧૨
,
છે છક
૪

Page #11

(૧૦)
સૂમાં આવક અને ખર્ચની ટુંક ધ.
૭૧૬) દશ વકાલીક ખાતે છાપેલી ૪૦રા પુઠા છપાઈ કાગળ ફર્મા
ટીપના ૭૬૧) તેમાંથી ચંદના. બાકી ૪૫)
૩૦) ગીરધરલાલને લખાઈના
૨૫) માણસને પગાર તથા પર ૭૧૬)
ચુરણ ખર્ચ ૨૮૮૫ શ્રી પુરાંત બાકી
૭૧૬)
હેન્ડબીલ સિવાયના ગ્રાહકે ૨૫ ઝવેરી ફકીરચંદભાઈ નગીનચંદ
૫ છ પાનાચંદ ભગુભાઈ ૨૫. ધર્મચંદ ઉદેચંદના સુપુત્ર. ૨ ઝવેરભાઈ બંગડી વાળા ૨ ઝવેરી બાલુભાઈ ૫ શેઠ તારાચંદ જેતજી અંબાચ

Page #12

(૧૧)
આચારાંગ વિગેરેમાં મદદ મળી તેની નેધ.
1 .
ઉ
ઇના
૨૮ દશ વૈશાલીકના વધેલા. ૬૫૦) ૧૮ ફર્માના કાગળ છપાઈ ૫૦૧) ઝવેરી નગીનચંદ ઘેલાભાઈ પાકા પુઠાં. સાતસો કોપીના ૨૦૦) ઝવેરી રાયચંદ મોતીચંદ ૫૫) પંડીત અમૃતલાલને લખા
૨૫) રતનજી રાયચંદ ચેકસી (૨૫) ઉત્તમચંદ મુળચંદ
૨૦) માણસને પગારના ૧૫) કસ્તુરચંદ વનાજી કેસાડ
૩૦) દશકાલીક બીજો ત્રીજો વાળા
ભાગ લખાધના રામદાસ ૧૫) જુહારમલ હસમલે ખ્યા
૫૦) પંડિત વાડીલાલ ડાહ્યાભાઇ વરવાળા
અમદાવાદ સૂયગડાંગ છવા૧૬ કંસાડના શ્રાવકો
વવા. ૫) ડામજીભાઈ નગીનદાસ
* ૩૨૭) શ્રી પુરાંત બાકી તેમાં ૨૯૨) પાલણપુરવાળા ૨૦) નાનચંદ સદાજી મારેલી કપુરચંદભાઈ હરખચંદ સ્ટેશન
૩૫) સેભાગચંદ લલુભાઈ ૫) મગનલાલ ફકીરચંદ રાંદેર
પાસે વાળા. ૧૦) ગુલાબચંદ હંસાજી પા ચીમનલાલ મોહનલાલ તથા
મોહનલાલ તરફથી ૧) આચારાંગ ખાતે ------
--

Page #13

(૧૨) સૂત્રોના ગ્રાહક થનારના નામો.
દશકાલીક આચારાંગ. સુયડાંગ. નગીનભાઈ મંછુભાઈ ઝવેરી ૨ ૫ ૩ કેશરીચંદ રૂપચંદ , ૧ ઠે. નગીનચંદ ઘેલાભાઈની પાસે સા. નાથુભાઈ મગનલાલ ) ૧ “શા. મગનલાલ ચુનીલાલ હરીપુરા, થા. ચીમનલાલ ખુશાલચંદ ( સા. નગીનદાસ કપુરચંદ ) ૧ રૂપચંદ લલ્લુભાઇ ઓસવાલ મહેશે . બાઈ માણેક હીરાચંદ છવણુજીની ધણીઆણી નાનપુસ. ટાલાલ નવલચંદ નગરશેઠ રાંદેર છે શેઠ હીરાચંદ મેતીચંદ રાવ સાહે- ૦.
બની પત્નિ મગનભાઈ નગીનભાઈ ભુતીયાવાસ ગોપીપુરા, મનુભાઈ મગનલાલ નવાપુરા, ભાતની પીઠ
૧૦ ૧૦ છવણચંદ તલકચંદ હ, મણીલાલ ૦ સાકરભાઈ ખુશાલચંદ

Page #14

(૧૩)
દશકાલીક. આચારાંગ. સુયગડાંગશા. પ્રેમચંદ ખુમાજી નડેદ પિસ્ટ
મરોલી કેસુરભાઈ ખેમાજી ) ૦ લલ્લુભાઈ હરજી | કનસાડ ૦ પાનાચંદ હરજી ( પેસ્ટ ૦ . ફકીરભાઈ હરજી ) સચીન. ૦
બીજો ભાગ. જુહારમલજી સહસમલજી વહોરા
બીયાવર મગનબેન મલજી ઉપાશ્રય ખાતે શ્રીમાન બુદ્ધિસાગર સુરિજીના ઉપદેશથી સાણંદ સંધ. ચીમનલાલ મણીલાલ છોટુભાઈ હીરાચંદ ૧ મોટા રસ્તા - મગનભાઈ નવલચંદ
૦ સા. રતનદાસ પે ખંભાત છરા ૦ રણછોડદાસ ! વેલા પાડા શા. ગાંડાભાઈ. રતનચંદ મેહનલાલ હીરાચંદ મોટા રસ્તા ૧ જુરીયાભાઈ જીવણચંદ શા. નવલચંદ ખીમચંદ ૧ ઘેલાભાઈ રનનચંદ

Page #15

(૧૪)
દશવૈકાલીક. આચારાંગ સુયગડાં. ઝવેરી કેસરીભાઈ ખીમચંદ ૧ ૧ ૧ ચુનીલાલ ગુલાબચંદ દાળીયા ૦
ગેપીપુરા ઘેલાભાઇ ઉત્તમચંદ ગોપીપુરા , શા. પાનાચંદ મેતીચંદ
રૂદલાલ નાણાવટ શ્રી રત્નસાગરજી જૈન
વકીલ છોટુભાઈ ગુલાબચંદ ( ૦
ગેપીપુરા કુલચંદ કસ્તુરચંદ ગેપીપુરા ૦ સાકેરચંદ સુ ચંદ જુની અદાલત ૧ ડાસજીભાઈ નગીનદાસ પાલણપુર ૨ વાળા હાલ વડાટા રેકડા મા મગનલાલભાઈ બદામી વકીલ તથા તથા સુરચંદભાઈ બદામી વકીલ મગનલાલ ફકીરચંદ રાંદેરવાળા ૫
૨૫

Page #16

(૧૫)
ધર્માત્માએને સૂચના.
દ્રવ્ય અને જીવન એ કેટલી ચલાયમાન વરતુ છે તે જાણવા લખાય છે. ઝવેરી કેસરીભાઈ ખીમચંદ જે જૈન બેડીંગ ગેપીપુરા કમીટીના મેંબર હતા અને તેમાં વારંવાર પુત્રની માફક વિદ્યાર્થીઓની સંભાળ લેતા હતા, તેઓ આ આચારાંગનું હેન્ડબીલ ભર્યા પછી દેવ દર્શન કર્યા પછી સાંજના ગાડીમાં બેસતાંજ કાલ ધર્મ પામ્યા છે. વળી ખીમચંદભાઈ ઉત્તમચંદ જે બે સુરતની ભેજનશાળાના દેખરેખ રાખનારા હતા અને જેમણે ૨૫) ૨. આ ખાતામાં આપેલ છે તેઓ પુરતક મળે તે પહેલાં કાળધર્મને પામ્યા છે એટલા માટે દરેકે ધર્મનું કામ કરવામાં જરા પણ ઢીલ કરવી નહીં.
પુરૂષોતમ માસ્તર અત્રે જાણીતા હતા. તેઓ યુવાન અવસ્થામાં કાળ ધર્મ પામતાં તેમના પુસ્તકોનો દુરુપયોગ અટકાવવા સોભાગચંદ લલુભાઈ હરખચંદે પાંત્રીસ રૂપિયા આપી પુસ્તકો ભુરીયાભાઈ છાણચંદની ધર્મશાળામાં આ ભંડાર મારફતે અપાવેલ છે.
કાલ કરે છે આજ કર, પીછે કરે સો અબ..
અવસર તેરે જાયેગે, ફર કરશે કબ. આચારપના બીજા ચાર ભાગે અનુક્રમે નીકળશે; તથા દશ વૈકાલિકના પ્રાયઃ બીજા બે ભાગો નીકળશે; તેમાં જેમને મદદ કરવી હોય; તેમણે ઝવેરી ફીચંદ કપુરચંદ ઉપર સુરત ગોપીપુરામાં લખવું.
-
-

Page #17

સુરતમાં મદદ કરવા એગ્ય કેળવણીની
સાર્વજનિક સંસ્થાઓ.
(૧) શ્રી રન સાગરજી જૈન ધાર્મિક વ્યવહારિક પાઠશાળા અને જૈન છે. બેડીંગ સુરત ગેપીપુરા. (૨) જૈન વિદ્યાર્થી આશ્રમ વડાચા (૩) જૈન વનિતા વિશ્રામ–સુરત ગેપીપુરા. () મોહનલાલજી જૈન શ્વેતાં નર જ્ઞાન ભંડાર અને ધામિર્ક પાઇ- શાળા-સુરત ગેપીપુરા,

Page #18

5ک
(5
کے
)
-
શેઠ નગીનચંદ ઘેલાભાઈ ઝવેરી-સુરત,
25

Page #19


Page #20

ॐ नमो वीतरागाय। શ્રી આચારાંગ સૂત્રભાષાંતર
(શ્રી સુધર્મ સ્વામીએ રચેલું શ્રી શ્રત કેવલી
ભદ્રબાહુ રચિત નિર્યુક્તિ સહિત) આચારાંગ સૂત્રે મળ તથા શ્રી શીલાંકાચાર્યે રચેલી
ટીકાનું ગુજરાતી ભાષાંતર
ૐ નમઃ સર્વજ્ઞાણા. હ મહિને મેહને લેક જાણે, ખરા તત્વને જે સદાએ પીછાણે, નમું તેહને દે સદા જ્ઞાન સારૂં, મને તારનારા કદી ના વિસારું. जयति समस्त वस्तु पर्याय विचारा पास्त तीर्थिक विहित कैक तीर्थ नय वाद समूह वशात् प्रातष्ठिनम बहुविधभाङ्गिसिद्ध सिद्धान्त विधूनित मलमलीमसम् तीर्थमनादि निधनगतमनुपममादिनतं जिनश्वरैः।
નિઝર) જેણે બધી વસ્તુ તથા તેના પર્યાયના વિચાર બતાવવા વડે બીજાં તીર્થો (મંતવ્ય)ને દૂર કર્યા છે અને એક

Page #21

[૨]
એક તીર્થના નથવાદના સમૂહને લીધે પ્રતિષ્ઠા પામેલું અને બહુ પ્રકારે ભંગી બતાવવા વડે સિદ્ધ કરેલા સિદ્ધાંતથી, જેણે, કુમાળે રૂપ મળની કાળાશ ધોઈ નાંખી છે, તથા જે અનાદિનિધન (સર્વદા પણ) ને પામેલું છે, અને અનુપમ તથા જીનેશ્વરેએ ઉપદેશ આપતા પહેલાં જ જેને નમસ્કાર કર્યો છે તે તીર્થ જયવંતુ વતે છે. आचारशास्त्रं सुविनिश्चितं यथा,
ક વ =તિ હિતાવી तथैव किश्चिद्गदतः सएवमे,
पुनातु धीमान विनयार्पितागिरः । જેવી રીતે શ્રી વીર ભગવાને જગતના હિતને માટે સારી રીતે નિશ્ચય કરેલા આચાર શાસ્ત્રને વર્ણવ્યું તેવી જ રીતે તે શ્રી બુદ્ધિપૂર્ણ વિર ભગવાન પિતે કંઈક બોલનાર એવાની આ મારી વિનયથી અર્પણ કરેલી વાણ તેને પવિત્ર કરે. शस्त्र परिज्ञा विवरण, मतियहुगहनं च गन्धहस्ति
તમાં तस्मात्सुख बोधार्थ गृह्णाम्यह मजसा सारम् ॥
ગધહસ્તિ આચાર્યું કરેલું “શ પદિજ્ઞાનું વિવરણ

Page #22

બહુ મહેનત લીધા છતાં પણ ન સમજી શકાય તેવું હોવાથી તેને જલદી એને થોડી મહેનતે બંધ થાય (સમજી શકાય) તેટલા માટે તેને સારી માત્ર ગ્રહણ કરૂં છું. - અહિં આ નિશ્ચયે રાગ દ્વેષ મેહ વિગેરેથી હારેલા સર્વ સંસારી છે જે શરીર અને મન સંબંધી અનેક અતિ કડવાં દુઃખના સમૂહથી પીડાયેલા છે, તે દૂર કરવાને માટે હેય ઉપાદેય પદાર્થનું જ્ઞાન મેળવવા તેમણે યત્ન કરે જઈએ, તે યત્ન વિશિષ્ટ વિવેક વિના ન થાય, અને તે શ્રેષ્ઠ વિવેક જે આ પુરૂષ અશેષ (તમામ) અતિશય (અતીન્દ્રિય જ્ઞાન વિગેરે) ને સમૂહ પ્રાપ્ત કરેલા , તેમના ઉપદેશ વિના ન મળે અને તે આમ પુરૂષ રાગ, દ્વેષ, મેહ, વિગેરે દેને સર્વથા ક્ષય ર્યાથી થાય, તે દોષ રહિત જિનેશ્વરજ છે તેથી અમે અહંન જિનેશ્વરના વચનને અનુગ (અર્થકથન) કરીએ છીએ તે ચાર પ્રકારે છે તે આ પ્રમાણે છે.
(૧) ધર્મ કથાનુગ (૨) ગણિતાનુગ (૩) દ્રવ્યાનુરોગ અને (૪) ચરણ કરણનુગ. તેમાં ધર્મ કથાનુગ ઉત્તરા ધ્યયન વિગેરે, ગણિતાનુયોગ સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ વિગેરે, દિવ્યાનુગ ચિાદ પૂર્વ તથા સંમતિ વિગેરે ન્યાયના ગ્ર, અને ચરણ કરણનુગ તે આ આચારાંગાદિ સૂત્ર છે તે

Page #23

* ૪િ).
ચેથે અનુગ બધામાં મુખ્ય છે કારણ કે બાકીના ત્રણમાં તેને અર્થ બતાવે છે. કહ્યું છે કે– ____ "चरण पडिवत्ति हे जेणियरे तिणि अणुओग"त्ति तथा चरण पडिवत्ति हे ऊं, धम्म कहा काल दिक्खमादीया । दविए दंसण सोहि, दंसण सुडस्स चरणं तु ॥१॥
ચારિત્રના સ્વીકારને માટે બાકીના ત્રણ અનુગો છે વળી ચરણના સ્વીકારનાં કારણે ધર્મ કથા કાળ અને દિક્ષાદિક છે. દ્રવ્યાનુયેગથી દર્શન શુદ્ધિ (સાચા તત્વ ઉપર આસ્થા) અને તેનાથી ચારિત્ર ગ્રહણ થાય છે. ગણધરેએ પણ તેથી જ તેનું પહેલું વિવેચન કર્યું છે. તેથી તે પ્રમાણે આચારાંગને પહેલે અનુગ કરીએ છીએ. - હવે તે અનુયોગ મેક્ષ દેનારે રહેવાથી તેમાં વિદન હવાને સંભવ છે. કહ્યું છે કે, श्रेयांसि बहु विघ्नानि भवन्ति महतामपि अश्रे यसि प्रवृत्तानां, कापि यान्ति विनायकाः॥१॥
જેટલાં સારાં કાર્યો છે તેમાં મોટાઓને વિદને પણ આવે છે પણ અકલ્યાણમાં પ્રવર્તનારાઓને કોઈપણ જગેએ વિન આવતું નથી એટલે તેઓ ગમે તેમ વર્તે છે તેને કઈ અટકાવતું નથી, તે સર્વ વિનેને નાશ થવા માટે

Page #24

[૫]
મંગળ કહેવું જોઈએ, તે મંગળ આદિ મધ્ય અને અંત એવા ત્રણ ભેદે છે; તેમાનું “કુલ ૩ સૉળ મળવા વાવ પવા આ ભગવાનનું વચન હેવાથી પ્રથમ મંગળ છે, અથવા કૃત એટલે શ્રુત જ્ઞાન તે નંદી સૂત્રમાં ગણાતું હેવાથી મંગળ છે, એ મંગળ વિના વિને ઈચ્છિત શાસ્ત્રના અર્થને પાર પહોંચવાનું કારણ છે; મધ્ય મંગળ લોકસાર અધ્યયનના પાંચમાં ઉદ્દેશાનું સૂત્ર છે. તેના विहए परि पुण्णे चिइ समंसि भोम्मे उवसंतरए सारख માળ અહિં હૃદ (કુંડ)ના ગુણે વડે આચાર્યોના ગુણનું કીર્તન છે અને આચાર્યો પાંચ પરમેષ્ઠીમાં લેવાથી મંગળ છે. આ ભણેલા ઈચ્છિત શાસ્ત્રાર્થને સ્થિર કરવાને માટે છે. છેલ્લું મંગળ નવમા અધ્યયનમાં છેલ્લું સૂત્ર છે ‘મિનિj ગમારૂં ગાવા ઘા માં સમિયાણી અહિઆ અભિનિ
તનું ગ્રહણ “સંસાર મહાતરૂ કંદને છેદીને ખાત્રીથી ધ્યાન કરવાનું હોવાથી મંગળ છે (દીક્ષા પાળનારે એમ ચેકકસ માનવું કે હવે મને સંસાર ભ્રમણ નહિ થાય) આ છેવટનું મંગળ શિષ્ય અને પ્રશિષ્ય તેને પરિવાર કાયમ રહેવા માટે છે કે જે સૂત્રે ભણને સ્વપરને પ્રતિ બધે છે) અધ્યયનમાં સૂત્રે મંગળપણે બતાવવાથી અધ્યનેનું પણ મંગળપણું જાણી લેવું તેથી વિશેષ કહેતા નથી અથવા આ આખું શાસ્ત્રજ જ્ઞાનરૂપ હેવાથી મંગળ છે

Page #25

અને જ્ઞાનથી સકામ નિર્જરા થાય છે. નિર્જરામાં તેની ચક્કસ ખાત્રી છે. લખ્યું છે કે जं अन्नाणी कम्मं, खवेइ बहुयाहिं वास कोडीहि । तनाणी तिहिं गुत्तो, खवेइ उस्सा समित्तणं ॥१॥
કરેડ વર્ષે અજ્ઞાની જે કર્મ અપાવે તે જ્ઞાની અને ત્રણ ગુણિને ધરનારે શ્વાસોશ્વાસ માત્રમાં ખપાવે છે. મંગળ શબ્દનું નિરૂક્ત (પદને તેને અર્થ કરે તે) આ છે; મને ભવથી દૂર કરે તે મંગળ અથવા મને, ગળા એટલે વિદત ન થાઓ, અથવા ગાલ એટલે નાશ, શાસ્ત્રને ન થાઓ (મારું ભણેલું સ્થિર અને ઉપયોગી થાઓ) અહિ બાકી રહેલ આક્ષેપ (વાદીની શંકા) અને પરિહાર (સમાધાન) વિગેરે અન્ય ગ્રન્થથી જાણવા.
હવે આચારને અનુયાગ કરે છે અર્થનું કહેવું તે અનુગ, અથવા સૂત્રની પછવાડે અર્થ બતાવ તે એટલે પહેલું સૂત્ર ભણાવવું અને પછી તેને અર્થ બતાવ એથવા અણુ તે નાનું સૂત્ર તેને વિશાળ અર્થ કહે તે; તે આ પછીના કહેવાતા દ્વારે વડે જાણવું તે આ પ્રમાણે છે. निक्लेवे गट्ठ निरुत्ति, विहिपवित्ती यकेण वाकस्स तहारभेयलक्खण, तदरिह परिसाय सुत्तत्थो ॥१॥

Page #26

[9]
(આ દેશ વૈકાલિક સૂત્રની નિયુક્તિની પાંચમી ગાથા છે) તેમાં નિક્ષેપે નામ વિગેરે સાત પ્રકારે છે. નામ અને સ્થાપના એ એ નિશ્ચેષા સુગમ છે. દ્રશ્યથી અનુયાગ . એ પ્રકારે છે આગમથી અને નાઆગમથી તેમાં આગમથી જ્ઞાતા હાય પણ તેમાં ઉપયાગ ન રાખે, અને નાઆગમથી નશરીર, સભ્ય શરીર, અને તેનાથી જુદો અનેક પ્રકારે છે. દ્રવ્ય વડે એટલે સાટિકા (ખડી) વિગેરેથી, અથવા દ્રશ્યને એટલે આત્મા પરમાણુ વિગેરેના અનુયાગ અથવા દ્રવ્યમાં એટલે નિષદ્યા વિગેરેમાં અનુયાગ થાય, તે દ્રવ્યાનુયોગ, ક્ષેત્રાનુયાગમાં, ક્ષેત્રવર્ડ, ક્ષેત્રને, અથવા ક્ષેત્રમાં અનુયાગ તે એ પ્રમાણે છે કાળ વડે કાળના અથવા કાળમાં અનુયાગ જાણવા; વચનાનુયોગ તે એક વચન વિગેરેથી જાણવા, હવે ભાષાનુયોગનું ત્રણ ન કરે છે તે બે પ્રકારે આગમથી, અને આમથી, આગમથી, જ્ઞાતા અને ઉપયોગ રાખનાર, નાઆગમથી આપશમિક વિગેર ભાવે વડે તેઓના અનું કહેવું; આ શિવાય બાકીનું આવશ્યક સૂત્રથી જાણવું; કારણ કે અહિં તે અનુયોગ માત્રના વિષય છે.
આ અનુયાગ આરાને આધીન હેાવાથી, કણે કર્યો, તે દ્વાર બતાવે છે. તેનાં ઉપક્રમ વિગેરે ચાર દ્વાર છે. તે ઘણા ઉપચેગી હાવાથી બતાવે છે. કોણે કર્યુ અને તે
5

Page #27

[૮] કેવા જોઈએ તે બતાવે છે. અહિં આચાર્યના છત્રીશ ગુણે બતાવે છે. देश कुल जाइ रूबी संघयणी धिइजुओ अणासंसी
अविकत्थणो अमाई थिर परि वाडी गहिय वक्को ॥१॥ जिय परिसो जियनिदो मज्ज्ञत्योदेसकाल भावन्नू आसन्न लड पइभो णाणाविह देस भासण्णू ॥२॥ पंच विह आयारे जुत्तो सुत्तत्थ तदुभय विहिन्नू आहरण हेउ कारण णय णिउणो गाहणा कुसलो ।। . ससमय परसमय विऊगम्भीरो दित्तिमं सिवोसोमो गुणसय कलिओजुत्तो पवयण सारं परिकहेउं ॥४॥
- આર્ય દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલ તે બધાને સહેલાઈથી બંધ આપી શકે છે પિતાનું કુળ તે ઈફવાકુ વિગેરે તથા જ્ઞાતકુળ, તે શ્રેષ્ઠ હોવાથી માથે આવેલા બેઝને ઉપાડતાં થાકતા નથી “માતાની જાતિ, તે ઉત્તમ હોય તે વિનયા. દિક ગુણવાળે થાય છેઅને જ્યાં સુંદર આકૃતિ ત્યાં ગુણ રહે છે તેથી રૂ૫ લીધું; સંહનન અને ધીરજ આ બેથી યુક્ત હોય તે ઉપદેશ વિગેરેમાં ખેદ ન પામે, નાશંસી હેવાથી સાંભળનારા પાસે વસ્ત્રાદિક ન માગે અવિકથન હેવાથી હિતમિત બેલનારે છે અમાથી તે કપટી ન હોવાથી સર્વત્ર વિશ્વાસ કરવા ગ્ય છે, સ્થિર પરિપાટી તે ભણેલા

Page #28

* શીરાની વિ* લાઈથી
સૂત્ર તથા અર્થને ન ભૂલે, ગ્રાહ્ય વાક્ય તેની આજ્ઞા બધા માને, છત પર્ષદુ રાજા વિગેરેની માટી સભાઓમાં હારે નહિં જીત નિદ્ર હેવાથી નિદ્રાલુ શિષ્યને અપ્રમાદીપણે સહેલાઈથી જગાડે, મધ્યસ્થ હોવાથી બધા શિષ્યોને યોગ્ય રીતે રાખે છે, દેશકાળ ભાવને જાણનાર હોવાથી સુખથી ગુણ પ્રાપ્તિના દેશમાં વિચરે છે, આસન્ન લબ્ધ પ્રતિભા (હાજર જવાબી હોવાથી) શીઘ્ર પરવાદીના ઉત્તર આપવામાં સમર્થ છે, પિતે જુદી જુદી ભાષાની વિધિ જાણ હેય તે જુદા જુદા દેશમાં જન્મેલા શિષ્યને સહેલાઈથી સમઝાવી શકે છે, જ્ઞાનાદિ પાંચ આચારે યુક્ત હેવાથી તેમનું વચન માનનીય છે. સૂત્ર અર્થે બંનેની વિધિ જાણતે. હોવાથી જોઈએ તેવી રીતે ઉત્સર્ગ અપવાદના પ્રપંચને બતાવે છે. હેતુ, ઉદાહરણ, નિમિત્ત, નય તેના વિસ્તારને જાણનારે, વ્યાકુલ થયા વિના, હેતુ વિગેરે બરાબર બતાવે છે. ગ્રાહણ કુશળ હોવાથી ઘણી યુક્તિઓથી શિષ્યને સમજાવે છે, જેન અને બીજા મતને જાણતા હોવાથી દરેકની સ્થાપના અને ખંડન કરે છે. ગંભીર તે ખેદને સહેનારે, અને દીપ્તિમાન તે પરના તેજમાં ન અંજાય; શિવના હેતુથી શિવ એટલે તે જ્યાં વિચરે ત્યાં મરકી વિગેરે ની શાંતિ થાય, સૈશ્ય હેવાથી તેને દેખીને લેકેની આંખે આનંદ પામે, સેંકડે ગુણેથી

Page #29

[૧૦] યુકત તે પ્રશ્રય (ભક્તિ) વિગેરેથી યુક્ત આ પ્રમાણે સૂરિ (આચાર્ય) પ્રવચનના કથનમાં ગ્ય જાણ. (આવા ગુણે વાળા આચાર્ય સૂત્ર અર્થે ભણવે) એ અનુગના મેટા નગરમાં પેસવાની માફક (જૈન સિદ્ધાંતમાં પેસવાને માટે ચાર અનુગ દ્વારા તેજ વ્યાખ્યાન અંગ છે) તે કહે છે (૧) ઉપકમ, (૨) નિક્ષેપ, (૩) અનુગમ, (૪) નય, તેમાં ઉપકમ તે ઉપકમણું અથવા જેના વડે ઉપકમ કરીએ અથવા જેને કરીએ અથવા જેમાં કરીએ તેને અર્થ આ થાય છે કે કહેવાના શાસ્ત્રને પૂરૂં સમજાવવા માટે શિષ્યનું તે તરફ લક્ષ ખેંચવું તે ઉપક્રમ આ ઉપક્રમ બે પ્રકારે છે (૧) શાસ્ત્ર સંબંધી તથા (૨) લેક સંબંધી શાસ્ત્ર સંબંધી અનુપૂર્વી નામ, પ્રમાણ, વક્તવ્યતા, અર્થાધિકાર, અને સમવતાર, એમ છ પ્રકારે છે.
નિક્ષેપણ તે નિક્ષેપે જેના વડે જેનાથી જેમાં થાય તે નિક્ષેપ છે. ઉપક્રમમાં લાવેલા સાંભળનાર શિષ્યને પાસે લાવીને કહેવાના શાસ્ત્રનું નામ વિગેરે બતાવવું. તે ત્રણ પ્રકારે છે. ઓઘ નિષ્પન્ન, નામનિષ્પન્ન, સૂવાલાપકનિષ્પન્ન, તેમાં અંગ અધ્યયન વિગેરેનું સામાન્ય નામ સ્થાપવું તે ઓઘ નિષ્પન્ન છે, અને આચાર, શાસ્ત્ર, પરિજ્ઞા, વિગેરે, વિશેષ અભિધાન નામ સ્થાપવું અને સૂત્રના આલાવાનું નામ વિગેરે સ્થાપવું, તે સૂત્ર આલાપક નિષ્પન્ન જાણવું.

Page #30

[૧૧] હવે અનુગમ કહે છે. જેના વડે અથવા જેનાથી અથવા જેનામાં અનુગમન થાય તે અનુગમ જાણ એટલે તે અર્થનું કથન છે.
આ અનુગમ નિર્યુકિત અનુગમ, અને સૂત્રાનુગમ, એમ બે પ્રકારે છે. પહેલે નિર્યુકિત અનુગમ, ત્રણ પ્રકારે છે. નિક્ષેપ નિર્યુક્તિ, તથા ઉપઘાત નિકિત, તથા સૂત્ર સ્પેશિક નિયુક્તિ અનુગમ છે. તેમાં પહેલે નિક્ષેપ પિતે છે તેમાં સામાન્ય વિશેષ કહેવાવડે ઓદ્ય નિષ્પન્ન અને નામ નિષ્પન્ન, એ બે નિક્ષેપ વડે કહેલે સૂત્રની અપેક્ષાએ છે. તેનું લક્ષણ હવે પછી કહેશે, ઉપઘાત નિ. અ. આબે ગાથાઓ વડે જાણ. ॥ उसे णिदेसेय, णिग्गमे खेत्तकाल पुरिसेय ॥ कारण पश्चयल क्खण गये समो यारणाऽणुमए ॥१॥ किंकति विहं कस्स कहिं केस कहं केच्चिरं हवा कालं कइसंतरमविरहियं भवागरिस फासणणिरत्ती ॥२॥
ઉદ્દેશે, નિદેશ, નિગમ, ક્ષેત્ર, કાલ, પુરૂષ, કારણ, પ્રત્યય, લક્ષણ, નયે, સમાવતાર, અનુમત; I શું, કેટલા પ્રકારનું, કેળું, કયાં, કેનામાં, કેવીરીતે, કેટલે માળ છે, કેટલું અંતર વાળું, અંતર રહિત, વાકર્ષ સ્પર્શના નિરૂક્તિ Iરા જાણવું હવે સૂત્રસ્પર્શિક નિ કિત, અનુગમ કહેવા માટે સૂત્રના અવયવના આક્ષેપને ન વડે સમાધાન કહેવાનું છે તે

Page #31

[૧૨]
અનુગમ સૂત્ર સાથે થાય છે. તે સૂત્ર સૂત્રના અનુગમેામાં છે. તે ઉચ્ચારણ રૂપે તથા પદચ્છેદ રૂપે છે, અનંત ધર્મ વડે અભ્યાસિત (યુક્ત) વસ્તુ છે. તે એકજ ધર્મ વડે દાર છે. એટલે વિભાગ પાડે છે. તે જ્ઞાન વિશેષ નયેા' છે. તે નગમ વિગેરે સાત છે, 'હવે આચારાંગના ઉપક્રમ · વિગેરે અનુયાગ દ્વારાનુ ચગ્ય રીતે થેડું કહેવાની ઇચ્છાવાળા બધાં વિઘ્નો શાન્ત કરવાને તથા મગળ માટે, તથા વિદ્વાનાની પ્રવૃત્તિ માટે, સંબંધ, અભિધેય, પ્રયેાજન, બતાવનાર નિયુકિતની ગાથાને નિયુતિકાર કહે છે.
वंदित्तु सव्वसिडे जिणेअ अणु ओगदाए सव्वे ॥ आयारस्स भगवओ निज्जुत्तिं किन्त इस्सामि ॥ १ ॥
તેમાં સર્વ સિધ્ધાને તથા જિનેશ્વરાને વાંદિને આ બોલવાથી મંગળ વચન છે. ‘અનુયાગ’ દાયકાને કહેવા વડે સબંધ વચન થયુ' ‘આચાર સૂત્રનુ” તે અભિધેય વચન છે. ‘નિયુક્તિ કરીશ” તે પ્રયેાજન ખતાવ્યુ. આ ટુકામાં અર્થ છે. પણ અવયવના અર્થ કહે છે. ‘વ' ધાતુ નમસ્કાર અને સ્તુતિ અર્થમાં છે. તેમાં નમસ્કાર કાચા વડે થાય, અને સ્તુતિ વાણીવડે થાય, આ બન્નેના ભાવ થાય, તેથી મન, વચન, અને કાયા, એ નમસ્કાર કર્યા જાણવા. હવે સિદ્ધ શબ્દના અર્થ
મન વડે
ત્રણે
વડે પણુ
કહે છે.

Page #32

[૧૩] જેમણે કર્મો બાળી નાંખ્યાં તે સિદ્ધ; એટલે સર્વથા કર્મથી રહિત જીવ તે સિદ્ધ જાણ, અને બધા શબ્દ સાથે લેતાં બધા સિદ્ધ જાણવા, એટલે પંદર ભેદે સિદ્ધ થાય છે તે તીર્થ અતીર્થ, અનંતર, પરંપર, વિગેરે પણ સિધ્ધના ભેદ જાણવા તે બધા સિધ્ધને નમસ્કાર કરીને આ સંબંધ છે. તે બધે જોડ, રાગ દ્વેષને જે જીતે તે જિન જાણવા તેજ તીર્થકર છે, તે અતીત, અનાગત, અને વર્તમાન, એ ત્રણ કાળના સર્વ ક્ષેત્રમાં રહેનારા એટલે પંદર કર્મ ભૂમિ વિગેરે સ્થાનમાં રહેલા તેમને પણ, નમસ્કાર કર્યો અને અનુગ કહેનારા સુધર્મ સ્વામી વિગેરેથી લઈને, ભદ્રબાહ જે નિર્યુક્તિકાર છે, તે પિતે પિતાનાથી પૂર્વના આચાર્યોને નમસ્કાર કરે છે. આ નમસ્કારમાં એમ પણ આમ્નાય બતાવવાથી, પિતાની સ્વેચ્છા દૂર કરી જાણવી. અને પિતે પણ ગુરૂ પાસે જે જાણ્યું તે કહ્યું જવા? આ અવ્યય વડે પૂર્વ અને ઉત્તર કિયાને સંબંધ છે તે બતાવે છે એટલે નમસ્કાર કરીને યથાર્થ નામવાળા આચાર ભગવની, નિર્યુંક્તિ કરશે. ભગવત્ શબ્દથી આચારાંગ ભણનારને અર્થ ધર્મ પ્રયત્ન, ગુણ,ની પ્રાપ્તિ થશે તેથી તે ભગવત વિશેષણ વાપર્યું છે. '
- નિર્યુક્તિ એટલે નિશ્ચય અર્થ બતાવનાર યુક્તિ તેને કહીશ એટલે અંદર રહેલી નિર્યુક્તિને પ્રત્યક્ષ કહીશ,

Page #33

૧ . હવે જેવી પ્રતિજ્ઞા કરી છે તેજ કહેવાને નિક્ષેપાને રોગ્ય પદને સુહુદુ બનીને આચાર્ય મહારાજ એકઠાં કરીને કહે છે. आचार अंग सुयखंध, बंभचरणे तहेव सत्थेय ॥ परिणाए सणाए, निक्वेवो तह दिसाणं च ॥२॥ આચાર, અંગ, શ્રત, સ્કંધ, બ્રહ્મ, ચરણ, શસ્ત્ર પરિણા, સંજ્ઞા, દિશા એ શબ્દોના નિક્ષેપ કરવા જોઈએ. તેમાં આચાર, બ્રહ્મ, ચરણ, શસ્ત્ર પરિજ્ઞા, એ શબ્દ નામ નિક્ષેપમાં જાણવા તથા અંગ, શ્રુતસ્કંધ, શબ્દ એધ નિષ્પન્ન નિક્ષેપમાં અને સંજ્ઞા, દિશા, એ શબ્દો, સુત્રાલાપકનિષ્પન્ન નિક્ષેપમાં જાણવા એટલે દરેકના કેટલા નિક્ષેપ થાય તે બતાવે છે. चरण दिमा वजाणं. निक्खेवो चउक्त ओय नायव्यो चरणमि छविहो खलु, सत्तविहो होइउ दिसाणं ।।
ચરણ અને દિશા, છેડીને બાકીના બધા શબ્દોના ચાર પ્રકારના નિક્ષેપ છે. ચરણને છ પ્રકાર અને દિશાને સાત પ્રકારને નિક્ષેપ જાણ, અહિં ક્ષેત્ર કાળ, વિગેરે
જ્યાં ઘટે ત્યાં જવાં રૂપા નામ સ્થાપના વિગેરે ચાર પ્રકારે બધામાં વ્યાપે છે, તે કહે છે. ' जत्थयजं जाणिज्जा निक्खेवं निक्खिये निरक्सेसं
વાર જાMિir, asી નિરિ તત્ય અકા

Page #34

જ્યાં એટલે ચરણ, અને દિશા, શબ્દની આદિમાં જે નિક્ષેપ ક્ષેત્ર કાળ, વિગેરે સંબંધી જાણે ત્યાં સંપૂર્ણ કરે
જ્યાં સંપૂર્ણ ન જાણે ત્યાં આચારાંગ વિગેરેમાં નામ સ્થાપના દ્રવ્યભાવ, એ ચાર નિક્ષેપ કરે આ ઉપદેશ છે ગાથાર્થ પ્રદેશ અંતરના પ્રસિદ્ધ અર્થના લાઘવને ઈચ્છનારા નિર્ણ કિતકાર ગાથા કહે છે. आचारे अंगमिय पुबुदिटो चउक्कानिकखेवो नवरं पुण नाणत्तं भावायारंमि तं वोच्छं ॥ ५ ॥ - દશ વૈકાલિક ત્રીજા અધ્યયનની શુલ્લિક આચાર કથામાં અચારને પૂર્વે કહેલે નિક્ષેપ છે, અને અંગને ચતુરંગ અધ્યયનમાં છે. આ ઉત્તરાધ્યયનનું ત્રીજું અધ્યયન છે. અહિં જે વિશેષ છે, તે કહિએ છીએ, ભાવાચારને અહિં વિષય છે તે કહ્યા પ્રમાણે બતાવે છે. तस्से गट्ठ पवत्तण, पढमंग गणी तहेव परिमाणे समायारे साराय, सत्तीह दारेहि नाणत्तं ॥ ६ ॥ | ભાવાચારના એક અર્થવાળા શબ્દ કહેવા, તથા કચે પ્રકારે પ્રવૃત્તિ થાય, તે આચારનું પ્રવર્તન થયું તે કહેવું તથા આ પહેલું અંગ છે તે બતાવવું તથા ગણી (આચાર્ય) તેનું કેટલા પ્રકારનું આ સ્થાન છે, તે કહેવું તથા પરિમાણ

Page #35

[૧૬] બતાવવું કે આટલું છે તેથી કયું ક્યાં સમાય છે તે બતાવવું, તથા સાર કહે, આ દ્વારેવડે, પહેલા ભાવ આચારથી એને ભેદ જાણો આ સમુદાય અર્થ છે. એને અવયવાર્થ નિક્તિ કારજ કહે છે. आयारो आचालो आगालो आगारोय आसासो आयरिसो अंगतिय आइण्णाऽऽजाइ आमोक्खा ॥७॥ - જે વર્તનમાં મૂકાય તે આચાર જાણ એ નામ વિગેરે ચાર નિક્ષેપાચે જાણ, નામ સ્થાપના સુગમ છેડીને દ્રવ્ય નિક્ષેપમાંજ્ઞ શરીર, ભવ્ય શરીર તથા બેનાથી જુદે (વ્યતિરિક્ત) દ્રવ્યાચાર આ ગાથાવડે જાણ. णामण धोमण वायण सिखा वण सुकरणा
विरोहीणि दव्वाणि जाणि लोए व्यायारं वियाणाहि ॥ ८॥
નામન, ધાવન, વાસન, શિક્ષણ, સુકરણ, જે અવિધી દ્રવે છે તે લેકમાં દ્રવ્યાચાર જાણ દશ વૈકાલીક સુત્ર ત્રીજા અધ્યયનમાં જુઓ (પેટ ભરવાને માટે આ લેકમાં જે કળા શિખાય છે તે દ્રવ્યાચાર જાણો ભાવ આચાર બે પ્રકારે છે (૧) લોકિક (૨) કેત્તર તેમાં લકિક તે જેને શિવાયના ધર્મ કૃ છે જે અન્યદર્શની પંચરાત્રિ વિગેરેને કરે છે તે જાણવે, અને કેત્તર તે

Page #36

[૧૯]
જ્ઞાનદર્શોન વિગેરેના પાંચ પ્રકારે જાણવા, તેમાં જ્ઞાનાચાર આઠ પ્રકારે છે.
काले विणए बहुमाणे, उवहाणे तहा अणिण्हवणे; वंजण अत्थ तदुमये, अट्ठविहो णाण मायारो ॥ १ ॥
કાળમાં, વિનયથી, બહુમાન પૂર્વક, તપશ્ચર્યાની સાથે, ભણનાર ગુરૂને ગુણુ ન ભૂલતાં સૂત્ર અર્થ અને તે બન્ને શુદ્ધ ભણે તે આઠ પ્રકારના જ્ઞાનઆચાર છે, હવે દર્શીન આચાર આઠ પ્રકારના છે તે બતાવે છે. निस्संकिय निक्कखिय, निव्वितिमिच्छा अमूढदिट्ठिय उव वूह थिरी करणे वच्छल पभावणे अट्ठ || २ || શંકા રહિત, અન્યમતની વાંછા રહિત, સંદેહ રાખ્યા વિના, અમૂઢ દ્રષ્ટિપણે, ભાવ ચડાવી, પડતાને સ્થિર કરીને, 'ભાવ રાખી, તન, મન, ધનના, સદુપયોગ કરી, જૈન ધર્માંના પ્રભાવ વધારવા તે તે દશનાચાર આઠ પ્રકારના છે હવે ચારિત્રાચાર આઠ પ્રકારના છે તે બતાવે છે. तिन्नेवय गुत्तीओ पंचसमिइओ अट्ठामलि याओ पथवण माई उ इमा, तासुठिओ चरण संपन्नो ॥३॥
ત્રણ ગુપ્તિ તે મન, વચન, કાયાને, પાપ વ્યાષારમાં કે ધર્મના સરાગ વિષયમાં ન રોકવુ તે ગુપ્તિ છે. અને

Page #37

[૧૮]
સંભાળીને ચાલવુ’, ખેલવું, ખાવુ, વસ્તુ લેવી, મૂકવી, અને શરીર વિગેરેના મેલ અાગ્ય સ્થાને ન નાખવા તે પાંચ સમિતિ છે. તે આઠ પ્રવચન માતા કહેવાય છે. તેમાં રહેલા ચરણુ ચુક્ત સાધુ કહેવાય છે.
તપ આચાર બાર પ્રકારના છે તે નીચે પ્રમાણે अणसण मूणो यरिया वित्ती संखेवणं रसच्चाओ कायकिलेसो संलिणयाय बज्झो तवो होइ ॥ ४ ॥ पायच्छित्तं विणओ वेधावच्चं तहेव सज्झाओ झाणं उस्सग्गो विय अभितरओ तवो होइ ||५||
આહાર ત્યાગ, આધુ ભાજન, ખાવાની ચીજોનુ‘ પ્રમાણુ, સ્વાદિષ્ટ વસ્તુના ત્યાગ, કાયાને કષ્ટ, તથા અગને સકાચી રાખવુ, એ છ પ્રકારે બાહ્ય તપ છે.
અને પાપનુ' પ્રાયશ્ચિત લેવું, ગુણીઆના વિનય કરવા, તેમને ચેગ્ય વસ્તુ પુરી પાડવી, ધર્મજ્ઞાન ભણવું, અશુભ ધ્યાન છેડીને નિર્મળ ધ્યાન કરવું', તથા કાઉસગ્ગ કરવા, એ છ પ્રકારે અભ્યંતર તપ છે, વીર્યાચાર અનેક પ્રકારે છે. अणि गूहिय बल विरिओ परक्क महजो जहुत्त माउत्तो जुजइय जहाथामं नायव्वो वीरिया यारो ॥ ३ ॥
ધર્મના કામમાં, પરમાના કામમાં, પોતાનું મળ

Page #38

અને ઉત્સાહ યથા એગ્ય પણે ઉપયોગમાં વાપરે એ વિર્યાચાર જાણ. જેમાં ધર્મ ક્રિયામાં બેસવું, ઉઠવું, નમસ્કાર કરે, જવું, આવવું, એ બધામાં વિધિ પૂર્વક ઉલ્લાસથી ચિત્ત સ્થિર રાખીને નિશ્ચલ પણે કરે, આ પાંચ પ્રકારને આચાર બતાવનાર આ સૂત્રજ ભાવ આચાર છે એમ બધી જોએ જાણવું, હવે આચારની પછી આચાલની વ્યાખ્યા
અતિગાઢ (ચીકણાં) કર્મ જેના વડે સર્વથા ચલાયમાન થઈ જાય તે આચાલ છે તેને નિક્ષેપ ચાર પ્રકારે છે, નામ સ્થાપના છેવને દ્રવ્ય નિક્ષેપામાંz શરીર, ભવ્ય શરીર, છેડીને તેનાથી જુદે દ્રવ્ય આચાલ તે વાયુ છે, (કે તે વાયુ બધાને કંપાવે છે) અને ભાવ આચાલમાં આ પાંચ પ્રકારને જ્ઞાનાદિ આચારજ જાણ, હવે આગાલ શબ્દને નિક્ષેપે લખે છે, આગાલન તેજ સમપ્રદેશમાં રહેવું છે, તેના ચાર નિક્ષેપો થાય છે, નામ સ્થાપના સુગમ છે, દ્રવ્યમાંz શરીર, ભવ્ય શરીર, શિવાય તિરિક્તમાં પાણી વિગેરેનું નિચાણમાં રહેવાનું છે. અને ભાવ આગાલ તે જ્ઞાનાદિક પાંચ આચાર છે. તે આચારે રાગાદિ રહિત આમામાં રહે છે. હવે આકર લખે છે, તેની અંદર આવીને કરે તે આકર, તેને ચાર પ્રકારે નિક્ષેપ છે દ્રવ્ય વ્યતિરિકત નિક્ષેપમાં ચાંદી વિગેરેની ખાણે છે અને ભાવ

Page #39

આકારમાં જ્ઞાનાદિ આચાર છે. તેનું પ્રતિપાદન કરનાર આજ ગ્રન્થ છે. નિર્જરાદિ ને જે આત્માના ગુણ છે તે તેમાંથી મળે છે, હવે આશ્વાસ શબ્દ લખે છે, જેમાં આશ્વાસ લેવાય છે, તેના ચાર નિક્ષેપમાં દ્રવ્ય વ્યતિરિક્તમાં યાનપાત્ર દ્વીપાદિ (વહાણ અને દ્વીપ ડૂબતાને આધાર ભૂત) ભાવાશ્વાસ તે જ્ઞાનાદિ છે, હવે આદર્શ શબ્દ બતાવે છે, જેમાં દેખાય તે આદર્શ, તેના નામાદિ ચાર નિક્ષેપામાં, દિવ્ય વ્યતિરિકતમાં, દર્પણ, અને ભાવાદશ જ્ઞાનાદિ પૂર્વે કહેલ તે છે. કારણ તેની અંદર કર્તવ્યતા દેખાય છે. હવે અંગ બતાવે છે. જેનામાં પ્રગટ કરાય તે અંગ, તેમાં દ્રવ્ય નિપામાં વ્યતિરિકત શરીરનાં અંગ, માથું, ભુજા, વિગેરે લેવાં. ભાવ અંગ તે આ, આચાર સૂત્રજ છે. હવે આચીર્ણ લખે છે. તે ઉપગમાં લેવાના અર્થ માં છે.. તે આચીર્ણ નામાદિ છ પ્રકારે છે. કશ્વાચીર્ણ વ્યતિરિકતમાં, સિંહાદિનું ઘાસ ખાવાનું છોડીને માંસનું લક્ષણ છે, ક્ષેત્ર ચીર્ણમાં વાલ્લિક દેશમાં સકત (સાથે) ખાય છે, અને કેકણમાં પિયા ખાય છે. હવે કાલા ચીર્ણમાં જેમકે ઉનાળામાં રસવાળે ચંદનને લેપ લગાવે છે તથા કાષાયિકી ગંધ રસવાળી લગાવે છે તથા પાટલ, સિરીશ, અને મલ્લિકા, એ કુલે વહાલાં લાગે છે તેની ગાથા. सरसो चन्दन पंको, अग्बइ सरसाय गन्ध कासाई

Page #40

[૨૧]
पाडलि सिरीस मल्लिय, पियाई काले निदाहंमि ॥ १ ॥ [અર્થ ઉપર કહ્યો છે.]
ભાવાચી માં જ્ઞાનાદિ પંચક છે. તેને પ્રતિપાદક આચાર ગ્રન્થ છે. હવે, આ જાતિ લખે છે. જેનામાંથી સપૂર્ણ જન્મ પામે, તે પણ ચાર પ્રકારે છે, દ્રવ્ય નિક્ષેપામાં વ્યતિ રિક્તમાં મનુષ્ય વિગેરે જાતિ લેવી અને ભાવ આ જાતિમાં જ્ઞાનાદિ આચારને જન્મ આપનાર આજ ગ્રન્થ છે. હવે આ મેક્ષ શબ્દ કહે છે. જેમાં સવથા મુકાય તે આમેક્ષ, છે, તે આમેાક્ષના ચાર નિક્ષેપા છે. તેમાં દ્રવ્ય બ્યતિરિકતમાં, ઘેડમાંથી પગ છુટા કરવાનુ તે, અને ભાવ આમેાક્ષમાં, આઠે કર્મને જડ મૂળથી કાઢનાર. આ આચાર ગ્રન્થ છે. ઉપર બતાવેલા આચાર, આચાલ, આગાલ, આકાર, આશ્વાસ, આદર્શ, મગ, આચીણું, આ જાતિ, અને આ માક્ષ, એ, દશ શબ્દો કિંચિત્ વિશેષ બતાવનારા અને ઘણે ભાગે મળતા એક અથમાં છે, જેમકે ઈન્દ્રના પર્યાયવાચી શબ્દ શક, પુરંદર વિગેરે છે, અને એક અથ કહેનારા, છન્દ, ચિતિ, અન્ય, અનુલેામી, વિગેરે પ્રતિપત્તિના અર્થ માટે અતાવ્યા છે. છે કે. કહ્યું
COMAND
बंधाणु लोमया खलु सत्यंमिय लाघवं असंमोहो संत गुण दीवणाविय एगट्ट गुणा हवंते ए ॥२॥
1,

Page #41

[૨] બંધ, અનુમતા, લાઘવ, અસંમેહ, સદ્ગણ દીપને એ શાસ્ત્રમાં નિશ્ચય કરીને એકાઈના ગુણે છે (જુદા જુદા દેશના રહેવાસી શિષ્યને સમજવામાં આ પર્યાથી અર્થની કઢતા સારી થાય છે અને બબર સમજવાથી તેમાં પ્રવૃત્તિ હસથી થાય છે) છા - હવે પ્રવર્તના દ્વાર કહે છે, ભગવાને ક્યારે આચાર ગ્રન્થ કહ્યો તે બતાવે છે. सव्वे सिं आयारो तित्थस्स पवत्तणे पढमयाए सेसाई अंगाई एकारस आणु पुवीए ॥८॥
બધા તીર્થ કરે તીર્થ સ્થાપે તે વખતે પ્રથમ આચારને અર્થ કહે તેમ પૂર્વમાં અને વર્તમાન અને ભવિષ્યમાં પણ જાણવું ત્યારપછી બીજા અગ્યાર અંગને વિષય કહે, છે અર્થને સાંભળીને શિષ્યને હિતાર્થે ગણધર ભગવતે એજ અનુપૂર્વીવડે સૂત્રની રચના કરે છે દા આ પહેલે શામાટે કહ્યું તે બતાવે છે. आयारो अंगाणं पढमं अंग दुवाल सण्हंपि इत्थय मोक्खोवाओ एसयसारो पवयणस्स ॥९॥
આ આચાર ગ્રન્થ બાર અંગેમાં પહેલું કહીને તેનું કારણે બતાવે છે. અહિં મેક્ષને ઉપાય જે ચરણ કરણ છે તે બતાવે છે. આ પ્રવચનને સાર છે કારણ કે તે મુખ્ય

Page #42

[૨૩] . મેક્ષને હેતુ છે. એમ સ્વીકાર્યું છે. અને એ આચારમાં રહેલે, બીજા અંગેનું અધ્યયન કરવાને એગ્ય છે. તેથી તેને પહેલું બતાવ્યું છે કે હું "
હવે ગણિદ્વાર કહે છે, સાધુ વર્ગ અથવા ગુણેને ગણ જેને હોય તે ગણ અને આચારને આધીન ગણિપણું છે તે બતાવે છે. आयारम्मि अहीए जनाओहोइ समण धम्मोउ तम्हा आयार धरो भण्णइ पढमं गणिहाणं ॥१०॥
જે આચાર, અધ્યયનથી દશ પ્રકારને ક્ષાત્યાદિ અથવા ચરણ કરણ આત્મક શ્રમણ ધર્મ જાણીતે થાય છે, તેથી બધા ગણિપણાના કારણમાં આચાર ધરપણું પહેલું અથવા મુખ્ય ગણિસ્થાન છે ૧૦
| (ગણિપણું કેણ ધરાવે તેને ઉત્તર એ સૂચવ્યું કે બધા ગુણેમાં મુખ્ય ગુણ આચાર છે માટે તેને આચાર સારે હવે જોઈએ) હવે પરિમાણ બતાવે છે. આ અધ્ય
નથી, પદથી, એ બે પ્રકારે બતાવે છે. णवबंभ चेर महओ, अट्ठारस पय सहस्सिओ वेओ हवह य सपंच चूलो बहु बहु तरओपयग्गेणं ॥ ११ ॥
તેમાં અધ્યયનથી નવ બ્રહ્મચર્ય નામથી અધ્યયનરૂપ આ ગ્રન્થ છે. અને પદથી હટાર હજાર પદરૂપ છે, વેદ

Page #43

[૨૪] . શબ્દથી એમ બતાવે છે કે, જેના વડે, હેય, અને ઉપાદેય, પદાર્થોનું સ્વરૂપ જાણે તે વેદ, આ ક્ષાપશમિક ભાવમાં વર્તનારે આ આચાર ગ્રન્થ છે (આચારને બદલે મૂળમાં વેદ શબ્દ વાપર્યો છે, તેની સાથે પાંચ ચૂડાએ છે. તેથી પાંચ ચુડાવાળે થાય છે. કહેવામાં જે બાકી ખુલાસે કરવાનું હોય તે બતાવનાર ચુડા કહેવાય છે. તેમાં પહેલી
સાત અધ્યયનવાળી છે. તે આ પ્રમાણે पिंडेसण सेज्जिरियाँ, भासज्जायाय वत्थयोंए सा
સ્પષિ, મત્તિ, પિંડેષણ, શય્યા, ઈર્યા, વિગેરે સાત અધ્યયનવાળી છે, બીજી સત્ત સત્તિકા, ત્રીજી ભાવના, ચોથી મુક્તિ, અને પાંચમી તેનિશીથાધ્યયન “વારો વચ્ચે તિ તેમાં ચાર ચૂલિકારૂપ બીજે શ્રુતસ્કંધ, ઉમેરવાથી બહુ અને નિશીથ નામની પાંચમી યુલિકા ઉમેરવાથી બહુતર, અને અનંત, ગમ, પર્યાય બહુતમ છે તે પદ પરિમાણવડે થાય છે (આનું વિવરણ આગળ કરશે) II ૧૧ In
હવે ઉપકમની અંદર સમવતારનું દ્વાર છે, તેમાં, આ ચુડાએ નવ બ્રહ્મચર્ય અધ્યયનમાં સમાય છે તે બતાવે છે. आयार ग्गाणत्थो, बम्भ चेरेसु सोसमोयरह सोऽविय सत्थपरिणा,ऍपिडि अत्यो समोयरह ।१२।

Page #44

[૨૫] सत्थ परिणा अत्थो, छस्सुधि कायेसु सो समो यरई छजीवणिया अत्थो, पंचसुवि वएसु ओयरइ ॥१३॥ पंचय महव्वयाई, समोयरंते य सव्व दव्वेखें सव्वेसिं पजवाणं, अणन्त भागम्मि ओयरइ ॥१४॥
- આચાર અગ્રને, અર્થ બ્રહ્મચર્યમાં અવતરે છે, અને તે પણ શસ્ત્ર પરિક્ષામાં સમુદાય અર્થ સમાય છે ૧૨ અને શસ્ત્ર પરિજ્ઞાને અર્થ છે તે છ કાવ્યમાં સમાય છે, અને છ જીવણિઆને અર્થ પંચ મહા વ્રતમાં સમાય છે,
૧૩ . અને પાંચ મહાવ્રત છે તે સર્વ દ્રવ્યમાં સમાય છે, અને સર્વે પર્યાના અનંત ભાગમાં એ દ્રવ્ય સમાય છે. . ૧૪ |
ટીકાકારે ગાથાઓ સહેલી સમજીને ટીકા કરી નથી, માટે સાદે અર્થ ઉપર લખે છે. પણ આચાર અગ્ર તે ચૂલિકાઓ જાણવી, એટલે એમ સૂચવ્યું કે, ચૂલિકાઓ બ્રહ્મચર્યમાં સમાય છે, બાકી ઉપર મુજબ છે. તેમાં દ્રવ્ય તે ધર્માસ્તિકાય વિગેરે છ લેવાં, અને પર્યાયમાં અગુરૂ લઘુ વિગેરે છે. તેમના અનંતમે ભાગે વ્રતને અવતાર થાય. ૧ ૧૨-૧૩–૧૪ ..
શિષ્યને પ્રશ્ન, મહાવ્રતને બધા દ્રવ્યમાં અવતાર કેવી રીતે થાય અને સર્વ પર્યામાં કેમ ન થાય? તેનું સમાધાન કરે છે.

Page #45

छज्जीवाणया पढमे, बीए चरिमेयसब दवाई सेसा महव्वया खलु, तदेव देसेण व्वाणं ॥१५॥
છ વણિકાય પહેલા અને બીજામાં છે, અને છેલ્લામાં સર્વ દ્રવ્ય છે, અને બાકીના મહાવતે દ્રવ્યના એક દેશમાં છે. હવે મહાવ્રતને ઉપર પૂછેલા પ્રશ્ન સમજાવે છે. જે અભિપ્રાયવડે પ્રેરણા કરી તે બતાવે છે. णणु सव्व णभ पएसा, णंत गुणं पढम संजमहाणं छविह परिवुड्ढीए, छहाणा संखया सेढी ॥१॥ अन्नेके पजाया ?, जेणुव उत्ता चरित्त विसयम्मि जे तत्तो गंत गुणा, जेसिं तमणंत भागम्मि ॥२॥ अन्ने केवल गम्मति, ते मई तेयके तदभहिया ? एवंपि होज तुल्ला, णाणंत गुणत्तणं जुत्तं ॥३॥ ॥चो०॥ सेढीसु णाणदंसण, पजाया तेण तप्पमाणेसा इहपुण चरित्त मेत्तो, वओगिणो तेण ते थोवा ॥४॥
. આ ગાથાઓને દુકામાં અર્થ બતાવે છે. (નનુતે અસૂયાના અર્થમાં છે) સંચમ સ્થાન અસંખ્યાત છે. તેમાં જે જઘન્ય છે, તે જેએને વિભાગ ન થાય એવું, નાનું આપણે કલ્પિએ તે પર્યાવડે ખંડિયે તે અનન્ત, અવિભાગ, પરિચ્છેદરૂપ છે. અને તે પર્યાય સંખ્યાવડે નિદિષ્ટ કરીએ

Page #46

[૨૭]
તા બધા આકાશ પ્રદેશની સંખ્યાથી અનન્ત ગણું છે. એટલે આકાશના જેટલા પ્રદેશેશ છે તેના વગ કરીએ તેટલુ છે. તેથી બીજી વિગેરે સ્થાનાવડે અસખ્યાત ગચ્છમાં જવાવડે અનન્ત ભાગ આદિવૃદ્ધિવડે છ સ્થાનમાં રહેનારી અસખ્યેય સ્થાન ગત શ્રેણી થાય છે. આ પ્રમાણે એકપણુ સ્થાન સ` પર્યાયે યુક્ત હોય તે ગણતરીમાં ગણી શકાય નહિ ત્યારે કેવી રીતે બધા ગણી શકાય ? એટલા માટે, હવે કથા બીજા પર્યાયે ? છે જેઆના અનન્ત ભાગે ત્રતા રહે છે. જે પર્યાય બુદ્ધિમાં પહોંચે તે લેવા બાકીના કેવળી ગમ્ય છે તેના ભાવાર્થ આ છે કે કેવની જાણે પણ ન કહેવાય તેવા પાંચાને પણ તેમાં ઉમેરવાથી બહુપણું થાય એજ પ્રમાણે જ્ઞાન અને જ્ઞેય એ બન્નેના તુલ્ય પણાથી મને ખરાખરજ છે. તેથી અનન્ત ગુણાન થાય માટે શિષ્યની આ શકાને દૂર કરવા આચાર્ય કહે છે જે આ સચમ સ્થાન શ્રેણી કહી તે બધા ચારિત્ર પથ્થર્ચા તથા જ્ઞાનન્દન પર્યાય સહિત લઈએ તા પરિપૂર્ણ થાય, સ આકાશ પ્રદેશથી તે પાઁયા અન'ત ગુણા થાય. અહિ ફક્ત ચારિત્ર માત્ર ઉપયાગીપણાથી પર્યાયાના અનન્ત ભાગ વૃત્તિપણું સૂચવ્યુ. તેથી તમારા ખતાવેલા દોષ લાગુ પડતા નથી. હવે સારદ્વાર કહે છે. કાના કચે સાર તે બતાવે છે. अंगाणं किं सारो ?, आधारो तस्स हवइ किं सारो !

Page #47

(૨૮) अणु ओगत्थोसारो, तस्स विय परू वणा सारो॥१६॥
અંગને શું સાર છે? ઉં. આચાર તેને શું સાર? ઉ. અનુગ અર્થ, અને તેને સાર પ્રરૂપણું છે. ગાથાને અર્થ સરલ હેવાથી ટીકા નથી ફક્ત અનુગ અર્થ એટલે કહેવાને વિષ અને તેની પ્રરૂપણ એટલે પિતાની પાસે છે તે બીજાને સમજાવવું વળી सारो परू वणाए, चरणं तस्स विय होइ निव्वाणं निव्वाणस्स उसारो अव्वाबाहं जिणा विति ॥१७॥
પ્રરૂપણાને સાર ચારિત્ર (સદ્વર્તન છે. અને તેના વડે મેક્ષ છે. અને મેક્ષને સાર અવ્યાબાધ સુખ છે એવું જીનેશ્વર દેવ કહે છે. હવે શ્રુતસ્કંધ અને પદના નામાદિ નિક્ષેપા વિગેરે પૂર્વ માફક કહેવા અહિં આ ભાવ નિક્ષેપાનું કામ છે. તે ભાવ તસ્કંધ બ્રહ્મચર્ય રૂપ છે. એથી બ્રહ્મ,
ચરણ એ બે શબ્દના નિક્ષેપ કરવા તે કરે છે. बंभम्मीय चउकं, ठवणाए होइ बंभणुप्पत्ती सत्तण्हं वण्णाणं, नवण्ह वण्णं तराणंच ॥१८॥
તેમાં બ્રહ્મ તેના ચાર નિક્ષેપ છે. નામ બ્રહ્મ, તે કેઈનું નામ હય, અસદુભાષ સ્થાપનામાં અક્ષ વિગેરેમાં કલ્પના કરવી, અને સદ્ભાવના સ્થાપનામાં બ્રાહ્મણે જનોઈ પહેરી

Page #48

[૨] હેય તેવી આકૃતિ વાળી માટી વિગેરે દ્રવ્યની મૂર્તિ હેય અથવા સ્થાપનામાં કહેવાતા સંબંધમાં બ્રાહ્મણની ઉત્પત્તિ કેવી થઈ તે બતાવવી તે પ્રસંગને લઈને સાત વર્ણ અને નવ વર્ણતરની ઉત્પત્તિ બતાવવી જોઈએ તે બતાવે છે. एक्का मणुस्स जाई, रज्जुप्पतीइ दो कया उसभे तिण्णेव सिप्प वणिए, सावग धम्मम्मिचत्तारि ॥१९॥
જ્યાં સુધી રૂષભદેવ ભગવાન ગાદીએ બેઠા મહેતા ત્યાં સુધી મનુષ્ય જાતી એકજ હતી. અને રાજ ગાદીએ બેઠા પછી ભગવંતને આશ્રયીને જે રહ્યા તે ક્ષત્રિય કહેવાયા અને બાકીના શોચ કરવાથી અને રૂદન કરવાથી શુદ્ધ કહેવાયા અને અગ્નિની ઉત્પત્તિ થતાં તેમાંથી લેહાર વિગેરે ના શિલ્પ તથા વેપારની વૃત્તિએ ગુજરાન કરવાથી વૈશ્ય કહેવાયા અને ભગવાનને કેવળજ્ઞાન થયા પછી તેમના પુત્ર ભરત મહારાજાએ કાકણ રત્ન વડે લાંછન કરવાથી તે શ્રાવકે અને તેજ બ્રાહ્મણે કહેવાયા તે સંબંધમાં ચણિકાર નિચે મુજબ કહે છે. જે રાજાને આશ્રયી રહા તે ક્ષત્રિય કહેવાયા અને બીજા ગૃહપતિ કહેવાયા. જ્યારે અગ્નિ ઉત્પન થયે ત્યારે પાક (રાંધવું) ને આશ્રયી શિલ્પીઓ અને વેપારી થયા, તેમનાં શિલ્પ અને વેપાર વડે વૈશ્ય ઉત્પન્ન થયા અને જિનેશ્વરે દીક્ષા લીધી, અને રાજગાદી ભારતને મળી. ત્યારે જેઓએ શ્રાવકેને ધર્મ સ્વીકાર્યો તેઓ બ્રાહાણ

Page #49

[39]
કહેવાયા. તેઓનુ કર્તવ્ય એ હતુ કે લેાકોને કહેતા ‘માળ, માળ, અર્થાત્ કોઇ અજ્ઞાન દશાથી જીવાનું દુઃખ વિસારીને તેને મારે તે તે ધમ પ્રિય થઈને રહેતા કે જીવને ન મારા, દુઃખ ન દો, આવી માણસામાં ધર્મ વૃત્તિ કરાવવાથી તેઓ માળા, ત્રાજ્ઞાળો, કહેવાયા. અને જેઓ શિલ્પ વિનાના તથા ધર્મ રહિત હતા તે અમે ખલ છીએ એવુ' માનીને કામ પડતાં હિંસા, ચારી વિગેરે કરતાં દુઃખ આવતાં ચે રૂએ તેથી શુદ્ર કહેવાયા. એ પ્રમાણે ત્રણ જે શુદ્ધ જાતિ કહી. તે અને બીજી જાતિએ એકવીશમી ગાથા વડે મતાવશે. હવે વધુ અને વાંતરથી થયેલ સખ્યા બતાવે છે. संजोगे सोलसगं, सत्तयवण्णाउ नव य अंतरिणो ए ए दोवि विगप्पा, ठवणा बंभस्स णायव्वा ॥२०॥
સંચાગ વડે સોળ વણું થઈ તેમાં સાત વર્ણ અને નવ વર્ષાંતર જાણવી. આવ અને વાંતર એવા બે ભેદ સ્થાપના બ્રહ્મ જાણવા. હવે પૂર્વ કહેલી ત્રણ વર્ણને અથવા પૂર્વ કહેલી સાત વર્ણને બતાવે છે.
पराई चक्कगाणं, तरेयते हुति सत्त वण्णाउ आणंतरेसु चरमो, वेण्णा खलु होइ णायव्वो ॥२१॥
ચાર મૂળ જાતિ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, અને શૂદ્ર છે. તેમાંથી એક ખીજાના સચાગથી ત્રણ ત્રણ- ઉત્પન્ન થઈ.

Page #50

[૩૧] જેમકે બ્રહ્મણથી ક્ષત્રિય સ્ત્રી સાથે જે પુત્ર થાય તે પ્રધાન ક્ષત્રિય અથવા સંકર કહેવાય એ પ્રમાણે ક્ષત્રિય પુરૂષથી વૈશ્ય સ્ત્રી સાથે જાણવું તથા વિશ્ય પુરૂષ અને શુદ્ર સ્ત્રી - હોય તે તે પ્રમાણે દરેકમાં પ્રધાન અને સંકર કહેવા એ પ્રમાણે સાત વણે થાય છે. અનંતરે થયા તે આનન્તરા તે ગોમાં ચરમ વર્ણને વ્યપદેશ થાય છે જેમકે બ્રાહ્મણ પુરૂષથી ક્ષત્રિયાણી સ્ત્રીથી ક્ષત્રિય થાય વિગેરે અને તે સ્વાસ્થાનમાં પ્રધાન થાય છે.
હવે નવ વાર્ણતરનાં નામે બતાવે છે . ૨૧ अंबटरग निसायाय अजोगवं मागहाय सूयाय खत्ता(य) विदेहाविय चंडाला नवमगा हुति ॥२२॥
અંબષ્ટ, ઉગ્ર, નિશાદ, અગવ, માગધ, સૂત, ક્ષત્તા, વિદેહ, અને ચાંડાલ એ કેવી રીતે, તે બતાવે છે. ૨૨ एगं अंतरिए इणमो, अंबडो चेव होइ उग्गोय विइयंतरिअ निसाओ, परासरं तंच पुणवेगे ॥२३॥ पडि लोमे सुद्दाई, अजोगवं मागहो य सूओम एगंतरिए खत्ता, वेदेहा चेव नायव्वा ॥२४॥ बितियंतरे नियमा, चंडालो सोवि होइणायचो अणु लोमे पडिलोमे एवं ए ए भवे भेया ॥२५॥

Page #51

[૩૨]
આ ગાથાઓને અર્થ નીચેના લખાણ ઉપરથી જાણ તે આ પ્રમાણે છે–
બ્રહ્મ પુરૂષ ક્ષત્રિય પુરૂષ બ્રાહ્મણ પુરૂષ શુદ્ધ પુરૂષ વિય પુરૂષ વૈશ્યા આશદ્રી સ્ત્રી શુદ્ધી સ્ત્રી વૈશ્યા સ્ત્રી ક્ષત્રિયા સ્ત્રી અંબષ્ટ ઉગ્ર નિષાદ અ૦ અગવ માગધ
| | પારાસર) ક્ષત્રિય પુરૂષ શુદ્ર પુરૂષ વિશ્વ પુરૂષ શુદ્ર પુરૂષ બ્રહ્મ સ્ત્રી ક્ષત્રિયા સ્ત્રી બ્રહ્મ સ્ત્રી બ્રહ્મ સ્ત્રી
ક્ષત્તા વિદેહ ચાંડાલ
સૂત
ઉપરના કષ્ટમાં બતાવ્યા તે પ્રમાણે નવ વર્ણતર થયાં. હવે વણતરના સંયોગથી કેની ઉત્પત્તિ થઈ તે કહે છે. उग्गेणं खत्ताए, सोनगो वेणवो विदेहेणं अंबडीए सुद्दी,य बुक्कमो जो निसाएणं ॥२६॥ सूयेण निसाईए, कुक्करओ सोवि होइ णायव्वो एसो पीओ भेओ, चउ विहो होप णायव्यो ॥२७॥
એને અર્થ પણ નિચેના કોષ્ટકથી જાણ તે આ પ્રમાણે છે.

Page #52

[૩૩]
1
વિદેહ પુરૂષ નિષાદ પુરૂષ ક્ષત્તા શ્રમ અહી અથવા શુદ્રી સ્ત્રી
ઉગ્ર પુરૂષ
i" |
શ્વપાક
P
વૈણવ
શુદ્ર પુરૂષ નિષાદ સ્ત્રી
કુકકુરક
મુસ
સ્થાપના બ્રહ્મ પુરા થયા. હવે દ્રવ્ય બ્રહ્મ બતાવે છે. दव्वं सरीर भविओ, अन्नाणी वत्थि संजमो चेव भावे वस्थि संजम, णायव्त्रो संजमो चेव ॥ १८ ॥
જ્ઞ શરીર, ભવ્યશરીર, શિવાય શાકય, પરિવ્રાજક, વિગેરે અન્ય દનીય સાધુઓના શરીર માત્ર એટલે શ્રી સંગ ત્યાગ પણ તત્વ બેધ વિનાનું બ્રહ્મચર્ય વ્રત તથા વિધવા અથવા પરદેશ ગયેલા પતિાળી, અથવા પતિએ દૂર કરેલી જે સ્ત્રી ઇચ્છા વિના પણ મૂળની મર્યાદાએ બ્રહ્મચર્ય પાળે છતાં કુશીલ સેવનારને સહાયતા કરે તથા કુશીલ ખીજા પાસે કરાવે તે દ્રવ્ય બ્રહ્મ જાણવું ભાવ બ્રહ્મ તે સાધુ સથા અઢાર ભેદે જે સયમ પાળે અને ઇન્દ્રિય નિરાધ કરે તે. આ સત્તર ભેદે જે સંયમ છે તેનાથી ઘણે અંશે મળતું છે. ઉપર જે અઢાર ભેદ કહ્યા તે આ પ્રમાણે. મન, વચન, કાયાવરે કરવુ અને કરાવવુ... અને અનુમેદવુ એ દેવતા સંબધી વૈક્રિય શરીરથી અને મનુષ્ય તિર્ય‘ચીનુ આદારિક શરીર તે સ ંબધી એટલે ત્રણ કરણ ત્રણ યાગ અને બે શરીર એ ત્રણે ને

Page #53

ગુણાકાર કરતાં અઢાર ભેદ થાય તે દેવીની સાથે કામ રતિ સુખ ન લેંગવે તેમ મનુષ્ય તથા તીર્ય સ્ત્રી સાથે પણ ન ભેગવે તે ત્રણ કરણ સહિત પાળે તે બ્રહ્મચર્ય અઢાર ભેદ ભાવ બ્રા જાણવું. હવે ચરણના નિક્ષેપ કહે છે. चरणमि होइ छकं, गइ माहारो गुणो व चरणं च खितमि जंमि खित्ते, काले काला जहिं जाओ
() //રા તે ચરણના નામ વિગેરે છ નિક્ષેપ છે. તે સુગમ નામ સ્થાપના છેડીને, જ્ઞ શરીર, ભવ્ય શરીર વિના દ્રવ્ય નિક્ષેપ ચરણ ત્રણ પ્રકારે છે. ગતિ, ભક્ષણ અને ગુણ, તેમાં ગતિ ચરણ તે ગેમન જાણુંવું. આ હાર ચરણ કે લાડુ વિગેરે ખાવાનું છે.
ગુણ ચરણ બે પ્રકારે તેમાં લેકિક તે દ્રવ્યને માટે હાથી ઘેડ વિગેરેની શિક્ષા છે અથવા વૈદ્યકી વિગેરે શીખવવી અને લકત્તરમાં સાધુઓ ઉપગ વિના ચારિત્ર પાળે અથવા કેઈને ઠગવા માટે ઉપરથી ચારિત્ર પાળે. જેમ ઉદાયી નૃપને મારવા માટે વિનય રત્ન સાધુએ બાર વર્ષ ચરિત્ર પાળ્યું. ક્ષેત્ર ચરણમાં જે ક્ષેત્રે ગતિ આહાર વિગેરે ચરાય (ઉપગમાં લેવાય) તે. અથવા જે ક્ષેત્રમાં વ્યાખ્યાન કરાય અને શબ્દના સામાન્ય રીતે અંતર્ભાવથી શાલી ક્ષેત્ર વિગેરેમાં જવું તે ક્ષેત્ર ચરણ છે. અને કાળ ચરણમાં પણ તે પ્રમાણે જાણવું. એટલે જે કાળે વ્યાખ્યાન ચાલે તે કાળચરણ જાણવું.

Page #54

હવે ભાવ ચરણ કહે છે. भारे गइ माहारो, गुणो गुण वओपसत्थ मपंसस्था गुण चरणे पसत्येण, बंभचेरा नव हवंति ॥३०॥
ભાવ ચરણ પણ ગતિ આહાર અને ગુણ ભેદે ત્રણ પ્રકારનું છે. ગતિ ચરણમાં સાધુ ઉપગ પણે યુગ માત્ર (સાડા ત્રણ હાથ) દષ્ટિથી દેખીને ચાલે તે, ભક્ષણ ચરણ પણ શુદ્ધ પિંડ (બેતાળીશ દોષ રહિત) આહાર ગોચરી વિગેરેમાં વાપરે, ગુણ ચરણ તે અપ્રશસ્તમાં મિક્યા દ્રષ્ટિ અને સમ્યક દૃષ્ટિએને કઈપણ જાતને અભિલાષ (નિયાણું) કરીને ચારિત્ર પાળે છે. અને પ્રશસ્તમાં કઈ પણ જાતની અભિલાષા વિના મોક્ષને માટેજ આઠ કર્મ છેદવાને માટે મૂળ ઉત્તર ગુણના સમૂહવાળું જે ચારિત્ર પાળવામાં આવે તે.
અહિં, આ પ્રશસ્ત ગુણવાળા ભાવ ચારિત્રથી જ અધિકાર છે જેથી નવ અધ્યયન મૂળ અને ઉત્તર ખુણ સ્થાપનારા છે તે નિર્જરાને માટે ઉપગમાં લેવામાં આવે છે. એ નવના અનુકૂળ અર્થ બતાવનાર નામને કહે છે. सत्य परिणा१ लोग विजओ२ य सीओसणिज
सम्मत्तं४ तह लोगसारनामंधुयं तह महापरिणा७ य ॥३१॥ अट्ठमए य विमोख्यो८ उवहाणसुयं९ च नवमगं भणियं इचे तो आयारो, आयारगाणि सेसाणि ॥३२॥

Page #55

[૩૬] આ ગાથાને અર્થ સ્પષ્ટ છે પણ એમ સમજવું કે આ નવ અધ્યયન રૂપ આચાર છે અને બાકી જે બીજા શ્રત સ્કંધનાં અધ્યયન છે તે અગ્રાણિ એટલે આચારને સહાયતા કરનારાં છે. હવે ઉપક્રમમાં રહેલે અર્થ અધિકાર બે પ્રકારે છે (૧) અધ્યયનને અર્વાધિકાર, તથા ઉદેશાને અધિકાર છે તેમાં પહેલાનું વર્ણન કરે છે. जिअसंजमो अलोगो, जह बज्झइ जयतं पजाहि
વંશા सुह दुःख तिति क्खाविय, ३ सम्मत्तं४ लोगसारो
જ રે રમા निस्सं गया य छ8,मोह समुत्था परी सहुव सग्गा॥७ निजाणं८ अgमए नवमे य जिणेण एवंति ९॥४॥
તે શસ્ત્ર પરિક્ષામાં આ અર્વાધિકાર છે. જીવ સંયમ એટલે જેને દુઃખ ન દેવું તથા હિંસા ન કરવી. તે વાત એનું અસ્તિત્વ સમજાયે છતે થાય છે. તેથી તેનું અ.. સ્તિત્વ તથા પાપની વિરતિ બતાવનારે અહીં અર્થ અધિકાર છે. લેક વિજયમાં લેક જે બંધાય છે તે ત્યજવું એટલે વિજિત ભાવ લેકવડે એટલે સંયમમાં રહિને સાધુએ અજ્ઞાન લેક જેમ કર્મથી બંધાય તેમ તેણે ન બંધાવું તે જાણવું. તે અહિં અર્થ અધિકાર છે. ત્રીજામાં સંયમમાં રહેલા સાધુએ કસાય છતવા વડે એટલે અનુકૂળ અથવા

Page #56

[૩]
પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગ આવી પડતાં સુખ દુઃખમાં મધ્યસ્થ ભાવ રાખ, ચેથામાં પૂર્વે કહેલા અધ્યયનના વિષયને જાણનારા સાધુએ તાપસ વિગેરેના કષ્ટ અને તપશ્ચર્યાના પ્રતાપે તેને આઠ ગુણવાળું ઐશ્વર્ય (અષ્ટસિદ્ધિ) પ્રાપ્ત થાય તેને દેિખીને પણ પિતાના નિર્મળ ભાવમાં ખલના ન પામતાં દ્રઢ સમ્યકત્વપણે રહેવું. અને પાંચમામાં ચાર અધ્યયન વડે સ્થિરતા કરીને અસાર પરિત્યાગવા વડે એટલે સંસારની સુંદર વસ્તુઓને મેહ છોડને ત્રણ રત્નરૂપ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર જે લેકસાર છે તેમાં ઉદ્યમવાળા ઘવું. છઠ્ઠમાં પૂર્વે કહેલા ગુણવાળા સાધુ નિઃસ્વાર્થ બનીને અપ્રતિબદ્ધ સ્વરૂપે થવું. સાતમામાં સંયમાદિ ગુણયુક્ત સાધુને પૂર્વના પાપના ઉદયથી મેહ ઉત્પન્ન કરનારા પરિષહ અથવા ઉપસર્ગ થાય તે સમ્યફ પ્રકરે સહન કરવા. આઠમામાં નિર્માણ છે. તે અંતકિયા સર્વ ગુણયુક્ત સાધુએ સારી રીતે કરવી. નવમામાં પૂર્વે કહેલા આઠ અધ્યયનમાં જે જે અર્થ છે તે શાસન નાયક વિદ્ધમાન વામીએ બરાબર પાળે છે. અને તે બીજા સાધુઓ બરબર ઉત્સાહથી પાળે તેથી બતાવે છે. તે કહે છે કે – तित्थयरोचउणाणी,सुरमहिओ सिझियायधुवंमि
अणिमूहिय बलविरिओ, सम्वत्थामेसु उजमइ ॥१॥ किंपुण अवसेसेहि, दुक्खक्खय कारणा सुविहि एहिं होति न उजमियव्वं, सपच वायंमि माणुस्से ॥२॥

Page #57

[૩૮]
તીર્થકર જે ચાર જ્ઞાનને ધરનાર, દેવતાઓથી પૂજિત, અને નિશ્ચય કરીને મોક્ષમાં જનાર છે છતાં પણ શક્તિ પ્રમાણે બળ અને વીર્યને ઉપયોગમાં લઈને બધા બળથી ઉદ્યમ કરે છે તે દુઃખના ક્ષય કરવાને બાકીના સુવિહિત પુરૂએ ખાત્રીવાળા મેક્ષ માર્ગ માટે વિનવાળા મનુષ્ય જન્મમાં ઉદ્યમ કેમ ન કરે; (આ બે ગાથાને પરમાર્થ એ છે કે તીર્થકર જ્ઞાનથી જાણનારા અને દેવાથી પૂજિત છતાં મેક્ષને માટે ઉદ્યમ કરે તે બીજા ડાહ્યા પુરૂષે મનુષ્ય જન્મમાં સુખને બદલે અનેક દુખ આવનારાં જાણીને શા માટે મેક્ષ આપનારા ચારિત્ર ધર્મમાં પિતાની સંપૂર્ણ શક્તિથી ઉદ્યમ ન કરે) હવે ઉદ્દેશાને અર્વાધિકાર શસ્ત્ર પરિજ્ઞાને આ પ્રમાણે છે. जीवो छकाय परु, वणाय तेसिं वहेय बंधोत्ति । विरईए अहिगारो, सत्यपरिण्णा ए णायव्वो ॥३५॥
તેમાં પહેલા ઉદેશામાં સામાન્યપણે જીવનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરવું. અને બાકીના ઉદેશામાં વિશેષ પ્રકારે પૃથિવીકાય. વિગેરેનું અસ્તિત્વ બતાવવું. અને બધાને છેડે જે કર્મનું બંધન છે તેની વિરતિ બતાવવી. આ છેડે મૂકેલ હોવાથી પ્રત્યેક ઉદેશના વિષયમાં જોડવું. પહેલા ઉશામાં જીવનું - વર્ણન, તેના વધથી બંધન, અને તેનાથી પાછા હઠવું તે, વિરતિ છે. અહિં શસ્ત્ર પરિજ્ઞા એ નામમાં બે પદ છે. તેમાં પહેલા શસ્ત્ર પદના નિક્ષેપ બતાવે છે. '

Page #58

[૩૯] दव्वं सत्थग्गि विसन्नेहं, बिलखार लोण माईयं ।। भावोयदुपा उत्तो, वायाकाओ अविरई या ॥ ३६॥
શસ્ત્રના નિક્ષેપ નામ વિગેરે ચાર પ્રકારે છે. વ્યતિરિક્ત દ્રવ્ય શસ્ત્ર તે તલવાર વિગેરે. અગ્નિ, વિષ, નેહ (ઘી તેલ વિગેરે) અમ્ય ક્ષાર, લવણ, (મીઠું વિગેરે) છે. ભાવશસ્ત્ર તે દુષ્ટ સ્થાન છે એટલે અંતઃકરણ તથા વચન અને કાયામાં જે અવિરતિ છે. તે જીવેને ઘાત કરનારી હેવાથી દુષ્ટ વૃત્તિ છે તે ભાવશસ્ત્ર જાણવું હવે પરિજ્ઞાના પણ ચાર નિક્ષેપ કહે છે.
दव्य जाणण पञ्चखाणे, दविए सरीर उवगरणे भाव परिण्णा जाणण, पञ्चक्खाणंच भावणं ॥ ३७॥
દ્રવ્ય પરિજ્ઞા બે પ્રકારે છે. તેમાં પણ પરિણા અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા છે. જ્ઞ પરિજ્ઞાના બે ભેદ છે. આગમથી. અને ને આગમથી, આગમથી જ્ઞાતા પણ તેને ઉપયોગ ન હેય, ને આગમથી ત્રણ પ્રકારે છે. તેમાં જ્ઞ શરીર અને ભવ્ય શરીર શિવાય વ્યતિરિક્ત દ્રવ્ય પરિજ્ઞા જે કંઈ કભ્યને જાણે તેમાં સચિત્ત આદિનું જ્ઞાન થાય તેથી તે પરિચછેદ્ય દવ્યના પ્રધાનપણથી દ્રવ્ય પરિજ્ઞા છે. તે જ પ્રમાણે પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા પણ જાણવી. તેમાં વ્યતિરિત દ્રવ્ય પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞામાં દેહ ઉપકરણ વિગેરેનું જ્ઞાન થવું અને ઉપકરણ તે રજોહરણ વિગેરે લેવાં. કારણ કે તે સાધકતમ

Page #59

[૪૦] પણે છે. અને ભાવ પરિસ્સામાં પણ બે પ્રકાર છે. જ્ઞ પરિજ્ઞા અને પ્રત્યાખ્યાન પરિણા છે. તેમાં આગમથી જ્ઞાતા અને ઉપગ રાખવાવાળે જાણવે અને તે આગમમાં અજ્ઞાન ક્રિયારૂપ અધ્યયન જ છે. ને શબ્દને અર્થ કિયા અને જ્ઞાન એ મિશ્રપણું બેલનાર અર્થ છે. તે જ પ્રમાણે પ્રત્યાખ્યાન ભાવ પરિજ્ઞાને પણ જાણવી. અગમથી પૂર્વ પ્રમાણે છે. પણ ને આગમથી પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિરૂપ જાણવી. તે મન વચન અને કાયાએ ત્રણ વેગ અને કૃત, કાતિ અને અનુમતિ (કરવું કરાવવું, અનુમોદવું) એમ નવ પ્રકારે હિંસાથી અટવા રૂપ જાણવું નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ પુરે છે. હવે આચાર વિગેરે આપનારના અને તે સહેલથી સમજાય માટે બ્રાંત બતાવી વિધિ કહે છે. ' - જેમ કેઈ રાજાએ પિતાનું નવું નગર સ્થાપવાની ઈચ્છાથી જમીનના ભાગે કરીને સરખે ભાગે પ્રધાનોને આ
પ્યા. તે જ પ્રમાણે કચરે દૂર કરવા શલ્ય (કાંટા વિગેરે) દૂર કરવા તથા જમીન સરખી કરવા પાકી ઇંટના ચેતરાવાળે મહેલ બનાવવા તથા રત્ન વિગેરે ગ્રહણ કરવા ઉપદેશ આપે. તેથી તે પ્રધાનેએ સજાના ઉપદેશ પ્રમાણે પિતાનું કાર્ય કરીને રાજાની મહેરબાનીથી ઈચ્છિત ભેગેને ભેગવ્યા. આ દૃષ્ટાંત છે. તેના ઉપરથી એમ સમજવું કે રાજા સમાન અચાયે પ્રધાન સમાન શિષ્ય ગણેને ભૂખંડરૂપ સંયમ તેને

Page #60

૪િ૧ બરાબર સમજાવીને મિથ્યાત્વાદિ કચેરી દૂર કરી સર્વ ઉપદ્ધિથી શુદ્ધને દીક્ષા આરોપીને સામાયિક સંયમમાં દ્રઢ કરીને પાકી ઇંટોના ચેતરા સમાન વ્રતને આપવાં તેના ઉપર મહેલ સમાન આચારને સમજાવવું. તેમાં રહેલે મુમુક્ષુ બધાં શાસ્ત્રરૂપ રત્નોને પ્રાપ્ત કરે છે અને મોક્ષનું સુખ મેળવે છે.
હવે સૂત્ર અનુગમમાં અખલિતાદિ ગુણ લક્ષણવાળું સૂત્ર ઉચારવું તેનું લક્ષણ આ છે. अप्परगंथ महत्थं, बत्तीसा दोस विरहियं जं च । लक्षण जुत्तं सुत्तं, अहिय गुणेहिं उववेयं ॥१॥
થોડા બેલમાં મહાન અર્થને અને બત્રીશ દેષ રહિત લક્ષણયુક્ત આઠ ગુણે કરીને યુક્ત બેલવું. તે આ પ્રમાણે છે. ___सुयंमे आउसं तेणं भगवया एव मक्खायंइह मेगेसिं णो मण्णा भव' (सू० १)
સૂત્રના ગુણો બતાવ્યા પછી પહેલું સૂત્ર ઉપર બતાવ્યું છે “સુયં ” ઈત્યાદિ આ સૂત્રની સંહિતાદિ કમવડે વ્યાખ્યા કરે છે. તેમાં (૧) સંહિતા તે આખું શુદ્ધ સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઈએ તે બતાવ્યું. હવે (૨) પદદ કરે છે. ધુ, મા, માખન ! તેને મળવતા, ઇ બાબાતમ, દૃઢ, gui, નોસંસા, મવતિ, આમાં છેવટનું પદ કિયા પદ છે. બાકીનાં નામ, સર્વનામ, વિશેષણ, વિગેરે છે. પચ્છેદ સૂત્ર અનુગમ કહ્યા પછી હવે સૂત્રના પદાર્થ કહે છે. એટલે મૂળ ગ્રંથકર્તા

Page #61

રિ
ભગવાન સુધમ સ્વામી પિતાના મુખ્ય શિષ્ય જંબુસ્વામીને આ પ્રમાણે કહે છે.
મેં ભગવાન મહાવીર પાસે આ પ્રમાણે સાંભળ્યું છે (તેમ કહેવાથી ગ્રંથકારે પિતાની બુદ્ધિવડે કહેવાને નિષેધ કર્યો છે. પણ સર્વજ્ઞ મહાવીરે જે કહ્યું તે પિતે કહે છે.)
હે આયુશ્મન (જાતિ વિગેરે ઉત્તમ ગુણ હોય છતાં પણુ શિષ્યનું આઉખું જે લાંબુ હોય તે પિતે સારી રીતે ભણીને બીજાને ભણાવી શકે માટે આ શિષ્યને આશિર્વાદનું વચન છે) મેં સાંભળ્યું છે પણ પરંપરાએ નહિ.
અહિ આચાર સૂત્ર કહેવાની ઈચ્છાથી તેને અર્થ તીર્થકરે કહ્યો હોવાથી “નૈન' શબ્દવડે આયુષ્યનું વિશેષણ તીર્થકરને પણ લાગુ પડે, અથવા “મારાતા શબ્દવડે સુધમ સ્વામી પોતે પણ સમજાય, એટલે ભગવાનના ચરણને સ્પર્શ કરતા એવા મેં સાંભળ્યું તેથી ગુરૂને વિનય બતાવ્યું. તથા “ગાવતા શબ્દવડે ગુરૂ પાસે રહી મેં સાંભળ્યું તેમ તમારે પણ ગુરૂકુલ વાસ સેવા એમ સૂચવ્યું. (આયુમન શબ્દના જુદા જુદા ત્રણ અર્થ બતાવ્યા. પાછલા બે અર્થ માસુસંસેળ” તથા “ભાવસાર એ બે પાઠાન્તર છે તેને આ થયી જાણવા ભગવત શબ્દ ઐશ્વર્ય આદિ છ ઉત્તમ ગુણે યુક્ત ભગવાન છે એમ સૂચવ્યું. અને કઈ વિધિએ કહ્યું તે “સેન” શબ્દ વડે જાણવું. આખ્યાત શબ્દ વડે કૃત ફરવ (કો પણ દૂર કરવા વડે આગમનું અથથી નિત્યપણું

Page #62

(૪૩)
કહ્યું. “દુરુ' શબ્દ વડે આ ક્ષેત્ર, પ્રવચન, આચારમાં, અથવા શસ્ત્ર પરિસ્સામાં સંબંધ છે અથવા આ સંસારમાં કેટલા છે જે જ્ઞાન આવરણીય આદિ આઠ કર્મ યુક્ત છે તેમને સંજ્ઞા (સ્મૃતિ) થતી નથી. આ પદાર્થ બતાવે છે હવે પદવિગ્રહમાં સમાસ ન હોવાથી બતાવ્યું નથી. હવે ચાલના એટલે શંકા થાય તે કહે છે.
અકાર વિગેરે નિષેધ કરનારા લધુ શબ્દને સંભવ અહિં થાય છતાં શા માટે ને શબ્દ નિષેધ માટે વાપર્યો? હવે પ્રતિ અવસ્થા (સમાધાન) કરે છે. તમારું કહેવું ઠીક છે. પણું અહિં ને શબ્દ વાપરવામાં પ્રેક્ષાપૂર્વકારિતા (વિશેષ હેતુ) છે તે બતાવે છે. જે અકાર વિગેરે લઈએ તે સર્વ નિષેધ થાય જેમ ઘટ નહિ તે અઘટ તેથી ઘટને બિલકુલ નિષેધ થયે પણ તે અર્થ નથી કારણકે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં દશ સંજ્ઞા સર્વ પ્રાણીઓને બતાવી છે તે બધાને અકાર શબ્દથી નિષેધ થાય. હવે દશ સંજ્ઞા બતાવે છે.
ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નમાં મહાવીર ભગવાન ઉત્તર આપે છે. દશ સંજ્ઞા છે. સાંભળ-(૧) આહાર (૨) ભય (૩) મૈથુન (૪) પરિગ્રહ (૫) ક્રોધ (૬) મન (9) માયા (૮) લેસ (૯) ઘ (૧૦) લેકસંજ્ઞા. આ દશે સંજ્ઞાને સર્વથા નિષેધ થાય છે તે ન થાય માટે “” શબ્દ વાપર્યો. ને' શબદને અર્થ સર્વ નિષેધવાચી પણ છે. તેમ છેડે નિષેધ પણ બતાવનાર છે. જેમકે ને ઘટ બેલતાં ઘટને અભાવ સમ

Page #63

[૪૪] જાય તેમ પ્રકરણાદિ પ્રસકતનું વિધાન પણ થાય તે વિધીય માન કરતાં પ્રતિષેધ્ય અવયવ ગ્રીવાદિ નિષેધ કરવાથી બીજો સમજાય અથવા ઘટને બદલે પટ વિગેરેની પ્રતીતિ થાય. प्रतिषेधयति समस्तं प्रतक्तमर्थ च जगनिनो शब्द: सं. पुनस्तद वयवोवा तदर्थान्तरं वा स्यात् ॥ १ ॥
આ લેકને ભાવાર્થ ઉપર આવી ગયું છે. અહિં પણ સર્વ સંજ્ઞાને નિષેધ કરે નથી પણ જે વિશિષ્ટ સંજ્ઞા એટલે જેના વડે આત્માદિ પદાર્થનું સ્વરૂપ જેમાં જીનું એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં ગમન કેવી રીતે થાય છે તેની સંજ્ઞા (જ્ઞાન) કેટલાક ને નથી એમ “ને શબ્દવડે બતાવવું છે. હવે નિયુક્તિકાર સૂત્રના અવયના નિક્ષેપને અર્થ બતાવે છે. दब्बे सच्चित्ताई, भावेणु भवण जाणणा सण्णा मति होइ जाणणा पुण, अणुभवणा कम्म संजुत्ता॥३८
સંજ્ઞા શબ્દ નામાદિ ભેદથી ચાર પ્રકારે છે. નામસ્થાપના સુગમ છે અને દ્રવ્યમાં જ્ઞશરીર ભવ્ય શરીર છેડને વ્યતિરિક્તમાં સચિત્ત અચિત્ત અને મિશ્ર એમ ત્રણ ભેદ છે. સચિત્ત તે હાથ વિગેરે દ્રવ્યથી પાન ભેજન વિગેરેની સંજ્ઞા કરાય તે, અચિત્ત તે વાદિથી, અને મિશથી તે દીવા વિગેરેથી જે સંસાને બંધ થાય તે જાણવી. * ભાવ સંજ્ઞામાં અનુભવ અને જ્ઞાન સંજ્ઞા છે. તેમાં

Page #64

[૪૫] થોડું કહેવાનું હોવાથી જ્ઞાન સંજ્ઞા બતાવે છે. મનન એટલે મતિ તે અવબોધ છે. તે મતિજ્ઞાન વિગેરે પાંચ ભેદે છે. એટલે જ્ઞાનના પાંચ ભેદમાં કેવળજ્ઞાન ક્ષાયિક ભાવમાં છે. અને મતિ, શ્રુત, અવધિ, અને મનપર્યય એ ચાર જ્ઞાન ક્ષય ઉપશમ ભાવમાં છે. તે ક્ષાયિકી અને ક્ષાયઉપશમિકી સંજ્ઞાઓ જાણવી અને અનુભવ સંજ્ઞામાં પિતાના કરેલા કર્તવ્યથી તેનાં ફળ ભોગવતાં જીવેને જે બંધ થાય છે તે અનુભવ સંજ્ઞા જાણવી. તેના સેળ ભેદ છે તે બતાવે છે. आहार भय परिग्गह, मेहुण सुख दुकख मोह विति
गिच्छा कोह माण माय लोहे, सोगे लोगे य धम्मोहे ॥ ३९ ॥
આહારની ઈચ્છા તે આહાર સંજ્ઞા, આ સંજ્ઞા તેજસ શરીર નામના કર્મના ઉદયથી અને અસાતા વેદની થતાં સર્વે સંસારી અને ઓછા વધતા પ્રમાણમાં ભુખ લાગે છે તે જાણવી, ભય સંજ્ઞા તે ત્રાસરૂપ જાણવી. પરિગ્રહ સંજ્ઞા તે મૂછરૂપ જાણવી. મૈથુન સંજ્ઞા તે સ્ત્રી પુરૂષને પરસ્પર પ્રેમ થાય તે પુરૂષ વેદ વિગેરે જાણવા. આ મેહનીય કર્મના ઉદયથી થાય છે. સુખ દુખ એ બે સંજ્ઞાઓ સાતા અને અસાતારૂપે અનુભવતાં વેદનીય કર્મના ઉદયથી છે. મેહ સંજ્ઞા તે મિથ્યા દર્શનારૂપ મહના ઉદયથી છે વિચિકિત્સા સંજ્ઞા તે ચિત્તની વિધ્વતિ (બ્રમણ)થી મેહના ઉદયથી તથા

Page #65

જ્ઞાનાવરણીયના ઉદયથી છે. કેધ સંજ્ઞા અપ્રીતિરૂપ, માન સંજ્ઞા ગર્વરૂપ, માયા સંજ્ઞા વકતારૂપ, અને લાભ સંજ્ઞા ગુદ્ધિરૂપ છે. શક સંજ્ઞા વિપ્રલાપ તથા વૈમનસ્વરૂપ છે. આ બધી મેહના ઉદયથી જાણવી. લેક સંજ્ઞા પિતાની ઈચ્છાથી ગમે તેમ વિકલ્પ કરીને લોકોમાં આચરણ થાય છે તે, જેમકે પુત્ર વિનાના પ્રાણીને લેક (સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ) નથી. કુતરા છે તે યક્ષ છે. વિપ્ર દેવે છે. કાગડા દાદાઓ છે. મેરેના પીંછાના વાપરવાથી ગર્ભ રહે ઈત્યાદિ કેટલીક વાતે જ્ઞાન આવરણના ક્ષય ઉપશમથી તથા સ્વાર્થરૂપ મેહના ઉદયથી સંજ્ઞા થાય છે.
' ધર્મ સંજ્ઞા ક્ષમા રાખવી વિગેરે ઉત્તમ છે તે મોહનીય કર્મના ક્ષય ઉપશમથી થાય છે, એ સામાન્યપણે લેવાથી પંચેન્દ્રિય સભ્યદષ્ટિ તથા મિથ્યાષ્ટિઓને પણ હોય છે. પણ ઓઘ સંજ્ઞા તે અવ્યક્ત ઉપગ રૂપ છે. તે વેલાના સમૂહનું ઉપર ચડવાપણું વિગેરે ચિન્હ રૂપ છે. તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનું ડું ક્ષય ઉપશમ થતાં આ સંજ્ઞા થાય છે તેમ જાણવું પણ આપણે તે પહેલાં કહેલી જ્ઞાન સંજ્ઞાની જરૂર હોવાથી તેને અધિકાર છે. અને તેને નિષેધ કર્યો જાણે કે કેટલાક ને ગતિ આગતિનું જ્ઞાન નથી. હવે નિષેધ સંજ્ઞાને બંધ થવા માટે સૂત્ર કહે છે–
तं जहा पुरित्यमाओ वा दिसाओ आगओ

Page #66

अहमांस, दाहिणाओ वा दिसाओ आगो अहः मंसि, पञ्चत्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहमं. सि, उत्तराओ वा दिसाओ आगओ. अहमंसि, उडढाओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि, अहो दिसाओ वा आगो अहमंसि, अण्णयरिओ वा दिसाओ अणुदिसाओ वा आगओ अहमसि, एवं હિં જો શં મવતિ ( ૨)
તે જહાથી લઈને ભવતિ સુધી સૂત્ર છે. તેમાં પિતાના પ્રતિજ્ઞાતાને અર્થનું ઉદાહરણ છે. અને પુરસ્થિમા વિગેરે પ્રાકૃત શિલી અને મગધ દેશની ભાષાના અનુસારે અહિં પૂર્વ દિશા જાણવી તેમાં પાંચમી વિભક્તિ લેવી અને વા શબ્દથી ઉત્તર પક્ષની અપેક્ષાને આશ્રયી વિક૯પ અર્થ જાણ જેમકે ખાવું અથવા સૂવું એ પ્રમાણે પૂર્વથી કે દક્ષિણ દિશાથી હું આવ્યો છું. અહિં જે દેખાડે તે દિશા જાણવી એ અતિ સ્વજ એટલે દ્રવ્ય અથવા દ્રવ્યના ભાગને વ્યપદેશ કરે છે (ટીકાકારે સૂત્ર સુગમ હેવાથી ખુલે અર્થ કહ્યું નથી પણ એમ જાણવું કે પૂર્વ દક્ષિણ પશ્ચિમ ઉત્તર ઉદ્ઘ તથા નીચી અથવા બીજી કઈ દિશા કે ખુણામાંથી હું આવ્યું છું તે કેટલાક લેકેને જાણમાં નથી.) હવે દિશા શબ્દના નિક્ષેપ. નિર્યુક્તિકાર કહે છે.

Page #67

[૪૮] नामं उषणा दविए, खित्ते तावेय पण्णवग भावे एस दिसा निवखेवो, सत्त विहो होहणायव्वी ॥४०॥
નામ, સ્થાપના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, તાપ, પ્રજ્ઞાપક, ભાવ, એમ સાત રૂપે દિશાને નિક્ષેપ જાણ. સચિત્ત આદિ કેઈ વસ્તુનું દિશા એવું નામ, તે નામ દિશા. ચિત્રમાં લખેલ જંબુદ્વીપ વિગેરેના નકશામાં દિશાના વિભાગ સ્થાપવા તે
સ્થાપના દિશા છે. હવે દ્રવ્ય દિશાને નિક્ષેપ કહે છે. तेरस पयसियं खलु, तावह एप्तुं भवे पए सेसुं = જે મi, aavors & સ નિrif I 8? | * દ્રવ્ય દિશા આગમથી અને તે આગમથી એમ બે
પ્રકારે છે. આગમથી દિશાને જાણનારે પણ ઉપયોગ ન રાખે, અને તે આગમથી શરીર ભગ્ય શરીર ને વ્યતિરિક તેર પ્રદેશ વાળું દ્રવ્ય તેને આશ્રયી નિચે આ પ્રવતે છે તે, તેર પ્રદેશમાં રહેલું છે. તે દ્રવ્ય દિશા છે પણ દશ દિશાવાળું કેટલાકે કહેલું છે તે ન લેવું. તે પ્રદેશ એટલે પરમાણું તેમના વડે ઉત્પન્ન થયેલ કાર્ય દ્રવ્ય તેટલા પ્રદેશો એટલે ક્ષેત્રના તેટલા પ્રદેશમાં રહેલું સૌથી નાનું દ્રવ્ય આશ્રયીને દશ દિશાને વિભાગની પરિકલ્પનાથી દ્રવ્ય દિશા જાણવી. તેની સ્થાપના આ પ્રમાણે છે. ત્રણ બાહકવાળા નવ પ્રદેશ ચિત્રીને ચારે દિશામાં એક એક ગ્રહની વૃદ્ધિ કરવી, હવે ક્ષેત્ર દિશા કહે છે.
પ્રકારે છે,
આગમ,
તેને

Page #68

[૪૯]
अह पएसो रुयगो, तिरियं लोयस्स मज्ज यारंमि एस पभवो दिसाणं, एसेवभवे अणु दिसाणं ॥४२॥
તિર્યકુ લેકના મધ્ય ભાગમાં રત્ન પ્રભા પૃથિવીના ઉપર બહુમધ્ય દેશમાં મેરૂ પર્વતના અંતરમાં બે સાથી નાના પ્રતર છે. એના ઉપર ચાર પ્રદેશ ગાયના સ્તનના આકાર અને નિચે પણ તેવી જ રીતે ચાર એમ આઠ પ્રદેશને
ખુણે રૂચક નામને ભાગ છે. ત્યાંથી દિશા અને અનુ દિશાઓની પ્રવૃત્તિ થઈ છે તેની સ્થાપના આ પ્રમાણે છે. તેઓનાં નામે કહે છે. इंद ग्गेइ जम्माय, नेरुती वारुणी य वायना सोमा ईसाणावीय, विमलाय तमाय बोद्धव्या ॥४॥
એમાં ઇદ્રના વિજ્ય દ્વારને અનુસરીને પૂર્વ દિશા ! જાણવી. બાકીની પ્રદક્ષિણાથી સાત જાણવી, ઉચી તે વિમળા અને નીચી તે તમા જાણવી. એમનું સ્વરૂપ બતાવે છે. दुपए साडू दुरुत्तर, एगपए सा अणुत्तराचेव च उरो चउरो य दिस', च उराइ अगुत्तरादुपिग ॥४४॥
ચાર મહા દિશા તે બબ્બે પ્રદેશ આદિ બબે પ્રદેશ ઉત્તરે વધેલી અને ચાર વિદિશાઓ એક પ્રદેશ રચનારૂપ એમાં ઉત્તર વૃદ્ધિ નથી. અને ઉંચી નીચી દિશાનું જોડકું તે અનુત્તર છે તે ચાર પ્રદેશ વિગેરે રચનાવાળું જાણવું વળી– अंतो साई आओ, बाहिर पासे अपज्ज बसिआओ

Page #69

[૫૦]
सव्वाणं तपसा, सव्वाय भवंति कड जुम्मा ॥ ४५ ॥ એ બધી એ મધ્યમાં સાદિક છે, કારણ કે રૂચકને લીધે છે. અને અહારથી અલેકને આશ્રયી રહેવાથી અપ વસિત (અનન્ત) છે, દશે પણ દિશાએ અનન્ત પ્રદેશાત્મિકા થાય છે. અને બધી દિશાઓમાં જે પ્રદેશે છે. તે ચારે ભાગે ભાગતાં ચાર ચાર શેષવાળા થાય છે તે શ્રધા પ્રદેશરૂપ દિશાએ આગમની સન્નાએ કડ જુમ્મા શબ્દવડે ખેલાય છે આગમમાં આ પ્રમાણે છે.
कणं भंते! जुम्मा पण्णत्ता गोयमा चत्तारि जुम्मा पण्णत्ता, तजहाकड जुम्मे ते उए दावर जुम्मे कलिओए से केणटुणं भंते एवं बुच्चइ गोयमा ! जेणरासी चक्क गावहारणं अवहीरमाणे अवहीर. माणे चउपज्ज वसिएसिया, सेणं कड जुम्ने एवं तिपज्ज वसिए, तेउए दुपज्ज वसिएदावर जुम्ले, एग पज्ज वसिए कलिओए "त्ति.
ગાતમ સ્વામી પુછે છે હું ભગવન્ ! કેટલા યુગ્મ કહ્યા છે ? ઉત્તર-ડે ગાતમ ચાર યુગ્મ કહ્યા છે (૧) કૃત યુગ્મ (૨) ગ્યેજ (૩) દ્વાપર યુગ્મ (૪) કલ્યાજ યુગ્મ. પ્રશ્ન, શા માટે એમ કહેા છે! ? ઉત્તર. હું ગાતમ-જે રાશીમાંથી ચાર ચાર લઈએ તેમાં જેટલા ચાર ચાર શેષ રહે તે કૃત યુગ્મ
Ev

Page #70

[૫૧]
જાણવા, ત્રણ પ્રદેશ વધે તેા ચૈાજ, એ વધે તે! દ્વાપર, અને એક વધે તેા કલ્ટેજ, યુગ્મ એમ જાણવું. હવે તેનુ‘ સસ્થાન કહે છે.
सगडही संठिआओ, महादिसाओ हवंति चत्तारि मुक्तावलीय चउरो, दो चेव हवंति रुपगनिभा ॥ ४६ ॥ પૂર્વ વિગેરે ચાર મેટી દિશા શકટ ઉલ્લી (ગાડાના ઉંટડાના આકાર) સસ્થાન વાળી છે. અને વિદિશાએ મુક્તાવળીના આકારે છે. અને ઉંચી નીચી બન્ને દિશાએ રૂચક આકારે છે. હવે તાપ દિશાએ બતાવે છે.
जस्स जओ आइचो, उदेइसा तस्स होइ पूव्य दिसा जत्तोअ अत्थमेइङ, अवर दिसा साउ णायव्वा ॥ ४७॥ दाहिण पासंमिय दाहिणा दिसा उत्तरा उत्वामेणं एवा चत्तारि दिसा, तावखित्तेउ अक्खाया ॥ ४८ ॥
હવે જે દિશામાં સૂય ઉય થઈને તાપ આપે તેને પૂર્વ દિશા અથવા તાપ દિશા કહેવી. અને જ્યાં સૂ આથમે તે પશ્ચિમ દિશા. પૂર્વ તરફ માં કરીને ઉભા રહીએ તા જમણી બાજુની દક્ષિણ અને ડામી બાજુની ઉત્તર દિશા જાણવી. આ બધા પુ દેરો છે. કારણ કે એક બીજાને શ્રી. આપૂ વિગેરે દિશાઓ છે. તેના બીજા પણ વ્યપ દેશો છે. તે પ્રસગને લીધે બતાવે છે,

Page #71

[પર]
जे मंदरस्स पूव्वेण मणुस्सा दाहिणेण अवरेण जे आवि उत्तरेणं, सव्वेसिं उत्तरो मेरु || ४९ ॥ सम्वेसिं उत्तरेणं, मेरु लवणो य होइ दाहिणओ पूठवेणं उट्ठेई, अवरेणं अत्थमह सूरो ॥ ५० ॥
મેરૂ પર્વતના પૂર્વ થી જે મનુષ્યેા ક્ષેત્ર દિશાને અ‘ગીકાર કરે છે. તે ચાની અપેક્ષાએ જાણવી. તેના ઉત્તરમાં મેરૂ અને દક્ષિણમાં લવણ સમુદ્ર જાણવા, આ પ્રમાણે તાપ દિશા સ્વીકારી છે ( અહિં સમજવાનું છે કે આપણે જ બૂઢીપના દક્ષિણમાંભરત ક્ષેત્રમાં છઇએ એટલે આપણી અપેક્ષાએ ઐરવૃત ક્ષેત્ર ઉત્તરમાં છે. પણ એજ મેરૂની અપેક્ષાએ આપણે તેની ઉત્તરમાં છીએ કારણ કે સૂચ ગાળાકારે ફરતાં આપણી જે પશ્ચિમ તેજ તેમની પૂર્વ દિશા થાય છે વિગેરે ગુરૂ ગમથી જાણવુ હવે પ્રજ્ઞાપક દિશા કહે છે.
जत्थयजो पण्णवओ, कस्स विसाहइ दिसासु प णिमित्तं जस्तो मुहोबठाई, सापुव्वा पच्छओ अवरा ॥५१॥
પ્રજ્ઞાપક (બાલનારા) કાઇપણ જગાએ ઉભેલે હોય તે દિશાઓના બળથી કંઇપણ નિમિત્ત કહે તે જે દિશામાં સન્મુખ બેસે તે પૂર્વ અને પાછળની અપર (પશ્ચિમ) જાણવી, નિમિત્તના કહેનારી આ ઉપલક્ષણથી અન્ય પશુ કોઈ બીજું

Page #72

[43] વ્યાખ્યાન કરે તે પણ તેમાં ગણવા. હવે બીજી દિશાએ
સાધવાને કહે છે.
दाहिण पासंमि उदाहिणा दिसा उत्तराउ वामेणं । ग्यासि मन्तरेणं, अण्णा चत्तारि विदिसाओ ॥५२॥ एयासिं चेव अट्ठण्ह मंतरा अट्ठहुंति अण्णाओ । सोलस सरीर उस्सय बाहल्ला सव्ब तिरिय दिसा ॥ ५३ ॥ हा पायताणं, अहोदिसा सीस उवरिमा उड्ढा । एया अट्ठारसवी पण्ण वगदिसा मुणे यव्वा ॥ ५४ ॥ एवं पकप्पि आणं दसण्ह अट्ठारह चेव य दिसाणं । नामाई वुच्छामि जहकमं आणु पुवीए ॥ ५५ ॥ पूव्वाय पूव्व दक्खिण दक्खिण तह दक्खिणावरा वेब । अवरा य अवर उत्तर उत्तर पुव्वुत्तरा चेव ॥ ५६ ॥ सामुत्थाणी कविला खेलिज्जाखलु तहेव अहिधम्मा । परिया धम्माय तहा सांवित्ती पण्ण वित्तीय ॥५७॥ हेट्ठा नेरइयाणं अहोदिसाउ वरिमा उ देवाणं ।
याई नामाई पण्णव गस्सा दिसाणंतु ॥ ५८ ॥
એ સાત ગાથા સરલ છે છતાં અ મતાવીએ છીએ (પણ ટીકા કરી નથી ) પૂર્વ દિશા તરફ મોઢું કરીને ઉભા રહીએ તા જમણે હાથે દક્ષિણ દિશા અને ડાબે હાથે ઉત્તર દિશા જાણવી. દરેક એ દિશાની વચમાં ચાર વિદિશા

Page #73

[૫૪]. (ખુણાઓ) જાણવા | પર I એ આઠની વચમાં બીજી આઠ દિશાઓ છે. તે મળીને સેળ જાણવી. શરીરની ઉંચાઈના પ્રમાણમાં સર્વે તિર્ય દિશાઓ જાણવી પ૩. લેકનું સ્વરૂપ મનુષ્યાકરે છે. પગ પહેળા કરીને ઉભા રહેતાં બે પગની વચ્ચેને ભાગ તે અધે (નીચી) દિશા જાણવી. અને માથાના ઉપરની ઉર્ધ્વ (ઉચી) દિશા જાણવી તેનું બીજું નામ વિમળી છે. આ અઢાર દિશાઓ પ્રજ્ઞાપના દિશાઓ જાણવી. ૫૪. આ પ્રમાણે કલ્પિત દશ અને આઠ મળી અઢાર દિન શાઓ છે. તેના નામ અનુક્રમે કહું છું. પપ. પૂર્વ, પૂર્વ દક્ષિણ, દક્ષિણ પશ્ચિમ, પશ્ચિમ પશ્ચિમેત્તર, ઉત્તર, ઉત્તરપૂર્વ સમુથાણી, કપિલા, એલિજા, અહિધર્મા, પર્યાધમ, સાવિત્રી, પ્રજ્ઞાવિત્રી, નરકની હેઠે અદિશા છે અને દેવલોકની ઉપર ઉર્વ દિશા છે. આ નામ પ્રજ્ઞાપના દિશાનાં છે પદ. ૫૭. ૫૮. હવે એમનાં સંસ્થાન (આકાર બતાવે છે) सोलस तिरिय दिसाओ सगडुडी संठिया मुणेयव्वा दोमल्ल गमूलाओ, उढेअ अहोवि य दिसाओ ॥ ५९॥ - સેળે તિર્ય દિશાઓ શકટ ઉદ્ધિ (ગાડાના ઉંટડા) ના આકારે જાણવી. એટલે પ્રજ્ઞાપકના પ્રદેશમાં સાંકડી અને બહાર પહેલી છે. નારકી અને દેવકની નીચલી અને ઉંપલી દિશાઓ શરાવાં (ચપણીઆ)ના આકારે જાણવી. કોરણ કે માથાના મૂળમાં અને પગના મૂળમાં નાની હોવાથી

Page #74

[૫૫].
મલ્લક અને બુન, તળીઆ) ના આકારે જતી વિશાળ થાય છે. આ બધાનું તાત્પર્ય યંત્રથી જાણવું (યંત્ર મળ્યું નથી). હવે ભાવ દિશા બતાવે છે. मणुश तिरिया काया, तहडग्ग बीया चउकगा चउरो देवा नेरइ यावा, अहरसहोति भावदिसा ॥ ६०॥
મનુષ્યના ચાર ભેદ થાય છે (૧) સંમૂઈનજ (પુરૂષાદિકના મળ મૂત્રથી જન્મેલા) (૨) કર્મ ભૂમિના ગર્ભજ (૩)
અકર્મભૂમિના ગર્ભજ (૪) અંતદ્વીપના ગજ, તે પ્રમાણે તિયામાં બે ઇંદ્રિયવાળા, ત્રણ ઇક્વિવાળા, ચાર ઇંદ્રિયવાળા અને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા એ ચાર ભેદે છે. અને પૃથિવી, પાણું અગ્નિ, વાયુ, એ ચાર કાયા છે. તથા વનસ્પતિકાયમાં, અગ્ર, મૂળ, સ્કંધ અને પર્વ, એ ચારમાં જ્યાં બીજ હોય તે બીજ પ્રમાણે ચાર ભેદ થયા. તેમાં નારકીય અને દેવને ઉમેરતાં અઢાર ભેદે જીવને વ્યપદેશ કરાય છે ( આ અઢાર ભેદ જીવ બતાવ્ય ) ભાવ દિશા તે પ્રકારે અઢાર જાણવી અહિં સામાન્ય દિશાનું ગ્રહણ છતાં જે દિશામાં જેને અવિજ્ઞાન ( ન અટકવા) પણે ગતિ આગતિ સ્પષ્ટ કરી તે સર્વત્ર સંભવે છે. તે દિશાવ. આપણે અધિકાર છે તેથી તેને જ નિકિતકાર સાક્ષાત્ બતાવે છે. કારણ કે ભાવ દિશાણી અવિનાભાવી ( સાથેજ રહેનારી ) પ્રસંગના સામર્થ્યથી અધિકૃતજ છે તેથી તેને માટે જ બીજી દિશાએ ચિંતવીએ છીએ.

Page #75

पण्ण वग दिसहारस,भाष दिसाओऽवितत्ति या व વિવિધs, હરિ મારા હૃr I " पण्ण वग दिसाए पुण, अहिगारो एत्थ होइ णायचो जीवाण पुग्गलाण य, एयासु गया गई अस्थि ॥६२
પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાએ અઢાર ભેદે દિશા છે. અને અહિં ભાવદિશા પણ તેજ પ્રમાણે પ્રત્યેક સંભવે છે. એથી એકેક પ્રજ્ઞાપક દિશાને ભાવદિશાના અઢાર અંક વડે ગુણવા. તેની સંખ્યા ૧૮૧૮=૩૨૪ એમાં ઉપલક્ષણથી તાપદિશા વિગેરેમાં પણ થથા સંભવ પેજના કરવી. ક્ષેત્ર દિશામાં પણ ચાર મહાદિશાઓને સંભવ છે પણ વિદિશા વિગેરેને સંભવ નથી કારણ કે તેમાં ફકત એક પ્રદેશપણું હોવાથી તથા વાર પ્રદેશપણું હેવાથી સંભવ નથી ૬૧-૬૨ છેઆ દિશા સંગને સમૂહ તે પૂર્વે “ગwા થરો હિમા ગાળગો ગપતિ કહેલ વચનથી લીધા છે. સુત્રને અવય વાર્થ આ પ્રમાણે છે. અહિં દિશા શબ્દથી પ્રજ્ઞાપક દિશા પૂર્વાદિ ચાર અને ઉર્વ અધે મળીને છ ગ્રહણ કરી છે અને ભાવ દિશા તે અઢારે પણ છે, અનુદિફ ગ્રહણ કરવાથી પ્રજ્ઞાપકની બાર વિદિશા જાણવી. (ઉપરના ચાર ખુણ તથા નીચલી પૂર્વે કહેલી ચાર દિશા તથા ખુણે મળીને બાર જાણવા) તેમાં અસંજ્ઞીઓને આ બધ નથી તથા સંજ્ઞીઓને પણ કેટલાકને હોય અને કેટલાકને ન હોય કે હું

Page #76

પિ અમુક દિશામાંથી આવ્યું છું (જન્મ લીધે છે.) જીવ મેહ
મવત્તિ એ પ્રમાણે પ્રતિવિશિષ્ટ દિશા અને વિદિશામાંથી મારું આવવું થયું એવું કેટલાક જીવે નથી જાણતા. આ કહેવાનું તાત્પર્ય વાકય છે (ઉવવાઈ સૂત્રની ટીકાને આધારે આ ત્રીજા સૂત્રને અવતરણ ભાગ છે. અને ચુણિકાના અભિપ્રાય પ્રમાણે “પવિણાબ શબ્દ વડે પયંત ઉપસંહાર વાક્ય છે, ભવતિ સાથે તંજહા એટલું અધિક વાક્ય છે.
હવે નિર્યુક્તિકાર તેજ કહે છે. केसिंचि नाणसण्णा, अस्थि केसिचिनत्थि जीवाणं कोऽहं परंमिलोए, आसी कयरा दिसाओवा ॥३३॥
કેટલાક છે જેમને જ્ઞાન વરણીય કર્મને (વધારે ) ક્ષય ઉપશમ હોય તેમને જ્ઞાન સંજ્ઞા છે. કેટલાકને તે આવરણ વધારે હેવાથી જ્ઞાન સંજ્ઞા નથી જેવી સંજ્ઞા નથી તે બતાવે છે કે હું પરકમાં એટલે પૂર્વ જન્મમાં મનુષ્યાદિ કઈ ગતિમાં હતે? એનાવડે ભાવ દિશા લીધી, અથવા કઈ દિશાથી હું આવે? એના વડે તે પ્રજ્ઞાપક દિશા લીધી. જેમકે કઈ દારૂના નિસામાં લેચન ઘેરાયેલે જેનું મન અવ્યકત વિજ્ઞાનવાળું છે. તે ભૂલીને શેરીમાં પડી ગયેલે તેની વાસને લીધે આવેલા કૂતરાથી તેનું મેટું ચટાય તે સમયે તેને ઘેર કઈ લાવે તેપણ નસામાં શું બન્યું તે નસે ઉતર્યા પછી જાણતા નથી કે હું કયાંથી આવ્યું છું તેવી રીતે

Page #77

[૫૮]. બીજી ગતિમાંથી આવેલે વિશિષ્ટ જ્ઞાનરહિત મનુષ્ય વિગેરે પણ જાણ નથી હવે ઉપલીજ સંજ્ઞા નથી પણ તેને બીજી સંજ્ઞાઓ પણ નથી તે સૂત્રકાર બતાવે છે. . - अस्थि मे आया उववाइए, नत्थि में आया उववाहए, केहं आती? के वाइओ चूएइह पेचा મહarી ? (ફૂ. ૩)
અહિ તે મારે આત્મા વિદ્યમાન છે છઠ્ઠી વિભક્તિ અંતે હવાથી “મ” સાથે શરીર સંબંધ બતાવ્યું કે શરીરને માલીક અંદર રહેલે આત્મા તે નિરંતર ગતિમાં પ્રવૃત થયેલે તે પિતે છવ છે. હવે તે કે છે? આપ પાતિક છે. ફરી ફરીને એક જન્મમાંથી બીજા જન્મમાં જવું તે ઉપપતિ છે. તેમાં થવું તે આપપાતિક છે. આ સૂત્રવડે સંસારીનું સ્વરૂપ બતાવે છે. તે મારે આત્મા આ પ્રકારે છે કે નહિં તેવું જ્ઞાન કેટલાક અજ્ઞાની છોને નથી હોતું અને હું કે હું પૂર્વ જન્મમાં નારકીય, પશુ, મનુષ્યાદિ કે દેવ હતું, અને ત્યાંથી આ મનુષ્ય જન્મમાં આવેલ છું. અને મરણ પછી ફરી વખત હું ક્યાં પેદા થઈશ એ પ્રમાણે કોઈ જાતનું જ્ઞાન નથી હતું. જો કે અહિ બધી જગે પર વાવ દિશા વડે અધિકાર અને પ્રજ્ઞાપક દિશાવડે છે. તે પણ પૂર્વ સૂત્રમાં સાક્ષાત્ પ્રજ્ઞાપક દિશા લીધી છે અને અહિં તે ભાવ દિશા છે એમ જણવું. વાદીની શંકા, અહિઆ સંસારીઓને

Page #78

[૫૯] દિશા વિદિશામાંથી આવવા વિગેરેની વિશિષ્ટ સંજ્ઞા નિષેધ થાય પણ સામાન્ય સંજ્ઞાને નહિં. આ વાત સંશ, જે ધમ આત્મા છે તેને સિદ્ધ કર્યા પછી થાય છે. કહ્યું છે કે ધર્મ સિદ્ધ થાય તે ધર્મનું ચિંતવન થાય છે. હવે તમારે માનેલે આત્મા પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણુ ગોચરથી, દૂર હોવાથી તેની સિદ્ધિ નહિં થાય અને તે પ્રમાણે વિચારીએ તે આત્મા પ્રત્યક્ષથી અર્થ (આત્મા) સાક્ષાત્કારીથી વિષયી થતું નથી (નજરે નજર દેખાતું નથી, કારણ કે તે ઇન્દ્રિયેના જ્ઞાનથી દૂર છે. અને અતીન્દ્રિયપણું સ્વભાવથી પ્રકૃષ્ટ પણે છે. અને અતીન્દ્રિય પણથી જ તેનું અધ્યભિચારી કાર્ય વિગેરેનું ચિહ તેને સંબંધ ગ્રહણ કરવાને અસંભવ છે. (અતીન્દ્રિય તે સર્વજ્ઞ છે. અને તે જાણે, પણ બીજાં સામાન્ય માણસને જાણે તે કેવી રીતે માને) જેવી રીતે પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ થતું નથી તેવી રીતે અનુમાન પણે પણ સિદ્ધ થતું નથી, કારણ કે આત્માના અપ્રત્યક્ષ પણથી તેની સામાન્ય ગ્રહણ શક્તિની ઉત્પત્તિ ન થાય તથા ત્યાં બુદ્ધિ પૂર્વક અનુમાન પણ કેવી રીતે થાય, જેમ આ બે પ્રમાણ લાગુ ન પડે તેમ આગમ પ્રમાણની વિવિક્ષાના પ્રતિપાદ્યમાનમાં અનુમાનના અંતને ભાવ છે અને બીજી જગાએ બાહા અર્થમાં સંબંધનો અભાવ હોવાથી અપ્રમાણુ છે. અથવા પ્રમાણ પણે માનીએ. તે પરસ્પર વિરોધી હેવાથી આગમ પ્રમાણે નકામું છે (જુદાં જુદાં આગમે એટલે જૈન અને જૈનેતરમાં એક જ અંગમ નથી તેથી બધે પ્રમાણભૂત

Page #79

(૬૦) જેનાગમને નમાને) અને તેના વિના સકલ અર્થની ઉત્પત્તિ પણ અર્થી પત્તિથી સિદ્ધ થતી નથી. તેથી જે પ્રત્યક્ષ અનુભાન, આગમ, ઉપમાન, અર્થોપત્તિથી, દૂર છે. અને આ સંબંધી છઠ્ઠા પ્રમાણના વિષયને અભાવ છે. તે આત્મા સિદ્ધ
પ્રતિજ્ઞા. થઈ શકતું જ નથી તે પ્રયોગથી બતાવે છે. (૧) આત્માનથી જ
દષ્ટાંત. કારણ તે પ્રમાણુ પંચકને વિષયથી દુર છે. ગધેડાના શીંગડા માફક.
- તેના અભાવમાં વિશિષ્ટ સંજ્ઞાના પ્રતિષેધના અભાવના સંભવ વડે સૂત્રની ઉત્પત્તિજ નથી (વાદી કહે છે કે, પ્રમાણુ પંચકથી આત્મા સિદ્ધ થતું નથી તે પછી સૂત્રની રચના કરવાનું કારણ શું જૈનાચાર્યનું સમાધાન,
તમે જે કહ્યું તે સઘળું ગુરૂની સેવા કર્યા વિના સ્વજીંદાચારનું વચન છે સાંnળે. પ્રતિજ્ઞા.
હેતુ . (૧) આત્મા પ્રત્યક્ષ જ છે, તેને ગુણ જ્ઞાન છે તેનું પિતાના જ્ઞાનથી જ સિદ્ધપણું છે. અને સ્વસંવિત્ નિષ્ઠાએ
દ્રષ્ટાંત વિષયની વ્યવસ્થિતિઓ છે. ઘટ પટ વિગેરેને પણ રૂપાદિ ગુણ પ્રત્યક્ષ પણે આંખની સામેજ છે તેથી, મરણના અભાવના પ્રસંગથી ભૂતેને ગુણ ચેતન્ય છે એવી શંકા ન કરવી.

Page #80

કારણ કે તેઓને તેની સાથે હમેશાં સન્નિધાનને સંભવ છે. ત્યાગવા ગ્ય, ગ્રહણ કરવા ગ્ય. ત્યાગવું લેવું, એ બધાની પ્રવૃતિને અનુમાન વડે આપણું માફક પારકા આત્માની પણ સિદ્ધિ થાય છે. આ પ્રમાણે એજ દિશાએ ઉપ માન આદિ પ્રમાણને પણ પોતાની બુદ્ધિ વડે પિતાના વિષયમાં ડાહ્યા માણસે યથા સંભવ જવાં કેવળ મનીન્દ્ર જિ નેશ્વર) ને આ આગમ વડેજ વિશિષ્ટ સંજ્ઞા નિષેધના દ્વાર વડે હું છું એમ આત્માના ઉલલેખ વડે આત્માને સદભાવ સિદ્ધ કર્યો છે. અને જેનાગમ શિવાયના બીજા આગમે અનાપ્ત પુરૂષના બનાવેલાં હોવાથી આ પ્રમાણુજ છે. - અહિં આત્મા છે. એનાજ વડે કિયાવાદિએના બધા ભેદ સમાયા અને આત્મા નથી, એ વચનવડે આ ક્રિયાવાદીઓના મને આની અંદર સમાવેશ કરેલ છે. અને અજ્ઞાની તથા વિનયિકના બધા ભેદે તેમાં સમાતા હોવાથી સમાવ્યા છે.
જેનેતરના ભેદે આ પ્રમાણે છે. असिय मयं किरियाणं, अकिरिय वाईण होइ चुलसीई अन्नाणिय सत्तट्ठी, वेणइ आणं च बत्तीसा ॥ १ ॥
૧૮૦) ભેદ કિયાવાદીઓના છે અને આ ક્રિયાવાદીના ૮૪) ભેદ છે અને અજ્ઞાનીના ૬૭) ભેદ છે. તથા વિનયવાદી એના ૩૨, ભેદ છે.
તેમાં જીવ, અજીવ, આંઋસ, બ, પુન્ય, પાપ, સંવર,
કે -

Page #81

નિર્જશ, અને મોક્ષ એ નવ પદાર્થ છે તે સ્વ, પર, એ બે ભેદથી તથા નિત્ય અને અનિત્ય એ બે વિકલ્પ વડે તથા કાળ નિયતિ સ્વભવ, ઈશ્વર, અને આત્મા, એ પાંચ બધા સાથે ગુણતાં ૯૪ર૪રપ ૧૮૦ ભેદ કિયા વાદીના થયા આનુ અસ્તિત્વ માનનારા આ પ્રમાણે કહે છે.
(૧) જીવ સ્વથી અને કાળથી નિત્ય , (૨) જીવ થી અને કાળથી અનિત્ય છે (૩) જીવ પરથી અને કાળથી નિત્ય છે (૪) જીવપરથી અને કાળથી અનિત્ય છે. એ પ્રમાણે કાળમા ચાર ભેદ થયા, એ પ્રમાણે નિયતિ, સ્વભાવ, ઈશ્વર, આત્મા વિગેરેના ચાર ચાર વિકલ્પ થાય, તે પાંચ ચેકડાં ગણતાં ૨૦) થાય. આ જીવ સાથે થયા. આ પ્રમાણે અજીવાદી આઠના ભેદે લેવા એટલે ૧૮૦) ભેદ થયા. તેમાં સ્વથી એટલે પિતાનાજ રૂપવડે જીવ છે પણ પરની ઉપાધિવડે હવ પણ કે દીઈ પણની માફક નથી તે નિત્ય અને શા
શ્વત છે. પણ ક્ષણિક નથી કારણ કે તે વર્તમાનની માફક . ભૂત અને ભવિષ્યમાં પણ છે. કાળથી એટલે કાળજ આ દુનિયાની સ્થિતિ અને ઉત્પત્તિ તથા પ્રલયનું કારણ છે. - કહ્યું છે કે – જાત જાતિ નિ, સારાવાર ! कालासुप्तेषु जागर्ति, कालोहि दुरति क्रमः॥१॥
કાળજ ભૂતને પરિપકવ કરે છે. અને તેજ સર્વ પ્રજા

Page #82

૩િ) ને નાશ કરે છે. બધા સુતેલા હોય તે પણ કાળ તે જાગેજ છે. માટે કાળ દુખેથી પણ ઉલંઘન થઈ શકાતો નથી. અને તે અતિન્દ્રિય છે. તથા થોડા કાળે તથા ઘણુ કાળે થતી કિયાથી જણાય છે. હીમ, ગરમી, વર્ષા, વિગેરેની વ્યવસ્થાને હેતુ છે. તથા ક્ષણ, લવ, મુહુત, પ્રહર, અહોરાત્ર, માસ, રૂતુ, અયન, સંવત્સર, યુગ, ક૯૫, પપમ, સાગરેપમ, ઉત્સપિણી, અવસર્પિણી, પુદગલ પરાવર્ત, અતીત, અનાગત, વર્તમાન, સર્વ, અદ્ધા વિગેરેને વ્યવહારરૂપ છે. તથા બીજા વિકલ્પમાં કાળથી જ આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યું છે. પણ પહેલા અને બીજા વિકપમાં ભેદ એટલે છે કે આ અનિત્ય છે અને પૂર્વને નિત્ય હતે. વિજા વિક૫માં પર આત્માથી જ સ્વ આત્માની સિદ્ધિ સ્વીકારી છે.
પણ કેવી રીતે પરથી આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકારી શકાય? ઉત્તર આતો પ્રસિદ્ધજ છે કે સર્વ પદાર્થ પર પદાર્થના સ્વરૂપની અપેક્ષા એ, પિતાના રૂપને પરિદક છે. જેમકે દીર્ઘ ની અપેક્ષાએ હુર્વ પણાનુ જ્ઞાન છે અને હું સ્વની અપેક્ષાએ દીર્ઘ પણાનું જ્ઞાન છે. એમજ આત્મા શિવાયના સ્તંભ, કુંભ, વિગેરે દેખીને તેનાથી જુદો જે પદાર્થ તેમાં આત્મ પણની બુદ્ધિ પ્રવર્તે છે. તેથી આત્માનું સ્વરૂપ તે પરથી જ નિશ્ચય થાય છે. પણ પિતાની મેળે નહિં. એમ ત્રી વિપ સિદ્ધ થયે, ચોથા વિકપમાં પહેલાની માફકજ

Page #83

[૬૪]
છે એ ચાર વિકલ્પ છે. તે પ્રમાણે ત્રીજા નિયતિથીજ આત્માનુ સ્વરૂપ નિશ્ચય કરે છે.
આનિયતિ શુ છે ? ઉત્તર પદાર્થાનું જેવી રીતે અવશ્યપણે થવાપણું હોય તેને યાજનારી નિયતિ છે. प्राप्तव्यो नियतिबला श्रयेण योर्थः सोवस्यं भवति नृणां शुभोऽशुभोवा भूतानां महति कृतेपिहि प्रयत्ने, ન આવ્યું મત્તિ ન ભાવિનતિ નાU: ||20 નિયતિ મળના આશ્રયથી જે પદાથ મેળવવાને હાય છે તે હાય શુભ હોય કે અશુભ પણ તે માણસોને અવસ્ય મળે છે. હવે તે અટકાવવા કે ફેરફાર કરવા માણસે પ્રયત્ન કરે તેા પણ ભાવીના નાશ ન થાય અને અભાગ્યની પ્રાપ્તિ
ન થાય.
આમકરી નામના પિરવાટ્ના મતને પ્રાયઃ અનુસરનારી છે. બીજા કેટલાક સ્વભાવનેજ સ’સારની વ્યવસ્થામાં જોડે છે. પ્રશ્ન એ સ્વભાવ શું છે ? ઉત્તર-વસ્તુને પોતાનાજ તેવા પરિણતિ ભાવ તે સ્વભાવ છે. કહ્યુ` છે કે कः कंटकानां प्रकरोति तैक्ष्ण्यं, विचित्रभावं मृग
पक्षिणांच स्वभावतः सर्व मिदं प्रवृत्तं, न काम चारोऽस्ति कुतः પ્રયત્ન શી

Page #84

કાંટાઓની તીક્ષણ અને કોણ બનાવે છે? અને મૃગ તથા પક્ષીઓમાં વિચિત્ર ભાવ કે ઉત્પન્ન કરે છે? ખસ રીતે તે બધું સ્વભાવથી જ થાય છે. તેમાં કોઈ ખાસ મહે નત લેતું નથી. ત્યારે પ્રયત્ન શા માટે મુખ્ય ગણ? स्वभावतः प्रवृत्तानां, निवृत्तानां स्वभावतः नहि कर्तेति भूतानां, यः पश्यति स पश्यति॥
સ્વભાવથી પ્રવર્તે છે. અને સ્વભાવથી નિવૃત થયેલા છે તેવા પ્રાણીઓનુ હું કંઈ પણ કરનારે નથી એમ જે માને. છે તેજ દેખે છે. ( દેખતે છે.)
નrreતાન નાનાનિ rrrrગાન,, कोऽलङ्करोति रुचिराङ्ग रुहान् मयूरान् . कश्चोत्पलेषु दल संमिचयं करोति, .... कोवादधाति विनयं कुल जेषु पुस्सु ॥३॥
મૃગલીઓની આંખે કેણ આજવા ગયું છે, તેમજ મયુર વગેરેના પીછામાં શોભા કેણ કરવા ગયું છે. અને કમળની પાંખીને સારી સુંદર રીતે કણ ગોઠવવા જાય છે તથા કુળવાન પુરૂષના હૃદયમાં વિખ્ય કોણ મુકવા જાય છે? ( કેઈ નહિ, તે બધું સ્વભા જે જ થાય છે એવું સ્વભાવવાદી માને છે ). ૧
હવે બીજા કહે છે કે આ બધું જીવ વિગેરે જે કંઈ

Page #85

છે તે ઈશ્વરથીજ ઉત્પન્ન થયું છે. અને તેથી જ સ્વરૂપમાં રહે છે. પ્રશ્ન આ ઈશ્વર કોણ છે? ઉત્તર-અણિમાદિ અશ્વમેં એગથી તે ઈશ્વર છે.
अज्ञो जन्तुरनीशःस्या, दात्मनः सुख दुःखयोः ॥ ईश्वर प्रेरितो गच्छेत्, श्वभ्रं वा स्वर्ग मेव वा ॥१॥
અજન્તુ આત્માના સુખ દુઃખના કારણમાં અસમર્થ છે પણ ઈશ્વરને પ્રેરાયેલે સ્વર્ગ અગર નર્કમાં જાય છે. તથા બીજાઓ કહે છે કે જીવાદિ પદાર્થ કાલાદિથી સ્વરૂપને પામતા નથી ત્યારે કેવી રીતે છે? ઉત્તર આત્માથીજ છે. પ્રશ્ન એ આત્મા કેણ છે ? ઉતર-આત્માથી બીજું નહિ એવું અતિ માનનારા વિશ્વની પરિણતિ રૂ૫ આત્મા જ માને છે કહ્યું છે કે – एक एवहि भूतात्मा, भूते भूते व्यवस्थितः एकधा पहुधा चैव, द्रश्यते जल चन्द्र वत् ॥५॥
નિશ્ચયે એકજ ભૂતાત્મા સર્વ ભૂતેમાં રહેલું છે. અને તે એકલે છતાં ચંદ્ર પાણીમાં જુદો જુદો દેખાય છે, તેમ તે આત્મા, નિરાશામાં દેખાય છે. વળી કહ્યું છે કેपुरुष एवेदं सर्व यद्भूत यच्च भाव्यम्' इति
જે આ જગતમાં બધું થયું છે અને થવાનું છે તે સઘળું એક પુરૂષજ છે. વિગેરે એ પ્રમાણે અજીવ પણ

Page #86

[૬૭] પિતાથી અને કાળથી નિત્ય છે ઈત્યાદિ ઉપર પ્રમાણે બધું જિવું. તેવી જ રીતે અકિયાવાદીઓના પણ ભેદ છે. તે નાસ્તિત્વ વાદી છે. તેમાં પણ, જીવ, અજીવ, આશ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા, તથા મેક્ષ એ સાત પદાર્થ છે. તે સ્વ અને પર એ બે ભેદવડે તથા કાળ, યહૃછા, નિયતિ, સ્વભાવ, ઈશ્વર, અને આત્મા, એ છ ભેદોવડે ચિંતવતાં-૮૪) વિકલ્પ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. જીવ સ્વતઃ એટલે પિતાનાથી અને કાળથી નથી તેમજ જીવ, પરથી અને કાળથી (સિદ્ધ થત) નથી. આ પ્રમાણે કાળ સાથે લેતાં બે ભેદ થયા, તેજ પ્રમાણે ચછા તથા નિયતિ વિગેરેમાં પણ સર્વે જીવ પદાર્થમાં બાર થાય એ પ્રમાણે અજીવમાં પણ બાર લેવા. તે બાર સપ્તક એટલે ૮૪) થયાં તેને અર્થ આ છે. જીવ પોતાના કાળથી નથી. અહિં પદાર્થોના લક્ષણવડે સત્તા નિશ્ચય કરાય છે. અથવા કાર્યથી, નિશ્ચય કરાય છે? અને આત્માનું તેવું કંઈ પણ લક્ષણ નથી કે જેના વડે અમે તેની સત્તા સ્વીકારીએ. તેમ અણુઓથી પર્વત વિગેરેને સંભવ થાય તેમ પણ નથી. વળી લક્ષણ અને કાર્યવડે વસ્તુ ન મેળવીએ તે વિદ્યમાન નથી જેમ આકાશનું કમળ વિદ્યમાન નથી તેમ, તેટલા માટે આ ત્મા નથી. બીજો વિકલ્પ પણ જે આત્માને પિતાથી નથી સ્વીકારતે તે આકાશના કમળની માફક પરથી પણ નથી. અથવા સર્વ પદાર્થોનાજ પર ભાગમાંના અદર્શનથી જ સર્વ અર્વાફ (?) ભાગ સૂક્ષમાપણાથી અને ઉભય (તે બને) ના

Page #87

[૬]
અન ઉપલબ્ધિથી સર્વ અનુપલબ્ધિથી, નાસ્તિત્વને સ્વીકારીએ છીએ. કહ્યું છે કે—
यावद् हरू परस्तावद् भागः सच नदृश्यते इत्यादि જેટલુ દેખાય છે તેટલેાજ ભાગ પછવાડે છે. અને તે દેખાતા નથી વિગેરે તથા ચટચ્છાથી આત્માનુ' અસ્તિત્વ નથી (નાસ્તિત્વ છે). પ્રશ્ન, આયચ્છા તે શું છે ? ઉત્તરઅનભિસધી (અનાયાસે) અર્થની પ્રાપ્તિ થાય તે યઢચ્છા છે. अतर्किता पस्थि तमेव सर्व चित्रं जनानां सुख दुःख ins काकस्य तालेन यथाभिघातो, न बुद्धि पूर्वोत्र वृथाभि મનઃ॥ सत्यं पिशाचास्म वने वसामो भेरिं कराग्रैरपि न स्पृशमः यदृच्छयासिद्धयति लोक यात्रा, भेरी पिशाचाः તાનુંયતિ ॥૨॥
.
વિના વિચારનું આ માણસાનુ આશ્ચર્યકારક સુખ દુઃ ખનુ' થવુ તે ઉપસ્થિત થયેલુજ છે. જેમ કાગડાના બેસવાથી તાડનું પડવું" થાય તે જેમ કાગડાએ પાડયું” નથી તેમ જગમાં જે કંઇ થાય છે, તે બુદ્ધિ પૂર્વક નથી. પણ તેમાં લેકાનુ ખાટું અભિમાન છે (કે મે' આ કર્યું) ૧

Page #88

[k]
અમે વનના પિશાચ્ય છીએ તે ખરૂ છે. અમે હાથથી લેરીને અડકતા પણ નથી તેા પણ યદચ્છાએ લેવા એકઠા થાય છે અને કહે છે કે પિશાચા ભેરીને વગાડું છે. ૧ (પંચ તંત્રમાં આને મળતુ એક દ્રષ્ટાંત છે. કોઈ લશ્કરમાંથી છુટા પડેલા ભેરીવાળા સિંહના મારથી મરી ગયા અને તેની ભેરી વાંદરાના હાથમાં આવી તે કાઇ વખત વગાડે અને તે પહાડમાં જાય તે લેાકને સભળાય તેથી માજુમાજીના લાકા ગભરાયા કે પહાડની અંદર પિશાચ્ય ઘેરી વગાડી ડરાવે છે. તેથી લેાકી ડરીને નાસવા લાગ્યા તેમાં કોઇ હિ મતવાને કુલ લઇ વાંદરાઓને એકઠી કરી તેમની પાસેથી ભેરી લઈ લીધી અને ટેકાના વહેમ મટાડયે ? જેમ કાગડાના મેસવાથી તાડનુ ઝાડ પડે તેા પણ તેમાં કાગડાની બુદ્ધિ નથી કે મારા ઉપર તાડ પડશે, તેમ તાડને અભિપ્રાય નથી કે કાગડા ઉપર પડું, છતાં તે એક થાય 9. એ પ્રમાણે, બાકીનું પણ વિના વિચારતું, અજા ક્રુપાણી, આતુર ભેષજ, અધ કટક વિગેરે દ્રછતા પણ જાણી લેવાં એ પ્રમાણે અંધા પ્રાણીઓનાં, જન્મ, જરા, મરણ વિગેર લોકમાં જે કઈ થાય તે બધું કાકતાલીય ન્યાય માફક જાણુવું, એવીજ રીતે, નિયતિ સ્વભાવ, ઈશ્વર, આત્મા વિગેરેથી પણ આ આત્માને, અસિદ્ધ કરવા, (એટલે આત્માની દરેક રીતે અસિદ્ધિ ખતાવવી) ક્રિયાવાદીના ૮૪ ભેદ થયા. હવે અજ્ઞાનીઓના ૬૭ ભેદ બતાવે છે; તે આ પ્રમાણે.

Page #89

[૭૦] પૂર્વે જીવાદિ નવ પદાર્થ કહી ગયા, તેની સાથે ઉત્પત્તિ દશમી લેવી તે દશેને સત, અસત, સદસત, અવ્યક્તવ્ય, સદ્ વક્તવ્ય, અસદું વક્તવ્ય, અને સદસક્તવ્ય, આ સાત ભેદ વડે જાણવાને શક્તિમાન નથી તેમજ જાણવાથી શું પ્રયજન છે? તેની ભાવના નિચે મુજબ, જીવ વિદ્યમાન છે એમ કેણ જાણે છે? અથવા જાણવાથી શું લાભ? અથવા જીવ અવિદ્યમાન છે અથવા જાણવાથી શું લાભ? એ પ્રમાણે અછવાદિકમાં પણ સાત વિકલ્પ, તે પ્રમાણે સાત સાત ગણતાં ૬૩) ભાગ થયા તેમાં ચાર બીજ ઉમેરવા તે આ છે. વિદ્યમાન (છતી) ભાવની ઉત્પત્તિ કેણ જાણે છે? અથવા જાણવાથી શું પ્રજન? બાકીના ત્રણ વિકલ્પ ઉત્પત્તિના, ઉત્તર કાળ પદાર્થના અવયવની અપેક્ષાએ છે. તેને સંભવ થતું નથી તેથી તે ત્રણ નથી કહા એટલે ચાર ભાંગા સંભવે. તે ઉમેરતાં ફૂલ ૬૭) થયા. આમા છવ સત્ છે તે કોણ જાણે છે. તેને અર્થ આ છે કે,
કેઈને વિશિષ્ટ જ્ઞાન નથી કે જે ઈન્દ્રિઓથી અતીત છવાદિ પદાર્થોને જાણી શકે અને તેમના જાણવાથી કંઈ પણ ફળ નથી જેમકે જીવ નિત્ય, સર્વગત મૂર્ત જ્ઞાનાદિ ગુણ ઉપેત અથવા ઉપરના ગુણેથી વ્યતિરિક્ત છે અને તેથી કયા પુરૂષાર્થની સિદ્ધિ થાય? તેથી અજ્ઞાન જ શ્રેય છે. વળી તુલ્ય અપરાધમાં, અજ્ઞાનતાથી કરવામાં કેમ સ્વલ્પ દેષ છે. અને, તે જ પ્રમાણે કારમાં પણ આકુ

Page #90

[૭૧] દિક (મનથી પાપ કરનાર) અનાગ (અજાણ્ય) સહાકાર (જલદી,) વિગેરે કાર્ય થાય તેમાં ક્ષુલ્લક (નાને) ભિક્ષુ તથા
વિર, ઉપાધ્યાય, આચાર્ય ને અનુક્રમે વધારે વધારે પ્રાયશ્ચિત્ત છે, તેવું બીજા વિકપમાં પણ જવું.
વિનય વાદીના ૩૨ ભેદ આ પ્રમાણે છે.
દેવતા, રાજા, યતિ, જાતિ, સ્થવિર, અધમ, માતા, પિતા, એ આઠમાં મન, વચન, કાયા, અને પ્રદાન, એ ચાર પ્રકારે વિનય કરે તે આ પ્રમાણે, આ દેવતાઓને મન, વચન, કાયા, અને દેશ કાળની ઉત્પત્તિ પ્રમાણે દાન દેવા વડે વિનય કર. આ વિનયથીજ સ્વર્ગ, અપવર્ગ, ના માર્ગને તેઓ સ્વીકારે છે. અને નીચેત્તિ (નીચે નમવું) અને નમ્રતા બતાવવી તે વિનય છે. બધી જગાએ આ પ્રમાણે વિનય વડે દેવ વિગેરેમાં લીન થયેલ. સ્વર્ગ મેક્ષને મેળવનારે થાય છે. કહ્યું છે કે, विणया णाणं णाणाओ, दंसणं दसणाहि चरणं च॥ चरणाहिं तो मोक्खो, मोक्खे सोक्खं अणावाहं ॥१॥
વિનયથી જ્ઞાન, શાનથી દર્શન, દર્શનથી ચારિત્ર, ચા રિત્રથી મોક્ષ અને મોક્ષથી અવ્યાબાધ સુખ છે. અહિં આ ક્રિયાવાદીઓમાં અસ્તિત્વ છે. છતાં તેમાં પણ કેટલાકમાં આત્માને નિત્ય, અનિત્ય, કર્તા, અકર્તા, મૂર્ત, અમૃત, શ્યામક તપુલ માત્ર, અંગુઠાના પર્વ એટલે

Page #91

[૭૨] દીવાની શીખા સમાન, હૃદયમાં રહેલે, વિગેરે પણ તે. આપપાતિક છે. તથા અદિયાવાદીઓમાં આત્મા નથી તે કયાંથી આપપાતિક ( ઉત્પન્ન થનાર) પણું સિદ્ધ થાય? અને અજ્ઞાની આત્માને વિષે અપ્રતિપત્તિ નથી કરતા પણ તેઓ જ્ઞાનને નકામું માને છે. વિનયવાદીઓને પણ આત્માના અસ્તિત્વમાં અસ્વીકાર નથી પણ વિનય વિના બીજું મિક્ષ સાધનજ નથી એવું માને છે. તેમાં સામાન્ય આત્માના અસ્તિત્વ સ્વીકારથી અકિયાવાદીઓને દુર કર્યા છે તેમના માનવાને બટું કર્યું ) અને આત્માનું - માનવું તેમાં આ પણ તેમણે વિચારવું જોઈએ. शास्ता शास्त्रं शिष्य, प्रयोजनं वचनहेतुदृष्टान्तः संन्ति न शून्यं ब्रुवतः, तद भावाचा प्रमाणं स्यात्॥१॥ प्रतिषधृप्रतिषेधौ, स्तश्चे च्छून्य कथं भवेत्सर्वम् तद भावेनतु सिद्धा, अप्रतिषिद्धा जगत्यर्थाः ॥२॥
ઉપદેશ, શાસ, શિષ્ય, પ્રજન, વચન, હેતુ, અને દ્રષ્ટાંત છે તે બધા બિલનારથી શૂન્ય નથી. તેના અભાવથી તે અપ્રમાણ છે. ( આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર તેજ બધાં કામની છે. નહિ તે તેઓનું બેલવુંજ આત્માના અભાવે અપ્રમાણ છે.) [ ૧ /
પ્રતિષેધ કરનાર અને પ્રતિષધ જે શૂન્ય હેય તે બધું કેવી રીતે થાય અને પ્રસિધ કરનારના અભાવમાં પ્રતિ

Page #92

| [૩] ષિદ્ધ એવા જગતના પદાર્થો સિદ્ધ થાય એ પ્રમાણે જૈનાચાર્ય કહે છે. કે આદરેકનું અહિંજ યથાયોગ્ય રીતે નિરાકરણ સમજવું. વચમાં સમજવા માટે વાદીએ શંકા કરેલી કે આત્મા નથી તે સૂત્ર શામાટે કરવું તેનું સમાધાન કર્યું. હવે ચાલુ વાત કહે છે. - તેમાં અહિં કેટલાકને તેની ખબર નથી કે હું ક્યાંથી આ છું એનાવડે કેટલાકને જ સંજ્ઞાને નિષેધ કરવાથી કેટલાકને છે તેપણ કહેલું સમજવું. તેમાં સામાન્ય સંજ્ઞાનું દરેક પ્રાણીમાં સિદ્ધપણુથી અને તેનું કારણ જાણવાથી અહિંઆ અકિંચિત પણે છે ( સામાન્ય સંજ્ઞાનું વિશેષ પ્રયોજન નથી) પણ અહિં વિશિષ્ટ સંજ્ઞાની જરૂર છે અને તે કેટલાકને જ હેવાથી તથા તે સંજ્ઞાનું બીજા ભાવમાં જનાર આત્માને સ્પષ્ટ સ્વીકાર. તે સંજ્ઞા ઉપયેગી પણાથી સામાન્ય સંજ્ઞાના કારણના પ્રતિપાદનને છેવને ફક્ત વિશિષ્ટ સંજ્ઞાના કારણેને સૂત્રકાર બતાવે છે –
सेजं पुण जाणेज्जा सह संमह या ए परवागरणेण अपणेसिं अंति एवा सोचा तंजहा-पुत्यि माओ, वादिसाओ, आगो अहमसि, जाव अप्रणयरिओ, दिसाओ अणु दिसाओ वा आगओ अहमसि, एष मंगेसि जणायं भवति भत्धि मे આથ, સથવારા કરમા (સિસ) કરિ

Page #93

[૭૪] साओ वा अणुसंचरइ, सव्वा ओ दिसाओ अणु दिसाओ सोsहं (सू. ४)
તે જાણે તે હુ, આમાં ‘સે’ શબ્દ માગધી શૈલી પ્રમાણે પ્રથમાના એક વચનમાં છે. ‘T’ શબ્દવડે જાણવું કે જે પૂર્વ કહેલા જાણનારા એટલે જેને વધારે ક્ષય ઉપશમ ડાય તે વિચારે છે કે પૂર્વ કહેલી દિશા અને વિદિશામાંથી મારૂ આગમન થયું છે. તથા હું પૂર્વ જન્મમાં કાણુ હતા દેવતા, નારકીય, કે તિય`ચ, અથવા મનુષ્ય હતા અથવા સ્ત્રી, પુરૂષ કે નપુંષક હતા ? અથવા ભવિષ્યમાં હુ. આ મનુષ્ય જન્મથી મરીને દેવાદિ શરીરમાં જઈશ એવુ વિચારે અને સમજે આથી એમ સમજવુ` કે કોઇ પણ અનાદિ સ'સારમાં ભ્રમણ કરતા પ્રાણી દિશામાંથી આગમનને ન જાણે (દરેક ન જાણે) પણ જે વિશિષ્ટ સજ્ઞાવાળા હોય તે જાણે તે મતિ જ્ઞાનવાળા એટલે જેની બુદ્ધિ ખીલેલી હાય તેના ભાવાથ એ છે કે આત્માની સાથે જેની સુષુદ્ધિ હાય તે સુબુદ્ધિવડે કાઈક ભવ્યાત્મા જાણે છે. સૂત્રમાં ‘સજ્જ સર્ આ' ત્તિ શબ્દથી એમ સૂચવ્યુ` કે મતિનું આત્મ સ્વભાવપણું હુંમેશાં છે પણ વૈશેષિક મતવાળા મતિને આત્માથી જુદી માને છે અને આત્માથી સમવાય વૃત્તિએ જોઢાયની છે. તેવુ નહિ. જો સમ્મદ ત્તિ એટલે પોતાની બુદ્ધિવર્ડ તેમાં ભિન્ન પણ અન્ધાદિક પાતાનાં માને છે તેથી મતિ પણ

Page #94

[૫]
જુદી થઈ જાય તેવી શંકા ન થાય માટે સ શબ્દ વિશેષશુમાં છે. અને સહ (સાથે) શબ્દ બધે લાગુ ન પડે અને આત્માની સાથે હંમેશાં રહ્યા છતાં પ્રબળજ્ઞાન આવર
વડે ઢંકવાથી સદા વિશિષ્ટ બાધ નથી. હવે તે મતિ સન્મતિ અથવા સ્વમતિ, તે અવધિ, મનઃ પર્યાય, અને કેવળજ્ઞાન, જાતિ સ્મરણ, એ ચાર ભેદે જાણવી. તેમાં અવધિ, મન ૫ર્યાય, અને કેવળ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ, બીજા સ્થાનમાં વિસ્તારથી કહ્યું છે. અને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાનને વિશેષ બેધજ છે. તેથી આ પ્રમાણે આત્માની ચાર પ્રકારની મતિ વડે કેક વિશિષ્ટ દિશાની ગતિ આગતિ જાણે છે. અને કેક પર (શ્રેષ્ઠ) તે તીર્થકૃત સર્વજ્ઞ છે. પરમાથેથી તેને જ પરશબ્દનું વાપણું હોવાથી પરપણું હેવાથી પરપણું આપે છે તેના વડે વ્યાકરણ તે ઉપદેશ તે ઉપદેશથી છોને તથા તેના ભેદે પૃથ્વી વિગેરે તથા તેની ગતિ આ ગતિને બીજો પણ જાણે છે. બીજા છ તીર્થકર શિવાય અતિશય જ્ઞાની એવા કેવળી વિગેરે પાસે સાંભળીને જાણે છે અને જે જાણે છે તે સૂત્ર અવયવનડે બતાવે છે. કે હું પૂર્વ દિશાથી આવ્યું છું કે દક્ષિણ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, ઉંચી, નીચી કે બીજી કઈ દિશા વિદિશામાંથી આવ્યું છું. એવું વિશિષ્ટ ક્ષય ઉપશમ આદિવાળાને તીર્થકર તથા અન્ય અતિશયજ્ઞાની એવા પુરૂએ જેમને બધ આપેલ છે તેમને આજ્ઞાન હોય છે, તથા પ્રતિ વિ

Page #95

[૭૬) શિષ્ટ દિશામાંથી આગમનના પરિજ્ઞાન શિવાય બીજું પણ આવું જ્ઞાન તેને થાય છે કે જેમ હું પૂર્વે હતું તેમ જાણું છું અને હવે પછી મારા આ શરીરને અધિષ્ઠાતા (આત્મા) જ્ઞાન દર્શન, ઉપયોગ લક્ષણવાળ ઉપપાદુક (ભવાંતરમાં જના૨) અને અસર્વ ગત (શરીર માત્ર પ્રમાણ વાળે) કતા, મૂર્તિ રહિત, અવિનાશી, શરીર વ્યાપી, ઈત્યાદિ ગુણવાળે મારે આત્મા છે. તે આત્માના આઠ ભેદ છે દ્રવ્ય, કષાય,
ગ, ઉપગ, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય આત્મા, એમ આઠ પ્રકારે છે. તેમાં અહિઆ મુખ્યત્વે ઉપગ આત્મા વડે અધિકાર છે અને બાકીના ભેદે તેના અંશ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાય છે, તેથી બતાવ્યા છે.
તે પ્રમાણે મારે આત્મા છે. જે અમુક દિશામાંથી કે વિદિશામાંથી ગતિ પ્રોગ્ય કર્મના ઉપાદાનથી તેને અનુસારે ચાલે છે. પાઠાન્તરમાં અનુસંચરતીને બદલે અનુસંસરાઈ પાઠ છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે કે દિશા વિદિશાઓનું ગમન અથવા ભાવ દિશામાંથી આગમન, તેને યાદ આવે છે, હવે સૂત્ર અવયવ વડે પૂર્વના સૂત્રના કહેલા અને ઉપસંહ છે. (બતાવે છે)
બધી દિશાઓ અને અનુ દિશાઓમાંથી જે આવે છે અને અનુસંચરે છે. અથવા અનુસરે છે. તે હું એ ઉલલેખ કરવા વડે આત્માને ભાવ સિદ્ધ થાય છે. અને પૂર્વ વિગેરે પ્રજ્ઞાપક દિશાએ બધી ગ્રહણ કરી છે. અને

Page #96

[૭૭] ભાવ દિશાઓ પણ લીધી છે આ કહેલા ગંભીર અર્થને નિકિતકાર ખુલે બતાવવા માટે નિર્યુકિતકાર ત્રણ ગાથાને
સાથે કહે છે. जाणई सयं मईए, अन्नसिं वावि अंतिए सोचा जाणग जण पण्णविओ, जीवं तह जीव काएवा ॥३४॥ इत्य य सह संमह अत्ति, जंए अंतस्थ जाणणा होई
ओही मण पजव, नाण के वले जाइ सरणे य॥६५॥ परवइ वागरणं पुण, जिण वागरणं जिणा परंन.स्थि अण्णसिं सोचंतिय, जिणे हि सव्वो परो अपणो॥३३॥
કઈ પ્રાણી સંસારમાં ભ્રમણ કરતા અવધિ વિગેરે ઉપર કહેલી ચાર પ્રકારની પિતાની મતી વડે જણે છે. અનનુપૂર્વી ન્યાય પ્રગટ કરવા માટે પછવાડે લીધેલું અને
નું આ પદ પહેલું કહે છે. અથવા ગvi, આ પદ વડે અતિષય જ્ઞાતિઓની પાસે સાંભળીને જાણે છે તથા “ વાગમ ગvivoળગો ” આ વાકયવડે પર વ્યાકરણ પણ ગ્રહણ કર્યું તેના વડે આ અર્થ છે. જ્ઞાપક એટલે તીર્થકરને પ્રજ્ઞાપિત ( બધે ) પણ જાણે છે. જે વિષ યને જાણે છે તે પિતેજ બતાવે છે. સામાન્યથી જીવને આ પદવડે અધિકૃત ઉદેશાને અથધિકાર કહે છે. તથા જીવ અને કાયાને તે પદ વડે પૃથિવીકાયાદિને બતાવવા વડે બાકીના હવે પછીના છએ ઉદેશાના અધિકાર અર્થને અનુક્રમે કહે છે.

Page #97

૭િ૮)
અહિં “સાસમાપતિ આ પદ સૂત્રમાં છે. તેમાં શાળા પદવડે જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરેલું છે “મન” વાત જાણવાના અર્થમાં છે. કારણ કે મનન તેજ મતિ ( બુદ્ધિ છે માટેઅને તે જ્ઞાન કેવું છે. તે બતાવે છે. અવધિ, મન પર્યાય કેવળ અને જાતિ સમરણ રૂપવાળું છે. તેમાં અવધિજ્ઞાની હિય તે સંખ્યાતા અને અસંખ્યાતા ભવને જાણે છે એ પ્રમાણે મનઃ પર્યાયાની પણ જાણે છે. પણ કેવળ નિયમથી અનંતા (તમામ) જાણે છે. તથા જાતિ સ્મરણવાળે નિયમથી સંખ્યાતા ભવને જાણે છે બાકીની વાત સ્પષ્ટ છે. ૬૪-૬પા કે ટીકા નહિં છતાં છાસઠમી ગાથાને અર્થ થડે બતાવીએ છીએ. પર વઈ વાગરણ તે જિનવ્યાકરણ જાણવું જિનેશ્વરથી પર બીજો નથી, તથા બીજાઓની પાસે સાંભળીને, તથા જિનેશ્વરથી સર્વ પર અન્ય છે. નિચેની કથાઓથી જણાશે કે કઈ ભવ્યાત્માને ધર્મ રૂચિની માફક સ્વયં જાતિ સ્મરણ પ્રગટ થાય છે. કેઈને જિનેશ્વર પાસેથી સાંભળીને થાય છે. જેમ મહાવીર સ્વામી પાસે ગતમ સ્વામીને થયું તથા અન્ય પાસે એટલે મલ્લિનાથ ભગવાનના મિત્રોને મલ્લિ કુમારીએ યુવાઅવસ્થામાં બંધ કરતાં (મિ
ને) જાતિ મરણ જ્ઞાન થયું. એ નિચેની કથાથી સમજાશે. અહિઆ સહસમ્મતિ વિગેરે પરિજ્ઞાનમાં સુખથી સમજાય માટે ત્રણ દષ્ટાંતે બતાવે છે.

Page #98

[૭૯)
- વસંતપુર નગરમાં જીતશત્રુ નામે રોજા છે તેની ધારણી નામની મહાદેવી (પટ્ટરાણી) છે. તેને ધર્મરૂચી નામને પુત્ર થયે, તે રાજા એક દિવસ તાપસપણે વ્રત લેવાની ઈચ્છાવાળે ધર્મરૂચિને રાજ્ય સેંપવાની તૈયારી કરવા લે. તે જોઈને ધર્મરૂચિએ પતિાની માતાને પુછ્યું કે મારે પિતા રાજ્ય શામાટે તજે છે ? માએ કહ્યું બેટા! આ નારકી વિગેરેના સકળ દુઃખના હેતુભૂત તથા સ્વર્ગ અને મેક્ષ માર્ગમાં વિન કરનાર અર્ગલા ( આગળી ) સમાન તથા અવશ્ય દુઃખ દેનારી લમી વડે શું પ્રજન છે? પરમાર્થથી આ લેકમાં પણ અભિમાન માત્ર ફળ દેવાવાળી છે. તેથી તેને છેડીનેજ સકળ સુખનું સાધન જે ધર્મ તેજ કરવાને તારે પિતા ઉદ્યમ કરે છે. ધર્મ રૂચિ તે સાંભળી છે કે જે લક્ષ્મી આવી છે તે મારા પિતાને હું અનિષ્ટ છું કે જે આવી સકળ દેષને ધારનારી લક્ષમી મને સેપે છે. અને સકળ કલ્યાણના હેતુ ધર્મથી મને દૂર કરાવે છે? એમ કહી પિતાની આજ્ઞા લઈને બાપ સાથે પોતે પણ તાપસના આશ્રમમાં ગયા. ત્યાં બધી તાપસ સંબંધિ ક્રિયા યથા યેગ્ય કરી અને રહે. એકદા અમાવાસ્યાના પહેલાં એક દિવસે કે તાપસે ઉદ્ ઘોષણા કરી કે હે તાપ ! આવતી કાલે અનાકુટિ છે. ( અગત પાખી, અજે) છે. તેથી આજેજ સિમિત ( હેમના લાકડાં) પુલ કુશ (દર્ભ ) કંદ, ફળ, મૂળ વિગેરે

Page #99

હમણાજ લઈ આવે. આ સાંભળીને ધર્મરૂચિએ પિતાના બાપને પૂછયું હે તાત! આ અનાકુટ્ટી શું છે. તેણે કહ્યું બેટા! કંઇફળ વિગેરે છેદવાનું કામ અમાવાસ્યા વિગેરે દિવસે ન કરાય કારણ કે તે કાપવા વિગેરેની ક્રિયા સાવધ (પાપવાળી) છે. તે સાંભળીને આ વિચારવા લાગ્યું કે હું. મેશાં અનાકુદ્ધિ થાય તે કેવું સારું. આ પ્રમાણે વિચાર કરતે હતું તેવામાં અમાવાસ્યાને દિવસેજ તપોવન પાસે જતાં સાધુઓનું દર્શન થયું તે સાધુઓને તેણે પૂછયું છે ભાઈએ આજે તમારે અનાકુટ્ટી કેમ નથી જેથી તમે આ અટવીમાં નિકળ્યા છેતેઓએ પણ કહ્યું કે અમારે તે આખી જીંદગી સુધી અનાકુદિજ છે. એમ કહીને સાધુ ચાલતા થયા. ધર્મરૂચિને આ સાંભળી, ઈહા, અપહ, અને વિમર્શ વડે જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું કે હું પૂર્વભવમાં દીક્ષા લઈને દેવકના સુખને અનુભવી અહિં આ છું. તે પ્રમાણે તેણે વિશિષ્ટ દિશાઓનું આગમન પિતાની મતિ એટલે જાતિ સ્મરણરૂપ જ્ઞાનવડે જાણ્યું. અને પ્રત્યેક બુદ્ધ (ગુરૂ વિના પિતાની મેળે દીક્ષા લેનાર) થયે એ પ્રમાણે બીજા પણ વલ્કલ ચીરી, શ્રેયાંસકુમાર વિગેરે અહિં જાણવા.
- હવે પર વ્યાકરણનું ઉદાહરણ કહે છે. ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને પૂછયું કે હે ભગવન! મને કેવળજ્ઞાન શા માટે ઉત્પન્ન થતું નથી? ભગવાને કહ્યું. હે મૈતમ તમારે મારા ઉપર ઘણે સ્નેહ છે તેથી તેણે કહ્યું હે ભગવન?

Page #100

(૮૧)
શા માટે મને તમારા ઉપર આટલે બધો સ્નેહ છે? ત્યારે ભગવાને કહ્યું કે પૂર્વમાં ઘણું ભવથી તારે અને મારે આવે સંબંધ હતા તેથી. चिर संसिट्ठोसिमे, परिचियोसिमे गोयमे त्येवमादि.
હે મૈતમ! તું મારી સાથે ઘણે કાળ રહેલે છે. તથા ઘણા કાળને મારી સાથે પરિચિત છે ઈત્યાદિ. આ અધિકારને તીર્થકરે કહેલું સાંભળીને પણ વિશિષ્ટ દિશાનું આગમન વિગેરેનું જ્ઞાન થયું. બીજાની પાસે સાંભળેલું તેનું ઉદાહરણ હવે કહે છે.
- મલ્લિકુમારીને છ રાજ્ય પુત્રે જે જાણીતા હતા તે પરણવાને માટે આવેલા, તેમને પિતાના અવધિ જ્ઞાનવડે બંધ કરવા માટે જેવું પૂર્વ માં સાથે રહીને દીક્ષા લીધેલી, અને ધર્મના ફળથી જયન્ત નામના અનુત્તર વિમાનમાં જે સુખ ભેગવેલું તે કહી બતાવ્યું અને તે સાંભળીને છએ. મિત્રે જે, ઓછા પાપવાળા હતા તેમને બેધ થયે અને વિશિષ્ટ દિશાના આગમનનું જ્ઞાન થયું. તેજ સંબંધે આ ગાથા છે. ' किं थतयं पम्हुटुं, जंच तयाभो ! जयंतपवरंमि । बुच्छा समय निबाह, देवातं संभरह जाति ॥१॥
હે મિત્રે ! આપણે જયંત વિમાનમાં રહેલા અને ત્યાં ઘણા કાળ સુધી સુખ ભેગવેલું તે ભૂલી ગયા? તેને યાદ તે કરે. આ ત્રણ ગાથાને તાત્પર્ય અથ છે.

Page #101

હવે આપણી ચાલુ વાતને કહીએ છીએ. કે નિશે જે છે તે હું આ પદ વડે અહંકાર જ્ઞાન વડે આત્માના ઉલેખ વડે પૂર્વ વિગેરે દિશાઓમાંથી પિતાના આત્માને આવેલ અને જરા પણ રેકાણ વિના ભવ ભ્રમણમાં પડેલે પિતાને દ્રવ્યાર્થપણે નિત્ય અને પર્યાય અર્થ પણે અનિત્ય છું એમ જે જાણે છે, તેજ ખરી રીતે આત્મવાદી છે. એવું સૂત્રકાર બતાવે છે.
से आयादी लोयावादी कम्मावादी किरि• ઘવારી (ટૂ૦ ૧)
તે એટલે જે પૂર્વે નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવતા વિગેરે ભાવ દિશામાં અને પૂર્વ દિશા વિગેરે પ્રજ્ઞાપક દિશામાં ભમેલે પિતે પિતાના આત્માને. અક્ષણક, અમૂર્ત, વિગેરે લક્ષણવાળે જાણે છે. તે આત્મવાદ્ય, એટલે આત્માને બોલવાના સ્વભાવવાળે છે. અને જે પૂર્વ કહેવા પ્રમાણે આત્માને ન સ્વીકારે તે અનાત્મ વાદી (નાસ્તિક) જાણવા. વળી જે આત્માને સર્વ વ્યાપી, નિત્ય, અને ક્ષણીક માને છે, તે પણ અનાત્મવાદી છે. કારણ કે સર્વ વ્યાપી આત્માને નિષ્ક્રિય પણું હેવાથી બીજા ભવમાં સંક્રાન્તિ ન થાય, અને સર્વથા નિત્યપણે પણ, અપર્ચ્યુત, અનુત્પન્ન, સ્થિર, એક સ્વભાવ, એ નિત્યનું લક્ષણ હેવાથી, મરણને અભાવ થાય. અને ભવ સંક્રાન્તિ પણ ન થાયે, સર્વથા ક્ષણિક માનવામાં પણ નિર્ભેળ વિનાશથી, તેજ હું, આવું પૂર્વ તથા ઉત્તરનું અનુ

Page #102

[43]
સધાન (જોડાણુ) ન થાય. જે આત્મવાદી છે. તેજ પરમાથ થી લાક વાદી છે. કારણ કે અવલાકે (જીએ) છે તે ‘ લાક એટલે પ્રાણી ગણ, તેને ખેલવાના જેને સ્વભાવ છે તે આ વચનવડે જે આત્માને અદ્ભુત માને છે, તેનુ ખ‘ડન કરવા આત્માનું મહત્વ કહ્યું. અથવા હોયાવાવી ને બદલે છોક્ષા પતી ' એ શબ્દ લઇએ તેા લેક ચાદરજનુ પ્રમાણ છે. તે અથવા પ્રાણીગણ તેમાં આવવાના સ્વભાવવાળે આ વચન વધુ વિશિષ્ટ આકાશ ખડની લાકસના ખતાવી અને ' તેમાં જીવાસ્તિકાય ( જીવસમૂહ ) ના સાઁભવથી જીવાનુ ગમન આગમન સૂચવ્યું છે. તેજ જીવ દિશા વિગેરેમાં જવાના જ્ઞાનવડે આત્મવાદી અને લેાકવાદી સ’વૃત (યુક્ત) છે અને તે અણુમાન (પ્રાણુ ધારણ કરનાર) છે. કવાદી એટલે જ્ઞાનાવરણીય આઠ કમ છે. તેને ખેલવાના સ્વભાવ વાળેા કારણ કે નિશ્ચય, મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ કષાય ચેાગેથી પહેલા પ્રાણીએ ગતિ આગતિના કને ગ્રહણ કરે છે. ત્યાર પછી તે તે વિરૂપ રૂપવાળી ચેનિઆમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને કર્યું છે તે. પ્રકૃત્તિ, સ્થિતિ, અનુભાવ, પ્રદેશરૂપ ચાર પ્રકારે જાણવા. આ વચનથી કાળ, યચ્છા, નિયતિ, ઇશ્વર, આત્મવાદી જે એકાન્તમાનનારા છે, તેમનું ખંડન કર્યું જાણુવું. તથા જે કમ વાદી તેજ ક્રિયાવાદી છે કારણ કે ચેાગના નિમિત્તે કમ અધાય છે. અને ચેાગ એટલે વ્યાપાર છે. અને વ્યાપાર ક્રિયારૂપ છે. તેથીજ કર્મોને કા

Page #103

૮િ૪] પણે બોલવાથી તેનું કારણ ક્રિયાને પણ પરમાર્થથી બેલના છે. ક્રિયાનું કર્મ નિમિતપણું જૈનગમમાં પ્રસિદ્ધ છે. તે આ પ્રમાણે આગમમાં છે.
जाणं भंते ! एस जीवे सया समियं एयह वेयइ चलति फंदति घट्टति तिप्पति जाव तं तं भावं परिणमति तावं चणं अट्ठ विह बंधए वा सत्त विह बंधए वा छव्विह बंधए वा एगविह बंधए वा णोणं अबंधए त्ति ॥
હે ભગવનું. આ જીવ હમેશાં સમાન વધે છે કે વધારે વધે છે, ચાલે છે, ફરકે છે. અથવા હિપે છે (ગતિ કરે છે) તે તે ભાવને જયાં સુધી પરિણમે છે ત્યાં સુધી આઠ પ્રકારને કર્મ બંધ કે, સાત પ્રકારને, છ પ્રકારને કે એક પ્રકારને, કે બંધ વિનાને છે? (અહિં ઉત્તર નથી પણ જ્યાં સુધી તેરમા ગુણસ્થાન સુધી જીવ સંસારમાં હોય ત્યાં સુધી ચેગી ક્રિયા કરનાર હોય એ આઠના, સાતના છના, અને એકતા બંધનવાળે અનુક્રમે હોય છે. તે ગ્રન્થાતરથી જાણવું એ પ્રમાણે બીજાઓની શંકા નિવારણ કરવા બૈતમ સ્વામીએ પૂછયું અને મહાવીર પ્રભુએ ઉત્તર આપે તેથી એમ બતાવ્યું જે કર્મવાદી છે તેજ કિયાવાદી જાણવા. આ વચનથી સાંખ્ય મતવાળા જે આત્માને કિયા વિનાને માને છે તેમનું ખંડન કર્યું ૫

Page #104

[૮૫]
કાળ મતાવનાર
હવે પૂર્વ કહેલી આત્મપરિણત રૂપ ક્રિયાને નિશિષ્ટ तिड ' પ્રત્યયવડે કહેતાં અહં નામ હું" પ્રત્યય સાધવા ચેગ્ય આત્માને તેજ ભવમાં અવધિ મનઃ પર્યાય કેવળ જ્ઞાન, જાતિ સ્મરણ, એ ચાર વિશિષ્ટ સંજ્ઞા શિવાચ પણ ત્રણે કાળમાં ક્રસનાર મતિજ્ઞાનવર્ડ સદ્ ભાવને અવગમ ( જાણપણું ) ખતાવવાને માટે કહે છે. अरिस्तं चऽहं कारवेषु चन्हं, करओ आवि समणुन्ने भविस्सामि ( सू० ३ )
અહિં સૂત્રમાં ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય કાળની અપેક્ષાએ ત્રણ તથા તે ત્રણ સાથે કરવું. કરાવવું અને અનુમેદવુ ગણતાં નવ વિકલ્પ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે. મેં કર્યું; કરાવ્યુ અને કર્તાને ભલે જાણ્યા, હું" કરૂ છુ કરાવું છું, અને કરાવનારને અનુમાનુ છું. હું... કરીશ, કરાવીશ, અને કર્તાને ભલા જાણીશ, એમાં પહેલે અને જેલ્લે એ એ ભાંગા સૂત્રમાંથીજ લીધા છે તેથી કરીને માકીના મધ્યમાં આવી ગયા તેથી નવે ભાગાનું ગ્રહણ થયું ( લીધા ) એજ અને પ્રગટ કરવા ખીજો વિકલ્પ છે કે · કરાવીશ એ સુત્રવડે લીધેા છે. આ નવે ભાગા સુત્રમાં બે ચકાર હાવાથી તથા અપિશબ્દ લેવાથી તે નવ સાથે મન, વચન, કાયા ચિંતાવતાં ૨૭) ભેદો થાય છે. તે આ પ્રમાણે, મેં કર્યું અહિ હુ કાર શબ્દ વડે આત્માના ઉલ્લેખ કરનાર શબ્દ

Page #105

[૬]
વડે વિશિષ્ટ ક્રિયાના પરિણામ રૂપ આત્મા ખતાન્યેા છે. તેને આ ભાવા છે. તેજ હું કે જેનાવડે મે' આ દેહાદની પહેલા યુવાવસ્થામાં ઇન્દ્રિયને વશ પડેલા વિષયરૂપ વિષ વડે મેાહિત થએલા અન્ય ચિત્તવડે તે તે અકાયના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર થઇને મારે અનુકૂળ કર્યું" ( મને ગમ્યું તે કર્યું`) કહ્યુ` છે કે. विहवा बले नडिएहिं जाई कीरंति जोवण मएणं । वयपरिणामेसरियाइ, ताइंहियए खुडुक्कं ति ॥ १ ॥
વૈભવના અહંકાર વડે નાચેલા (નાટક કરેલા) એ ચાવનના મદ વડે જે જે કૃત્યા કરાયાં છે. તે બધાં મુઢ્ઢાપામાં યાદ આવીને હૃદયમાં શલ્યની માફક ખટકે છે. તથા મેં કરાવ્યું એનાવડે ખીજા માણસને આ કાર્યમાં પ્રવતા જોઇને મે' પ્રવૃત્તિ કરાવી. તથા કરનારને આજ્ઞા આપી. આ પ્રમાણે કર્યું' રાખ્યુ અને અનુમેઘ' એ ભૂતકાળ સૂચક છે. અને કરૂ' છું, કરાવું છું”, વિગેરે વચનવડે વત્તમાન કાળ સૂચવ્યે છે. તથા કરીશ, કરાવીશ, અને કરનારને અનુમોદીશ, એ વચનથી ભવિષ્યકાળ સુચવ્યેા આ ત્રણ કાળના ફેસવા વાળા વચનવર્ડ દેહ, ઇન્દ્રિય, થી જુદા આત્મા ભૂત, વમાન ભવિષ્ય સંબધિ કાળ પરિણામ રૂપે આત્માનું અસ્તિ ત્વનું જાનપણુ' સુચવ્યુ` છે. અને જાણપણુ તે એકાંત ક્ષ ણિકવાદીને કે એકાંત નિત્યવાદીને ન સભવે તેથી આ વચન વડે તેમનુ ખંડન કર્યું.

Page #106

[૮૭) આત્માનું કિયાના પરિણામવડે પરિણામપણું સ્વીકાર્યું છે તેથી ( ક્ષણિકવાદી વિગેરેનું ખંડન થયું છે) અને તેનાજ અનુસાર સંભવ અનુમાનથી અતીત અનાગત ભાવમાં પણ આત્માનું અસ્તિત્વ જાણવું અથવા આ ક્રિયા પ્રબંધના પ્રતિપાદનથી કર્મના ઉપાદાન રૂપ છે. જે ક્રિયા છે તેવું સ્વરૂપ બતાવેલું જાણવું. ૬ હવે શિષ્ય પ્રશ્ન પુછે છે કે આટલી જ ક્રિયા છે કે બીજી કઈ છે તેને આ ચાર્ય મહારાજ બતાવે છે.
एयावंति सव्वाति लोगसि कम्मसमारंभा परिजाणियव्दाभवंति (सू० ७) - આટલીજ વિશિષ્ટ ક્રિયાઓ જે પૂર્વે કહેલી છે, તે સર્વ લેક એટલે પ્રાણી સમૂહમાં કમને સમારંભ છે તે અતીત, અનાગત, વર્તમાન, ભેદ વડે કર્યું, કરાવ્યુંઅને અનુમેર્યું એ વડે તમામ કિયાને અનુસરનાર કરે છે એ શબ્દવડે બધી ક્રિયાને સંગ્રહ થાય છે. આટલીજ કિયાઓ જાણવી. બીજી નહિં અને પરિજ્ઞા બે પ્રકારની છે. પરિક્ષા અને પ્રત્યાખ્યાન પરિણા તેમાં પરિજ્ઞા (મળેલા બેધ) વડે આત્મા અને બંધનું અસ્તિત્વ છે. પૂર્વે કહેલી કર્મ સમારંભની બધી કિયાઓ વડે જાણપણું થાય છે. અને જાણ્યા પછી પ્રત્યા
ખ્યાન પરિજ્ઞાવડે બધા પાપને આવવાના હેતુરૂપ કર્મના સમારંભના પચ્ચખાણ કરવાં જોઈએ (બને ત્યાં સુધી છોડવાં જોઇએ) આટલા સામાન્ય વચનવડે જીવનું અસ્તિત્વ સાધ્યું છે. અને તે આત્માનું દિશાઓનું જે ભ્રમણ તેના હેતુઓને

Page #107

૯િ૮]. બતાવવા સાથે અપાને બતાવવા કહે છે. અથવા જે આત્મા તથા કર્મ વાદી છે, તે દિશાઓના ભ્રમણથી છુટશે અને જેએ કર્મવાદને નથી માનતા તેઓને કેવા વિપાક ભેગવવા પડશે તે બતાવે છે.
अपरिणाय कम्मा खलु अयं पुरिसे जोहमाओ दिसाओ अणुदिसाओ अणु संचरह, सवाओ दिसाओ सव्वाओ अणुदिसाओ साहेति (सू० ८)
જે પુરૂષ (પુરિમાં શયન કરનાર તે પુરૂષ) અથવા સુખ દુખેથી પૂર્ણ તે કોઈપણ જંતુ અથવા માણસ અહિંઆ પુરૂષનું પ્રધાનપણું હેવાથી તે લીધે છે. પણ પુરૂષ શબ્દ ઉપલક્ષણમાં ચારે ગતિમાં ફરનારે પ્રાણું લે. તે પ્રાણી અથવા પુરૂષ દિશાઅને વિદિશામાં સંચરે તે કર્મના સ્વરૂપને જાણ નથી. તેથી અપરિજ્ઞાત કર્યા છે. ( સૂત્રમાં ખલુ શબ્દ નિશ્ચયરૂપ છે.) તે નિચે દિશા વિદિશામાં ભમે છે. પણ કર્મને જાણનારે ભમતે નથી આ ઉપલક્ષણ છે. પણ એમ જાણુવું કે અપરિજ્ઞાત આત્મા અને અપરિજ્ઞાત કિયાવાળે પણ જાણવે અને જે અપરિસાત કર્યા છે. તે દરેક દિશા વિદિ શાઓમાં પિતાના કરેલા કર્મો સાથે બીજી ગતિમાં સંચરે છે. (મૂળ સૂત્રમાં સર્વ શબ્દ એટલા માટે છે કે બધી પ્રજ્ઞાપક. દિશાઓ તથા ભાવ દિશાઓને પણ સાથે સંગ્રહ કરે) ૮

Page #108

તે આત્મા તથા કર્મને ન જાણનારે શું ફળ પામે છે, તે બતાવે છે.
अणे गरुवाओ जोणीओ संधेह, विरू वस्वे फासे पडि संवे दइ (सू०९)।
અનેક સંકટ વિકટ વિગેરે રૂપ નિયામાં છે તે - નીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. નીનું સ્વરૂપ જેમાં ઉદારિક શરીર વર્ગણાના પુલ સાથે જીવ પિતે જોડાય છે તે. એટલે જીનું ઉત્પત્તિસ્થાન તે એની છે.
નીઓનું સ્વરૂપ અનેક પ્રકારનું છે “સંવૃત એટલે ઢંકાયેલી વિવૃત્ત એટલે ખુલ્લી તથા બન્ને પ્રકારની, તથા શીત, અને ઉષ્ણ એમ ભેદે છે.
અથવા ચેરાશી લાખ ભેદે છે નીચે પ્રમાણે. पुढवी जल जलण मारुय, एकके सत्त सत्त लक्खाओ। वण पत्तेय अणंते, दस चोद्दस जोणि लकवाओ॥१॥ विगलिंदि एसु दोदो, चउरो चउरो य णारय सुरेसुं। तिरिएस्सु हुंति चउरो, चोद्दस लक्खाय मणुएस्तु॥२॥
પૃથિવી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, એ દરેકની સાત સાત લાખ નિ છે. પ્રત્યેક સાધારણ વનસ્પતિકાયની ચાદ અને દસ લાખની છે. વિકેલેન્દ્રિય એટલે બે ઈક્સિ, ત્રણ ઇન્દ્રિય ચાર ઈન્દ્રિય, દરેકની બબ્બે લાખ છે. અને નારકીય તથા દેવલોકની ચાર ચાર લાખ છે. તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયની પણ ચાર

Page #109

લાખ અને મનુષ્યની ચૌદ લાખ છે. તથા શુભ અશુભ ભેદવડે મેનિનું અનેક રૂપ પણું છે. તે ગાથાઓથી બતાવે છે. मीयादी जोणीओ, चउरासी तीय सय सहस्साई। असुभाओय सुभाओ,तत्थसुभाओइमा जाण ॥१॥
શીતાદિ ભેદથી રાશી લખનિય છે. તેના શુભ અને અશુભ એવા બે ભેદ છે. તેમાં શુભ ચેનિયે નીચે પ્રમાણે. असंखाउ मणुस्सा, राईसर संखमादि आऊणं । तित्थगर नामगोतं, सव्व सुहं होइ नायव्यं ॥२॥ तत्वविय जाइ संपन्नतादि, से साउहुंति अनुभाओ। देवेसु किविसादि, सेसाओ हुतिउ सुभाओ ॥३॥ पंचिंदिय तिरिएखं, हय गय रयणे इवंतिउ सुभाओ। सेसाओ असुभाओ, सुभवण्णे गिंदिया दीया ॥४॥ देविंद चक्काट्टी, तणाई मात्तुं च तित्थगर भावं । अणगार भावि ताविय, सेसाउ अणंत सोपत्ता॥५॥
અસંખ્ય આયુવાળા (જુગલીઆ મનુષ્ય) અને સંખ્યાતા આયુવાળા રાજેશ્વર વિગેરે તથા તીર્થકર નામ ગોત્રવાળા જે જીવ હોય છે. તેમને બધું શુભ હેય છે. અને તેમાં પણ જાતિ સ્મરણ જ્ઞાનવાળા વિગેરે શુભ હોય છે. અને બાકીના અશુભ જાણવા. અને દેવનિમાં પણ કિલિવણિયા શિવાય બીજી દેવનિએ શુભ જાણવી. ર-૩

Page #110

વર્ણવાળા
છે (૪) દેવે
મા તથા તીર્થ
પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ પેનમાં ઘડા, હાથી, વિગેરે જે ચક વૃત્તિનાં રત્ન છે, તે શુભ ચેનિ તથા શુભ વર્ણવાળા એકેન્દ્રિય વિગેરે શુભ હોય છે (૪) દેવેન્દ્ર તથા ચકવૃતિ પણામાં તથા તીર્થકર ભાવને મૂકીને તથા ભાવિત અનગારે (સાધુ) મુકીને બાકીના છ અનન્તવાર નિવેને પામ્યા.
આ અનેક રૂપવાળી નિને દિશા વિદિશામાં પર્યટન કરનારે કર્મને ન જાણનારે આત્મા પિતાની સાથે જોડે છે (નિમાં ભમે છે ) એટલે એની સાથે સંધિ કરે છે. કઈ જગાએ “સંઘાવઈ ” પાઠ છે. તેને અર્થ એ છે કે વારંવાર તે ચેનિયામાં જાય છે. અને તેના સંધાનને અનુભવે છે તે બતાવે છે. વિરૂપ એટલે બિભત્સ અમને જ્ઞરૂપ વાળા સ્પર્શે જે દુઃખ દેનારા છે તે દુખ સમુહને સ્પર્શ કરવાથી પીડાય છે. “ તાત થત” શબ્દથી તેને વ્યપદેશ કર્યો છે માટે જાણવું કે દુખ ભેગવે છે. આ તે ઉપલક્ષણ માત્ર વેદના છે. કે એવા સ્પશેડને અનુભવીને દુખ ભેગવે તેવી રીતે શરીર સંબંધી અને મન સંબંધી પણ દુખે અનુભવે છે. ( નારકીની અંદર જેને તે સ્થાનની વેદના શરીરને પડે છે. તેમ મનમાં વિકલ્પના પણ ઘણું દુખે. છે. તે બતાવ્યાં છે. )
અહિં સ્પર્શ ગ્રહણ કરવાથી એમ સમજવું કે સ્પર્શ

Page #111

[2]
જ્ઞાન બધા સસારી જીવાને છે. તેથી સસારમાં રહેનારા સવ જીવાના સમુહ દુઃખ ભોગવે છે. એમ બતાવવા માટે સ્પર્શ લીધે છે. વળી અહિ આ પણ કહેવુ કે ખરાખ એવા ३५, रस, गंध, भने शब्द तेने पशु अनुलवे छे. स्पर्शोनु વિરૂપ રૂપ થવાનુ કારણ પૂર્વે કરેલાં જે પાપા તે ઉદયમાં આવતાં કારણરૂપ થઈને કા માં સ્પપણે અનુભવાવે છે. એમ જાણવું. વિચિત્ર કર્મના ઉદ્દયથી કર્મનું સ્વરૂપ ન જાણનારા સ ́સારી સ્પર્ધાદિ નિરૂપરૂપ અનેક જુદી જુદી ચેાનિયામાં વિપાકથી એટલે ફળરૂપે ભોગવે છે. કહ્યું છે કે— तैः कर्मभिः सजीवो, विवशः संसार चक्रमुपयाति ! द्रव्यक्षेत्राडा भाव भिन्न, मावर्त्तते बहुशः ॥ १ ॥ नरकेषु देवयोनिषु, तिर्यग्योनि च मनुष्ययोनिषु च । पर्यटतिघटियन्त्रवदात्माविभ्रच्छरीराणि ॥ २ ॥ सततानु बद्ध मुक्तं दुःखं नरकेषु तीव्र परिणामम् । तिर्यक्षु भय क्षुधा, दि दुःखं सुखं चाल्यम् ॥३॥ सुख दुःखे मनुजानां मनः शरीरा श्रये बहु विकल्पे । सुख मेवहि देवानां दुःखं स्वल्पं च मनास भवम् ॥४॥ कर्मानुभाव दुःखित, एवं मोहान्धकार गहन वति । अन्ध इव दुर्गमार्गे, भ्रमति हि संसार कान्तारे ॥५॥ दु:ख प्रतिक्रियार्थ सुखाभिलाषाञ्च पुनरपितु जीवः ।

Page #112

प्राणि वधादीन दोषा, नधितिष्ठति मोहसंछन्नः॥३॥ बनाति ततो बहुविध, मन्यत्पुनरपिनवंसु बहु कर्म । तेनाथपच्यते पुन, रग्ने रनिं प्रविश्य व ॥७॥ एवं कर्माणि पुनः पुनः, स वनस्तथैव मुंश्चंश्च । सुख कामो बहुदुःख, संसार मनादिकं भ्रमति ॥८॥ एवं भ्रमतः संसार सागरे, दुर्लभं मनुष्यत्वम् । संसार महत्वा धार्मिक, त्वदुष्कर्म बाहुल्यैः॥ ९ ॥ आर्योदेशः कुलरूप, संपदायुश्च दीर्घमारोग्यम् । यति संसर्गः श्रद्धा, धर्म श्रवणं च मति तैष्ण्यम्॥१०॥ एतानि दुर्लभानि, प्राप्तवतोपि दृढमोहनीयस्य । कुपथाकुलेऽहंदुक्कोऽति दुर्लभोजगति सन्मार्गः॥११॥
તે કર્મોથી જીવ પરવશ થઇને સંસાર ચકને પામે છે. અને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવ, એ ચારેમાં ઘણીવાર બદલાય છે 1 નરકમાં દેવાનિ તિર્યંચ નિ અને મનુષ્ય નિમાં ઘટી યંત્રની માફક નવાં નવાં શરીર કરીને આત્મા ભમે છે મારા હંમેશા બાંધેલાં પૂર્વે કહેલાં તીવ્ર પરિણામવાળાં નરકના દુખે ભેગવે છે. તથા તિર્યંચ નિમાં, ભય, ભૂખ, તરશ, વધ તથા માર વિગેરે ઘણાં દુખે અને
ડાં સુખને ભેગવે છે ૩ મનુષ્યના સુખ દુખમાં મન અને શરીર આશ્રયી બહુ વિકલ્પ છે. એટલે તેમાં સુખ દુખને

Page #113

[૯૪]
નિશ્ચય નથી એટલે દેવાને સુખ તે છે પણ તેમને મન સંબધી થોડુ દુઃખ છે ૫૪ા કર્મ ના અનુભવથી દુઃખી થયેલા આત્મા અંધની માફક મેહાન્ધકારે ગહન અને કઠણુ મા વાળા સસાર રૂપ વનમાં જીવ નિશ્ચયે ભમે છે "પાા ( પણ નીકળી શકતા નથી) દુઃખને દૂર કરવા અને સુખની ઈચ્છાથ ક્રીને પણ માહથી ઘેરાયલા જીવ પ્રાણીવધ વિગેરે દોષ (ધને નામે અધમ ) કરે છે॥૬॥ તે અજ્ઞાની જીવ તેથી ઘણે પ્રકારે ઘણાં પાપ અને તેથી એકવાર અગ્નિમાંથી નીકળેલા બીજી વખત અગ્નિમાંજ પ્રવેશ કરે તેની માફક દુઃખથી મળે છે ઘણા આ પ્રમાણે તે જીવકર્માને ફ્રી ફ્રીને આંધતે અને ભાગવીને મુક્ત થતા અનાદિ કાળથી સુખની ઇચ્છાવાળા બહુ દુઃખવાળા સ'સારમાં ભમે છે ાટા એ પ્રમાણે સંસાર સાગરમાં ભમતાં ભમતાં દુર્લભ મનુષ્યપણું પામીને વિશાળ સંસારમાં વિઘ્નરૂપ ધાર્મિકત્વ દુષ્કમાં પ્રાય હોવાથી (જીવે ધર્મ કરી શકતા નથી ! આય દેશ, ઉત્તમકુળ, રૂપ, સપદા આયુ:, અને લાંબા કાળ સુધી આરોગ્યતા તથા તિ (સાધુ) સ’સગ તથા તેમના વચન ઉપર શ્રદ્ધા તથા ધર્મનું સાંભળવુ... અને તેની બુદ્ધિમાં વિચાર કરવાની શક્તિ આવવી એ બધુ દુર્લભ છે ૧૦મા તે મળે તે બધુ થાય છતાં પશુ ચીકણા મેહનીય કર્મથી કુપથમાં પડેલા જીવાને આ જગ્યુંમાં જીનેશ્વરે કહેલે સન્માગ પામવા મહુજ મુશ્કેલ છે. ૫૧૧૫ અથવા જે પુરૂષ બધી દિશા વિદ્દિશામાં અનુસ ચરે

Page #114

છે. તથા અનેક રૂપવાળી નિચેમાં દોડે છે. અને વિરૂપ રૂપવાળા સ્પર્શને અનુભવે છે. તે મનુષ્ય કર્મ બંધનની કિયાથી અજા હેવાથી, મન, વચન, અને કાયાવડે કર્મ કરે છે. પિતે જાણતા નથી કે મેં પૂર્વે કરેલાં છે. કરૂં છુ અને જે કરીશ તે બધાં કમ જીવને દુઃખ દેવા, રૂપ હોવાથી તે સાવધ છે અને તે બંધનનાં હેતુ છે. અને તેથી અજ્ઞાન દશામાંજ તે જેને પીડા કરનારાં કૃત્યમાં તૈયાર થાય છે અને તેનાથી આઠ પ્રકારનાં કર્મ બંધ થાય છે. અને તેના ઉદયથી અનેક રૂપવાળી એનિમાં અનુક્રમે અવતરે છે અને વિરૂપ રૂપવાળા સ્પર્શને અનુભવ કરે છે. તેલા જે આજ પ્રમાણે છે. તે શું કરવું તે બતાવે છે. तत्थ खलु भगवता परिणा पवेइआ (स. १०)
ઉપર કહેલા વ્યાપારને મેં કર્યો કરૂં છું અને કરીશ, એવી આત્માની જે પરિણતિ છે, તે સ્વભાવપણે મન વચન અને કાયાના વ્યાપાર રૂપમાં પરિજ્ઞાન તે પરિણા છે. અને તે પ્રકર્ષથી પ્રશસ્ત છે. એમ શ્રી મહાવીર પ્રભુએ બતાવ્યું છે. એમ સુધર્મા સ્વામી બૂસ્વામીને કહે છે તે પરિજ્ઞા બે પ્રકારની છે. જ્ઞપરિણા અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા તેમાં ભાગવાન કહે છે કે સાવધ વ્યાપારથી બંધ થાય છે. એમ જાણવું તે જ્ઞપરિણા છે અને ત્યાગવું તે ને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા છે. નિકિતકાર તેજ અર્થને કહે છે..

Page #115

सत्य अकारि करि संति, बंध चिंता कया पुणो होइ सह सम्मइआ जाणइ, कोइ पुण हेतु जुत्तीए ॥६॥
તેમાં એટલે કિયાથી બંધાતા કર્મમાં શું થયું તે કહે છે. કર્યું અને કરીશ આ ભવિષ્ય અને ભૂતકાળ લેવાથી વચમાં રહેલ વર્તમાન કાળ પણ આવી જાય છે તથા કરવા સાથે કરાવવું અને કર્તાને અનુમેદવું એ દરેકના ત્રણ ત્રણ ભેદે ગણતાં નવ થયા તે આત્મ પરિણામ ઘણે
ગ ( વ્યાપાર રૂપે લીધેલા જાણવા તેમાં આ આત્મ. પરિણામ રૂપ ક્રિયા વિશેષવડે બંધની ચિંતા કરી છે એટલે બંધનું ઉપાદાન લીધું છે. કારણ જે ન શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “ગ નિમિત્તે કર્મ બંધાય છે અને આ કેઈક પુરૂષ જાણે છે જે ને સન્મતિ અથવા સ્વમતિ આત્માની સાથે છે. તે અવધિ મનઃ પર્યાય કેવળ જ્ઞાન તથા જાતિ સ્મરણ રૂપ જ્ઞાન છે તેના વડે જાણે છે, અને કેતે પક્ષ ધર્મ, અવયવ્યતિરેક લક્ષણ વાળી હેતુની યુકિત વડે જાણે છે. હવે અજ્ઞાની છવ શા માટે આવા કડવા વિપાકવાળા કર્મના આશ્રવ રૂપ હેતુભૂત ક્રિયા વિશેષમાં પ્રવર્તે છે? આ શિષ્યના પ્રશ્નને ઉત્તર આપે છે.
इमस्स चेव जीवियस्य परिवंदण माणण पूयणाए , जाई मरण मोयणाए दुक्ख पडिघाय हे (सू०११)

Page #116

[૭] તેમાં જેના વડે જીવે છે તે જીવિત એનાથી આયુષ્કર્મ વડે પ્રાણનું ધારણ કરવું છે. અને તે દરેક પ્રાણને જાણીતું છે. તેથી પ્રત્યક્ષ આસન્ન વાચી ૫ શખવડે પ્રવેગ કર્યો છે (ગુજરાતીમાં આ જીવિત માટે વપરાય છે) ચકાર હવે પછી કહેવાની જાતિ વિગેરેને સામટે અર્થ બતાવે છે. એવકાર નિશ્ચય વાચક છે. તેના વડે જાણવું કે આજીવિત તદ્દન સાર વિનાનું (નકામું) જ છે તથા વીજળીના જેવું ચંચળ છે. જેમાં બહુ વિન છે, તે જીવિતના લાંબા સુખને માટે ક્રિયાઓમાં પ્રવર્તે છે. તે આ પ્રમાણે
હું રેગ વિના જીવીશ, સુખથી ભેગે ભેગવીશ. વળી વ્યાધિ દૂર કરવા માટે સનેહપાન (મદિરા વિગેરે પીવું) તથા લાવક્રપિશિત (તિતરનું માંસ) ભક્ષણ વિગેરે ક્રિયામાં વર્તે છે. તથા અલ્પ સુખને માટે અભિમાન ગ્રહવડે આકુળ ચિત્તવાળ થઈ ઘણું આરંભ પરિગ્રહવડે બહુ અશુભ કર્મો ઉપાર્જન કરે છે. કહ્યું છે કે
देवासप्ती प्रवर योषिद पाय शुद्धा,
शय्यासनं करिवरस्तुरगो रथो वा। વામિષ જિનિતારાનપાનમાત્રા,
राज्ञः पराक्यमिव सर्व मवेहि शेषम् ॥१॥ સુંદર બે પ્રકારનાં વયુવાન સ્ત્રી, સુખ ઉપજાવે એવી સુંદર શય્યા, આસન, હાથી, ઘેડ, રથવાળા રાજીને

Page #117

પણ કાળ આવી પહોંચે છે. તે વખતે વૈદ્ય કહેલા નિયમથી બાંધી આપેલા ખાનપાન સિવાય બીજું બધું પારકા જેવું જ થઈ જાય છે એમ સમજે. ૫ ૧ છે ,
पुष्ट्यर्थमन्नमहि यत्प्रणिधि प्रयोगैः संत्रासदोषकलुषो नृपतिस्तु भुङ्क्ते यनिर्भयः प्रशमसौख्यरतिश्च भैक्षम् ततस्वादुतां भृशमुपैति न पार्थिवान्नम् ॥ २ ॥
નેકર ચાકર દ્વારાના ત્રાસથી પીડાયલે રાજા પિતાની પુષ્ટિને માટે જે અન્ન ખાય છે. પણ ભય વિનાને અને શાંતીના સુખમાં પ્રીતીવાળે સાધુ ભિક્ષામાં જે આનંદ માને છે તે આનંદ અને સ્વાદ રાજાનું અન્ન આપતું નથી. રે
भृत्येषु मन्त्रिषु सुतेषु मनोरमेषु कान्तासु वा मधुमदाकरिते क्षणासु विश्रम्भ मेतिन कदा चिदपि क्षितीशः मर्वाभिशङ्कितमतेः कतरतु सौख्यम् ॥ ३ ॥
નોકરીમાં, પ્રધાનમાં, બધી રીતે સુન્દર એવા પુત્રોમાં, અને સુંદર નયનવાળી પિતાની સ્ત્રીમાં પણ રાજા કઈ દિવસ વિશ્વાસ રાખી શક્તા નથી. તે બધી જગે પર શં વાળાને તે સુખ કયાંથી જ હોય ૩. - તેથી આ પ્રમાણે ન જાણતે એ તરૂણ કમળ ખાખરાના પુલની માફક ચચળ જીવિતમાં આનંદ માનનાર

Page #118

[] અને જીવેને હણવા વિગેરે કૃત્યમાં આનંદ માનવાથી તેમાં પ્રવર્તે છે. અને તે બધું જીવિતના, પરિવંદન, માન, પૂજનને માટે કરે છે. ( અહિં પરિવંદનને અર્થ સંસ્તવ અને પ્રશંસા છે.) એટલે પ્રશંસા માટે પાપ કરે છે. જેમકે હું મિર વિગેરેના માંસ ભક્ષણથી, બળવાન, તેજથી દેદીપ્યમાન દેવકુમાર જે લેકેમાં પ્રશંસા પાત્ર થઈશ, તથા માનન, (ઉભા થવું, આસન આપવું, હાથ જોડી પગે લાગવું) વિગેરેમાં ચોગ્ય થઈશ એવી ઈચ્છાથી તેને માટે ચેષ્ટા કરીને કર્મ એકઠાં કરે છે. તથા પૂજન એટલે દ્રવિણ, (ધન), વસ્ત્ર, અન્ન, પાન, સાર, પ્રણામ તથા સેવા વિગેરે રૂપવાળી છે તે અથવા તેને માટે ક્રિયાઓમાં કર્માશ્રવડે આત્માને દેવે છે. તે જ પ્રમાણે વીર ભેગ્યા વસુંધરા માનીને લડાઈઓ કરે છે, અને દંડના ભયથી પ્રજા ડરે એમ ધારી દડે છે. જેવી રીતે પ્રશંસા માન અને પૂજાના ભુખ્યા રાજાઓ અધર્મ કરે છે. તે પ્રમાણે બીજા જીને આશ્રયી પણ જાણી લેવું (પપકાર માટે તન મન તથા ધન આપતાં જે કે યત્કિચિત્ ક્રિયાઓ લાગે છે, અને તેનાથી પ્રશંસા વિગેરે પણ થાય છે. તેને નિષેધ આ જગોએ નથી. પરંતુ જેઓ ખાસ રાજા અથવા મેટા અમલદારે કે આગેવાને ખાટી મેટાઈ લેવા અલ્પ અંદગીને માટે દુષ્ટ કૃત્ય કરી પ્રજાને પીડે છે, તેમને નિષેધ કર્યો છે.) અહિ વંદન વિગેરેના વંદ્વ સમાસ

Page #119

[૧૦૦] કરીને તાદર્થ્યમાં ચેથી વિભક્તિ છે, એટલે જીવિતના પરિવંદન, માન, પૂજનને માટે કર્મ આશ્રવમાં અજ્ઞાન સંસારી છ પ્રવર્તે છે. આ સમુદાય અર્થ છે. ફકત પરિવંદન વિગેરે માટે જ કર્મ બાંધે છે. એમ નહિં પણ બીજા માટે પણ બાંધે છે તે બતાવે છે. જન્મ, મરણ, અને મુકાવું એટલે જાતિ, મરણ, તથા મેચન સમાહાર બંધ કરીને તાદ ચતુથી વાપરી એટલે પ્રાણીઓ જન્મ, મરણ, અને મેક્ષને માટે તેવી ક્રિયામાં પ્રવર્તમાન બની કર્મોને ગ્રહણ કરે છે. તેમાં જન્મ માટે કૈચઅરિ (કાર્તિકેય) નું વંદન આદિ ક્રિયા કરે છે. તથા જે જે ઉત્તમ વસ્તુઓ અહિં બ્રાહ્મણ વિગેરેને આપે છે તે તે બીજા જન્મમાં ભેગવશે એ પ્રમાણે મનુએ પણ કહેલ છે.
वारि दस्तृप्तिमानोति, सुखमक्षय्यमन्नदः तिलपदः प्रजामिष्टा-मायुष्क मभयप्रदः ॥
પાણી આપનારે તૃપ્તિ પામે છે. અન્ન આપનાર અક્ષય સુખ ભોગવે છે. તલ દેનારે ઇચ્છિત પ્રજાને પામે છે. અને અભયદાન દેનારે દીર્ધાયુષી થાય છે. આ ૧૧ અહિં એકજ સુભાષિત છે. અભય પ્રદાન તે તુષ (ભાતનાં છેડાં કુસકી ) માં કણિકા કણકીની માફક છે. એ પ્રમાણે કુમાર્ગ ઉપદેશથી હિંસાદિમાં પ્રવતિ છ ક્રિયા કરે છે. તથા મરણને માટે પિંડદાન વિગેરેની ક્રિયામાં પ્રવર્તે છે.

Page #120

[૧૦૧]
અથવા મારા સબધી એણે માર્યાં છે. એમ ધારી તેનુ વેર વાળવા માટે તેના વધ અંધમાં પ્રવર્તે છે. તથા પેાતાના મરણની નિવૃત્તિ માટે દુર્ગા વિગેરે દેવીએ માગેલા બકરા વિગેરેના ભાગ આપે છે. અથવા યશા ધની માફક આટાના ટુકડા બનાવીને ધરે છે. તથા મેાક્ષને માટે જેનુ ચિત્ત અજ્ઞાનથી ઘેરાયલું છે, એવા મનુષ્યા પચાગ્નિતપ વિગેરે જે પ્રાણીઓને દુ:ખ દેનારાં અનુષ્ઠાન છે, તેમાં પ્રવર્તમાન થઈને કમ ગ્રહણ કરે છે. અથવા જાતિ મરણુ અન્નથી મુકાવા માટે ડિસાદિ ક્રિયા કરે છે. આ શિવાય નાફ મરળ માવળાપુ ' ત્તિ, બીજો પાઠ છે. તેના અર્થ એ છે કે ભાજનને માટે કૃષી (ખેતી) વિગેરેમાં પ્રવતે લા પૃથિવી, પાણી, પવન, અગ્નિ, વનસ્પતિ, તથા બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જે જીવા છે, તેમને મારવા માટે ઘમવાન થાય છે. ( આમાંના મનુષ્યના શાન્તિમય જીવન માટે ગ્રહસ્થાને જે ખાસ જરૂરનાં કૃત્ય છે, તે છેાડીને આરંભ પરિગ્રહ વિશેષ પણે ન કરવા તથા સાધુઓના માટે સવ થા શાન્તિમય જીવન ગુજારવા આરંભ પરિગ્રેહના નિષેધ છે.) તથા દુઃખના પ્રતિઘાત (દૂર કરવા) માટે ધ્યાન રાખી પેાતાનારક્ષણ માટે આરંભ કરે છે. જેમકે વ્યાધિના પીડાયલા તેતરનુ માંસ તથા મદિરા વિશેરૈનું પાન કરે છે. તથા વનસ્પતિના મૂળ, છાલ, પાંડાં, રસ વિગેરેથી સિદ્ધ થયેલા શત પાર્ક વિગેરેને માટે અગ્નિ
.6

Page #121

[૧૦૨] વિગેરેને સમારંભ વડે પાપ પિતે કરે છે. બીજાથી કરાવે છે. અને અન્ય કરનારને અનુદે છે આ પ્રમાણે અતીત અનાગત કાળનું પણ મન વચન કાયાને વેગવડે કર્મનું ગ્રહણકરે છે, તેવું સમજવું. તથા દુઃખ નાશ કરવા માટે તથા સુખને મેળવવા માટે સંસાર સંબંધી સ્ત્રી પુત્ર ઘરનું રાચ રચીલું વિગેરે ગ્રહણ કરે છે. તથા તેને મેળવવા તથા રક્ષણ કરવા તે ક્રિયાઓ કરવામાં પ્રવર્તેલા રહી પાપ કર્મને સેવે છે. કહ્યું છે કે, आदौ प्रतिष्ठाधिगमे प्रयासी,
g પાણિ અgi ___ कर्तु पुनस्तेषु गुणप्रकर्ष, " છાતલુ હજાઇ ' ' - સંસારી જીવ પહેલાં પ્રતિષ્ઠા મેળવવામાં પ્રયાસ કરે છે. ત્યાર પછી પરણવામાં, પછી પુત્ર મેળવવામાં અને પછી તેને ગુણવાન કરવામાં અને તેથી પણ વધારે સારે થય તેમ કરવામાં પ્રયાસ કર્યા કરે છે. ( આ પ્રમાણે ક્રિયાવિશેષથી કપાર્જન કરીને જુદી જુદી દિશાઓમાં સંચરે છે. અને અનેક રૂપવાળી જેનિ
માં જન્મે છે. અને વિરૂપ રૂપવાળા સ્પર્શોને વેદે છે આવું સમજીને ક્રિયા વિશેની નિવૃત્તિ કરવી. છે ૧ હવે ક્રિયા વિશે આટલીજ છે તે બતાવે છે.

Page #122

(૧૩) . एयावंति सव्वावंति लागंसिकम्म समारंभा રિવાજ શ ા મયંતિ ( ૨૨)
માગધી દેશી ભાષાની પ્રસિદ્ધિવડે મૂળ સૂત્રમાં “એયાવંતિ સબ્યાવંતિ ” શબ્દ છે. તેને પર્યાય એટલીજ બધી ક્રિયાઓ બધા લેકને વિષે એટલે ધર્મ અધમ અસ્તિકાય થી અવચ્છિન્ન (વિંટાયલા) આકાશ ખંડમાં ડ્યિા વિશેષ છે. પણ એનાથી અધિક નથી એમ જાણવું. પૂર્વ સર્વેનું ગ્રહણ કરેલ છે, એવું તાત્પર્ય છે. એટલે પિતાના આમા માટે બીજા માટે તથા તે બન્ને માટે આ લેક અને પરલેકના અતીત, અનાગત અને વર્તમાન કાળમાં કર્યું કરાવ્યું અને અનમેદવાવડે આરંભે થાય છે. તે બધાને પૂર્વે ગ્રહણ કરેલા છે. તે જ્યાં લાગુ પડે ત્યાં જવા કે ૧૨ આ પ્રમાણે સામાન્યપણે જીવ, અસ્તિત્વ સાધીને તેને દુખ દેનારી વિશિષ્ટ ક્રિયાઓનું બંધ હેતુપણું બતાવી, તેને ઉપસંહાર દ્વારવડે વિરતિ બતાવે છે.
जस्सेते लोगसि कम्म. समारंभा परिणाया भवंति से हु मुणि परिणाय कम्मे (९०.१३) त्तिमि + પ્રથમ રાજા છે ? |
ભગવાન સર્વ વસ્તુના જાણનારા કેવળ જ્ઞાન વડે સાક્ષાત જાણીને આ પ્રમાણે કહે છે. જે મુમુક્ષુ છે તેને પૂર્વ કહેલા સમારંભ કિથા વિશેષ છે. અથવા જ્ઞાનાવરણી આદિ આઠ

Page #123

[૧૦] કર્મના ઉપાદાનના હેતુ છે. તે ક્રિયા વિશેષ જ છે. તે સારી રીતે કર્મ બંધન હેતુ પણે જાણેલા છે. મૂળમાં હુ શબ્દ અવધારણ અર્થમાં છે. અને જગતના ત્રણે કાળની અવસ્થા માને તે મુનિ તેજ મુનિ જ્ઞપરિણા વડે કર્મને જાણનારો અને પ્રત્યાખ્યાન પરિક્ષા વડે કર્મ બંધના હેતુઓ જે સમસ્ત વચન કાળના વેપાર છે, તેને ત્યાગે. આ સંસારી વેપાર ત્યાગેલ મુનિ મિક્ષના અંગભૂત જ્ઞાન અને નિર્વઘ ક્રિયા જે છે, તેને ગ્રહણ કરે, કારણ કે જ્ઞાન ક્રિયા વિના મેક્ષ નથી. તેથી કહ્યું છે કે, જ્ઞાન ક્રિયાઓ મોક્ષતિ, ઇતિ શબ્દથી આટલે આ આત્મ પદાર્થને વિચાર છે અને કર્મ બંધ હેતુને વિચાર છે તે સંપૂર્ણ પણે ઉદેશા વડે સમાપ્ત કર્યો તે બતાવનાર છે. અથવા ઈતિ શબ્દથી આજે હું કહું છું. પૂર્વે કહેલું અને હવે કહીશ તે બધું ભગવાન પાસે સાક્ષાત્ સાંભળીને કહું છું આ પ્રમાણે શસ્ત્ર પરિજ્ઞાનમાં પહેલે ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયે.
છે. ઉદેશો પહેલા સમાપ્ત છે હવે બીજે ઉદ્દેશ કહે છે. પહેલા અને બીજા સાથે આ સંબંધ છે. પહેલામાં સામાન્યપણે જીવ અસ્તિત્વ સાવ્યું અને હવે તે જીવને ઇન્દ્રિયાદિ પૃથિવી વિગેરેનું અસ્તિત્વ બતાવવાની ઈચ્છાથી કહે છે. અથવા પૂર્વે પરિ. જ્ઞાત કર્મ પણું તે મુનિપણાનું કારણ બતાવ્યું. પણ જે

Page #124

અપરિજ્ઞાત કર્મપણથી મુનિ ન બને, અને વિરતિ (ચારિત્ર) ન લે, તે પૃથિવી વિગેરે જીવ નિમાં ભ્રમણ કરે છે. હવે પૃથિવી વિગેરે શું છે? ક્યાં છે? તે બતાવવા અને તેનું વિશેષ અસ્તિત્વ જણાવવા આ બીજો ઉદેશો કહે છે તેથી આ બીજા આવેલા ઉદ્દેશાના ચાર અનુગદ્વારમાં કહેલા નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપમાં, પૃથિવી એ ઉદ્દેશ છે. તથા ઉદ્દેશાના નિક્ષેપ વિગેરે બીજી જગાએ બતાવેલા હોવાથી અહિ નહિ બતાવીએ અને પૃથિવીના જે નિક્ષેપ વિગેરે સંભવે તે નિતિકાર બતાવે છે. પુર નિવેવ, vavaavi vari : उव भोगोसत्थं वेयणा य वहणा निवित्तीय ॥६॥
પૂર્વે જીવના ઉદેશામાં જીવની પ્રરૂપણ કેમ ન કરી? એવી શંકા ન કરવી કારણ કે જીવાત્મા સામાન્ય છે. તેને વિશેષ આધારપણે પૃથ્યાદિરૂપપણે હેવાથી સામાન્ય જીવનું– ઉપગ વિગેરેનું થવું અસંભવ છે. (જીવ જે ખાય છે. અથવા જે જે જીવને વિનાશ કરે છે. તે જીવને નહિં પણ છવ સંબંધી કાયને છે.) માટે જીવને બદલે પૃથિવી વિગેરેની ચર્ચાથી જીવની ચિંતવના કરી છે તેમાં પૃથિવીને નામાદિ નિક્ષેપ કહે અને પ્રરૂપણામાં તેના સુમ, બાદર વિગેરે ભેદ કહેવા, અને લક્ષણ તે સાકાર અને અનાકાર ઉપયોગ ( સામાન્ય દેખવું તે અનાકાર અને વિશેષ દેખવું

Page #125

[૧૬] તે સાકાર, તથા કાય કેગ વિગેરે છે. પરિમાણ એટલે સંવર્તિત લેકના પ્રતરના અસંખ્યય ભાગ માત્ર છે. અને ઉપગ તે શયન, આસન અને ચંકમણ ચાલવું વિગેરે છે. શસ્ત્ર તે સ્નેહ, અમ્લ, (ખા) રસ તથા ખાર વિગેરે છે. વેદના તે પિતાના શરીરમાં અવ્યકત ચેતનારૂપ, તે સુખ દુઃખને સ્વભાવ છે એમ જાણવું. વધ, તે કર્યું, કરાવ્યું, અને અનુમ, એ વિગેરેથી જીવના ઉપમર્દન રૂપ છે. નિવૃત્તિ એટલે અપ્રમત્તપણે સાધુના મન, વચન, કાય ગુપ્તિવડે જીવેને દુઃખ ન દેવું છે. આ બધા ગાથામાં આવેલા શબ્દોને ટુંકામાં અર્થ છે. પણ વિશેષ તે નિયુંતિકાર અનુક્રમે કહે છે. नाम ठवणा पुढवी, दव्य पुढवीय भाव पुढवीय । एसो खलु पुढवीए, निक्खेषो चउव्विहो होइ.॥६९॥
નામ સ્થાપના પૃથિવી, તથા દ્રવ્ય અને ભાવ પૃથિવી, એમ ચાર પ્રકારે પૃથિવીને નિક્ષેપ થાય છે. તે અર્થ ગાથામાં છે. હવે નામ સ્થાપના સુગમ હોવાથી તેને છેડીને દ્રવ્ય પૃથિવીને નિક્ષેપ કહે છે. दव्वं शरीर भविओ, भावेणय होइ पुढविजीवोउ। जो-पुढवि नाम गोय; कम्मं वेएइ सो जीवो ॥o!! - દ્રવ્ય પૃથિવી આગમથી અને તે આગમથી એમ બે પ્રકારે છે આગમથી જાણનારે પણ તેને તેમાં ઉપયોગ

Page #126

[૧૭]
નથી, અને નાઆગમથી પૃથિવી પદાર્થને જાણનારા જીવ, શરીર મૂકી ગયેલા તે. જ્ઞ શરીર અને ભવિષ્યમાં જાણશે તે આળક વિગેરે જન્ય શરીર, આ એ શિવાય દ્રવ્ય પૃથિવી જીવ, એક વિક, અધ્ધ આયુષ્ય, તથા અભિમુખ નામગાત્ર છે. એ ત્રણ ભેદો છે. ( આનું વણુન દશવૈકાલિકમાં, વૃક્ષના નિક્ષેપામાં છપાયલુ છે. પાને ૫૧ મે જોવુ. )
ભાવ પૃથિવી જીવ, જે પૃથિવી નામાક્રિકમ ઉદયમાં આવ્યુ. હેય તેને વેદે છે. નિક્ષેપઢાર પૂરૂ થયું. હવે પ્રશ્નપાકાર કહે છે.
दुविहाय पुढवि जीवो, सुहुमातह बाघराय लोगंमि । सुहुमाय सव्वलोए, दोचेवय बायर विहाणा ॥ ७१ ॥ પૃથિવી કાચના બે ભેદ છે. સૂક્ષ્મ અને માદર. તે આ પ્રમાણે, સૂક્ષ્મ નામ ના ઉઠ્ઠયથી સૂક્ષ્મ, અને માદર નામકમના ઉદયથી બાદર, કર્મીના ઉદયથી તેમનું સૂક્ષ્મ આદરપણુ છે. ( ઇન્દ્રિયાથી ન દેખાય તે સૂક્ષ્મ, અને ઇન્દ્રિયેથી દેખાય તે બાદર, ) વ્યવહારમાં મેર અને આમળુ એક બીજાની અપેક્ષાએ નાનાં મોટાં ગણાય પણ તે અહિ' ન લેવું, દામડામાં ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલા ગંધના અવયવાને છુટા ફૂંકયા હોય અને તેમાંથી સુધી ઉડે અને દાખડાં ખાલી થઈ જાય પણ દેખાય નહિ, તેની માફક સલાક વ્યાપી ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલા સૂક્ષ્મ પૃથિવી
27

Page #127

[१०८] કાય છે. અને બાદર, તે મૂળ ભેદથી બે પ્રકારે છે. તે मतावे. दुविहा वायर पुढवी, समासओसण्ह पुढवि खर पुढवी साहाय पंचवण्णा, अवरा छत्तीस इविहाणा ॥७२॥
સંક્ષેપથી બાદર પૃથિવી બે પ્રકારની છે. સુંવાળી બાદર પૃથિવી, અને ખડબચડી બાદર પૃથિવી, તેમાં સુંવાળી બાદર પૃથિવી લીલી, કાળી, લાલ, પીળી અને જોળી, એમ પાંચ પ્રકારની છે. અહિં આ ગુણના ભેદથી ગુણને ભેદ જાણે. હવે ખડબચી પૃથિવી ૩૬ પ્રકારની છે તે બતાવે છે. पुलवीय सकरा वालुगा, य उवले सिलाय लोणुसे। अय तंब त उअसीसग, रुप्प सुवण्णे य वहरे य ॥७॥ हरियाले हिंगुलए, मणोसिला सासगंजण पवाले। अम्भ पडलभ वालुअ, बायर कायेमणि विहाणा७४ गोमेजयेय रुयगे, अंको फलिहे य लोहि यक्व य। मरगय मसार गल्ले भुय मोयग इंद निलेय ॥७॥ चन्दप्पहं वेरुलिए, जल कंते चेव सूरकंते य। . ए ए खर पुढवीए, नामं छत्ती सयं होइ ॥ ७६ ॥
પહેલી ગાથામાં પૃથિવીના ચાર ભેદ છે. બીજીમાં હરિતાલ વિગેરે આઠ અને ત્રીજમાં ગમેદક વિગેરે દશ અને ચેથીમાં ચંદ્રકાન્ત વિગેરે ચાર ભેદ છે. અહિં પહેલી બે

Page #128

[૧૯] ગાથાવડે સામાન્ય પૃથિવીને ભેદ કહ્યા એ ઉત્તરની બે ગાથા
વડે મણિના ભેદ બતાવ્યા. આ ગાથાઓ સ્પષ્ટ હોવાથી ટીકાકારે વધારે ખુલાસો કર્યો નથી. પણ સામાન્ય બુદ્ધિવાળા માટે બધા ભેદે લખીએ છીએ (૧) પૃથિવી (૨) શર્કરા (૩) વાલુકા (૪) ઉ૫લ (૫) શીલા (૬) લુણ (૭) ઉસ (૮) લેતું (૯) તાંબુ (૧૦) તરવું (૧૧)સીસું (૧૨) રૂપું (૧૩) સેનું (૧૪) વજ (૧૫) હરતાલ (૧૬) હિંગલેક (૧૭) મણશીલ (૧૮) સાસક (૧૯) સુરમે (૨૦) પરવાળું (૨૧) અભ્રકના પતરાં (૨૨) અબ્રકની રેતી એ બાદરકાયના ભેદ છે. અને મણિના ભેદે છે તે હવે કહેશે. (૨૩) ગમેદ (૨૪) રૂચક (૨૫) અંક (૨૬) રફીક (૨૭) લેહિતાક્ષ (૨૮) મરકત (પાનું) (૨૯) માર્ગલ (૩૦) ભુજમેચક (૩૧) ઈન્દ્રનીલ નીચેની ટિપ્પણી ઉપરથી જણાય છે કે ચંદન ગેરું હંસગ, આ વિગરે રત્નનાજ ભેદ છે, તે બત્રીસમું જાણવું (૩૩) ચંદ્રપ્રભ (૩૪) વૈર્ય (૩૫) જલકાંત (૩૬) સુર્યકાંત સૂક્ષમ બાદર ભેદને એ પ્રમાણે બતાવીને હવે વર્ણ વિગેરેના ભેદવડે પૃથિવીના ભેદ બતાવે છે. वण्ण रस गंध फासे, जोणिप्पमुहा भवंति संखेजा।
गाइ सहस्साइं, हुंति विहाणं मि इकिके ॥ ७॥ - વર્ણ તે વેળા વિગેરે પાંચ, અને રસ તે તીખા વિગેરે પાંચ, અને ગંધ તે સુગંધી તથા દુગધી એવા બે તથા

Page #129

[૧૧] મદુ કિક વિગેરે આઠ સ્પર્શ તેમાં એકેક વર્ણાદિકમાં પણ
નિ વિગેરે ઘણાજ ભેદ થાય છે, સંખ્યયનુ અનેકરૂપ પણ હોવાથી, વિશિષ્ટ સંખ્યાના અર્થને કહે છે. અનેક હજાર એક એક વર્ણાદિકના ભેદે થાય છે. કારણ કે ભેદે નિથી, અને જુદા જુદા ગુણેથી થાય છે. અને તે બધા મળી સાત લાખ નિ પ્રમાણ છે. પૃથિવીકાયનું સ્વરૂપ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહ્યું છે કે –
"तत्थणं जेते पजत्तगा एएसिणं बण्णा देसेणं गंधा देसेणं रसा देसेणं फासा देसेणं सहस्सग्गसो विहाणाई संखेन्नाई जोणि पमुह सय सहस्साई पजत्तयणिस्साए अपजत्तया वकमंति, तं जत्थेगो तत्थ नियमा असंखेजा, सेत्तं खर बायर पुढवी રયા ”
તેમાં જે પર્યાપ્ત છે, તે પિતાના વર્ણ આદેશથી, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શ આદેશથી, હજારે પ્રકારના ભેદે છે. કેનિ વિગેરે લખે ગણત્રીએ છે અને પર્યાપ્તાની નિશ્રાએ, અપચંતા વ્યુતકમે છે. એટલે જ્યાં એક પર્યાપ્ત હોય ત્યાં અસંખ્યાત અપર્યાપ્ત હોય છે. આ પ્રમાણે ખર બાદરપૃથિવીકાય જીવ જાણવા. અહિઆ સંવૃત્ત નિવાળા પૃથિવીકાયિક કહ્યા, અને તે સચિત્ત, અચિત્ત, અને મિશ્ર, તથા શીત

Page #130

૧૧૧]
ઉષ્ણુ અને તે એક એમ ભેદો જાણવા, આ ચેનિના ભેદ છે. તેજ ફરીથી નિયુક્તિકાર ખુલાસાવાર કહે છે.
',
वण्णमि य इक्किके, गंधमि रसम्मि तह य फासम्मि । नाणत्ति कायव्या, विहाणए होइ इक्किक ॥ ७८ ॥
વર્ણાદિક એકેક ભેદમાં હજારો પ્રકારે જુદા જુદાપણુ જાણવુ'. જેમકે કાળે રગ એ સામાન્ય છે, પણ તેમાં ભમરા, કાયલા, કોયલ, ( ગવલ અને કાજળ કોઇમાં વધારે અને કાંઇ આછી કાળાશ છે. તે ભેદ છે. તેથી કોઈ કાળુ અને કોઇ તેથી કાળુ કાઇ વધારે કાળુ એ પ્રમાણે લીલા વિગેરે બધા રંગામાં જાણવું. તે પ્રમાણે રસ, ગંધ, અને સ્પર્શમાં પણ જાણવુ તથા રંગોમાં પણ પરસ્પર મેળવવાથી સર, કેશરી, કન્નુર, ( કાબરચિત્રુ ) વિગેરે બીજા રંગની પણ ઉત્પત્તિ થાય છે એમ વિચારીને કહેવુ'. એ પ્રમાણે વર્ણાહિકના પ્રત્યેકમાં પ્રકર્ષ અને અપ્રકર્ષપણે પરસ્પર અનુવેધ ( સરખામણી ) વડે ઘણા ભેદો થાય છે એમ જાણવું. હવે ફરીથી પર્યાસ વિગેરેના ભેદો જણાવે છે.
ર
जे बायरे चिह्नाणा, पजत्ता तत्तिआ अपजत्ता । सुहमावि हुंति दुब्रिहा, पजन्ता चैत्र अपजत्त ॥१९॥
જે બાદર પૃથિવીકાયના ભેદો અતવ્યા તે જોટલા પર્યાપ્તાના છે તેટલાજ અપર્યાપ્તાનાં છે. આ સરખાપણુ ભેદને આશ્રયીને માનવુ જીવાનુ` સરઆપણું ન માનવું. કારણ કે

Page #131

(૧૧૨]
એક પર્યાપ્તાને આશ્રયી અસખ્યાત અપર્યાપ્તા હાય છે. સૂક્ષ્મ પણું પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા એમ એ ભેદે જાણવા, પણ અપર્યાપ્તાની નિશ્રાયે પર્યાપ્તા ઉત્પન્ન થાય છે. જેમાં એક અપર્યાપ્ત ત્યાં તેને આશ્રયી અસંખ્યાત પર્યાપ્તા નિચે હાય છે. હવે પર્યાપ્તિએ બતાવે છે. आहार सरीरिंदिय, ऊसास वओ मणोऽहि निव्वती होति जतो दलियाओ, करणं पइसाउ पज्जती ॥ १ ॥
આહાર, શરીર, ઇન્દ્રિયા, શ્વાસોશ્વાસ, વચન, મન, એની અભિનિવૃત્તિ ( સંપૂર્ણ રીતે પ્રાપ્તિ ) થાય છે. જે સમૂહથી કરવુ તેની તે પતિ કહેવાય, એટલે એક ગતિમાંથી જનારા ખીજી ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય ત્યાં પ્રથમ પુŔલને ગ્રહણુ ીને નિર્વાહ કરે છે. તે કરણ વિશેષ વડે એટલે આહારને લીધે જુદું' ખલ રસ વિગેરે ભાવ વડે પિરણામ પમાડે, તેવું કરણ વિશેષ એટલે આહાર તેને પતિ કહે છે. એ પ્રમાણે બીજી પર્યાપ્તિ પણ જાણવી. (આત્મા કમને આશ્રયી નવી ગતિમાં ઉત્પન્ન થતાં જે શક્તિ વડે આહારનાં પુદ્ગલા લઇ શકે તે શક્તિ તે આહાર પર્યાપ્તિ જાણવી. તેજ પ્રમાણે આહાર લીધાથી શરીરરૂપે અનાવે તે શક્તિને શરીર પર્યાપ્તિ જાણવી તેજ પ્રમાણે બધી પર્યાપ્તિએ જાણવી. ) તેમાં એકેન્દ્રિય જીવાને આહાર, શરીર, ઇન્દ્રિય, અને ઉચ્છવાસ નામની ચાર પર્યાપ્તિએ

Page #132

(૧૧૩ છે. આ ચાર પર્યાપ્તિઓને અંત મુહર્તમાં (અડતાળીશ મિનીટની અંદર) જીવ ગ્રહણ કરે છે. અનાપ્ત પતિ એટલે પર્યાપ્તિ પૂરી કર્યા વિનાને જે જીવ હેય તે અપર્યાપ્ત કહેવાય, અને જે પર્યાપ્તિ પૂરી કરે તે પર્યાપ્ત કહેવાય. પૃથિવી કાયને વિગ્રહ આ પ્રમાણે કર. પૃથિવી તેજ કાય જેની છે તે પૃથિવી કાય જાણવા, જેમ સૂક્ષ્મ બાદર ભેદો સિદ્ધ થાય છે તેમાંના પ્રસિદ્ધ ભેદ ઉદાહરણથી બતાવે છે. रुक्खाणं गुच्छाणं, गुम्माण लयाण वल्लिवलयाणं । जहदीसह नाणत्तं, पुढवी काये तहा जाण ॥ ८०॥ - જેમ વનસ્પતિને ઝાડ વિગેરેના ભેદવડે જુદા જુદાપણું જાણીએ તેમ પૃથિવીકાયમાં પણ જાણે. જેમકે વૃક્ષ એ આંબા વિગેરે, ગુચ્છા તે વેગણ, શહલકી. અને કપાસ વિગેરે છે. ગુલ્મ છે તે નવ મલ્લિકા કેરંટ વિગેરે, લતામાં પુન્નાગ અશેક લતા વિગેરે અને વલ્લીમાં તુરીઉં વાળ અને કેશાતકી વિગેરે છે. વલયમાં કેતકી અને કેળ વિગેરે છે. વળી ફરીથી વનસ્પતિ ભેદના દષ્ટાંતવડે પૃથિવીના ભેદે બતાવે છે.
ओसहि तण सेवाले, पणगं विहाणे य कंदमूलेय । जह दीसह नाणत्तं, पुढवी काये तहा जाण ॥८॥
જેમ વનસ્પતિકાયના ઔષધિ વિગેરે ભેદ છે તેમ પૃથિવી કાયના પણ જાણવા, ઔષધિમાં શાલી (મેર) વિગેરે

Page #133

[૧૧૪]
તૃણમાં દર્ભ વિગેરે શેવાળ તે પાણીના ઉપર મેલ બાજે છે તે, પનતે લાકડા વિગેરે ઉપર ઉલ ( લીલણુ કુલણ ) ) વિગેરે પાંચ વર્ણની હોય છે. કદ તે સુરણ વિગેરે મૂળ તે ઉશીરાદિ ( સુગંધી વાળા ) વિગેરે, આ સૂક્ષ્મ હાવાથી એક, એ, વિગરે ભેદ થતા નથી. હવે જેની સખ્યા થઇ શકે તે બતાવે છે.
इकस्स दुण्ह तिन्हव, संखिजाणवन पासिउं सक्का । दीसंति सरीराई, पुढवि जियाणं असंखाणं ॥ ८२ ॥
ગાયા સ્પષ્ટ છે તેના અથ આ છે કે, એક, બે, ત્રણ, અને સખ્યાતા જીવા એક એક શરીરમાં રહેનારા દેખાતા નથી. પણ અસંખ્યાતા જીવાના અસંખ્યાતા શરીર સાથે મળે ત્યારે તેને સમૂડ આપણી નજરે આવે, એવાં તેમના ઝીણાં શરીર છે. આ કેવી રીતે માનવામાં આવે કે પૃથિવકાયમાં પણ જીવ છે ? ઉત્તર-તેમાં રહેલા શરીરની ઉપલબ્ધીથી શરીરમાં રહેનાર આત્માની પ્રતીતિ છે જેમ ગાય, ઘેાડા, વિગેરેની પ્રતીતિ થાય છે તેમ અહિં‘ પણ જાણવી તે બતાવે છે.
•
ए एहिं सरीरे हिं पञ्चक्खते परू वियाहुति । सेसा आणागिज्ज्ञा, चक्खु फासं नजं इंति ॥ ८३ ॥
અસ ખ્યાતપણે મેળવાતા પૃથિવી શરા વિગેરે જુદા ભેદવાળા શરીરવડે તે શરીરવાળા શરીરવડે સાક્ષાત્ કહેવાય

Page #134

[૧૧૫] છે. બાકીને સૂક્ષ્મ જીવે આપણી બુદ્ધિની બહાર હોવાથી તે જિનેશ્વરની આજ્ઞા પ્રમાણે માનવા જોઈએ કારણ કે તે ચક્ષુએ દેખાતા નથી. અહિ “સ્પર્શ' એ શબ્દ મૂળમાં છે. તેને અર્થ ચક્ષુને વિષય એમ કરે. પ્રરૂપણ દ્વાર પુરું થયું. હવે લક્ષણદ્વાર કહે છે. उव ओग जोग अज्झर, साणे महसुय अचक्खुद सेय। अट्ट विहोदय लेसा, सन्तुस्सासे कसायाय ॥ ८४ ॥ - તેમાં પૃથિવીકાય વિગેરે ત્યાનધિ (એક જાતની ઉંઘ) ના ઉદયથી જે ઉપગ શક્તિ અવ્યક્ત છે તે જ્ઞાન દર્શન રૂપવાળી છે. એજ રૂપે ઉપગ લક્ષણ છે. તથા એગ તે કાયાને એક્લેજ છે. અને દારિક તથા દારિક મિશ્ર તથા કાશ્મણરૂપ વૃદ્ધ માણસની લાકડી સમાન કર્મ ધારી જેને અલંબન માટે વપરાય છે. તથા અધ્યવસાય તે આત્માને સૂકમ પરિણામ વિશેષ છે. અને તે લક્ષણ છે. અવ્યક્ત ચતન્ય પુરૂષના મનમાં ઉત્પન્ન થયેલી ચિંતા વિશેથની માફકતે લક્ષમાં ન આવે તેવા જાણવા તથા સાકાર ઉપયોગમાં સમાવેશ થાય તેવા મતિ, શ્રુત અજ્ઞાનયુક્ત પૃથિવીકાયિક જીવ જાણવા તથા સ્પર્શને ઈન્દ્રિય વડે અચક્ષુ દર્શન પામેલા જાણવા તથા જ્ઞાન આવરણીયાદિ આઠ પ્રકારના કર્મના ઉદયને ભજનારા તથા બાંધનારા જાણવા. તથા લેશ્યા તે અધ્યવસાય વિશેષરૂપ છે. તેમાં કૃષ્ણ, નીલ, કાપત, અને તૈજસ. એ

Page #135

[૧૧૬] ચાર લેસ્યાને તેઓ મેળવે છે. તથા દેશવિધ સંજ્ઞા પામેલ છે. તે પૂર્વે આહાર વિગેરે કહિ ગયા છીએ. તથા સૂમ ઉસ નિશ્વાસ સહિત છે, કહ્યું છે કે –
पुढवि काइयाणं भंते ! जीवा आणवन्ति वा पाणवांतवा ऊससन्ति वा नीससन्ति वा! गोयमा अविरहियं सतयं चेव आणवन्ति वा पाणवन्ति वा जससन्ति वा नीससन्ति वा ।
ગતમ ઈન્દ્રભૂતિ મહારાજ પૂછે છે. હે ભગવન! પૃથિવી કાચિક છે શ્વાસ વિગેરે લે છે? ત્યારે જિનેશ્વર ભગવાન કહે છે. હે ગતમ! જરા પણ વિસામે લીધા વિના પૃથિવી કાય ઉસસે નિસાસો લીધા કરે છે. તથા કષા (ક્રોધાદિ પણ સૂક્ષમ હોય છે. એ પ્રમાણે જીવ લક્ષણ તે ઉપયે વિમેરેથી લઈને કષાય સુધીના પ્રથિવી કાયના જીવમાં હોય છે. અને તે જીવ લક્ષણ સમૂહવાળી હેવાથી મનુષ્યની માફક પૃથિવી પણ સચિત્ત જાણવી. શંકા-આપનું કહેવું તે અસિદ્ધવડે અસિદ્ધજ સાધવા જેવું છે. કેમકે ઉપયોગ વિગેરે લક્ષણે પૃથિવી કાયમાં પ્રગટ દેખાતાં નથી ! ઉત્તરતમારું કહેવું સત્ય છે કે ઉપયોગ વિગેરે લક્ષણ પૃથિવી. કાયમાં પ્રગટ દેખાતાં નથી. કારણ કે તે લક્ષણે તેમાં અપ્રગટપણે છે. જેમ કે માણસ ઘણુજ પ્રમાણમાં નસે. ચડે તેવું મદિરાપાન કરે અને તેનું ચિત્ત વ્યાકુળ થઈ

Page #136

[૧૧૭]. જાય તેથી તેને પ્રગટ ભાન હેતું નથી પણ સૂક્ષમ હેય છે. તેટલા માટે કંઈ તેને અચિત્ત ન ગણી શકાય તેજ પ્રમાણે બીજી જગોએ પણ અપ્રગટ ચેતનાને સંભવ જાણ.
શંકા-અહિં પીધેલા વિગેરેમાં શ્વાસોશ્વાસ વિગેરે અવ્યક્ત ચેતનાનું ચિન્હ છે. પણ પૃથિવીકાયમાં તેવું જરા પણ ચિન્હ દેખાતું નથી.
સમાધાન-તેમ નથી, પૃથિવીકાયમાં પણ માસના અંકુર (મસા)ની માફક સમાન જાતિવાળા લતાના ઉદાદિ ચેતનાનું ચિન્હ છે. કારણ કે અવ્યક્ત ચેતનાવાળામાં પણ જેમાં એક પણ ચેતનાને દાખલ (ચિન્હ) મળી આવે છે એવી વનસ્પતિની માફક ચેતના માની લેવી. અને વનસ્પતિમાં જીવ ( ચેતન્ય) છે. એમ ચેખું જણાય છે. કારણ કે તેઓ રૂતુ, રૂતુમાં રૂતુને લાયક કુલ ફાળો આપે છે. (ચિતન્ય વિનાની સુકી વનસ્પતિ ફળ આપી શકતી નથી) તેથી વનસ્પતિમાં ચૈતન્ય છે એમ અવ્યક્ત અને ઉપગ વિગેરે લક્ષણ તેમાં હેવાથી સિદ્ધ થયું. કે પૃથિવી સચિત્ત છે શક પત્થરની પાટ વિગેરે કઠણ પુલવાળાને ચેતના કયાંથી હોય? તેનું સમાધાન કરવા નિચેની ગાથા કહે છે. अट्टी जहासरीरंमि, अणुगयं चेयणं खरं दिई । एवं जीवाणु गयं, पुढविसरीरं खरं होह ॥ ८५॥
જેમ શરીરમાં રહેલું હાડકું કઠણ છે પણ ચેતન છે.

Page #137

[૧૧૮] (કારણ કે હમેશાં વધતું દેખાય છે) તેવી જ રીતે જીવવાળું પૃથિવી શરીર કઠણ છે. હવે લક્ષણદ્વાર કહીને તરતજ પરિમાણકાર નિર્યુક્તિકાર કહે છે. जेवायर पज्जत्ता, पयरस्स असंख भाग मित्ताते । सेसा तिन्निविरासी, बीउ लोया असंखिजा ॥८६॥
પૃથિવીકાય ચાર પ્રકારે છે તે આ પ્રમાણે છે.
(૧) બાદર પર્યાપ્તા (૨) બાદર અપર્યાપ્તા, () સુક્ષ્મ પર્યાપ્તા (4) સુક્ષ્મ પર્યાપ્તા, તેમાં જે બાઇર પર્યાપ્ત છે તે સંવર્તિત લેકમાં જે પ્રતર છે તેના અસંખ્યય ભાગ. માત્રમાં રહેનારા પ્રદેશને જે સમૂહ તેની બરાબર જાણવા. બાકીની ત્રણ રાશીઓ પ્રત્યેક છે. તે અસંખ્યાત કાકાશના. જેટલા આકાશ પ્રદેશ તેની રાશી પ્રમાણે જાણવા. આ ચારે ભેદે અનુક્રમે એક એકથી ઘણજ જાણવા, કહ્યું છે કે,
सम्वत्थोवा बादर, पुढवि काइया पजत्ता, • बादर पुढवि काइया अपजत्ता, असंखेजगुणा, सुष्टुम
પુ િથaiા , પગ, સંવેગનુ સુદુર પુરविकाइया पजत्ता असंखेजगुणा।
બાદર પર્યાપ્તા સૌથી છેડા છે. તેના કરતાં બાદર અપર્યાપ્તા અસંખ્યાત ગુણ છે. તેનાથી સૂઇ અપર્યાપ્તા અસં.
ખ્યાત ગુણો અને તેનાથી સૂછ પર્યાપ્તા અસંખ્યાત ગુણા છે. હવે બીજી રીતે ત્રણ રાશીનું પરિમાણ બતાવે છે.

Page #138

[૧૧૯]
पत्थेणव कुडवेणव, जहकोइ मिणिज सव्व धन्नाई । एवं मविजमाणा, हवंति लोया असंखिज्ञा ॥ ८७ ॥
જેમ કાઈ માણસ પોતાના બધા અનાજને પ્રસ્થ અથવા કુડવ (એક જાતના માપ)થી માપે છે તેવીજ રીતે જો કે ઇપણ માણુસ અસદ્ભાવ પ્રજ્ઞાપનાને અંગીકાર કરીને આ જગતનેજ કુડવ રૂપ બનાવીને મધ્યમ અવગાહનાવાળા પૃથિવીકાયના જીવાને જો માપવા માંડે તે અસખ્યાત લોકોને પૃથિવીકાયના જીવા પૂરી નાખે, હવે બીજી રીતે પરિમાણુ બતાવે છે. लोगा गासपए से, इक्किकं निक्खिवे पुढवि जीवं । एवं मविजमाणा, हवंति लोया असंखिजा ॥ ८८ ॥
લેકાકાશના પ્રદેશમાં એક એક પૃથિવીકાયના જીવ મુકીએ અને તેવી રીતે જો માપ કરીએ તા અસખ્યાત લેક ભરાય. હવે કાળથી પરિમાણ બતાવવાની ઈચ્છાવાળા નિયુકિતકાર ક્ષેત્ર અને કાળનું સુક્ષ્મ માદરપણાને કહે છે, निउणोउ होइ कालो, तत्तो नियुणपरथं हवइ खित्तं । अंगुल सेढी मित्ते, ओसप्पिणीओ असंखिजा ॥ ८९ ॥ સમય રૂપકાળ અત્યંત નિપુણુ અર્થાત્ સુક્ષ્મ છે. તેનાથી પણ ક્ષેત્ર ઘણુંજ સૂક્ષ્મ છે. કારણ કે એક આંગળ શ્રેણીમાત્ર પણ ક્ષેત્રના પ્રદેશાને એક એક સમયે ખસેડવા માંડીએ તે અસખ્યાત ઉત્સર્પિણીઓ અને અવસર્પિણીએ

Page #139

[૧૨] ચાલી જાય તેટલાજ માટે કાળથી પણ ક્ષેત્ર ઘણું જ સૂક્ષમ છે. હવે ચાલતું પરિમાણ પહેલા કાળથી બતાવે છે. अणु समयं च पवेसो, निक्खमणं चेव पुढविजीवाणं। काये कायट्टिया, चउरो लोया असंखिजा ॥१०॥ | પૃથિવી અને પૃથિવીકાયમાં દરેક સમયે પ્રવેશ અને બહાર આવવું થયા કરે છે. તે એક જ સમયમાં કેટલાને પ્રવેશ થાય છે, ૧, અને કેટલાનું બહાર નિકળવું થાય છે. ૨, તથા કહેવાતા એક સમયમાં કેટલા પૃથિવીકાયના જે પરિણામ પામ્યા સંભવે છે. ૩. તથા પૃથિવી કાયની સ્થિતિ કેટલી છે. ૪. એ પ્રમાણે ચાર વિક કાળથી કહેવાય છે. તેમાં ઘણુજ (અસંખ્યાત) લેકાકાશ પ્રદેશને પરિમાણવાળા જ એક સમયઉત્પન્ન થાય છે અને નાશ પામે છે અસંખ્યય લેકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણે પૃથિવીપણે પરિણામ પામેલા છે અને શરીરની સ્થિતિ પણ છે. મારી મારીને અસંખ્યાત કાકાશ પ્રદેશ પરિમાણ કાળ ત્યાં ઉત્પન થાય છે. એ પ્રમાણે ક્ષેત્ર અને કાળથી પરિમાણ પ્રતિપાદન કરીને હવે તે સર્વ પરસ્પર મળીને (સેળભેળ થઈને) રહેલાં છે તે બતાવે છે. बायर पुढविकाइय पजत्तो अन्नमन मोगाटो। सेसा ओगाहंते सुहुमा पुण सव्व लोगंम्मि ॥११॥

Page #140

૧૨૧]
બાદર પ્રથિવીકાય પર્યંત જે આકાશ ખંડમાં જીવ રહ્યો છે તે આકાશ ખંડમાં ખીજા પૃથિવીકાય જીવનું શરીર અવગાઢેલુ છે. અને આકીના અપર્યાપ્તક જીવા પર્યાપ્તાને આશ્રયીને અતરા રહિતની પ્રક્રિયાવડે ઉત્પન્ન થાય છે. તે પર્યાપ્તા પૃથિવીકાયના અવગાઢ આકાશ પ્રદેશમાં અવગાઢેલા ( સમાઈને રહેલા ) છે. અને જે સૂક્ષ્મા છે તે બધા લાકમાં અવગાઢેલા છે. હવે ઉપભાગદ્વાર કહે છે. चकमणे पहाणे, निसीयण तुह्यणेय कयकरणे । उच्चारे पासवणे, उवगरणाणं च निक्खिवणे ॥ ९२ ॥ आलेवण पहरण भूसणेय कय विक्कए किसीएय । भंडाणं पिय करणे, उव भोग विही मणुस्साणं ॥ ९३ ॥
ચાલવુ, ઉભા થવું, નિચે બેસવુ', સુવું કૃતક પુત્રકરણ ( માટીનાં પૂતળાં અનાવવાં) ઉચ્ચાર, પેશાબ, તથા ઉપકરણ મૂકવું; ॥ ૨ ॥ તથા લીપવું, ઓજાર દાગીના બનાવવાં વિગેરે લેવા વેચવા, ખેતી કરવી, વાસણ બનાવવાં વિગેરેમાં માણસાને પૃથિવીકાચ ઉપભોગ ( વપરાશ ) માં આવે છે. જો એમ છે તા શુ કરવું તે કહે છે. ए एहिं कारणे हिं, हिंसंति पुढविकाइए जीवे । સાથે વેસમાળા, પરાતુનું હરતિ ॥ ૨૪ ||
ઉપર કહેલા ચાલવા વિગેરે કારણેામાં પૃથિવીના જીવાને હણે છે. શા માટે ? તે ખતાવે છે. જે જીવા પોતાના

Page #141

[૧૨] સુખને વહે છે અને પરનું દુઃખ ભૂલે છે અને કેટલાક દિવસ રમણીય ભેગની આશાથી જેમની ઇન્દ્રિ ખેંચાયેલી છે તેઓ વિમૂઢ ચિત્તવાળા બનેલા છે. અને તેથી તેઓ પૃથિવીકાયમાં રહેલા છને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. એનાવડે પૃથિવીકાયના દાનથી ઉદય થયેલ શુભ ફળને ઉદય પ્રતિયુક્ત છે. (આ ટીકાકારનું વચન લેકમાં જે ભૂદાનથી શુભ ફળને ઉદય મનાય છે તેથી ઉલટું છે. એટલે મોક્ષ વાંછ કે પૃથિવીકાય જીને દુઃખ ન થાય માટે તે દાન દેવાની અભિલાષા ન કરવી પણ ગ્રહસ્થ પિતાના સંસારિક કામમાં તે વાપરતે હોય અને તેમાંથી પોપકારાર્થે છેડી પૃથિવીનું દાન આપે તે તેને નિષેધ નથી ) હવે શસ્ત્રદ્વાર કહે છે. જેનાવડે ક્રિયા થાય તે શાને બે પ્રકારનું છે. દ્રવ્ય શસ્ત્ર અને ભાવશ. હવે દ્રવ્ય શસ્ત્ર પણ સમાસ અને વિભાગવડે બે પ્રકારનું છે. તેમાં પહેલું સમાસ દ્રવ્ય શસ્ત્ર કહે છે. हल्ल कुलिअ विस कुद्दाला, लित्तय मिग सिंग
૨૬ જ રા उच्चारे पासवणे, एयंतु समासओ सत्थं ॥९५ ॥
હળ, કેષ, ઝેર, કેદાળ, બિત્રક ( ), ભૂગનું શીંગ, લાકડું, અગ્નિ, ઝાડે, પેશાબ આ સંક્ષેપથી દ્રવ્ય શસ્ત્ર છે. હવે વિભાગ દ્રવ્ય શાસ્ત્ર કહે છે,

Page #142

[૧૨૩]
किंची सकाय सत्थं, किंची परकाय तदुभयं किंची। एयंतु दव्वसत्थं, भावेय असं जमो सत्थं ॥ ९६ ॥
કાંઇ અંશે પૃથિવીનુ શસ્ત્ર પૃથિવી અને તે તે સ્વકાય શસ્ત્ર છે. ( એટલે જુદા જુદા રંગની માટી વિગેરે એકઠી થાય તા પરસ્પર પીડાકારક છે. ) તથા પરકાય શસ્ત્ર તે પાણી વિગેરે પૃથિવીને અચેત બનાવે છે. અને અને સાથે તે પાણીથી ભીજાએલી પૃથિવી તે ખીજી પૃથિ વીનુ' શસ્ત્ર છે. આ મધાં દ્રવ્ય શરૂ છે. પણુ અસંયમ એટલે મન, વચન, કાયાને ખરાબ રીતે ઉપયેગમાં લેવાં તે ભાવ શસ્ત્ર છે. હવે વેદના દ્વાર કહે છે. पायच्छेयण भेषण, जंघोरु तहेव अंग वंगेसु । जहहुँति नरादुहिया, पुढवि काये तहा जाण ॥९७॥
જેમ પગ વિગેરે અંગ ઉપાંગમાં છેદન ભેદન કરવાથી માણસોને દુઃખ થાય છે. તેજ પ્રમાણે પૃથિવીકાયમાં પણ તે જીવાને વેદના જાણે! જો કે પૃથિવીકાયને પગ, માથું, ગરદન વિગેરે અંગે નથી તે પણ શરીરના છેદનથી વેદના અવશ્ય છે. એ પતાવે છે. नथियसि अंगुवंगा, तयाणु रुवाय वेयणा तेसिं । केसिंचि उदीरंति, केसिंचऽति वायए पाणे ॥ ९८ ॥
અડધી ગાથાના અથ ઉપર કહ્યો છે. પાલીના કહે છે. કેટલાક પૃથિવીકાયના જીવાને આરંભ કરનારા તે

Page #143

[૧૨૪] જીને વેદના ઉદીરે છે. અને કેટલાકના તે તેથી પ્રાણ પણ જાય છે. તે જ દષ્ટાંત ભગવતી સૂત્રમાં આપે છે. જેમકે ચાર દિશામાં ચકથી આણ ફેરવનાર ચકવર્તીની, સુગંધ પીસનારી થાવન મદમાતી બળવાન દાસી કાચા આમળા જેટલા પ્રમાણુવાળા સચિત્ત પૃથિવીની ગોળીને એકવીશ વાર ગન્ધપટ્ટમાં કઠણ શિલા પત્રક (પીસવાને પત્થર) વડે પીસે છે. તે પણ કેટલાક પૃથિવીકાયના જેને ફક્ત તેને સંઘટ્ટ થાય છે. કેટલાકને પરિતાપ અને કેટલાક મરે પણ છે. અને કેટલાક ને શિલાપત્રકને સ્પર્શ પણ થતું નથી. હવે વધદ્વાર કહે છે. पवयंतिय अणगारा, जय तेहि गुणेहि जोहिं अणगारा। पुढविं विहिंसमाणा, नहते बायाहि अणगारा ॥९९।।
અહિં કેટલાક જિનેતર સાધુ વેશને લઈને કહે છે કે અમે અનગાર છીએ, પ્રવ્રજિત છીએ પણ તેઓ નિર્વધ અનુષ્ઠાનરૂપ જે કૃ અનગાર કરે છે, તે તેઓ કરતા નથી. હવે તે અનગાર ગુણમાં કેમ નથી વર્તતા, તે બતાવે છે. તેઓ હંમેશાં મળદ્વાર તથા હાથ પગ સાફ કરવામાં પૃથિવી જીવેને વિપત્તિ કરનારા દેખાય છે. તથા બીજી રીતે પણ મળ દ્વારને નિલેપ કરવાને તથા દુર્ગધ રહિત કરવાને શક્ય છે. તેથી યતિ ગુણ કલાપથી શૂન્ય એવા અનગાને બેલવા માત્રથી જ યુક્તિ વિના અનગારપણું મળતું

Page #144

[૧૨૫ નથી. ( આથી એમ સમજાવ્યું કે યતિઓએ પૃથિવીકાયને પીડા ન થાય માટે હાથ ધોવા વિગેરેમાં માટીને ઉપયોગ ન કર. ) અહિં આ પહેલી ગાથાના પહેલા અર્ધ ભાગવડે પ્રતિજ્ઞા છે. પાછલી અડધી ગાથીથી હેતુ છે. તથા ઉત્તર ગાથાના અર્ધ વડે સાધમ્ય દષ્ટાંત છે. કે જૈનેતર યતિ પણાનું અભિમાન કરવા છતાં યતિગુણમાં પ્રવર્તતા નથી, કારણકે તેઓ પૃથિવીની હિંસામાં પ્રવર્તે છે. અને જે જે પૃથિવીની હિંસામાં પ્રવર્તે છે, તે યતિગુણામાં પ્રવર્તતા નથી. જેમકે ગૃહસ્થીઓ હવે દષ્ટાંતવાળું નિગમ ન કહે છે. अणगार वाइणी पुढविहिंसगा निग्गुणा अगारिसमा निदोसत्तिय मइला, विरह दुगंछाह मइलतरा ॥१०॥
અમે યતિ છીએ એમ બેલીને પૃથિવીકાયની હિંસા કરનારા યતિઓ ગ્રહસ્થાશ્રમી જેવાજ છે. સામાટે અર્થ કહે છે. સચેતના પૃથિવી છે. એ જ્ઞાનના અભાવમાં તેના સમારંભવડે દેલવાળા છતાં અમે નિર્દોષ છીએ એમ માનનારા પિતાના દોષ જોવામાં વિમુખ હોવાથી તેઓ મલીન હદયવાળા છે. છતાં ધાર્ટ્સ પણાથી સાધુજન આશ્રિત નિર્વદ્ય અનુષ્ઠાનવાળી વિરતિની નિંદા કરે છે. અને વધારે મલીન બને છે. આ સાધુ નિંદાથી અનંત સંસારીપણું બતાવ્યું જાણવું આ બે ગાથા સૂત્રમાં કહેલા અર્થને અનુસરનારી છતાં વધદ્વારના અવસરમાં નિયુક્તિકારે કહી છે. તેનું

Page #145

વ્યાખ્યાન પિતેજ કરવું તે ન્યાયયુક્ત છે કારણ કે ગાથા પિતે જ કહેલી છે. તે સૂત્ર નીચે બતાવે છે. '
लज माणा पुढो पास अणगारा मोत्ति एगे पवयमाणेत्यादि।
આ વધ કરે, કરાવ, અને અનુમોદ એમ ત્રણ પ્રકારે થાય છે, તે બતાવે છે. केई सयं वहंती, केई अन्नेहिंउ वहार्विति । केई अणु मन्नती, पुढविकायं वहेमाणा ॥ १०१॥
ગાથાને અર્થ સ્પષ્ટ છે તે પણ કહીએ છીએ. કેટલાક લેકે જીવને સ્વયં મારે છે. કેટલાક બીજા પાસે વધ કરાવે છે અને કેટલાક વધ કરતાને અનુમોદે છે. હવે તેને આશ્રિત બીજાઓને પણ વધુ થાય છે એમ બતાવે છે. जो पुढवि समारंभइ, अन्नेविय सो समारभइ काए। अनियाए अनियाए, दिस्सेय तहा अदिस्सेया॥१०॥ - જે પૃથિવીકાયને હણે છે તે તેને આશ્રય કરીને રહેલા પાહી તથા બે ઈન્દ્રિય વિગેરે ઘણું દશ્ય તથા અદશ્ય જેને હણે છે. જેમ કે ઉબર ( . ) તથા વડનું ફળ વિગેરે જે ખાય તે ફળમાં રહેલા બીજા ને પણ ખાય છે તેમ સમજવું કારણને લીધે અથવા અકારણ, મનથી ધારીને અથવા અણજાણે પૃથિવી અને હણે છે. અને તેને હણતાં દેખાતા છ દેડકા વિગેરે, તથા ન દેખાતા

Page #146

[૧૨]
એવા પાંચે વર્ણના પનક વિગેરે જીવાને હણે છે. હવે તે વધારે સ્પષ્ટ કરે છે.
पुढविं समारंभता, हणंति तन्निसिए य बहु जीवे । सुहुमेय बायरे य, पज्जत्ते या अप्पजत्ते ॥ १०३ ॥
પૃથિવીકાયના સમારંભ કરતાં તેને આશ્રયીને રહેલા સૂક્ષ્મ અને બાદર પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એવા અનેક જીવાને તે હણે છે. અહિં સૂક્ષ્માના વધ ખરી રીતે થો નથી. પણ પરિણામની અશુદ્ધિથી તેની નિવૃત્તિનું પચ્ચખાણ ન કર્યું હોય ત્યાં સુધી તેના વધના દોષ લાગે છે, હવે વિરતિદ્વાર કહે છે.
'
एवं वियाणि ऊ, पुढवीए निक्खि वंति जे दंडं । तिविहेण सव्व कालं, मणेण वायाए कारणं ॥ १०४ ॥ ઉપર કહેલા વચનને અનુસરે પૃથિવીના જીવાને જાણીને તથા તેના વધ તથા અંધ જાણીને પૃથિવીકાયના જીવાને હુણવાની વૃત્તિથી દૂર થાય છે. તે હવે પછીની ગાથામાં કહેવાતા અણુગાર થાય છે. તેઓ મન, વચન, કાયા, વડે પૃથિવીના જીવાને કાઈ દિવસ હણે નહિ. હુણાવે નહિં અને અનુ મેદના પણ ન કરે, આવુ. વ્રત જે આખી જી’દગી પાળે તે અણુગાર છે. ખાકી રહેલા અણુગારના લક્ષણા હવે કહે છે.
'- '+
गुत्ता गुत्तोहिं सव्वाहिं, समिया समिईहिं संजया । जयमाणगा सुविहिया, एरिसया हुंति अणगारा । १०५

Page #147

(૧૨૮) - મન, વચન, કાયા, એ ત્રણેને કબજામાં રાખવાથી ગુપ્તા તથા પાંચ સમિતિ તે ઈ ભાષા, એષણ, વિગેરેથી યુકત એટલે સમ્ય રીતે ઉભા થવું સુવું, ચાલવું વિગેરે ક્રિયામાં ઉદ્યમ કરનાર, તે સંયત સર્વ પ્રકારે નિર્દોષ યત્ન કરનારા તથા સમદર્શન વિગેરે અનુષ્ઠાન જેએનું સારું છે તે ગુણવાળા જેન અણુગાર હોય છે. પણ પૂર્વે બતાવેલા માત્ર નામથી જ અણગાર પૃથિવીકાયના જીવેને હણનારા શાકય મત વિગેરેના સાધુઓ ન લેવા. નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપે. સમાપ્ત થયે. હવે સૂત્ર અનુગમમાં અખલિતાદિ ગુણ યુક્ત સૂત્ર ઉચ્ચારવાનું છે. તે આ છે. .. अट्टे लोए परिजुण्णे दुस्सं हे अविजाणए अरिंस लोए पव्वहिर तत्थ तत्थं पुढो पास आतुरापरिताति ( सू०१४) ' પૂર્વને સંબંધ બતાવે છે. તેરમા સૂત્રમાં પરિણાતકર્મા મુનિ હોય છે. પણ જે કર્મના ભેદને જાણતા નથી તે અને પરિજ્ઞાત કર્યા પિતે ભાવ આર્ત હોય છે. તે બતાવે છે. વળી પહેલા સૂત્ર સાથે આ સંબંધ છે. સુધર્મ સ્વામી કહે છે કે હે જેબ! સાંભળ્યું, શું સાંભળ્યું ! તે કહે છે. પૂર્વ ઉદ્દેશામાં કહેલું છે અને આ પણ સાંભળ્યું છે કે “અટે વિગેરે તથા પરંપર સંબંધ આ પ્રમાણે છે. “જે રૂ ઘપ્તિ ળો સભા મતિ ફાતિ પર તે કેવી રીતે તે જેને સંજ્ઞાન

Page #148

(૧૨] હોય તે બતાવે છે. તે છ પીડાયલા છે. તેથી બતાવે છે.
ગ” આર્તના નિક્ષેપ ચાર પ્રકારે છે. નામ સ્થાપના સંગમ છે. જ્ઞશરીર, ભવ્યશરીર અને તે બેથી વ્યતિરિકતને આગમથી દ્રવ્યાત ગાડા વિગેરેના ચક્રમાં ઉદ્વીમૂળ ( ) માં જે લેહાને પાટે (ની) ચડાવે છે તે દૂર્ત છે. ભાવાર્ત પણ બે પ્રકારે છે. આગમથી આગમથી તેમાં આગમથી જ્ઞાતા તે આતે પદાર્થને જાણના અને ઉપગમાં રામનારો અને ન આગમથી દયિક ભાવમાં વતનારે તે રાગ દ્વેષરૂપ ગ્રહવડે ઘેરાયેલા અંતરા માવાળે પ્રિયન વિયેગ વિગેરે દુઃખ સંકટમાં નિમગ્ન ભાવાર્તા તરીકે ગણાય છે. અથવા શબ્દાદિ વિષયે જે વિષના વિપાક જેવા છે, તેમાં તેની આકાંક્ષા હોવાથી હિત અહિતના વિચારમાં શુન્ય મનવાળ હેવાથી ભાવાત્ત છે. તે કર્મને એકઠાં કરે છે. જેથી કહ્યું છે કે
सोइंदिय वसदृण भंते । जीवे किं बंधा किं. चिणाइ किं उव चिणाइ गोयमा ! अट्ट कम्म पगडीओ, सिदिलबंधण बद्धाओ धणिय बंधण बडाओ पकरेइ जाव अणादिअं चणं अणवदग्गं दीहमर चाउरंत संसार कन्तार मणु परि यहह ।
શ્રીવીરને પ્રશ્ન-હે ભગવાન! કાનથી સાંભળવાને રસી‘એ બની પીડાતા જીવ શું બાંધે છે. શું એકઠું કરે છે.

Page #149

(૧૩૦)
શું ઉપચય કરે છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ, આઠ કર્મની પ્રકૃતિએ જે શિથિલ બંધવાળી હોય તેને ગાઢ બંધનવાળી કરે છે. તે કયાં સુધી કે જેમ અનાદિ કાળથી રખડતે આવેલે તેમ અનંત કાળના લાંબા પંથના ચાર ગતિવાળા સંસાર કાંતા૨માં ભ્રમણ કરશે, એ પ્રમાણે બીજી ચાર ઈન્દ્રિયેના વિષયમાં તે સ્પર્શ ઇન્દ્રિય સુધી સમજવું. એ જ પ્રમાણે કેધ, માન, માયા, લેભ, દર્શન મેહનીય, ચારિત્ર મોહનીચ, વિગેરેથી ભાવ આર્ત સંસારી જીવે પણ ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરનારા જાણવા કહ્યું છે કે रागदोष कसाए हिं, इंदिए हिय पञ्च हिं। दहा वामोह णिजंण, अट्टा संसारिणो जिया ॥१॥
રાગ દ્વેષ અને કષા વડે પાંચ ઈન્દ્રિય તથા બે પ્રકારના મહનીય કર્મથી સંસારી જી પીડાયેલા છે. અથવા જ્ઞાન આવરણીય વિગેરે શુમઅશુભ જે આઠ પ્રકારનાં કર્મ છે તેનાથી પીડાયલે તે કેણ છે? તેને ઉત્તર કહે છે. અવકે તે હેક. એક, બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ ઈન્દ્રિ થવાળે જીવ સમૂહ તે અહિ લેક જાણ- લેક શબ્દના નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ભાવ, અને પર્યાય એ આઠ પ્રકારે નિક્ષેપ બતાવી તેમાં અપ્રશસ્ત ભાવ ઉદય વાળા લેકવડે અહિં અધિકાર કહે, કારણ કે જેટલું જન સમૂહ આર્ત છે તે સર્વ પરિઘુન નામ પરિપેલા નિસાર

Page #150

[૧૩૧) છે. ઔપશમિક વિગેરે પ્રશસ્ત ભાવ રહિત અથવા અન્યભિચારી મોક્ષ સાધન વિનાને છે.
( સભ્ય દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર તે મેક્ષને ઉપાય તેના વિના સંસારી જીવ માત્ર દુષ્ટ ભાવમાં રહી પિતે પીડાય છે. અને બીજાને પડી નવાં ચીકણું કર્મ બાંધી ચારે ગતિમાં અનંત કાળ ભમે છે.) પરિઘુન શબ્દ બે પ્રકારે છે. દ્રવ્યથી અને ભાવથી તેમાં ભાવથી સચિત્ત પરિઘુન તે જીણું શરીરવાળે બુઢે અથવા જીર્ણ ( જુનું) ઝાડ, અને અચિત્ત દ્રવ્ય પરિન તે જીર્ણ વસ્ત્ર વિગેરે અને ભાવ પરિઘન તે આદયિક ભાવનાના ઉદયથી પ્રશસ્ત જ્ઞાન વિગેરેથી રહિત કેમ વિકલ? અનંત ગુણની પરિહાણથી કહે છે. પાંચ, ચાર, ત્રણ, બે એક ઇંદ્રિયવાળા છ ક્રમથી જ્ઞાને વિકલ ( ઓછા જ્ઞાનવાળા) છે. તેમાં સાથી ઓછા જ્ઞાનવાળા સૂમ નિગેદના અપર્યાપ્ત છે. જે પ્રથમ સમયે ઉત્પન્ન થયેલા હોય તે જાણવા. કહ્યું છે કે – मर्व निकृष्टो जीवस्य, दृष्ट उपयोग एष वीरेण । सूक्ष्म निगोदा पर्याप्त, कानां सच भवति विज्ञेयः॥१॥
સૌથી ઓછા જ્ઞાનવાળા જીવને ઉપયોગ મહાવીર પ્રભુએ નિગદના અપર્યાપ્ત છને દેખે છે. એ જાણવું. तस्मात्प्रभृति ज्ञान विवृद्धि, दृष्टा जिनेन जीवनाम। लब्धिनिमित्तेः करणैः कायन्द्रिय वाङ्मनोहगभिः॥२

Page #151

(૧૩૨) ત્યાર પછી જીવેની લબ્ધિના નિમિત્ત કારણ તથા કોન્દ્રિય, મન, વચન, વડે જ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય છે, એમ જીનેશ્વરે દેખેલું છે. ૨ છે. હવે તે વિષય અને કષાયથી પીડાયલે. પ્રશસ્ત જ્ઞાન ઘુન (હી) કેવી અવસ્થાવાળે થાય છે, તે બતાવે છે. દુ ધ એટલે ધમની અને ચારિત્રથી પ્રાપ્તિ. સંબંધી જે બેધ તેને ઘણું મુશ્કેલીથી સમજાય છે (સમજવું દુર્લભ છે.) જેમ મેતાર્ય મુનિને સમજવું કઠણ પડયું હતું અથવા બ્રહાદત્ત ચક્રવર્તી માફક તેને બંધ આપે. મુશ્કેલ હતું તેને પૂર્વ ભવના ભાઈએ જ્ઞાનથી જાણું પોતે સાધુ બનીને તેને બોધ આપે પણ ઘણુ પ્રયાસ છતાં ન સમજાયાથી સાધુ થાકી ગયે પણ બ્રહ્મદત્ત ન સમયે અને ક્રર કર્મ કરી નરકમાં ગયે.) શા માટે આવું કરે? તે કહે છે. વિશિષ્ટ અવધ રહિત તે આ પ્રમાણે અજ્ઞાન બનેલે શું કરે છે? તે કહે છે. આ પૃથિવીકાય લેકને અતિશય પીડા કરે છે. તેના પ્રોજન માટે દવા વિગેરેથી પીડા કરતાં જુદી જુદી જાતનાં શસ્ત્રોવડે તે જેને ડરાવી તે તે ખેતી કરવી ખાણ ખેરવી, ઘર કરવું વિગેરે જુદા જુદાં કાર્યોમાં જરૂર પડતાં તે જેને પીડા કરે છે. તેવું ગુરૂ મહારાજ શિષ્યને કહે છે કે તું જે પૃથિવીકાયના ઉપરજ બધાને આશ્રય હોવાથી પ્રક એટલે મુખ્યત્વે પીડા પૃથિવીકાયનેજ થાય, તથા વ્યર્થ

Page #152

[૧૩૩]
ધાતુ ભય તથા ચલનમાં પણ થાય છે. એટલે ટીકાકારે વ્યથિતના એ અથ લીધા. પીડા કરવી અથવા ભય પમાડવા તથા પશ્ય શબ્દથી એક દેશમાં એટલે થાડાથી ખીજું રહેલું તે પણ લેવાય તે સિદ્ધાંત શૈલીવડે પ્રાકૃત ભાષાની રીતી પ્રમાણે ઘણા આદેશ લેવાય એટલે શિષ્યને કહ્યુ` કે. જો, શિષ્યે પૂછ્યું શું ? ઉત્તર-કાકે પાતાના પ્રત્યેાજનમાં પૃથિવી કાયને નિરતર પીઠે છે. )
આતુર શબ્દવડે સૂચવ્યું કે વિષય કસાય વિગેરેથી પીડાયલા જીવા (અહિ... પૃથિવીકાયના વિષય ચાલતા હોવાથી) તેને વારંવાર પીડે છે. બહુ વચનના નિર્દેશ કરવાનું' કારણ એ છે કે તેના આરબ કરનારા ઘણા છે. અથવા લાક શબ્દ છે તે દરેકમાં સંબંધ રાખે છે. એટલે કોઇ લેાક (જીવ સમૂહ) વિષય કષાયથી પીડાયેલ છે. ખીજે કાયથી પરિણું છે. કોઈ દુ:ખ સમાધ છે. અને કોઈ વિશિષ્ટ જ્ઞાન રહિત છે.
એ બધાએ દુ:ખી જીવા પેાતાની ઈચ્છાઓ પૂરી કરવા તથા સુખ મેળવવા આ પૃથિવીકાયના જીવાને અનેક પ્રકારના ઉપાચાવડે પરિતાપ ઉપજાવે છે એટલે ઘણી પીડા કરે છે ૫૧૪ા
શકા—એક દેવતા .વિશેષથી આધારવાળી પૃથિવી રહેલી છે. તે વાત માનવી શક્ય છે. પણ તેમાં અસંખ્યાત જીવાના સમૂહ રહેલા છે. એ વાત માનવી કઠણ છે. જૈનાચાય તે શા દૂર કરવા કહે છે.

Page #153

[૧૩૪] संति पाणा पुढोसिया लजमाणा पुढो पास अणगारा मोत्ति।एगे पवयमाणा जमिणं विस्वरुवेहिं. सत्थेहिं पुढवि कम्म समारंभेणं पुढविसत्थं समारंभे माणा अणेगरूवे पाणे विहिंसह (स० १५) ..
સંતિ શબ્દથી વિદ્યમાન છે. જી જુદા જુદા ભાવે અંગુ|ળના અસંખ્યય ભાગ સ્વદેહની અવગાહનાવડે પૃથિવીષયને આશ્રયીને રહ્યા છે. તેથી શાસ્ત્રકાર કહે છે કે પૃથિવી તે એકજ દેવતારૂપ નથી, પણ જેનું જુદા જુદા શરીરનું સંધાન થઈને પૃથિવી અનેક જીની બનેલી છે. તેથી સચેતનપણું અને અનેક જીને તેમાં આશ્રય છે. એવું પૃથિવીનું સ્વરૂપ ખુલ્લું બતાવ્યું છે. અને એ જાણીને તેના આરંભથી વર્તેલાને બતાવે છે કે તમે જે સાધુપણું કહેતા છે તે તે જેની રક્ષા કરે નહિતે લજજા પામશે.. અહિં લજજા બે પ્રકારે છે લેક સંબંધી તે વહુ સસરાની લાજ કાઢે છે. તથા સુભટ વિગેરે પિતાના અમલદારથી યુદ્ધમાં હારતાં શરમાય છે. તે અને તે કેત્તર લજજા તે સત્તર પ્રકારને સંયમ છે. તેથી કહ્યું છે કે
लज्जादया संयमबंभचेरमित्यादि। લાજ, દયા, સંયમ, બ્રહ્મચર્ય, વિગેરે એકાઈ છે લાજને અર્થ એ છે કે સંયમ અનુકાનમાં રહી તેની મર્યાદા પાલન કરીને બીજા ને ન પડવું. અથવા જનેતર સાધુ

Page #154

[૧૩૫
પૃથિવીકાયના સમારંભ રૂપ અસંયમ કરવાથી લજજા પામતા. એવા પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનીઓથી તથા પરોક્ષ જ્ઞાનીઓથી છે, તેમને તું જે તેવું શિષ્યને ગુરૂ કહે છે આ કહેવાથી સૂચવ્યું કે શિવે કુશળ અનુષ્ઠાન પ્રવતિના વિષયમાં રહેવું કે તેને તેઓની માફક લજાવું ન પડે, જૈનેતર જીવ દયાનું સ્વરૂપ જેવું બેલે છે તેવું કરતા નથી એ દેખાડવા જૈનાચાર્ય કહે છે કે જૈનેતરે પિતાને અમે અગાર એટલે ઘર તેનાથી રહિત એટલે અનગાર (યતિ) છીએ એમ બેલે છે. તે શાક્યમત વિગેરેના સાધુએ જાણવા. એમ બતાવે છે તે કહે છે કે અમેજ જંતુ રક્ષામાં તત્પર છીએ તથા અમે કષાય અજ્ઞાનરૂપ અંધકારને દૂર કર્યા છે. એ પ્રમાણે છેલનારા પ્રતિજ્ઞા માત્ર જે અનર્થનું મૂળ તે વ્યર્થ બોલે છે. જેમ કઈ અત્યંત સુચદ્ર ( ) તે ચેસઠ વાર માટીથી સ્નાન કરનારે અને ગાયના મડદાની શુચિને દૂર કરીને પાછ કર્મ કર ( ) ના કહેવાથી ચામડાં હાડકાં માંસ, સ્નાયુ વિગેરેને પિતાના ઉપયોગ માટે તેને સંગ્રહ કરે તેજ પ્રમાણે તેણે પવિત્રતાનું અભિમાન ધારણ કર્યા છતાં શું ત્યાગ્યું? કંઈજ નહિં તે પ્રમાણે શાકમત વિગેરેના સાધુઓ અનગાર વાદને વહન કરે છે. પણ અનગારના ગુણેમાં જરાપણ વર્તતા નથી અને ગ્રહસ્થની ચચીને જરા પણ ઉલંઘતા નથી એવું દેખાડે છે એનું આ સર્વજન

Page #155

[૧૩] પ્રત્યક્ષ એવું કૃત્ય પૃથિવી કાચના જેને જુદા જુદા પ્રકારના હળ કેદાળી, ખનિત્ર વિગેરેથી છને હણે છે. અને પૃથિવીકાયના સમારંભમાં પૃથિવીકાયના વડે પૃથિવીકાયના જીવેને હણવા સાથે તેને આશ્રયીને રહેલા બીજા જીવો પાણી વનસ્પતિ, વિગેરેને હણે છે. તેને ભાવાર્થ એ છે કે જીવ માત્રને બચાવવાની પ્રતિજ્ઞા કરી
વનુ વરૂપ જાણવાની દરકાર કરતા નથી અને ગ્રહસ્થ માફક પૃથિવી કાયને સમારંભ કરીને અનેક પ્રકારે પૃથિવીના બને તથા તેને આશ્રયી રહેલા અનેક ઈવેને હણે છે. આ પ્રમાણે શાક્ય વિગેરેનું પાર્થિવ જંતુ સાથે વૈરભાવ બતાવી તેમનુ અયતિપણું બતાવી હવે સુખના અભિલાષા વડે કરવું કરાવવું અનુમોદવું તથા તે ત્રણ કરણ સાથે
ગની પ્રવૃત્તિ બતાવે છે- तत्थ खल भगवया परिणा पर्वइया, इम्स चेव जीविअस्स परिवंदणमाणण पूयणाए जाइमरण मोयणाए दुक्खपडि घाय हेउ स सयमेव पुढवि सत्यं समारंभइ अन्नेहिं वा पुढवि सत्थं समारंभावेइ अण्णे वा पुढवि सत्थं समारंभंते समणु જાફ (સૂ૦ ૨૧). * ત્યાં પૃથિવીકાયના સમારંભમાં શ્રી વર્ધમાન સ્વામી ભગવાને આવું કર્યું છે કે હવે પછીના કહેવાતા કારણે વડે

Page #156

[१३७] સુખના અભિલાષીએ કરવા કરાવવા અને અનુસરવાવડે પૃથિવીકાયને સમારંભ કરે છે, તેનાં કારણે બતાવે છે. ( ૧ ) નાશવંત છવનના પરિવંદનમાનના પૂજન માટે તથા જન્મ મરણ અને મુકિત માટે તથા દુઃખને દુર કરવા માટે પિતે સુખને અભિલાષી અને દુઃખને દ્વેષી બની પિતે પિતાના વડેજ પૃથિવી શસ્ત્રને સમારંભ કરે છે બીજા, જી પાસે કરાવે છે. અને કરતાને અનુમદે છે. એમ અજ્ઞાન દશાથી પૂર્વકાળમાં કરી ભવિષ્યમાં કરશે એ પ્રમાણે મનવચન કાયાના કવડે જવું, આવી જેનીમતિ છે तेनु शु १.५ ते सतावे छे. ___ तसे अहिआए तसे अबोहिए सेतं संबुज्ज्ञ माणे आयाणीयं समुट्टाय सोचा खलु भगवओ अणगाराणं इह मेगसिं णातं भवति एस खलु गंथे एस खलु मोहे एस खलु मारे एस खलु णरए इच्चत्थं गड्ढिए लोए जमिणं विरूवरूवहिं सत्येहिं पुढवि कम्म समारंभेण पुढवि सत्थं समारंभमाणे अपणे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ, से बेमि अप्पेगे अंधमन्भे अपेगे अंधमच्छे अप्पेगे पायमभे अप्पेगे पायमच्छे अप्पेगे, गुप्फसबभे अप्पेगे गुप्फसछे अपप्रेगे, जंघमन्भे२ अप्पेये जाणुमल्भे२ अप्पेशे

Page #157

[१३८]
उरुमम्मे २ अप्पेगे कडिमम्भे २ अप्पेगे णाभिः मन्भे २ अप्पेगे उदर मधे २ अप्पेगे; पास. मन्भे २ अप्पेगे पिहिमभे २ अप्पेगे, उरमन्भे २ अप्पेगे हिययमभे २ अपेगे थणमन्भे २ अप्पेगे खंधमन्भे अप्पेगे पाहुमन्भे २ अप्पेगे हत्यमन्भे २ अप्पेगे अंगुलिमन्भे २ अप्पेगे गहमन्भे २ अप्पेगे, गीवमन्भे २ अप्पेगे हणुमन्भे२ अप्पेगे, हट्ठिमन्भे २ अप्पेगे दंतमम्भे २ अप्पेगे, जिभमभे २ अप्पेगे तालुमम्भे २ अप्पेगे गलम
भे २ अप्पेगे गण्डमभे २ अप्पेगे कण्णमभे २ अप्पेगे णासमभे २ अप्पेगे अच्छिमन्भे २ अप्पेगे भमुहमभे २ अप्पेगे णिडालमन्भे २ अप्पेगे सीसमन्भे २ अप्पेगे, संपसारए अप्पेगे, उद्दवए, इत्थं सत्यं समारंभ माणस्त इच्छेते आरंभा अपरिपणाता भवति (सू०१३)
ઉપર કહેલાં પાપને કૃત્યે જે પૃથિવીકાયને દુઃખ દેવા રૂપ છે તે કરવા કરાવવા તથા અનુમોદવાથી તેને ભવિષ્યકાળમાં અહિતને માટે થશે તેમ ધિલાભ (સમ્યકત્વ થી વિમુક્ત કરશે. કારણ કે પ્રાણી ગણના ઉપ મર્દનમાં પ્રવતેલાઓને છેડે પણ હિતને લાભ નહિં થાય. જે કંઈ ભગવાન પાસે અથવા તેના શિષ્ય ખરા સાધુ પાસે પૃથિવી

Page #158

[૧૩૯]
કાયના આરભને પાપરૂપ જાણીને લાવે છે તે આવું માને છે. જેણે પૃથિવીનુ જીવપણુ જાણ્યુ છે, તે પરમાર્થના જાણનારા સાધુ પૃથિવીકાયના શસ્રના સમારંભને અહિતપણે સારી રીતે જાણનારા પોતે સમ્યક્દન વિગેરે સ્વીકારીને બચાવે છે. હવે તે કેવા પ્રત્યયથી માને છે તે બતાવે છે. કાં તેા તે ભગવાન પાસે કાં તે કોઇ સાધુ પાસે સમજીને અચાવે છે. મનુષ્ય જન્મમાં તત્વના પ્રતિષ્ઠધ પામેલા સાધુઆએ આ જાણ્યુ છે. શુ જાણ્યુ છે ? તે તાવે છે. આ પૃથિવીકાયનું શસ્ત્ર જેના સમારભ અષ્ટ પ્રકારના કર્મ ના બંધ છે ખલુ શબ્દથી નિશ્ચે જાણવુ' તથા કારણમાં કા ના ઉપચાર કરવા તે નલાદક (ગંદું પાણી) જેમ પગને રાગી મનાવે છે તેથી પગ રાગ તરીકે જાણીતુ છે તે ન્યાયે પૃથિવીકાયના સમારભ માહનીય ક્રમના અધરૂપ છે. વળી મેહના હેતુ હોવાથી પૃથિવીકાયને સમારભ કારણુ અને આઠ કમ તે કાય છે એમ સૂચવ્યુ તે મેહનીય કર્મના એ ભેદ છે. અને અઠાવીશ પ્રકારની કમ પ્રકૃતિ છે. તે જાણવી. વળી મરણનું હેતુ હોવાથી મારરૂપ છે, એટલે પૃથિવી કાયને મારે તે પાતાના આયુક ના ક્ષય કરે છે. અર્થાત્ અકાળે મરે છે. તથા નરકના હેતુ હોવાથી તે ન છે. આપણા સ્હેવાસથી નીચે જે પૃથિવી છે તેમાં નરક છે, તેમાં સીમ'ત વિગેરે દુ: ખદાઈ સ્થાનામાં નરકના જીવા તરીકે

Page #159

[૧૪૦) રહી દુઃખ ભોગવે છે. આથી અશાતા વેદનીય કર્મ બાંધવાનું સૂચવ્યું. છે.
શંકા-એક પ્રાણુનો નાશ કરવાથી પ્રવૃત્તિમાં આઠ પ્રકારને કર્મબંધ કેવી રીતે થાય?
ઉત્તર-મરાતા જંતુના જ્ઞાનને રોકવાથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાય છે. એવી રીતે બધા કર્મોમાં જવું અને પુર્વે કહેલા જ્ઞાની સાધુઓએ બીજું પણ આવું જાણેલું છે, તે બતાવે છે. કે આહાર ભૂષણ તથા ઉપકરણને માટે તથા પરિવંદન, મનન, પૂજનને માટે અને દુખના પ્રતિઘાત માટે લેક ( પ્રાણીગણ) ઘેલું બનેલું છે. (કાર્ચ અકાર્યને જાણ નથી) આ પ્રમાણે અતિ પાપન સમૂ હના વિપાકરૂપ ફળ એવા પૃથિવીકાયના સમારંભમાં અજ્ઞાની અજ્ઞાનવશ મૂર્શિત થયેલે આવાં કાર્યો કરે છે. તે બતાવે છે. આ પૃથિવીકાયના જીવને વિરૂપ શસ્ત્રાવડે પૃથિવીકાયને સમારંભ કરતા પૃથિવીકાયના જીવને હણે છે. અને તેની સાથે પૃથિવી શસ્ત્રવિડે પૃથિવીનું નિકંદન કરે છે. અથવા હળ, કુદાળા વિગેરેથી અનેક પ્રકારે સમારંભ કરે છે. અને તેને હણતાં તેને આશ્રયીને રહેલા બે ઈન્દ્રિયાદિ જોને હણે છે. વાદીની શંકા આરેકા ( હદપાર જવાય છે, કારણ કે જે ન જુએ, ન સાંભળે, ન સૂઘે, ન જાય, તે કેવી રીતે વેદતા અનુભવે અને તે વાત અમે માનીએ?

Page #160

[૧૪૧]
આ બાબતમાં આચાય મહારાજ દષ્ટાંતથી સમાધાન
કરે છે. તમે પૂછ્યુ માટે પૃથિવીકાયની વેદના હું કહું છું, અપિ શબ્દ ચથાના રૂપમાં છે. જેમ કોઇ જન્મથી અધ અહેશ, મુ ંગા, કાઢીએ ૫શું, તથા હાથ પગ વિગેરે અવચનથી શિથીલ વિપાક સૂત્રમાં કહેલા દુઃખી મૃગાપુત્ર જેવા પુર્વે કરેલા પાપથી અશુભ કમ ઉયમાં આવતાં હિત અહિત, પ્રાપ્તિતથા ત્યાગથી વિમુખ સંવ` પ્રકારે દુઃખી જોતાં આપણને તેના ઉપર અતિ કરૂણા આવે તેજ પ્રમાણે અધ વિગેરે ગુણ યુકત દુખીને કોઇ ભાલાની અણીવર્ડ ભેદે છેદે તાપણુ તે બાપડા દુઃખી છે. અને છેદ્યાતા ભેદાંતે ન દ્વેષે ન સાંભળે અને મુંગાપણાથી ન રૂએ તે આપણે તેને વેદનાના અભાવ માનીશું ? અથવા તેમાં જીવના માવ માની શકાશે, એજ પ્રમાણે પૃથિવીના જીવા પણ અવ્યક્ત ચેતનાવાળા જન્માંધ, બહેરા, મુંગા, પંગુ વિગેરે ગુણેાવાળા પુરૂષ માફ્ક જાણવા અથવા જેમ પચેન્દ્રિય જીવા જે સ્પષ્ટ ચેતનાવાળા છે, તેમને કોઇપણ પગમાં ભેદે, છેડે એ પ્રમાણે ગુલ્ફ (ઘુંટણ) વિગેરેમાં પણ દુઃખ દે તથા. એજ પ્રમાણે જ ઘા, જાનુ, ઉરૂ, કટી, નાભી, પેટ, પડખાં, પીઠ, છાતી, હૃદય, સ્તન, સ્કંધ, બાહુ, હાથ, માંગળી, નખ, ગળુ, હડપચી, હાઠા, દાંત, જીભ, તાળવું, ગળું, ભ્રમણા, કાન, નાક, આંખ, ભ્ર, લલાટ, શિર વિગેરે અવય

Page #161

[૧૪ વમાં છેદન, ભેદન વિગેરે થતાં વેદના ઉત્પન્ન થતી દેખાય છે તેજ પ્રમાણે અતિશય મેહના અજ્ઞાનને ભજનારા, સ્યાનધિ (ઘેર નિદ્રા) ના ઉદયથી અવ્યક્ત ચેતનાવાળા પ્રાણુઓને અવ્યક્ત વેદના થાય છે એમ જાણવું. અહિં બીજું દષ્ટાન્ત કહે છે. જેમ કેઈ માણસ દુર્ણ બુદ્ધિથી જીને બેભાન કરે અને લેભાન કર્યા પછી તેને મારે અને જીવરહિત કરે તે તેની વેદના પ્રકટ દેખાતી નથી પણ તેને વેદના અપ્રકટ છે. એવું આપણે જાણીએ છીએ તેજ પ્રમાણે પૃથિવીકાયના જીને પણ જાણવું (દારૂ પીને ઘેલા થયેલા અથવા વ્યંતર વિગેરેથી ઘેલા બનેલાને જોરથી મારતાં તે વખતે તેને દુઃખ પૂરું પડતું દેખાતું નથી પણ ચેતના આવતાં તેને મારને પોતેજ સારી રીતે જાણી શકે છે. તથા શીશી સુંઘાડ ડેટર કાપક્પ કરે છે તે માલુમ પડતું નથી પણ તે નસા કરતાં વધારે વાર રહે તે પેલે સાક્ષાત્ દુઃખ અનુભવતે દેખાય છે. અથવા વધારે વાર ન રહે તે દરદીનાં પ્રાણ પણ જાય છે.) એ પ્રમાણે પૃથિવીના જીનું પણ જાણવું. હવે પૃથિવીકાયનું જીવતત્વ સાધીને તથા જુદાં જુદાં શસ્ત્રોના મારવડે પીડા થતી બતાવીને તેના વધમાં થતા મધને બતાવે છે.
(સેળમાં સૂત્રમાં સુગમ અર્થ ધારીને ટીકાકારે પૂરો અર્થ લખે નથી માટે છેડે ખુલાસે કરીએ છીએ કે તે

Page #162

[૧૪૩ અહિતને માટે અધીને માટે થાય છે. એવું જાણીને આદરવા ગ્ય ચારિત્ર વિગેરે લઈ સાધુ વિચારે છે કે જિનેશ્વરને તથા સારા સાધુઓને આ માલુમ છે કે પૃથિવીકાયની હિંસા તે કમને ગાંસડે, મેહ, માર, નર્ક છે. છતાં તેની અંદર લેક ગૃદ્ધ બનીને વિરૂપ શસ્ત્રોવડે પૃથિવીકાયને અનેક પ્રકારે દુખ દે છે. તે દષ્ટાંત બતાવે છે કે પૃથિવીકાય જી અંધ માફક નવસાવાળા માફક અવ્યક્ત ચેતનવાળા છે. તેને દુઃખ દે છે. જેમ તે આંધળાને પગ ઘુંટી–પીંડી ઝાંગ, જાનુ, નાભી, કેડ, ઉદરથી છેવટ માથા સુધી દુઃખ દે છે તેમ પૃથિવીકાયને દુઃખ દે છે. આ ભાવાર્થ છે.)
एत्थ सत्थं असमारभ माणस इच्छेते आरंभा परिण्णाता भवंति, तं परिणाय मेहावी नेव सयं पुढवि सत्थं समारंभेजा णेवण्णेहिं पुढवि सत्थं समारंभवेजा जेवण्णे पुढवि सत्थं समारंभते समणु લાઝા, ગતિ પુ િવાન સમારંભ રાતા भवंति से हु मुणी परिणात कम्मेत्ति बेमि (सू. ૨૭) છૂત પ્રિતીક કાર
અહિ પૃથિવીકાયમાં દ્રવ્ય અને ભાવથી ભિન્ન બે શસ્ત્ર છે તથા દ્રવ્ય શસ્ત્ર તે સ્વકાય અને પરકાય તથા બે રૂપવાળું બતાચું અને ભાવ શસ્ત્ર તે અસંયમ એટલે ખરાબ ધ્યાન તથા

Page #163

[૧૪૪ મન, વચન, કાયાને ખરાબ ઉપગ બતાવ્યો. આ બન્ને પ્રકારનું શસ્ત્ર ચલાવી ખોદવું, ખેતી કરવી વિગેરે સમાન રંભનાં કામે બંધ હેતુપણે જેમણે જાણ્યાં નથી તે અજ્ઞાત અને જેમણે જાણ્યા છે તે પરિજ્ઞાત છે. તે બતાવે છે. અહિં પૃથિવીકાયમાં બન્ને પ્રકારનું શસ્ત્ર ન ચલાવનારા પૂર્વે કહેલા સમારંભને પાપરૂપ જાણીને તેને ત્યાગેલા જે અણુગારે તે પરિત જાણવા. આ વચનથી એ સૂચવ્યું કે અહિંઆ વિરતિ એટલે એને દુઃખ ન દેવું તે બતાવ્યું. હવે તે વિરતિને ખુલે ખુલ્લી બતાવે છે. એટલે પૃથિવીકાચબા સમારંભમાં બંધ જાણીને મેધાવી (બુદ્ધિમાન) શું કરે? તે બતાવે છે. આ પૃથિવી શસ્ત્ર જે દ્રવ્યભાવે ભિન્ન છે, તે પિતે ન કરાવે ન અનુમોદે એ પ્રમાણે મન, વચન, કાય, તથા અતીત, અનાગત, કાળના પણ પચ્ચખાણ કરે કે મારે પૃથિવીકાયના જીને કઈ પણ રીતે દુખ ન દેવું વિગેરે. આ પ્રમાણે કરેલી નિવૃત્તિવાળો મુનિ છે, એમ જારવું પણ બીજા નહિ, હવે આ વિષયને સંકેલતાં કહે છે કે જેઓએ પૃથિવી જીવની વેદનાનું સ્વરૂપ જાણ્યું છે તથા પૃથિવી દવી ખેતી કરવી તેમાં કર્મબંધને હેતુ છે. તે જાણ્યું છે. તેથી જ્ઞપરિજ્ઞાવડે જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિઝાવડે તેને ત્યાગે તે મુનિ છે. આ પ્રમાણે અને પ્રકારની પરિક્ષાવડે જાણે તથા જે ત્યાગે તે આઠ પ્રકારના કર્મ

Page #164

(૧૪૫] બંધાય તે સાવદ્ય અનુષ્ઠાન ત્યાગવાથી તે પરિજ્ઞાત કમ મુનિ જાણ. પણ ન ત્યાગનારે શાકક્યાદિ મુનિ ન જાણુ.
ઢવીમિ શબ્દને અર્થે પૂર્વ માફકજ છે. શસ્ત્રપરિજ્ઞાને બીજો ઉદેશે પુરે થયે. પૃથિવીને ઉદ્દેશે પુરે થયે. હવે અપકાયને ઉદ્દેશે કહે છે. તેને સંબંધ આ પ્રમાણે છે. ગયા ઉદેશામાં અને તેમાં પૃથિવીકાયના જીવ સિદ્ધ કર્યા તેના વધમાં કર્મ બંધ બતાવ્યું અને છેવટે મેક્ષ માટે વિરતિ ધર્મ બતાવ્ય, તેજ પ્રમાણે હવે અનુક્રમે આવેલું અપકાયનું જીવત્વ અને તેના વધમાં બંધ અને કરવી જોઈતી વિરતિ બતાવે છે. આ પ્રમાણે બીજા અને ત્રીજા ઉદ્દેશાને સંબંધ છે. તેના ચાર અનુગ દ્વારા કહેવા તેમાં નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપામાં અપકાયને ઉદ્દેશ છે. અને જેવું પૂર્વ પૃથિવીકાય જીવનું સ્વરૂપ સમજાવવાને માટે નિક્ષેપ વિગેરે જે નવ દ્વાર કહ્યાં હતાં તે અહિં સમાન પણે હેવાથી તેજ કાયમ રાખી કંઈક વધારે બતાવવાની ઈચ્છાથી ઉદ્ધાર કરી નિર્યુક્તિકાર કહે છે. आउस्त विदाराई, ताई जाइं हवंति पुढवीए। . नाणत्ती उविहाणे, परिमाणु वभोग सत्थे च ॥१०॥
અપકાયના પૃથિવીકાયમાં બતાવ્યા પ્રમાણે નવદ્વારે છે. ફક્ત ભેદ એટલો જ છે કે વિધાન ( પ્રરૂપણું ) પરિમાણે, ઉપભેગ, શ, સંબંધમાં તે પૃથિવીથી જુદી રીતે છે એમ જાણવું. ચ શબ્દથી લક્ષણ વિષય છે. તુ શબ્દ નિશ્ચય

Page #165

[૧૪] વાચક છે, એટલે પૃથિવીકાય અને અપકાય ફક્ત વિધાન વિગેરેમાંજ જુદા છે બીજામાં નહિ એમ જાણવું. હવે વિધાન એટલે પ્રરૂપણ તે સંબંધી જુદાપણું બતાવે છે. दुविहा उ आउ जीवा, सुहमा तह बायरा य लोगंमि । सुहमाय सव्वलोए, पंचव य वायर विहाणा ॥१०॥ - અપકાયના જીવ લેકમાં સૂમ અને બાદર એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં સુમ બધા લેકમાં છે. પણ બાદરના પાંચ ભેદ છે. હવે તેની પ્રરૂપણા કરે છે. . सुडो दए य उस्ता, हिमे य महिया य हरतणु चेव। बायर आउ विहाणा, पंच विहा वणिया एए॥१०८
શુધ્ધદક તે તળાવ, નદી, સમુદ્ર, કુંડ, અવટ ( ) વિગેરેમાં રહેલું પણ તે એસસિવાયનુ જાણવું. અને રાતમાં અથવા પરોપીએ જે ઠાર પડે છે જેને ગુજરાતમાં ઝાકળ કહે છે. તે અવશ્યાય (એસ) છે. અને શિયાળામાં ઠંડા પુલના સમુહના સંપર્કથી જળ બાફીના ચેલા જેવું કઠણ થાય છે તે હિમ છે. અને ગર્ભ મહિનામાં સાંજ સવાર જે ધુમાડા જેવું પડે છે તે ધુમસ અથવા મહીકા કહેવાય છે અને શરદ તથા વર્ષના કાળમાં લીલી વનસ્પતિના ઉપર પાણીનાં બિંદુ પડે છે. તે જમીનના સ્નેહના સંપર્કથી ઉત્પન્ન થયેલે હરતનું કહેવાય છે. આ મુખ્ય - પાંચ ભેદ બાદર અપકાયના છે.

Page #166

[૧૪]
શંકા–પન્નવણા સૂત્રમાં બાદર અપકાયના ઘણુ ભેદે બતાવ્યા છે જેમકે કરા, થડે ઉને ખારક્ષત્ર, કટુ, અમ્લ, લવણ, વરૂણ, કાલોદ, ઉષ્કર, ક્ષીર, ધૃત, ઈશ્નરસ, વિગેરે ભેદ બતાવ્યા છે. તે શા માટે ? ઉત્તર-આ બધા ભેદ આદર અપકાયના છે ખરા, પણ બધા ભેદને પાંચ ભેદમાં જ સમાવેશ થાય છે જેમકે કરા કઠણ હોવાથી હિમમાં તેને સમાવેશ થાય છે અને બાકીનાઓને શુદ્ધોદકમાં સમાવેશ થાય છે, ફકત તેઓનું ભિન્નપણું સ્પ, રસ, સ્થાન, વર્ણ, વિગેરેમાંજ છે. (જેમ કે સમુદ્રનું પાણી માત્ર જુદા જુદા પાણીના પુલે તેમાં મળેલા હોવાથી સ્વાદમાં ખારું છે પણ તે શુધ્ધદકજ છે.) શંકા–જે એવી રીતે પાંચમાંજ બધાને સમાવેશ થતું હોય તે પન્નવણું સૂત્રમાં બીજા ભેદને પાઠ કેમ આવે?
ઉત્તર–સ્ત્રી, બાળ, અને મંદ બુદ્ધિવાળાને સહેલથી સમજાય તે માટે ભેદ પાડયા છે.
પ્રશ્ન- ત્યારે અહિં નિર્યુક્તિકારે કેમ ભેદ ન બતાવ્યા ?'
ઉત્તર--પ્રજ્ઞાપના અધ્યયન તે ઉપાંગ છે અને આ વચન છે. તેમાં બધા ભેદ લેવા ગ્ય છે. અને ત્યાં બધા ભેદે બતાવવાથી સ્ત્રી વિગેરેને વધારે લાભ થાય, અને નિર્યુક્તિએ તે સૂત્રના અર્થ સાથે એકતા કરે છે, તેથી લીધા નથી, તેથી અદોષ છે.

Page #167

[૧૪૮] ઉપર કહેલા બાદર અપકાયના સંક્ષેપથી બે ભેદ છે. પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા તેમાં અપર્યાપા તે વર્ણ વિગેરેને ન પામેલા અને પર્યાપ્ત તે વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શના આદેશવડે હજારે ભેદવાળા છે. અને તેથી સંયેય એનિ પ્રમુખ લાખ ભેદે થાય છે તે જાણવું. આ બધાની સંવૃત યોનિ જાણવી અને તે નિ સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર એમ ત્રણ ભેદે છે. તથા શીત ઉષ્ણુ, અને મિશ્ર એમ ત્રણ ભેદે છે. એ પ્રમાણે ગણતાં અપકાયની સાત લાખ નિ થાય છે. હવે પ્રરૂપણું પછી પરિમાણ દ્વાર કહે છે. जे बायर पजत्ता पयरस्स असंख भाग मित्ताते । सेसातिनि विरासी, वीसुं लोका असंखिजा ॥१०९
જે બાદર અપકાય પર્યાપ્ત છે તે સંવર્તિત લેક ખતરના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં જે પ્રદેશ રાશી છે તેના બબર છે. અને બાકીના જે ત્રણ રહ્યા તે પ્રથફ અસંખ્યાત લેકકશ પ્રદેશ રાશી પ્રમાણ જાણવા પણ તેમાં આટલું વિશેષ છે કે બાદર પૃથિવીકાય પર્યાપ્તાથી બાદર અપકાય પર્યાપ્ત અસંખ્યાત ગુણ છે, અને બાદર પૃથિવીકાય અપર્યાપ્તાથી બાદર અપકાય અપર્યાપ્ત અસંખ્યાત ગુણ છે, તેમજ સુક્ષમ પૃથિવીકાય અપર્યાપ્તાથી સુક્ષમ અપકાય અપર્યાપ્તા વિશેષ અધિક છે અને સુમિ પૃથિવીકાય પર્યાપ્તાથી સુક્ષ્મ અપકાય

Page #168

[૧૪૯ પર્યાપ્તા વિશેષ અધિક છે. હવે પરિમાણ દ્વાર કહ્યું. પછી ચ શબ્દથી સુચવેલું લક્ષણદ્વાર કહે છે. जह हथिस्त सरीरं, कलला वत्थस्स अहुणो ववनस्स होइ उदगंडगस्स य, एसुवमा सव्व जीवाणं॥११॥
શંકા–અપૂકાય જીવનથી તેનું લક્ષણ સમજાતું નથી જેમ પેશાબ વિગેરે દ્રવ્ય છે તેમ પાણી પણ અજીવ છે, - આચાર્યનું તે સંબંધી દષ્ટાંત સાથે સમાધાન–જેમ હાથણીના પટમાં ગર્ભ ઉત્પન્ન થવા સાથે દ્રવ છતાં તે ચેતન છેતેવી જ રીતે અપૂકાયનું પણ સચેતન પણું જાણવું. અથવા પક્ષીને તુર્ત ઉત્પન્ન થયેલા ઇંડામાં જ્યાં સુધી કઠણ ભાગ ચાંચ વિગેરે બંધાયા નથી ત્યાં સુધી ઘણું પાણી હોય છતાં તે ચેતન છે તેમ અપકાય પણ ચેતન છે એમ જાણવું. હાથણીને ગર્ભ તથા ઈંડાનું પાણી લેવાની જરૂર એટલીજ કે તેમાં વધારે પાણી હોવાથી સારી રીતે દ્રષ્ટાંત સમજાય છે. તુર્ત ઉત્પન્ન થયેલા એમ કહેવાથી સાત દિવસ સુધીનું લેવું ત્યાં સુધી જ, કલલ રહે છે પછી તે તે ગર્ભને ભાગ કઠણ થઈ જાય છે.
હવે અપકાયની સચેતનતા ઉપર અનુમાન કરે છે તે નીચે પ્રમાણે.
શસ્ત્રથી ન હણાયું હોય ત્યાં સુધી દ્રવપણું છે તેટલા માટે પાણી હાથણીના ગર્ભ કલલની માફક ચેતન છે. અહિં

Page #169

[૧૫] વિશેષણ લેવાથી પ્રસવણ વિગેરેને નિષેધ જાણ. તેજ પ્રમાણે બીજું અનુમાન પ્રગથી બતાવે છે.
અંડામાં રહેલા કલીની માફક પ્રાણીનું દ્રવપણું નાશ નથી થયું તેથી તે પાણી સચેતન છે. તથા પાણું જીવન શરીર છે. કારણ કે, છેદી શકાય છે, ભેદી શકાય છે, ઉરાડી શકાય છે, પી શકાય છે, ભગવાય છે, સુંધાય છે, સ્વાદ લેવાય છે, સ્પર્શ કરાય છે, દેખાય છે અને દ્રવ્યપણે છે. આ બધા શરીરના ધર્મો પાણીમાં છે માટે તે ચેતન છે. (આ બધે સંબંધ બતાવીને પાણી એ જીનું શરીર છે એમ બતાવ્યું.) અને આકાશ વર્જિને ભૂતના જે ધર્મ તે રૂપ આકાર વિગેરે પણ લેવા. સર્વ જગાએ આ દષ્ટાંત છે. સાસ્નાવિશાણ ( ) ના સમૂહની માફક જાણવું.
શંકા–રૂપપણું, આકારપણું, વિગેરે ધર્મો પરમાણુઓમાં પણ છે. તેથી તમારે હેતુ અનેકાંત દોષવાળે છે.
- ઉત્તર–એમ નથી કારણ કે અહિં છે, છેદ્યત્વ વિગેરે હતુ પણ સાથે લીધેલા છે અને તે બધું ઇન્દ્રિયના વ્યવહારને અનુપાતી (સાથે રહેનારા) છે. તે પ્રમાણે પરમાણુ નથી. આ પ્રકરણથી અતીન્દ્રિય પરમાણુને વ્યવછેદ કર્યો.
અથવા વિપક્ષજ નથી કારણ કે સર્વે પુલ દ્રવ્યનું દ્રવ્યશરીરને સ્વીકાર કર્યો છે. અને છેવ સહિત અને નજીવ સહિત આટલું વિશેષ છે. કહ્યું છે કે –

Page #170

[૧૫]
तणवो भाति विगार, मुत्त जाइत ओऽणिलंताउ सत्यासत्य हवाओ, निज्जीवसजीव रूवाओ ॥ १ ॥
અણુ અભ્ર વિગેરે વિકારવાળાં ભૂત જાતિપણાથી પૃથિવીથી વાયુ સુધી એટલે પૃથિવી, પાણી, અગ્નિ અને વાયુ એ ચારનાં શરીર શસ્ત્રથી હાયલા તે નિર્જીવ છે, અને શસ્ત્રથી ન હણાયલા તે સજીવ છે એ પ્રમાણે શરીરપણુ સિદ્ધ થતાં
પ્રમાણ થાય છે.
(૧) હીમ કાઇ જગાપર પાણી પણે હોવાથી ખીજા પાણીની માફક સચેતન છે.
(૨) અને પાણી સચેતન છે કારણ કે કોઇ જગાપર ભૂમિ ખાઢતાં દેડકાંની માફક ઉછળી આવે છે.
(૩) અથવા આકાશમાંથી પડતુ' પાણી સચેતન છે. કારણ કે તે આકાશમાં સ્વાભાવિક રીતે ઉત્પન્ન થતાં માછલાની માફક ઉછળી પડે છે.
ઉપર કહેલા બધા લક્ષણા અપકાયને મળતા આવતાં હાવાથી અપકાય સચેતન છે.
હવે ઉપભાગ દ્વાર કરે છે.
पहाणे पिय तह घोयणे य, भक्तकरणे अ से ए अं । आउ स उ परिभोगो, गमणा गमणे य जीवाणं ॥ १११
નહાવું, પીવું, ચેવું, રાંધવું', સીંચવુ તથા માવ વિંગેરેથી જવુ આવવુ તેમાં પાણી કામ લાગે છે. તેથી તેના

Page #171

[૧૫] ભેગના અભિલાષી છે આ કારણેને ઉદ્દેશીને અપકાયના વધમાં પ્રવર્તે છે, તે બતાવે છે. ए ए हिं कारणे हिं, हिंसंती आउ काइए जीव । सायं गवेसमाणा, परस्स दुवं उदीरंति ॥ ११२ ॥
સ્નાન, અવગાહન વિગેરે કારણે આવતાં ઇન્દ્રિયેન વિષયના વિષમાં મેહિત થયેલા છે નિર્દયપણે અપકાયના જેને હણે છે. કારણ કે પિતાના સુખની ઇચ્છા હોવાથી પારકાના હિત અહિતના વિચારથી શૂન્ય હેવાથી કેટલાક દિવસના સ્થાયી મનેતર જુવાનીના મદથી તપેલ ચિત્તવાળાની સારાસાર વિવેક રહિત, તથા વિવેક પુરૂષના સંસર્ગ રહિત રહીને પાણી વિગેરે ના દુઃખને ઉદીરીને પીવા કરે છે.
- एकं हि चक्षु रमलं सहजो विवेक,
શેર કરંવાદ્ધિતીથરા एतदद्वयं भुवि न यस्य स तत्वतोऽन्धा,
तस्थापमार्ग चलने वल कोपराधः॥ જેને સ્વભાવિક નિર્મળ વિવેક છે તે એક ચક્ષુવાળે કહેવાય છે. અને વિવેકવાળા પુરૂષને સંગ તે મનુષ્યને બીજી આંખ ગણાય છે. તે બેઉથી જે રહિત છે તે ખરેખરી રીતે જોતાં તે આંખવાળે હેય છતાં આંધળે જ છે તે તે પુરૂષ કદી ખરાબ રસ્તે જાય તે તેમાં તે બિચા

Page #172

[૧૫૩] રાને શું ગુને છે? (વિવેક તથા વિવેકી પુરૂષની સંગત વિનાને આદમી જરૂર આડે રસ્તે જાય છે.) હવે શસ્ત્ર કાર કહે છે. उरिंसचण, गालण, धावणे य उवगरण मत्त भंडेय । बायर आउक्काए, एयंतु समासओ सत्यं ॥ ११३ ॥
દ્રવ્ય અને ભાવ એ બે ભેદે શસ્ત્ર છે. અને દ્રવ્ય શસ્ત્ર પણ સમાસ અને વિભાગ એ બે ભેદે છે. તેમાં સમાન સથી દ્રવ્ય શસ્ત્ર આ છે. કુવામાંથી કેશ વિગેરેવ પાણી ઉંચે ચડાવવું તે ઊર્વ સિંચન છે. અને ઘન (ઘટ્ટ) મરૂણ (કમળ) વસ્ત્રથી ગાળવું તથા વસ્ત્ર વિગેરે ઉપકરણ ચર્મ કેશ, કડાયું, વિગેરે વાસણ ધોવાં વિગેરેમાં આ પ્રમાણે અનેક રીતે બાદર અપકાયનાં શસ્ત્રો જાણવા (એટલે આ કારણે જીવોને પીડા થાય છે.) ગાથામાં “તું” શબ્દ વિભાગની અપેક્ષાએ વિશેષણ અર્થ છે. હવે તે વિભાગથી બતાવે છે. किंची सकाय सत्थं किंची परकाय तदुभयं किंची। एयंत दव्य सत्थं, भावेय असंजमो सत्थं ॥ ११४॥
કિંચિત્ સ્વકાય શસ્ત્ર તે તળાવનું પાણી નદીના પાણીને દુખ દે અને કિંચિત્ પરકાય શસ્ત્ર તે, માટી, નેહ (તેલ વિગેરે) ખાર વિગેરે, પાણીના જીવને હણે છે. કિચિત ઉભય એટલે પાણીમાં મળેલી માટી વિગેરે બીજા પાણીના અને હણે છે, પણ ભાવશાસ્ત્રમાં તે પૂર્વે કહ્યા મુજબ

Page #173

[૧૫૪]
પ્રમાદીના, ખરાબ ધ્યાનવાળાના મન, વચન, કાયાએ પાળેલે અસયમ છે. બાકીનાં દ્વારા પૃથિવીકાયની માફ્ક જાણવાં તે કહે છે.
सेसाई दाराई, ताई जाई हवंति पुढवीए । एवं आउछे से, निज्जुती कित्तिया एसा (होइ ) ॥ ११५
નિક્ષેપ, વેદના, વધ, અને નિવૃત્તિ જેમ પૃથિવીકાયમાં બતાવ્યાં તેવી રીતે અટ્કાયના ઉદ્દેશામાં પણ નિર્યુક્તિ એટલે નિશ્ચયથી અથ ઘટના બતાવી છે. ( એટલે એમ જાણવુ કે અકાયના જીવાનો વધ કરવાથી બંધ થાય છે અને તે સમજી બુદ્ધિમાને અકાયના જીવાને દુઃખ ન દેવુ' એવા સર્વ વિરતિ ધર્મ સ્વિકારવા. ) હવે સૂત્ર અનુગમમાં અલ્પ્સખલિત વિગેરે ગુણયુક્ત સૂત્ર ઉચ્ચારણ કરવુ' તે નીચે પ્રમાણે.
सेमि, जहा अणगारे उज्जुकडे निघाय पडिवण्णे अमायं कुव्वमाणे वियाहिए ( सू० १८ )
પૂર્વ સૂત્ર સાથે આ સૂત્રના એમ સબધ છે કે ગયા ઉદ્દેશામાં છેલ્લા સૂત્રમાં પૃથિવીકાયના સમારભ ત્યાગે તે મુની એમ કહ્યું હતુ. પણ તેટલાથીજ સપૂર્ણ મુની ન થવાય તે બતાવે છે. સુધમ સ્વામી કહે છે કે “ મે ભગવાન પાસે પૂર્વે* સાંભળ્યુ. તેમાં આ પણ જાણવું. '' એટલે પૂર્વના સૂત્ર સાથે આ સૂત્રના સંબધ જોડાયે. મૂળમાં ‘મે’ શબ્દ છે તેના અથ ગુજરાતીમાં · તે થાય છે. એટલે પૃથિતિ

Page #174

(૧૫૫) કાય સમારંભ ત્યાગે અને તેની સાથે બીજું શું ત્યાગે તે સંપૂર્ણ અણગાર થાય. અથવા કે અણગાર ન થાય તે હું કહું છું.
" अणगारामोत्ति एगे पयवमाणेत्यादि"
જેમને ઘર નથી તે “અણગાર છે. અહીંઆ યતિ વગેરે શબ્દ છેડીને અણગાર શબ્દ લીધે તેનું કારણ બતાવે છે. ઘરનું ત્યાગવું તે મુનિપણામાં પ્રથમ ગણાય છે કારણ કે ઘરને આશ્રય કરે તે ઘર સંબંધી પાપ કૃ કરવાં પડે અને મુનિ તે નિર્દોષ અનુષ્ઠાન કરવાવાળા હોય છે તે બતાવે છે. બાજુ તે અકુટિલ સંયમ એટલે મનવચન કાયાની ખરાબ ચેષ્ટાને નિરોધ કરીને સર્વ પ્રાણીના રક્ષણ માટે પ્રવૃત્તિ કરવાથી દયાનું એક રૂપજ છે. અને બધી જગાએ તેની “અકુટિલ” (સરળ) ગતિ છે અથવા મેક્ષ સ્થાનમાં ગમન કરવા સરળ શ્રેણી જે અજુ શ્રેણી ગતિ કહેવાય છે તે મેળવવા સર્વ પ્રકારે સંવરવાળું સંયમ પાળવાથી મેક્ષ મળે. અહીં કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને સંયંમ તે સત્તર પ્રકરને બતાવેલા સરળ સાધુ માર્ગ તેને કરે આરાધે) તે ઋજુકારી છે. એનાથી એમ સૂચવ્યું કે સંપૂર્ણ સંયમ અનુષ્ઠાન કરનાર સંપૂર્ણ અણગાર છે આ મુનિ શું ફળ પામે તે બતાવે છે. યજન તે યાગ, નિયત એટલે નિશ્ચિત એ બે મળીને નિયાગ એટલે મોક્ષ માર્ગ, અહીં આ સંગત

Page #175

[૧૫૬] અર્થપણાથી ધાતુઓનું સમ્યગ્ર જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રરૂપ પણે સંગત છે. તે નિયાગ સમ્યક દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર્ય રૂપ મેક્ષ માર્ગ છે તેને સ્વીકારેલે તે નિયાગ પ્રતિપન્ન જાણ. પાઠાતરમા નિકાય પ્રતિપન્ન છે. એટલે નિર્ગત કાય તે દારિક વિગેરે શરીર જેનાથી અથવા જેમાં છે. તે નિકાય તેને પામેલી તેનું કારણ સમ્યફ દર્શન વિગેરે પિતાની શક્તિ પ્રમાણે અનુષ્ઠાન કરવાથી અને નિષ્કપટિપણે આચરવાથી તે અમાયાવી થાય છે તે બતાવે છે. અહિં માયા એટલે બધાં ધર્મ કાર્યમાં પિતાના વીર્યને ઉપગમાં ન લેતે, તેથી એમ સૂચવ્યું કે અમાયાવી એટલે ઉપર કહેલા વીર્યને ઉપયોગમાં લે તે અને અગ્રહિત, બેલ, વિર્ય એટલે સંયમ અનુષ્ઠાનમાં પરાક્રમ બતાવનારે અણગાર કહ્યો. આ વચનથી તેના સંબંધી બધા કષાયને પણ અપગમ (દૂર કરવું) જાણુ.
(આ આખા સૂત્રને સાર એ છે કે હે જંબૂ-પ્રભુ પાસે મેં સાંભળ્યું છે કે જેઓ સત્તર પ્રકારને નિર્દોષ સંયમ પાળે સમ્યદર્શન જ્ઞાનચારિત્રની આરાધના કરે તથા પિતાની શક્તિ ગોપવે નહિં તથા બધા કષાય વિગેરે દઈને છેડે તેમનેજ સાધુ જાણવા.) કહ્યું છે કેसोहीय उज्जुय भूयस्स धम्मो सुद्धस्त चिदुईत्ति.
પ્રાયશ્ચિત્ત તે નિષ્કપટીનું છે, અને ધર્મ પવિત્ર ભાવવાળાને છે. તે આ બધી માયા વેલડીને દૂર કરી શું કરે? તે કહે છે.

Page #176

[૧૫] जाए सडाए निक्खंतो तमेव अणुपालिज्जा વિદત્તાવિરત્તિ (ફૂ૨૨)
વધતા સંયમ સ્થાન કંડક રૂપવાળી શ્રદ્ધાવડે દિક્ષા લીધેલી તે આખી જીદગી સુધી પિતાની નિર્મળ શ્રદ્ધા પાળે કારણ કે પ્રાયઃ એ નિયમ છે કે પરિણામ ઉચ્ચ ભાવમાં ચડેલા હોય ત્યારેજ દિશા લે છે. અને પાછળથી સંયમ શ્રેણીને પામેલે તેને પરિણામ વધે ઘટે, અથવા બરાબર રહે તેમાં વૃદ્ધિકાળ કે હાનિકાળ એક સમયથી માનીને ઉત્કર્ષથી અંતર્મુહુર્ત જાણ પણ એથી વધારે કાળ સંક્લેશ કે વિશુદ્ધિ ન હોય. કહ્યું છે કેनान्तर्मुहूर्तकालमतिवृत्य शक्यं हि जगति संङ्क्लेष्टुम् નવો શi, guોણાભર તાર્થ ? उपयोग छय परिवृत्तिः, सानिर्हेतुका स्वभावत्वात् आत्मप्रत्यक्षोहि स्वभावो व्यर्थाऽत्रतक्तिः ॥ २॥
અંતમુહુર્ત કાળને ઉલંઘીને જગતમાં વધારે કલેશ કરવાને શક્તિમાન નથી તેજ પ્રમાણે આત્માને શુદ્ધ કરવાને પણ વધારે કાળ શક્ય નથી તે આત્માને અર્થે પ્રત્યક્ષ છે (તેથી વધારે વાર પરિણામ ન ટકે કંઈક ફેરફાર થાય. ૧
બે ઉપગની પરિવૃત્તિ તે સ્વભાવથી જ હેતુ રહિત છે. કારણ કે સ્વભાવ તે આત્માથી પ્રત્યક્ષજ છે. અને ત્યાં હેતુ બતાવવા વ્યર્થ જ છે. જે ૨ અને અવસ્થિત કાળ તે વૃદ્ધિ,

Page #177

[૧૫૮ હાનિ, લક્ષણવાળા બને અને યવ મધ્ય, અને વજી મધ એ બેની માફક આઠ સમય છે. ત્યાર પછી અવશ્ય બદલાય આ વૃદ્ધિ હાનિનું રહેલું પરિણામ તે કેવળી જાણે, પણ કેવળ જ્ઞાન વિનાને છાસ્થ જેને જણાય નહિ. જે કે પ્રવજ્યા લીધા પછીના કાળમાં સિદ્ધાંત સાગરને અવગાહન કરતે સંવેગ વૈરાગ્ય ભાવના ભાવિક અંતર આત્માવાળે કોઈ મુનિ વધતા પરિણામ ને ભજે છે. તે જ કહ્યું છેजह जह सुयमावगाहइ, अइ सय रस पसर
સંકુશમઉર્જા तह तह पल्हाइ मुणी, नव नव संवेग सडाए ॥१॥
મુનિ જેમ જેમ શ્રતને અવગાહ, ભણે) તેમ તેમ અતિશય રસના પ્રસરથી સંયુત અપૂર્વ આનંદને નવા નવા સંગની શ્રદ્ધાવડે પામે છે, તે પણ વધવાવાળા થડા અને ઉત્તમ ભાવમાંથી હેઠે પડનારા ઘણા તેથી કહીએ છીએ કે તે શ્રદ્ધા પાળે એટલે નિરંતર ઉત્તમભાવ વધારે, હવે તે કેવી રીતે પાળે, તે કહીએ છીએ, શંકા છોડીને પાળે, આ શંકા બે પ્રકારની છે. સર્વ શંકા અને દેશ શંકા આ સર્વ શંકામાં
નેશ્વરને માર્ગ છે કે નહિ? અને દેશ શંકામાં અપકાય વિગેરેના જીવે છે કે નહિ? કારણ કે પ્રવચનમાં વિશેષ પ્રકારે કહિને બતાવેલ છે. તેથી તથા સ્પષ્ટ ચેતના લિંગના અભાવથી જીવે નથી વિગેરે શંકાઓને દૂર કરી સાધુના

Page #178

[૧૫] સંપૂર્ણ ગુણોને પાળે. અથવા વિસ્ત્રોત બે પ્રકારે છે. દ્રવ્યથી નદી વિગેરેના ઝરણે જોરથી ચાલે છે તે, અને ભાવ વિસ્ત્રોત તે મેક્ષ તરફ સમ્યદર્શન વિગેરે ઝરણેથી મેક્ષ માર્ગમાં ચાલનારાઓને ઉલટું ગમન થાય (અધમભાવે પરિણમે), તેમને છોડીને સંપૂર્ણ અણુગારના ગુણેને ભજનારે થાય છે. તે પણ શ્રદ્ધા પાળવાના અર્થમાં છે. વળી– વિગત જૂદા રંગો” એટલે પૂર્વને સંબંધ જે માતા પિતા સાથે છે તથા પછલે સંબંધ જે સસરા વિગેરે સાથે છે તે બન્ને સંગને છેડીને શ્રદ્ધા પાળે તેમાં જેને આ ઉપદેશ દેવાય છે તે શંકા અથવા કુભાવના છેડીને શ્રદ્ધાનું પાલન કરવું તેને જ કહેવાય છે. તેથી એમ સમજવું કે જંબુસ્વામીને કહે છે કે તમે આવું સંયમનું રૂડું અનુષ્ઠાન કરશે એટલું જ નહિં પણ બીજ મહા સત્વવાળા પુરૂ થઈ ગયા તે પણ પૂર્વે આ પ્રમાણે કરતા હતા તે બતાવે છે.
પોથા વર મા વહિં (જૂ૦ ૨૦ )
પરિષહ, ઉપસર્ગ, કષાય, તેમની સેનાના વિજયથી વીરપદ પામેલા અને મહાન પંથ સમ્યદર્શન વિગેરે રૂપ મોક્ષમાર્ગ જે જિનેશ્વર વિગેરે પુરૂએ વારંવાર વાપરેલે તેને અનુસરીને વીર્ય વાળા બની સંયમ અનુષ્ઠાન કરે છે. તેથી ઉત્તમ પુરૂષથી આ માર્ગ ઉપયોગમાં લેવાય છે. એવું બતાવી તેમણે પાડેલા માર્ગમાં વિશ્વાસવાળા,

Page #179

[૧૬૦]
શિષ્યા, સંયમ અનુષ્ટાન સુખથીજ કરશે, ઉપદેશ કર્યાં પછી કહે છે, કે લેક વિગેરે છે તેમાં તમારી બુદ્ધિ અકાયના જીવ વિગેરે વિષયામાં અસસ્કારી હાવાથી ન પહોંચે તે પણ ભગવાનની આજ્ઞા છે. તેથી માનવુ' જોઇએ તે કહે છે.लोगंच आणाएं अभिसमेचा अकुओ भयं ( જૂ૦ ૧૧ )
અહિ' લેાક શબ્દથી ચાલતા પ્રસંગે અકાયના વિષય હાવાથી અકાયનેજ લેવે તે અપ્કાયલેને અને ‘ચ શબ્દથી અન્ય પદાર્થો ને આજ્ઞાડે એટલે જિનેશ્વરનાં વચનની બહુ માન્યતાથી સારી રીતે જાણીને આ અપ્લાયના જીવા છે. એવુ' માનીને તેમને કોઇ પ્રકારે ભય ન થાય એવા અકુતા ભય સંયમ પાળવા અથવા અમ્રુતા ભય એટલે અકાય જીવના સમુહ છે તે કોઇથી ભય ન વાંચ્છે, કારણ કે તેમને પણ મરણની બીક લાગે છે. માટે ભગવાનની આજ્ઞાથી તેની રક્ષા કરવી તેમની રક્ષા માટે શુ કરવુ તે કહે છે.
से बेमिव सयं लोग अभाइक्खिजा णेव अत्ताणं अभाइक्खिज्जा, जे लोयं अभाइक्ख, से अत्ताणं अमाइक्खड़, जे अत्ताणं अमाइक्खड़, से लोयं अभाइक्खह ( सू० २२ )
',
સુધાં સ્વામી કહે છે કે હું જબુ જેમે' ભગવાન પાસે સાંભળ્યું છે. તેજ તને કહું છું પણ કલ્પના કરીને નથી

Page #180

[૧૧] કહેતે, આ અપ કાય જીવને સમૂહ જીવ છે એમ હું જે કહું છું તે અચરને ચેર કહેવા માફક જુઠું નથી કહેતા, કેઈ એમ કહે કે, અપકાય છવ, નથી, ફકત ઘી, તેલ, વિગેરે જેમ ઉપકરણ છે તેમ તે ઉપ કરણ માત્ર છે. આ અસત્ અભિગ છે. કારણ કે હાથી વિગેરેમાં પણ કરપણું આવી જશે તેથી શંકા થશે કે હાથીમાં જીવ છે કે નહિ ? ( શકા–આજ અભ્યાખ્યાન છે કે તમે અને જીવપણું આપે છે. આચાર્યનું સમાધાન; એમ નથી. અમે પૂર્વે પાણીનું સચેતન પણું સિદ્ધ કર્યું છે. જેમ આ શરીરને હું વિગેરે હેતુ સહિત આત્મા અધિષ્ઠિ ત છે એટલે શરીરથી આત્મા જુદી છે. એવું પૂર્વે સાધ્યું છે. એ જ પ્રમાણે અપકાય પણ અવ્યકત ચેતન વડે પૂર્વે સચેતન સાથે છે. અને સાધેલાને અભ્યાખ્યાન કહેવું તે ન્યાય નથી, વળી વાદી કહે છે કે આત્માને પણ શરીરને અધિષ્ઠાતા માનવે તે અભ્યાખ્યાન છે. કારણ કે તે ક્રિયા કરતે યુક્તિમાં ઘટતે નથી, એટલા માટે કહે છે. આત્માને શરીરને અધિષ્ઠાતા એટલે હું જ્ઞાનથી અભિન્ન ગુણવાળે પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છું, એવું દરેક જાણે છે તેથી તેને ન લેપે.
શંકા-આ અમે કેવી રીતે જાણીએ કે આત્મા શરીરમાં ઘરના માલીક માફક રહેલો છે?
ઉત્તર-ભૂલાવાના સ્વભાવવાળો દેને પ્રિય હેવાદિ !
૧૧

Page #181

[૧૯૨]
આગળ કહેલુ છતાં ફરીને કહેવડાવે છે. ફરીથી સાંભળ, જેમકે આ શરીર કોઈથી લવાયુ` છે, તેને સ ંબંધ આ શરીર સાથે છે. તેથી કટ્ટ, લેાહી, અંગ, ઉપાંગ વિગેરે પરિતિને પામેલાથી અન્ન વિગેરે માફક છે, તેવીજ રીતે કાઇ સધિ રાખનારાથીજ ઉત્ક્રુષ્ટ (ત્યજાયલ') છે. લીધેલુ હાવાથી અન્ન મળ ( વિષ્ટા ) ની માફ્ક છે, વળી તેજ પ્રમાણે જ્ઞાનની ઉપલબ્ધિ પૂર્વક પરિસ્પ ́k ( શરીરનુ` હલન ચલન ) પણ ભ્રાંતિ રૂપ નથી, કારણ કે પરિસ્પŁપણે થવાથી તમારાં વચન જેમ બુદ્ધિપૂર્વક અદલાય છે, તેમ; વળી ચેથું અનુમાન કહે છે. અંદર રહેલા માલિક છે તેના વ્યાપારને ભજમારી ઇન્દ્રિયા છે. કરણપણે હોવાથી, જેમ દાતરડું વિગેરે, ઉપયાગપૂર્વક હાથથી ચાલે તેમ આ છે. આ પ્રમાણે ચાર અનુમાન પ્રમાણ આપીને જીવને શરીરની અંદર રહેલે સિદ્ધ કર્યો, તે પ્રમાણે કુતર્ક માર્ગોને અનુસરનારા હેતુની માળા ( શ્રેણી ) ને સ્યાદ્વાદ કુહાડાવડે દરેક આત્માથી એ ઉચ્છેદ કરવા, અર્થાત્ ( નાસ્તિકાને જીવ સત્તા સિદ્ધ કરી આપવી ) એ પ્રમાણે જો ઉત્પત્તિ અને પ્રાપ્ત થએલે આત્મા શુભ અશુભ ફળને ભોગવનારા જાણવા છતાં કોઇ ન માને, તે એ પ્રમાણે થતાં જે અજ્ઞ છે તથા કુતર્ક રૂપ તિમિરથી જેનાં જ્ઞાન ચક્ષુ હણાયાં છે, તે અષકાયના જીવને ન માને, તે અપકાયને ન માનતાં સ પ્રમાણથી સિદ્ધ એવા આત્માને પણ ઉડાવે છે! એટલે જે એમ કહે છે, કે હું નથી, તે

Page #182

[૧૬૩]
પેાતે સામર્થ્યથી અકાયના જીવાને પણ ન માને, કારણ કે આત્માની અંદર હાથ વિગેરે અવયવ યુક્ત શરીર અધિછાતા છે છતાં તેને ઉડાવે છે, તેા પછી જેનુ' ચેતના લિંગ અવ્યક્ત છે એવા અપકાય જીવાને ઉડાવે એ તા સહેવુજ છે.
આ પ્રમાણે અનેક દાષા આવતા જાણીને બુદ્ધિમાન પુરૂષ અપકાય નથી, એવુ' ખાટુ' ન બેલવું, એવુ વિચારીને અપકાયમાં પણ જીવ છે, એમ સમજીને અપકાયના આરંભ સાધુઓએ ન કરવા, પણ ઐદ્ધ મત વિગેરેના સાધુએ તેનાથી ઉલટા એટલે અપકાયની હિંસા કરનારા છે, તે અતાવે છે.
लज्जमाणा पुढो पास अणगारा मोत्ति एगे पवयमाणा जमिणं विरूवरूवे हिं सत्थे हिं उदय कम्म समारंभेणं उदय सत्यं समारंभ माणे अणेग रूदे पाणे विहिंसह । तत्थ खलु भगवता परिण्णा पवेदिता । इमस्स चैव जीवियस्स परिवंदण माणण पूपणाए जाइ मरण मोयणाए दुक्ख पडिघाय हे से सयमेव उदय सत्यं समारभति अण्णे हिंवा उदय सत्थं समारंभावेति अण्णे उदय सत्थं समारंभ ते समजु जाणति । तं से अहियाएं तं से अबो हि ए। से तं सं युज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय

Page #183

[૧૬] सोचा भगवओ अणगाराणं अंतिए इह मेगे सिंणायं भवति-एस खलु गंथे एस खलु मोहे एस खलु मारे एस खलु णरए इचत्थं गड्ढिए लोए ज. मिणं विरू वस्वे हिं सत्थे हिं उदय कम्म समारंभेणं उदय सत्थं समारंभ माणे अण्णे अणेग स्वे पाणे विहिं सइ । से बेमि संति पाणा उदय निस्सि या જાવા મળે (ફૂ૦ ર૩)
અન્ય સાધુઓ પિતાની પ્રવજ્યાને લજાવનારા અથવા સાવદ્ય અનુષ્ઠાનથી લજજા પામેલા જુદા પડેલા શાક્ય, ઉલક, કણભુ, કપિલ, વિગેરેના જે મુનિઓ છે તેમને તું જે, એવું R E , “ જાય, જૈનાચાર્ય શિષ્યને કહે છે. અવિવક્ષિત કર્મવાળા છતાં અકમક થાય છે. જેમકે તું જે, મૃગ દેડે છે. એ પ્રમાણે બીજી વિભક્તિના અર્થમાં પહેલીને પ્રત્યય છે. તેને અર્થ આ છે કે શાક્ય વિગેરે સાધુઓ દિક્ષા લીધેલી છે છતાં સાવધ અનુષ્ઠાન કરે છે. એવા જુદા જુદા પડેલાને તું જે, તેઓએ જેનાવડે સાધુને અગ્ય આચરણ કર્યું તે આ પ્રમાણે બતાવ્યું, તે કહે છે કે અમે સાધુ છીએ એવું કેટલાક શાયાદિ બતાવે છે તે વ્યર્થ બતાવે છે. કારણ કે તેઓ ઉભેચન, અગ્નિ વિદયાપન, વિગેરે શસ્ત્રોથી સ્વકાય અને પરકાય એ બે ભેદથી ભિન્ન શસ્ત્રોવડે ઉદક કમ (પાણીને દુઃખ દેવું) કરે છે. ઉદકના કર્મ સમારંભ વડે અથવા

Page #184

[૧૫] ઉદકમાં શસ્ત્ર તે ઉદકજ શસ્ત્ર ચલાવે છે. અને તેથી તે કર્મ કરતાં વનસ્પતિ તથા બેઈન્દ્રિય જીવ વિગેરે હણે છે. ત્યાં આગળ નિ કરીને જિનેશ્વર દેવે પરિજ્ઞા બતાવી છે કે જેમ આ જીવિતવ્યનાજ પરિવંદન, માનન, પૂજન, જન્મ મરણથી મૂકાવાને માટે તથા દુઃખને નાશ કરવા જે કરે છે તે, બતાવે છે. પિતે પાણીના છને સમારંભ કરે છે, બીજાઓ પાસે સમારંભ કરાવે છે. અને સમારંભ કરનારાને અનુદે છે. તે કરવું કરાવવું અનુમેદવું અને તેનાથી અપકાયના જીને દુઃખ થાય છે, તેનું ફળ આ પ્રમાણે છે. અહિત માટે અધિલાભ માટે અર્થાત પાણીના જીને દુઃખ દેનારનું અહિત થાય છે તથા સમ્યકત્વ (ધર્મ બીજ) નાશ થાય છે. આ બધું સમજનારે પુરૂષ ગ્રેહણ કરવા ચોગ્ય સમ્યફ દર્શન વિગેરે સારી રીતે ભગવાન અથવા સુસાધુઓ પાસે સાંભળીને આ લેકના કેટલાક સાધુઓને જે જાણપણું થાય છે તે બતાવે છે. - આ અપકાયને દુખ દેવું તે ખરેખર ગ્રન્થ, (પાપને સમૂહ એકઠા થે) મેહ, માર, નર્ક છે. છતાં તેને અથે વૃદ્ધ થયેલ લેક પાણુને દુખ દેનારાં વિરૂપ શસ્ત્રોવડે પાણીને દુઃખ દેવા સાથે તેને આશ્રી બીજા અનેક જીવને જુદી જુદી રીતે હણે છે, તે બધું પૂર્વ માફક જાણવું. ફરીથી સુધમાં સ્વામી કહે છે કે આ અપકાય સંબંધી તત્વનું

Page #185

[૧૬] વૃત્તાંત મેં પૂર્વે સાંભળ્યું તે ઉદકમાં રહેલા પ્રાણીઓ પિરા, મત્સ્ય વિગેરે જે જીવે છે તેને પણ પાણીના સમારંભ કરનારે હણે છે. અથવા બીજે સંબંધ આ છે કે પૂર્વે કહેલું ઉદક શાસ્ત્ર આરંભતે બીજા અનેક જીને અનેક રીતે હણે છે.
શંકાએ કેવી રીતે જાણવું શક્ય છે? ઉત્તર-જીવે છે. તે અમે પૂર્વે કહી ગયા છીએ. શંકા–તે કેટલા છે.? ઉત્તર-છ અનેક છે.
અહિંઆ જીવનું ફરી ઉપાદાન ઉદકમાં રહેલા ઘણા આવે છે તે જણાવવા માટે કર્યું છે તેથી એમ સમજવું કે એક એક જીવ ભેદમાં ઉદકને આશ્રી અસંખ્યાત પ્રાણીઓ છે. એ પ્રમાણે તેઓ અપકાય સમારંભ કરતાં તે પુરૂષ પાણને તથા પાણીના આશ્રયના ઘણા અને મારનારા થાય છે. તે જાણવું.
હવે શાકયાદિ ઉદક આશ્રિત બેઈન્દ્રિય ને ઈ છે છે પણ ઉદકને નહિ, તે બતાવે છે.
इहं च खलु भो! अणगाराणं उदय जीवा વિધવા (દૂ૦ ૨૪) - અહિં આ જ્ઞાતપુત્ર મહાવીર તેના પ્રવચન તે બાર અંગ જે ગણી પિટક નામે ઓળખાય છે. તેમાં સાધુઓને બતાયું છે કે ઉદકરૂપ જીવ છે અને “ચ” શબ્દથી તેને

Page #186

[૧૭]
આશ્રિત પિરા છેદનક, લેદ્રણક, ભમશ, માછલાં વિગેરે અનેક જીવે છે. તેમાં અવધારણું ફળ આ છે કે જૈન શાસ્ત્ર માફક બીજામાં આવી રીતે પાણીના છ સિદ્ધ નથી કર્યા.
શંકા–જે એમ હોય, કે પાણી જ જીવ છે તે તેને વારંવાર પરિગ કરતા સાધુઓ પણ પાણીના જીના ઘાતક સિદ્ધ થશે?
ઉત્તર–એમ નથી પણ અમે પાણીના સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર એમ ત્રણ ભેદ માનીએ છીએ અને અચિત્ત, અપકાયને ઉપભેગા થાય, એવી વિધિ છે. પણ સચિત્ત અથવા મિશ્ર પાણે સાધુ ન વાપરે.
પ્રશ્ન-આ પાણી અચિત્ત સ્વભાવથી થાય છે કે શસ્ત્રના
સંબંધથી ?
ઉત્તર-બન્ને પ્રકારે. એમાં જે અપકાય સ્વભાવથી અચિત્ત છે, તેને જે બાહ્ય શાસ્ત્રને સંપર્ક ન થાય, તે તેને અચિત્ત જાણનારા પણ કેવળજ્ઞાની મન ૫ર્યાયજ્ઞાની અવધિ તથા શ્રતજ્ઞાની મુનિએ પણ તેને વાપરે નહિં; કારણ કે તેથી મર્યાદા તુટી જવાની બીક રહે છે. જેમકે ગુરૂ પરંપરાથી સાંભળીએ છીએ કે, ભગવાન શ્રી મહાવીર પૂર્ણ નિર્મળ પાણીથી ઉલસત્ તરંગવાળે તથા શેવાળ સમૂત્ર વિગેરે જીવ રહિત અને જેમાં બધા પાણીના જીવે અચિત્ત થઈ ગયેલા છે એવો એક અચિત્ત પાણીથી ભલે મેટે કુંડ દેખીને

Page #187

[૧૮] પણ ઘણીજ તરશથી પીડાતા પિતાના શિષ્યને તે પાણી પીવાની આજ્ઞા ન આપી તથા અચિત્ત તલનું ગાડું સ્થાન લના પરિભેગની અનુજ્ઞા અનવસ્થા દેષના રક્ષણને માટે ન આપી શ્રુતજ્ઞાનનું પ્રમાણપણું બતાવવા માટે, કારણ કે સ્વભાવથી અચિત્ત અપકાય કેવળ જ્ઞાનથી જ જણાય, પણ શ્રતજ્ઞાનથી ન જણાય, અને સાધુઓને શ્રુતજ્ઞાનપણે ચાલવાનું હેવાથી તે જ પ્રમાણે કર્યું, જેમકે સામાન્ય શ્રુતજ્ઞાની હોય તે બાહ્ય ઈન્જનના સંપર્કથી ગરમ થયેલું તેજ અચિત્ત જળ છે એમ માને છે. પણ લાકડાના તાપ વિના પાણી પિતાની મળે અચિત્ત ન થાય એમ વ્યવહાર છે. બાહા શસ્ત્રના સંપર્કથી જુદા પરિણામને પામેલું એટલે તેને વર્ણ ગંધ વિગેરે બદલાય તે અચિત્ત થયેલું કહેવાય, અને તેજ સાધુએને વાવરવું કલ્પ, હવે તે શસ્ત્રો બતાવે છે.
सत्थं चेत्थं अणुवीइ पासा, पुढो सत्थं पर्वइयं (ફૂ૦ ૧).
જેનાથી પ્રાણીઓ શસ્ય થાય (મરાય) તે શસ્ત્ર, તે ઊંચે ચડાવવું ગાળવું ઉપકરણ છેવા અને પિતાની કાયા વિગેરેથી જે પૂર્વ અવસ્થાથી વિલક્ષણ રૂપવાળા થવું, તે જેના વડે થાય, તે પાણીનું શસ્ત્ર કહેવાય, જેમકે અગ્નિ પુદ્ગલ અંદર જવાથી ડું પિંગળ (પીળું) પાણી ગરમ થાય છે, તે ગંધથી પણ ધુમાડાના ગંધ જેવું થાય છે. રસથી પણ

Page #188

[૧૬]
વિરસ થાય છે, અને સ્પર્શથી ઉષ્ણ હોય છે. તથા ત્રણ ઉકાળા ( ઉભરા ) આવેલ હાય, એવુ· ખરાખર ઉકાળેલુ પાણી હોય તે ક૨ે છે, શિવાયનું નહિ. વળી કચરા કરીષ ( છાણાં ) ગસુત્ર ઉષ વિગેરે તથા ઇન્ધન ( લાકડાં ) થી સ્તાક અને મધ્ય એવા ઘણા ભેન્નથી એટલે ઘેાડામાં થોડુ નાંખે એવી ચાલગીની ભાવના કરવી એ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારનું શસ્ત્ર છે. અહિં‘આ ‘ચ' શબ્દ અવધારણ અથમાં છે. તેથી એમ જાણવુ` કે પૂર્વ ખતાવેલાં ત્રણ શસ્ત્ર એટલે પાણીના જે કપડાં વિગેરે ધાવાથી સ્વભાવ મદલાય તે સ્વકાય શસ્ત્ર તથા અગ્નિથી તપાવેલું તથા કચરા વિગેરેથી મળેલુ એવુ ત્રણ પ્રકારનુ પાણી જે અચિત થયેલું હાય તેજ લેવુ. આ અપકાયના વિષયમાં વિચારીનેજ અમે આ એનુ શસ્ત્ર છે તેજ બતાવ્યું. પશ્ય ક્રિયાપદવડે શિષ્યને પ્રેરણા કરી કે તે તુ જો ( કે આ પાણીનાં શસ્ત્ર છે. ) તેજ બતાવે છે કે ૨૫ મું સૂત્ર છે તેમાં જુદાં જુદાં ઉત્સેચન ( છાંટવુ' ) વિગેરે શસ્ર ભગવાને મતાવ્યાં છે. અથવા પાઠાન્તરનાં આ પાઠ છે કેपुढोपासं पवेदितं ।
એ પ્રમાણે જુદાં જુદાં લક્ષણવાળા શસ્રોવડે પિરણામને પામેલુ પાણી ગ્રહણ. કરે એમ અપાશ બતાવ્યુ એટલે અપાશથી એમ સુચવ્યુ કે અચિત્ત પાણી લે તેા કમ મધ ન થાય એ પ્રમાણે સાધુઓને, સચિત્ત તથા મિશ્ર પાણી ત્યાગીને

Page #189

[૧૦] કેવળ અચિત્ત પાણીએ કામ ચલાવવું, જેઓ શાક્યાદિ સાધુ
ઓ છે. તે અપકાયના ઉપગમાં લીન થયેલા છે, તેઓ નિયમથી અપકાયને હણે છે. અને તેના આશ્રમમાં રહેલા બીજાઓને પણ હણે છે. આથી તેઓને ફક્ત પ્રાણાતિપાતને દેષ નથી લાગતું, પણ બીજા દે સાથે લાગે છે. તે બતાવે છે –
अदुवा अदिनादाणं (सू० २६)
અથવા શબ્દથી બીજા પક્ષના ઉપન્યાસ દ્વારવડે અચ્છુચય બતાવવા માટે છે તેથી એમ જાણવું કે અચિત્ત ન થયેલું પાણી વાપરવામાં પ્રાણાતિપાતને દેષ લાગે છે એમ નહી પણ તેની સાથે અદત્તા દાનને પણ દેષ લાગે છે. કારણ કે અપકાયના છએ. જે શરીરે મેળવ્યાં છે, તેઓએ તેમને વાપરવાની આજ્ઞા આપી નથી, કે તમે અમને વાપરે, છતાં તેઓ વાપરે છે. જેમ કે ભિક્ષુ શાયના સચિત્ત શરીરમાંથી ટુકડે છેદી લે તે લેનારને અદત્તાને દોષ લાગે છે. કારણ કે તે પારકી વસ્તુ છે. જેમ કે પારકી ગાય વિગેરે ચરી જાય તે ચેર ગણાય, એ જ પ્રમાણે અપકાયના જીએ જે શરીર ગ્રહણ કરેલાં છે તે બીજા લે તે અદત્તા દાનને છેષ અવશ્ય લાગે, કારણ કે સ્વામીએ તેમને આજ્ઞા આપી નથી.
શંક-જે કુવે કે તળાવ હેય તેની આજ્ઞા લઈને

Page #190

[૧૭૧] કે પાણી પીએ, તે તેમાં સ્વામીએ એકવાર આજ્ઞા આપવાથી દેષ લાગતું નથી તેમ પારકાનું ઢેર હોય, અને તે આજ્ઞા આપે અને બીજે મારે, તેમાં દેષ નથી આ પણ સાધ્ય અવસ્થાવાળું જ અમે કહેલું છે.
ઉત્તર–આ પણ સાધ્ય અવસ્થાને ચગ્ય બતાવ્યું છે કારણ. કે પશુ પણ શરીર અર્પણ કરવાથી વિમુખ જ છે. અને આર્ય મર્યાદા એલંઘનારાઓ મોટેથી બરાડા પાડતા પશુને મારે છે. તે શા માટે અદત્તા દાન ન થાય ? કારણ કે પરમાર્થ ચિંતાએ જોતાં કેઇ પશુ વિગેરેને કઈ બીજે માલીક નથી. હવે વાદી કહે છે કે, જે જેના કહેવા પ્રમાણે, માનીએ, તે વ્યવહારની અંદર બધા લેકમાં પ્રસિદ્ધ ગાયના દાન વિગેરેની રૂઢી તુટી જાય. '
જૈનાચાર્ય–ભલે એ પાપ સંબંધ તુટી જાય, પણ તેથી તે પશુ વિગેરે દાસી તથા બળદની માફક દુઃખી નહિં થાય અને હળ તથા તલવારની માફક બીજાના દુઃખની ઉત્પત્તિનું કારણ પણ નહિં થાય એનાથી વ્યતિરિક્ત અને લેનાર તથા દેનાર બનેને એકાંતથી ઉપકાર કરનારી, આપવા લાયક બીજી વસ્તુ જિનેન્દ્ર મતવાળા બતાવે છે. કહ્યું છે. કેयत्स्व यमदुःखितं स्यात्, नच पर दुःखे निमित्त
નાજિ. केवल मुपग्रह कर, धर्मकृते तद्भवेद्देयम् ॥ १॥

Page #191

(૧૭૨] જે પિતે દુઃખી ન થાય અને બીજાને દુઃખ દેવામાં નિમિત્ત ન થાય, અને કેવળ ઉપકાર કરનારી વસ્તુ હોય તેજ ધર્મને માટે આપવી જોઈએ, આ ઉપરથી એ સિદ્ધ થયું કે પશુ વિગેરેનું આપવું તે પણ અદત્તા દાન જ છે. હવે એ દેષને પિતાના સિદ્ધાંતના સ્વીકારના દ્વારવડે વાદી બીજા દોષ દુર કરવાને માટે કહે છે. - - कप्पइ णे कप्पड़ णे पाउं, अदुवा विभूसाए ( ૭)
- અશઆ ઉપહત (સચિત્ત) જળ વાપરનારાઓને આ પ્રેરણા કરતાં તેઓ આ પ્રમાણે કહે છે. આ અમારી પિતાની બુદ્ધિથી સમારંભ કરતા નથી. કિંતુ અમારા આગમમાં નિર્જીવ પણવડે ન નિષેધ કરવાથી અમને પીવાને તથા વાપરવાને કપે છે. અને જુદા જુદા પ્રજનમાં ઉપભેગ કરવાની અને આજ્ઞા આપી છે. જેમ કે આજીવિક (ગશાલના મતવાળા ) તથા ભસ્મસ્નાયી વિગેરે કહે છે કે અમને પાણી પીવાને કલ્પ છે, પણ નહાવાને નહિ, તથા ઔધ મતવાળા અને પરિવ્રાજક વિગેરે કહે છે કે સ્નાન, પાન, અવગાહન, વિગેરે બધામાં અને સચિત્ત જળ કલ્પ છે, તેજ પિતાના નામ લઈને બતાવે છે. અથવા પાણી અમારા શરીરની શોભા માટે અમારા સિદ્ધાંતમાં બતાવ્યું છે. વિભૂષા એટલે હાથ, પગ, મળદ્વાર તથા મુખ વિગેરે જોવાં, તથા વસ્ત્ર વાસણ વિગેરે દેવાં એ

Page #192

[૧૭૩] . પ્રમાણે સ્નાન વિગેરે પવિત્ર અનુષ્ઠાન કરનારને કંઈ પણ દેષ નથી જૈનાચાર્ય તેમનું ખંડન કરીને કહે છે કે –
એ પ્રમાણે તેઓ વ્યર્થ વચન બેલનારા પરિવ્રાજક વિગેરે પિતાના સિદ્ધાંતના ઉપન્યાસવડે મુગ્ધ બુદ્ધિવાળાને મેહ પમાડીને શું કરે છે, તે કહે છે.
gો સરવે હિં વિદતિ ( go ૨૮)
વિભિન્ન લક્ષણવાળા એટલે જુદી જુદી રીતે છાંટવા વિગેરે શથી તે અનગારથી વિરૂદ્ધ આચરણ કરનારા અપકાયના
છોને તેમના જીવનથી દૂર કરે છે. અથવા જુદા જુદા શસ્ત્રવડે અપકાયના જીવોને છેદે છે. મૂળસૂત્રમાં કુદ ધાતુ છે, તેને અર્થ છેદનના રૂપમાં છેહવે તેમના કહેલા આગમને અનુસરનારાઓના મતને અસારપણે બતાવવા કહે છે.
एत्थवि तसिं नो निकरणाए (सू० २९) ....
ચાલતા વિષયમાં તેઓના મત પ્રમાણે સ્વીકારે છતે તેઓ પાણી પીવામાં ન્હાવામાં છેવામાં વાપરે તે તે સિદ્ધાંત સ્યાદવાદ યુતિવડે ખંડન થયે છતે નિશ્ચય કરવાને તેઓ સમર્થ નથી તેઓની યુક્તિઓ કેવળ નિશ્ચયને માટે સમર્થ નથી એટલું જ નહિં પણ તેમના આગમ પણે નિશ્ચય કરવાને સમર્થ નથી.
પ્રશ્ન- કેવી રીતે તેમના આગમ નિશ્ચયને માટે સમર્થ
નથી

Page #193

[૧૭] ઉત્તર–તેમને એવું પૂછવું કે તમારે આગમ કરે છે કે જેના આદેશવડે તમારે અપકાયને આરંભ છે ! તેઓ પ્રતિવિશિષ્ટ અનુપૂર્વી વિન્યસ્ત વર્ણ પદ વાક્ય સમૂહવાળો આમ પુરૂષે કહેલે આગમ છે એમ કહેશે અથવા તે તે નિત્ય અકક છે, એમ કહેશે તે પહેલાના ઉત્તરમાં એજ કહેવું કે જેને માને તે તેને આસ (વિશ્વાસલાયક પુરૂષ) છેતેથી તે દૂર કરવા એગ્ય છે કારણ કે તે અનાત છે. તેથી અપકાયના જીનું તેને જ્ઞાન નથી અથવા તેને જ્ઞાન હોય છતાં તેના વધની આજ્ઞા આપેલી છે. તેથી તમારી માફકજ તે અનાપ્ત છે. કારણ કે અમે પાણીનું જીવપણું પૂર્વ સાધી ગયા છીએ અને તેથી તેમને કહેલા સિદ્ધાંત પણ સદ્ધર્મની પ્રેરણામાં અપ્રમાણ થશે અને શેરીમાં ફરતા પુરૂષના વાક્ય માફક તે વાક્ય પણ અનામ પુરૂષનાં કહેલાં છે એમજ મનાશે. - હવે વાદીઓ એમ કહે કે અમારે આગમ આત પ્રણીત નથી પણ નિત્ય અકર્તક જ છે, તે નિત્યપણું સિદ્ધ થશે નહિં, કારણ કે તમારે આગમ વર્ણ પદ વાક્યવાળે છે. તેથી સકતૃક છે. અને વિધિ તથા પ્રતિષેધરૂપવાળે છે. ઉભય સંમત સકર્તક ગ્રંથની માફક સ્વીકારવા ગ્ય છે. અથવા આકાશાદિની માફક તમારા ગ્રંથને તમારું નિત્ય માનવું અમે અપ્રમાણ ગણીએ છીએ, કારણ કે આકાશની માફક તમારે સિદ્ધાંત નિત્ય નથી પણ તેમાં હંમેશા પ્રત્યક્ષની પેઠે ફેરફાર દેખાય છે.

Page #194

[૧૫] વળી જેઓ વિભૂષાસૂત્ર બતાવે છે, તેના અવયવમાં પણ પ્રશ્ન પૂછતાં ઉત્તર દેવાને તેઓ સમર્થ નહિ થાય, જેમકે અમે કન્ડિશું કે-ચતિને એગ્ય સ્નાન નથી, કારણકે આભૂષણની માફક તે કામાંગ છે. અને સ્નાનમાં કામાંગતા સર્વ જન પ્રસિદ્ધ છે. કહ્યું છે કે – स्नानं मदद करं कामांगं प्रथम स्मृतम् । तस्मात्कामं परित्यज्य नैवस्नांति दमेरताः॥१॥
સ્નાન, મદ અને દર્પ કરનારું છે, અને તે કામનું પ્રથમ અંગે કહેલું છે, તેથી કામને છોડીને ઈન્દ્રિયના દમનમાં રહેનારા સ્નાન નથી કરતા, વળી શચને માટે પણ પાણી પુરૂં નથી, કારણ કે તે પાણીથી ફકત બાહ્ય મલજ દૂર કરાય છે, પરંતુ અંદર રહેલે કમને મેલ દૂર કરવા માટે પાણી સમર્થ નથી, તેથી શરીર વાચા અને મન તેમની અકુશળ વર્તણુંક રેકવારૂપ ભાવ શાચજ કર્મ ક્ષય કરવાને સમર્થ છે, પણ તે પાણીથી સાધ્ય થાય તેમ નથી. - પ્રશ્ન–શા માટે પાણી સમર્થ નથી ?
ઉત્તર-સર્વ પદાર્થો અન્વય વ્યતિરેકને આશ્રી છે. કારણ કે પાણીમાં રહેનારાં માછલાં વિગેરે પાણીમાં સદા સ્નાન કરતા હોવા છતાં પણ તેઓનું માછલાપણું દુર થતું વથી અને પાણીથી સ્નાન નહિ કરનાર મહર્ષિઓ વિચિત્ર તપ વડે સંસાર ભ્રમણનું કર્મ હણે છે, તેથી એ સિદ્ધ થયું કે

Page #195

પિ૭૬) તેમને સિદ્ધાંત નિશ્ચયને માટે સમર્થ ન થયે. - તેથી આ પ્રમાણે પાણીના જીનું અશત્રુપણું સિદ્ધ કરીને તેની પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિના વિકલ્પનું ફળ બતાવવાના દ્વારવડે સમાપ્ત કરવાની ઈચ્છાથી જૈનાચાર્ય આખા ઉદેશાને અર્થ કહે છે. ___एत्थ सत्थं समारंभ माणस्स इच्चेए आरंभा
अपरिणाया भवंति एत्य सत्थं असमारभमाणस्स इते आरंभा परिणाया भवंति तं परिणाय मेंहावी व सयं उदय सत्थं समारंभेजा णेवणे हिं उदय सत्थं समारंभावेजा उदय सत्थं समारं. भंतेऽवि अण्णे ण समणु जाणेजा, जस्सेते उदय सत्य समारंभा परिणाया भवंति सेहु मुणि परि. guત ને (૦૨૦) તિથિ | કૃતિ રીપોડ જાણો રાજા
આ અપકાયમાં દ્રવ્ય ભાવરૂપ શસ્ત્રને વાપરનારને આ સમારંભે બંધ કારણપણાથી અપરિજ્ઞાત છે. ( પાણીના જેને હણવાથી કર્મ બંધ થાય છે તે જાણતા નથી ) અહિઆ અપકાયના જીને શસ્ત્ર સમારંભ કરતાં આ સમાર કર્મ બંધનુ કારણ છે. તે પરિજ્ઞાથી સાધુ જાણતા થાય છે. અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તે સમારશે દૂર કરે છે. તે

Page #196

પ્રત્યાખ્યાન પરિણાને વિશેષથી જ્ઞ પરિણાપૂર્વક બતાવે છે. ઉદકને આરંભ કરે બંધ માટે છે, એવું જાણીને મર્યાદામાં રહેલે ડાહ્ય પુરુષ પિતાની મેળે ઉદકને નાશ કરનાર શસ્ત્ર ન ચલાવે, ચલાવરાવે નહિ, અને ચલાવનારને અનુદે નહિ. જે મુનિને ઉદકશાસ્ત્રના સમારંભ બન્ને પ્રકારે જાણીતા છે, તે જ મુનિને, મુનિ કહે છે જ્ઞાતા હે જંબૂ, મેં સાંભળ્યું છે, તે તને કહું છું... ત્રીજે ઉદ્દેશ પૂરે થયે. તે - હવે થે ઉદ્દેશો કહીએ છીએ; તેને ત્રીજા સાથે આ સંબંધ છે. ત્રીજા ઉદેશામાં મુનિપણના સ્વીકાર માટે અપકાય બતાવ્યું. હવે મુનિર્વાના સ્વીકાર માટે ક્રમે આવેલે અગ્નિકાયને ઉદ્દેશ બતાવે છે. (અગ્નિના છ બતાવવા થે ઉદ્દેશે કહે છે,) તેનાં ઉપક્રમ વિગેરે ચાર અનુગદ્વાર કહેવા તેમાં નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપમાં તેજસ્ ઉદ્દેશ એવું નામ છે. - તેમાં તેજ શબ્દના નિક્ષેપા વિગેરે દ્વાર કહેવાં; અને
અહિયાં પૃથિવીના વિકલ્પ માફક કેટલાંક દ્વારમાં અતિદેશ ( જુદાપણું) તથા વિલક્ષણપણથી બીજા દ્વારેનું અ૫ (પાણીનું) ઉદ્ધાર (બાકી રહેલાં) એ બેને ધ્યાનમાં લઈને નિર્યુક્તિકાર ગાથા કહે છે. तेउस्स वि दाराई, ताई जाई हवंति पुढवीए । नाणत्तीउ विहाणे, परिमाणु व भोग सत्ये य॥११६॥
અગ્નિના પણ દ્વાર વિગેરે નિક્ષેપ પૃથ્વીમાં બતાવ્યા ૧૨

Page #197

[૧૭૮] . છે, તેજ પ્રમાણે છે, પણ જે અપવાદ છે, તે કહે છે. વિધાન, પરિમાણ, ઉપલેગ, અને શસ્ત્ર એ નિપામાં ભેદ છે, પણ બીજે જુદાપણું નથી. મૂળમાં “ચ” શબ્દથી અહિં લક્ષણકારને પરિગ્રહ છે. હવે જેવી પતિજ્ઞા કરી, તે પ્રમાણે નિર્યુકિતકાર દ્વારા બતાવે છે. दुविहा य तेउ जीवा, सुहमा तह घायरा य लोगंमि। सुहमाय सव्वलोए, पंचेव य बायर विहाणा ॥११७॥
અગ્નિકાયના જીવો સૂમ, અને બાદર એમ બે પ્રકારે છે, તેમાં સૂમ તે સર્વ લેકમાં છે, અને બાદર અગ્નિકાચના પાંચ ભેદ છે તે બતાવે છે. ' इंगाल अगणि अची, जाला तह मुम्मुरे य बोद्धव्वे। बायर तेउ विहाणा, पंच विहा वणिया ए ए ॥११८॥
તેમાં ધુમાડે, તથા વાળા વિનાનું બળેલું લાકડું, તે અંગારે, તથા ઈન્જનમાં રહેલે બળવાની ક્રિયાના વિશિષ્ટવાળે, તથા વીજળી, અને ઉલ્કાપાત, તથા અશનીથી ઘસાતાં ઉત્પન્ન થયેલ, તથા સૂર્યકાન્ત મણિના સંત વિગેરેથી ઉત્પન્ન થયેલ તે અગ્નિ છે, તથા બળવાના સંબંધમાં રહેલ વાળા વિશેષ તે અચિ, અને અંગારાથી જુદી પડી તે સંબંધ વિનાના જે ભડકા તે વાળા, અને કઈ કઈ અગ્નિના કણ (તણખા,) અને ભસ્મ ઉડે છે, તે મુરમુર એમ પાંચ ભેદ બાદર અગ્નિ-કાયના છે, અને

Page #198

(૧૭૯) એ બાદર અગ્નિનું પિતાનું સ્થાન ચિતવતાં મનુષ્ય-ક્ષેત્રમાં અઢી દ્વિીપ, અને બે સમુદ્રમાં વ્યાઘાત ન હોય ત્યારે પંદર કર્મભૂમિમાં છે, અને વ્યાઘાતમાં ફકત પાંચ મહાવિદેહમાં હોય છે. (જ્યારે ભારત એરવ્રતમાં જુગલીઆ હાય; ત્યારે બાદર અગ્નિકાય ન હોય) એ શિવાય બીજે બાદર અગ્નિકાય હેય. હવે ઉપપાત ચિંતવતાં લેકના અસંખ્યય ભાગ વર્તી છે. સિદ્ધાન્તમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે – उपवायेणं दोसु, उड्ढकवाडेसु तिरिय लोय तट्टेय
તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે. અઢી કપ બે સમુદ્રની બાહલ્ય (લંબાઈ) પૂર્વ પશ્ચિમ દક્ષિણ સ્વયંભૂરમણ પર્યત, આયત (વિસ્તારવાળા) ઉર્ધ્વ અધે લેક પ્રમાણુ કમાડ, તે બેની વચમાં રહેલા બાદર અગ્નિમાં ઉત્પન્ન થતાં તેને વ્યપદેશ અગ્નિકાય (નામ) પામે છે. તથા તિર્યકુ લોક પ્રમાણુ થાળીના આકારમાં રહેલે બાદર અગ્નિમાં ઉત્પન્ન થયેલે બાદર અગ્નિકાયને વ્યપદેશ પામે છે. બીજા આચાર્ય આ પ્રમાણે કહે છે કે તે બેની વચમાં રહેલે એટલે તિર્યક લેિક એ ત તે તિર્યફ લક તસ્થ તેમાં રહેલે ઉત્પન્ન થવાની ઈચ્છાવાળે બાદર અગ્નિને વ્યપદેશ પામે છે. આ વ્યાખ્યાનમાં કમાડની અંદર રહેલે જ લે અને તે બન્નેની ઉંચા કમાંડની વચમાંને આ કહેવાવડે તેજ આવ્યું છે. તેથી તેની વ્યાખ્યાના અભિપ્રાયને અમે સમજી શકતા નથી, (આવું ટકાકાર લખે છે.) કબાટની સ્થાપના આ પ્રમાણે છે.

Page #199

[૧૮૦]
સમુદ્ધાતવડે સવ લોક વર્તી છે. અને પૃથિવકાય વિગેર ભારણાંતિક સમુદ્ધાતવડે મરાયલા ખાદર અગ્નિમાં ઉત્પન્ન થનારા તેના ન્યપદેશને પામનારા સર્વ લેકવ્યાપી હાય છે. અહિં જ્યાં ખાતર અગ્નિકાય પર્યામા હોય ત્યાંજ બાદર અપર્યંતા ડાય કારણકે પર્યાપ્તાની નિશ્રાયે અપર્યોંમા ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી એ પ્રમાણે સૂક્ષ્મ અને માદર પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તાના ભેદ દરેક બબ્બે પ્રકારે છે. અને તે વ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ'ના આદેશવડે હજારા પ્રકારના ભેદવાળા સભ્યેયયેાનિ પ્રમુખ શતસહસ્ર (લાખ) ભેદના પરિમાણવાળા હોય છે, ત્યાં તેની સવ્રત, અને ઉષ્ણ ચેાનિ છે, તે સચિત્ત અચિત્ત અને મિશ્ર, એવા ત્રણ ભેદવાળી છે, અને એ અગ્નિકાયની બધી મળીને સાત લાખ ચેાનિ છે.
હવે મૂળમાં જે ચ શબ્દ છે, તેના સમુચ્ચિત જે લક્ષણદ્વાર છે તે કહે છે. जह देह परिणामो रत्तिं खज्जोय गस्स सा उवमा । जरियस्सय जह उम्हा तओवमा तेउ जीवाणं ॥ ११९ ॥
જેમ દેહના પરિણામ, તે પ્રતિવિશિષ્ટ શરીર-શક્તિ છે, તે રાત્રીમાં આગીચે જણાય છે, તેવી રીતે આ દેહનું પરિમાણ જીવ પ્રત્યેોગની નિવૃત્ત શક્તિ દેખાડે છે. એવી રીતેજ અંગારા વિચરની પણ પ્રતિનિશિષ્ટ-પ્રકાશ વિગેરે શક્તિ અનુમાનમાં લેવાય છે. કે, જીવ પ્રયોગ વિશેષ વડે આા પ્રકટ

Page #200

[૧૧] થઈ છે. (ટીકાકારે નિર્યુક્તિને અર્થ કરતાં આગીયાનું દષ્ટાંત બતાવી અંધારામાં તે પ્રકાશે છે, તેની ઉપમા લઈ જેમ પ્રકાશથી આગીયે જીવ છે, તેમ અગ્નિ પણ પ્રકાશ વિગેરે શક્તિથી જીવ છે. આ પ્રયોગ છે, અને તે શરીરના પરિમાણ વડે બતાવે; તેમ અગ્નિકાય પણ જીવ માનવે; ) અથવા તાવની ગરમી જીવ-પ્રવેગને છેવને જતી નથી, પણ તે જીવથી અધિષિત-શરીરની અંદર જ રહે છે. આજ ઉપમા અગ્નિકાયના જીવને છે, અને મરેલા તાવવાળા કે જગપર દેખાતા નથી. (મર્યા પછી તાવ તેજ નથી). એજ પ્રમાણે અવય વ્યતિરેક વડે અગ્નિનું સચિત્તપણું મુક્ત (જૈન સિદ્ધાન્ત) ગ્રંથની ઉત્પત્તિના મુખ વડે સ્વકાર્યું છે. હવે પ્રયાગ (અનુમાન) બતાવીએ છીએ; તેને અર્થ આ છે.
અંગારા વિગેરે જીવ શરીર છે. કારણ કે જેમ સાસ્ના વિષાણ વિગેરે ભેદાય છે, તેમ તે પણ છે. છેદ્યત્વાદિ હેતુ ગણથી યુક્ત છે. તે પ્રમાણે આત્માના સંગથી પ્રકટ થયેલ અંગારા વિગેરેને પ્રકાશ પરિણામ છે. અને તે શરીરમાં રહેલો હોવાથી સિદ્ધ થાય છે. અને તેનું દષ્ટાંત આગીઆના શરીરનું પરિણામ માફક જાણવું. તે જ પ્રમાણે આત્માના સંપ્રયાગ પૂર્વક અંગારા વિગેરેથી ગરમી છે. અને તે શરીમાંજ રહેલા હેવાથી જણાય છે. જેમ તાવની ગરમી જીવતા શરીરમાં છે, તેમ અંગારા વિગેરેની ગરમી પણ છવ શરી- .

Page #201

[૧૮૨]
રમાંજ હોવી જોઇએ, એમ જાણવુ. અહિં સૂય વિગેરેન પ્રકાશથી અનેકાન્ત (દોષવાળા) હેતુ નથી કારણ કે બધાને આત્મ પ્રચેગપૂર્વક ઉષ્ણુ પરિણામનું ભજવાપણું છે. તેથી અમારા હેતુ, અનેકાંત નથી પણ નિર્દોષ છે.
વળી અગ્નિ સંચેતન છે. તેને યથાયાગ્ય આહાર મળ" વાથી તેના શરીરની વૃદ્ધિ થઈ વિકાર પામે છે. માટે તેમાં વિકારપણુ` છે. જેમ પુરૂષનુ શરીર જ્યાં સુધી ચૈતન (સચેતન) હાય ત્યાં સુધી આહારથી વૃદ્ધિ પામે છે, આવાં લક્ષણથી અગ્નિકાયના જીવે નિશ્ચયથી માનવા. લક્ષદ્રાર સમાપ્ત. હવે પરિમાણુદ્વાર કહે છે. जे बायर पज्जत्ता पलिअस्स असंख भागमित्ता उ । सेसा तिण्णिविरासी, वीसुं लोगा असंखिज्जा ॥ १२०
જે અંદર પર્યાપ્તા અગ્નિકાયના જીવા છે, તે ક્ષેત્રપલ્યામના અસભ્યેય ભાગ માત્રમાં વતિ પ્રદેશ રાશીના પરિમાજીવાળા છે, અને તે માદર પૃથ્વી-કાયપર્યાપ્તાથી અસ’ચૈય ગુણહીન છે, બાકીની ત્રણ રાશીઓ પૃથ્વી–કાયની માફક જાણવી; પણ માદર પૃથિવીકાય અપર્યોંમાથી બાઇર અગ્નિકાય અપર્યંતા અસભ્યેય ગુણહીન છે, અને સૂક્ષ્મ પ્રુથિવીકાય અપર્યોંમાથી સૂક્ષ્મ અગ્નિકાય અપર્યંતા વિશેષ હીન છે. સૂક્ષ્મ પૃથિવીકાય પર્યોંમાથી સૂક્ષ્મ અગ્નિકાય પર્યાસ વધારે હીન છે. હવે ઉપભાગદ્વાર કહે છે.

Page #202

[૧૮૩) दहणे, पयावण, पगासणे य से ए य भस करणे य। बायर तेउ काए, उवभोग गुणा मणुस्साणं ॥१२१॥
મૃત–શરીર વિગેરેના અવયવે બાળવા તેનું નામ દહન; ટાઢ વિગેરે દૂર કરવા જે અગ્નિની પાસે બેશીને તાપીએ છીએ; તેનું નામ પ્રતાપન, તથા પ્રકાશ (અજવાળા) માટે દીવે વિગેરે જે બાળે; તેનું નામ પ્રકાશન, તથા રસેઈ કરવા માટે જે લાકડાં વગેરે બાળવામાં આવે તેનું નામ ભક્તકરણ; અને ચૂંક વિગેરે રોગમાં જે બાફ લે છે, તેનું નામ સ્વેદ, (અથવા માર વિગેરે લેહીની ગાંઠ ઉપર શેક કરવામાં આવે છે તે.) વિગેરે અનેક કામોમાં અગ્નિને ઉપભેગ (ઉપયોગ) થાય છે. આવાં કારણે પિતાને આવતાં નિરંતર આરંભમાં રહેલા ગૃહસ્થ અથવા સુખના અભિલાષી જીવે યતિપણાને કેળ કરનારા અગ્નિકાયના જીને હિણે છે તે બતાવે છે. ए ए हि कारणे हिं, हिंसंती तेउ काइए जीवे । सायं गवेसमाणा, परस्त दुक्खं उदीरंति ॥१२२॥
ઉપર બતાવેલા દહન વિગેરેના કારણે અગ્નિકાયના જીને સંઘટ્ટન પરિતાપ અપદ્રાવણ (હિંસા) કરે છે. અને તે વડે પિતાના આત્માનું સુખ વાંછનારા બાદર અગ્નિકાયને દુઃખ ઉપજાવે છે. હવે શસ્ત્રદ્વાર કહે છે. તે દ્વÄ " અને ભાવ એમ બે પ્રકારે છે. વળી દ્રવ્ય શસ્ત્ર પણ સમાસ અને વિભાગ એમ બે પ્રકારે છે. હવે સમાસથી દ્રવ્ય શસ્ત્ર બતાવે છે.

Page #203

[૧૮૪] पुढी आउ काए, उल्लाय वणस्मइ तसा पाणा। बायर तेउक्काए, एरंतु समासओ सत्थं ॥ १२३ ॥
ધૂળ, પાણી, લીલી વનસ્પતિ, ત્રસ જી એ બાદર અગ્નિકાયનાં સામાન્ય શસ્ત્રો છે. હવે વિભાગથી દ્રવ્ય શસ્ત્ર કહે છે. किंची सकाय सत्थं, किंची परकाय तदुभयं किंची। एयंतु दव्य सत्थं, भावेय असं जमो सत्यं ॥१२४॥
કેઈક સ્વાયજ શસ્ત્રરૂપ થાય છે, એટલે એક અગ્નિકાયથી બીજા અગ્નિકાયને દુઃખ પડે છે. જેમકે તૃણને અગ્નિ અને પાંદડાને અગ્નિ પરસ્પર એક બીજાથી દુઃખ પામે છે. કેઈ પરકાય શસ્ત્ર છે, જેમાં પાણી અગ્નિકાયના જીવોને હણે છે અને ઉભય શસ્ત્રને તુષ, કરીષ, છાણાં) વિગેરેથી મળેલે અગ્નિ બીજા અગ્નિને શસ્ત્ર રૂપ છે. (અહિં ઉભયથી એમ સમજવું કે થોડાં બળતાં માટીવાળાં છાણું તથા બળતાં ભાતના છેડા વિગેરે અગ્નિ સહિત હોય છે તેથી અગ્નિ અને પૃથિવિ એમ બેઉ મળી ઉભય થયાં.) મૂળમાં “તું” શબ્દ છે તે ભાવ શસ્ત્રની અપેક્ષાએ વિશેષ અર્થ છે અને પૂર્વે કહેલ સમાસ વિભાગ રૂપે પૃથિવી તથા સ્વકીય વિગેરે દ્રવ્ય શસ્ત્ર છે. હવે ભાવ શસ્ત્ર બતાવે છે. ભાવમાં શસ્ત્ર તે અસંયમ છે. તે મન, વચન, તથા કાયાનું ખરાબ ધ્યાન રૂપ લક્ષણ છે.
પૂર્વે કહેલું વ્યતિરિક્તના દ્વારના અતિદેશ દ્વારવડે સમાપ્ત કરવાની ઈચ્છાથી નિતિકાર કહે છે.

Page #204

(૧૮૫]
सेसाई दाराई, ताई जाइं इवंति पुढवीए। . एवं तेउद्देसे, निज्जुत्ति कित्तिया एसा ॥ १२५ ॥
પૂર્વે કહેલાં દ્વારે જે પૃથિવીકાયના ઉદ્દેશામાં કહેલાં તે તેજસ કાયનાં પણ સમજવાં. તે બધી નિર્યુક્તિઓ અગ્નિકાયના ઉદ્દેશામાં લાગુ પડે, એમ સમજવું.
હવે સૂવાનુગમમાં અસ્મલિતાદિ ગુણયુક્ત સૂત્ર કહેવું તે આ છે.
से बेमि व सयं लोगं अब्भाइक्खेजा, व अत्ताणं अन्भाइक्खेजा, जेलोयं अन्भाइक्खह, से अत्ताणं अन्भाइक्खह, जे अत्ताणं अन्भाइक्खइ, से लोयं अन्भाइक्खइ । ( सू० ३१)
એને સંબંધ પૂર્વ માફક છે. જેવી રીતે મેં સામાન્ય આત્મ પદાર્થ પૃથિવી અપકાય જીવ વિભાગનું વર્ણન કર્યું, તેવી રીતે હું અહિં એક સરખે જ્ઞાન પ્રવાહવાળે અગ્નિકાય જીવના સ્વરૂપવાળે ઉપલંભથી ઉત્પન્ન થયેલ, જીવ વચનને સંમદ (આનંદ) જેને થયું છે. એ હું કહું છું. શું ? તે બતાવે છે. અહિં આ પ્રકરણ સંબંધથી લોક શબ્દવડે અગ્નિકાય લેક કો, તેથી તે અગ્નિ લેકને જીવપણે પિતાની મેળે ઉડાવી ન દે (જીવપણે માને) એ અભ્યા
ખ્યાન (ન માનવા) માં આત્માનું પણ નિશે જ્ઞાન વિશેરેને ગુણ સમૂહ છે, તેના વડે તેનું અભ્યાખ્યાન કરવું થાય

Page #205

[૧૮૬) છે. અને આપણે પૂર્વે આત્માનું જીવપણું સાધ્યું. તે ઉડાવવું. તે ન્યાય નથી એ પ્રમાણે તેજસ્કાયનું પણ જીવપણું સાધવાથી અભ્યાખ્યાન કરતાં યુક્તિમાં ન અવતરે, અને એ પ્રમાણે યુક્તિથી આગમ બળ પ્રસિદ્ધ અગ્નિકાયને ઉડાવા જતાં આત્માનું પણ અભ્યાખ્યાન થાય છે. કોઈ કહે ભલે થાઓ, આચાર્ય કહે તેમ નહિ તે બતાવે છે. નેર ગત્તા ગમાણે દરેકને અનુભવાતા જ્ઞાન ગુણવાળા દરેકના શરીરમાં રહેલા આત્માને ન ઉડાવ, તેના શરીરમાં રહેવાપણાથી કઈ પણ ઈચ્છિત ફળના ઉદ્દેશવાળાએ આ શરીરમાં રહેવાપણાથી આ શરીર આપ્યું છે, તથા આ શરીર કઈ પણ ઉદેશથી છેડયું છે, વિગેરે હેતુઓ વડે છેવત્વ અમે સાધ્યું છે, તેને જ ફરીને સાધવું તે વિદ્વાનોના મનને દળેલાને દળવા માફક આનંદ ન પમાડે.
એ રીતે આત્માની માફક અગ્નિ-લોકને (જીવપણે) સાધેલ છે. અને અતિ સાહસિક હોય તે તેને ઉડાવવા ચાહે, ( ફરી પ્રમાણ માગે) તે પિતાના આત્માને પણ ઉડાવે છે, અને જે આત્માને તે હમેશાં અગ્નિ-લેકને ઉડાવે છે, કારણકે વિશે સામાન્યપૂર્વક રહેલા છે, અને આત્માનું સામાન્યપણે સિદ્ધ થતાં, પૃથિવી વિગેરે આત્મ-વિભાગ સિદ્ધ થાય; પણ બીજી રીતે ન થાય; કારણકે, સામાન્યનું વિશેષમાં વ્યાપકપણે છે, અને વ્યાપકની નિવૃત્તિમાં વ્યાસની પણ નિવૃત્તિ અવશ્ય થવાની (આથી એમ સૂચવ્યું કે, જીવપણું દરેકમાં સામાન્ય છે, અને મનુષ્ય

Page #206

[૧૮૭] દેહ કે, અગ્નિપુદ્ગલની બનેલી દેહ, તેની અપેક્ષાએ વિશેષ ભેદ પડે, અને જે અગ્નિને જીવન માને તે ન માનનારને પિતાની દેહમાં પિતે રહે છે, તે પણ ન મનાય) તેથી આ અગ્નિ-લેક સામાન્ય આત્માની માફક ઉડાવ નહિ, પણ જીવ છે, એમ માનવાનું બતાવ્યું.
હવે અગ્નિ-જીવને સ્વીકાર થયું છે, તે તેના વિષયમાં સમારંભ કરતાં (અગ્નિકાને દુઃખ દેતાં) કહુફળ પરિહારના ઉપન્યાસ માટે સૂત્ર કહે છે.
जे दीह लोग सत्यस्त, खेषण्णे से असत्यस्त खेयण्णे, जे असत्थस्स खेयण्णे, से दीह लोग सત્યક્ષ પvo ( ફૂ૦ ૨૨).
જે મુમુક્ષુ (મેક્ષને અભિલાષી) છે, તે જાણે છે કે – દીલેક એટલે વનસ્પતિકાય છે તે સ્થિતિ વડે, તથા પરિમા
વડે તથા શરીરની ઊંચાઈ વડે બધા એકેન્દ્રિય છે. કરતાં દીર્ઘ છે, માટે દીર્ઘલેક કહેવાય છે, તે સંબંધી કાયસ્થિતિ માટે સૂત્ર–પાઠ છે તે નીચે પ્રમાણે –
वणस्तइ काइए णं भंते वणस्सइ काइ एत्ति कालओ केवचिरं होइ ? गोयमा! अणंतकालं अणं. ताओ उस्सप्पिण्णि, अव सप्पिणिओ खेत्तओ अणता लोया असंखेजा पोग्गल परियट्टा, तेणं पुग्गल परियहा आवलियाए असंखेनइ भागे

Page #207

[૧૮]
અને પરિણામથી તે પપન્ન થoreણ વાયા મત केवतिकालस्स निल्लेवणासिया? गोयमा! पटुप्पन्न वणस्सइकाइयाणं नथि निल्लवणा,
તથા શરીરની ઉંચાઈથી વનસ્પતિ ઉંચી (દીધી છે. તે બતાવે છે. वणस्सह काइयाणं भंते ! के महालिया सरीरो
ravi guiા ? गोयमा! साइरेगं जोयण महस्सं सरीरो गाहणा।
વીર પ્રભુને પુછે છે. હે ભગવનું? વનસ્પતિકાય કાળથી કેટલી લાંબી છે. - ઉત્તર–ગથમા અનંતકાળ અનતી ઉત્સપિણી અવસપિણી લાંબી છે. ક્ષેત્રથી અનન્ત લેક પ્રમાણ છે. અસંખ્યાત પુલ પશવત થઈ જાય છે. તે પુદ્ગલ પરાવર્તે આવલીકાના અસંખ્યાતા ભાગમાં છે. - હવે પરિમાણથી આશ્રયી પ્રશ્ન પૂછે છે કે હે ભગવન! પ્રતિ ઉત્પન્ન વનસ્પતિ કાઈક જીને કેટલાક કાળે નિર્લેપ (ખાલી) થાય ? - ઉત્તર-પ્રાત ઉત્પન્ન વનસ્પતિ કાચિક છેને નિર્લેપ કઈ દિવસ નથી.
પ્રશ્ન-હે ભગવન! વનસ્પતિકાયની શરીર અવગાહના કેવડી મોટી હોય?
ઉર-એક હજાર એજન કરતાં કંઈક વધારે છે. તે

Page #208

[
૧૯] પ્રમાણે બીજા એકેન્દ્રિય જીમાં અવગાહનાં નથી, તેથી વનસ્પતિ સર્વ પ્રકારે દીર્ઘ છે. તે સિદ્ધ થયું, અને શસ્ત્ર અગ્નિ છે અને તે મેટી જવાળાના સમૂહવાળું અગ્નિ શાસ્ત્ર, બધા ઝાડના સમુદાયને નાશ કરે છે, તેથી અગ્નિ, ઝાડનું શસ્ત્ર છે.
પ્રશ્ન-બધા લેકમાં પ્રસિદ્ધ એવું (સિધુ, અગ્નિ એવું નામ ન લેતાં અગ્નિનું દીર્ધ શસ્ત્ર નામ કેમ આપ્યું?
ઉત્તર–આ પ્રેક્ષા પૂર્વક કર્યું છે. પણ અભિપ્રાયને વિચાર્યા વિના નથી કર્યું, કારણ કે આ અગ્નિ ઉત્પન્ન કરે છે, અથવા સળગાવેલ બધા પ્રાણીઓના સમુદાયને ઘાત કરે છે. અને વનસ્પતિકાયના દાહમાં પ્રવર્તે છતાં બીજા અનેક પ્રકારના છને તેથી પણ વધારે પ્રમાણમાં ઘાત કરનારા થાય છે, કારણ કે વનસ્પતિમાં, કૃમિ, કીડી, ભમરા, કબુતર, શ્વાપદ, (હિંસક પ્રાણી) વિગેરેને ત્યાં સંભવ છે. વળી ઝાડની પિલમાં પૃથિવીકાય પણ હોય. અને પાણી ઝાકળના રૂપે હમેશાં હોય છે. વાયુ પણ થડા ચંચળ સ્વભાવવાળું કેમળ કુંપળને આશ્રયી સંભવે છે. તેથી અગ્નિકાયના સમારંભમાં પ્રવર્તેલે ઉપર કહેલા છને નાશ કરે છે. અહિં (વિશાળ) અને સૂચવવા સૂવકારે અગ્નિકાય શબ્દ ન લેતાં દીર્ઘલેક શસ્ત્ર શબ્દ ગ્રહણ કર્યો, તે પ્રમાણે દશ વૈકાલિક સૂત્રના છઠ્ઠા અધ્યયનમાં ૩૩ થી ૩૫ ગાથા સુધી કહ્યું છે કે

Page #209

[૧૦] जाय तेयं न इच्छन्ति, पावगं जलइत्त ए। तिक्खमन्नयरं सत्थं, सव्वओऽविदुरासयं ॥१॥ पाईणं पडिणं वावि, उड्डे. अणु दिसामवि । अहे दाहिणओ वावि, दहे उत्तर ओविय ॥२॥ भूयाण मेस माघाओ हव्व वाहो नसंसओ। तं पईव पयावट्ठा, संजओ किं चिनारभे ॥३॥
ઉત્તમ પુરૂ દેદીપ્યમાન અગ્નિને બાળવા ઈચ્છતા નથી કારણ કે તે બધી રીતે દુઃખ આપનાર સાથી ઝીણામાં ઝીણું એક શસ્ત્ર છે. ૧ પૂર્વ પશ્ચિમ ઉંચે નીચે તથા ખુણાએમાં તથા દક્ષિણ દિશામાં છે ૨. અગ્નિકાય વનસ્પતિ જીવને ઘાતક છે. તેમાં જરા પણ શક નથી, તેથી દીવાને માટે અથવા તાપવાને માટે પણ સાધુએ કંઈ પણ આરંભ ન કરે છે. ૩ અથવા બાદર તેજસકાય પર્યાપ્ત છ શેડા છે અને બાકીના પૃથિવીકાય વિગેરેના જ ઘણા છે. અગ્નિની ભાવ સ્થિતિ પણ ત્રણ દિવસની છે. તેથી તે નાની છે. અને બાકીના પૃથિવી, પાણી, વાયુ, અને વનસ્પતિ વિગેરેની અનુક્રમે (ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ) બાવીશ હજાર, સાત હજાર, ત્રણ હજાર, અને દશ હજાર વર્ષ પ્રમાણ હેવાથી તે દીધું છે એથી દીર્ઘ લેક તે પૃથિવી વિગેરે તેમનું આ અગ્નિકાય શસ્ત્ર છે એમ જાણવું.
તેના ક્ષેત્રને જાણનારા નિપુણ અગ્નિકાયને વર્ણ વગેરેથી

Page #210

[૧૯૧ જાણે છે, તથા અગ્નિને સર્વ પ્રાણીઓને ખેદ પમાડવાને એટલે બાળવાને વ્યાપાર હોવાથી, પાક વીગેરે અનેક શક્તિકલાર્થ વધેલા મોટા મણિની માફક જાજવલ્યમાન હોય; તે અગ્નિના વ્યપદેશને પામે છે, તે અગ્નિ (જીને દુઃખ આપનાર) હેવાથી સાધુઓએ તેને આરંભ ન કરે એ એટલે બીજા પ્રાણીઓના ખેદને જાણનાર; તે ખેદજ્ઞ–મુનિ છે, એથીજ દીર્ઘલેક શસ્ત્ર (અગ્નિ)ના ખેદને જાણનાર તેજ સત્તર પ્રકારના સંયમને ખેદજ્ઞ છે. અર્થાત્ મુનિને સંયમ અશસ્ત્ર છે. તે સંયમ નિશ્ચયથી કોઈપણ જીવને ન મારે તેથી અશા છે, તેથી સંયમ જે સર્વ સત્તને અભય દેનાર છે. તે આદરવા વડે અગ્નિ-જીવ સંબંધી આરંભ તજ સહેલ છે, અને પૃથિવીકાય વિગેરેને સમારંભ પણ ત્યાગ એમ વર્તનાર સાધુ-સંયમમાં નિપુણ મતિવાળો છે, અને નિપુણુમતિપણાથી પરમાર્થને જાણનાર અગ્નિ સમારંભથી પાછા હઠીને સંયમ અનુષ્ઠાનમાં પ્રવર્તે છે.
હવે કહેલાં અને આવતાં લક્ષણ વડે અવિના ભાવિત્વ ( સાથે રહેનાર ) બતાવવા માટે વિપર્યય (ઉલટાપણા) વડે સૂત્રના અવયવને વિચાર કરે છે. “જે થક્ષેત્યારે. જે અશસ્ત્રવાળા સંયમમાં નિપુણ છે, તે નિશ્ચયથી દીર્ઘલેક શસ્ત્ર (અગ્નિ)ના ક્ષેત્રને જાણનાર; અથવા બેદને જાણ નાર છે. સંયમપૂર્વક અગ્નિ વિષય ખેદને જાણવા પણું, હેવાથી તથા અગ્નિવિષય ખેદનું જાણવાપણું જેમાં છે, તેજ

Page #211

સંયમનું અનુષ્ઠાન છે. આ સિવાય બીજી રીતે સંયમને અસંભવ છે. તેથી આ ગયું, આવ્યું ફળ પ્રકટ કરેલું છે. • આ બતાવેલું કેણે જાણ્યું તે બતાવે છે. “વહારિઓ સૂત્ર ૩૩ થી જાણવું અથવા સારા વક્તાદિ પ્રસિદ્ધ થયે વાક્યની પ્રસિદ્ધિ થાય છે. તે કહે છે. - धीरे हिं एवं अभि भूयदिटुं, संजए हिं सया जत्तेहिंसया अप्पमत्ते हिं ( सू० ३३ )
ઘનઘાતી કર્મ સમૂહ દૂર કરવા સાથે તે જ વખતે કેવળ જ્ઞાનરૂપ લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવાથી વિશેષ પ્રકારે રાજે છે, તેથી વીર તે તીર્થકરે છે. તે વીરોએ અર્થથી આ દેખ્યું (પ્રકાશ્ય) અને ગણધરેએ તે સાંભળીને સૂત્રથી અગ્નિ શસ્ત્ર દેખ્યું. અને અશસ્રરૂપ સંયમ દેખ્યું છે.
પ્રશ્ન તેઓએ શું કરી આ પ્રાપ્ત કર્યું?
ઉત્તર-પરાજય કરીને, તે પરાજ્ય ચાર પ્રકારે છે, નામ સ્થાપના સુગમ છે, દ્રવ્ય પરાજય તે શત્રુની સેના વિગેરેને પરાજ્ય કરે અથવા સૂર્યના પ્રકાશથી ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર, વિગેરેનું તેજ ઢંકાઈ જાય છે તે. અને ભાવ અભિભ (પરાજય) તે પરિષહ ઉપસર્ગને સમૂહ જે શત્રુરૂપ છે, તે તથા જ્ઞાન દર્શનનું આવરણ તથા મેહ અને અંતરાય એ ચાર કર્મનું નાશ કરવું તે ભાવ પરાજ્ય છે, પરિષહ અને ઉપસર્ગ વિગેરે સેનાને જીતવાથી નિર્મળ ચારિત્ર મળે છે. અને

Page #212

[૧૯૩]
ચરણની શુદ્ધિથી જ્ઞાન આવરણ આદિ કર્મના ક્ષય થાય છે; અને તે કર્મોના ક્ષયથી આવરણ રહિત કોઈ જગાએ ન હણાય, તેવુ. સ ́પૂર્ણ જાણુવા ચેગ્ય પદાર્થને જણાવનાર કેવળ જ્ઞાન થાય છે, એના ભાવાર્થ આ છે. કે તે વીરાએ પરિષઢ, ઉપસ, તથા જ્ઞાનદર્શન, આવરણીય મેહુ અંતરાય કમને જીતી કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને, તે જ્ઞાન વડે તેઓએ જાણ્યું છે, કે આ અગ્નિકાય પણ જીવ છે. વિગેરે.
તેમણે આ કેવી રીતે પ્રાપ્ત કર્યું, તે બતાવે છે. સમ્યફ્ પ્રકારે વર્તે, તે સત્યંત એટલે પ્રાણાતિપાત (જીવ હિં’સા) વિગેરેથી પાછા હઠેલા, તેમણે સ કાળ ચરણ (ચારિત્ર) ના સ્વીકાર કર્યાં, તેના મૂળ અને ઉત્તર ગુણુ એવા એ ભેદમાં તેમણે નિરતિચાર (દોષ રહિત) ઉદ્યમ કર્યાં. તથા મદ્ય વિષય, કષાય, વિકથા અને નિદ્રા એ પાંચ પ્રકારના પ્રમાદ સવાઁ કાળ છેાડચે. તેથી તે અપ્રમત્ત બન્યા, એવા અનેલા મહાવીરાએ કેવળ જ્ઞાન ચક્ષુ વડે આ દીર્ઘ લોક શસ્ત્ર (અગ્નિ) તથા અશસ્ત્ર તે સથમ એવુ દેખ્યુ. અહિયાં ‘યત્ન” શબ્દ ગ્રહણ કરવાથી ઇર્યાં સમિતિ વિગેરે ગુ લેવા, અને અપ્રમાદ, ગ્રહણ કરવાથી મદ્યપાન વિગેરેને નિષેધ જાણવા. આ ઉપરથી એમ સિદ્ધ થયુ, કે આ પ્રધાન પુરૂષાએ સ્વીકારેલું, અગ્નિકાય શસ્ત્ર અપાયનું કારણ
૧૩

Page #213

[૧૯૪]
છે, માટે અપ્રમત્ત સાધુઓએ તેને છેડવુ જોઇએ, એવી રીતે ખુલ્લા બતાવેલા અનેક દોષના સમૂહવાળા અગ્નિ શસ્ત્રને ઉપભાગના લાભથી, પ્રમાદ વશ થયેલા, જેઓ ન છેડે, તેમને ઉદ્દેશીને તેમનાં કડવાં ફળ થાય છે, તે બતાવે છે.—
जे पमत्ते गुणट्ठीए सेहु दंडेति पचइ (सू० ३४)
જે મદ્ય વિષય વિગેરે પ્રમાદથી પ્રમાદી થઇ રહે, તે અસયત છે, અને રબ્ધન, પચન, પ્રકાશ, આતાપના, વિગેરે અગ્નિ ગુણાને પ્રયેાજવાથી, તે ગુણાર્થી ( સ્વાર્થ સાધક ) મન, વચન કાયાના દુરૂપયોગ કરનાર, અગ્નિ શસ્રના સમારભ વડે પ્રાણીઓને દંડ દેવાથી પાતે દંડ રૂપેજ છે. એવું પ્રકથી કહેવાય છે. જેમ આયુષ્ય છે તેમાં ઘી વિગેરેને પદેશ કરાય છે, (ઘી વગેરે યાગ્ય પદાર્થ મળવાથી જીવન વધે છે.) એથી હવે શુ કરવુ, તે કહે છે.
तं परिण्णाय मेहावी, हयाणिं णो जमहं पूव्व मकासी पमाएणं ( सू० ३५ )
તે અગ્નિ કાયના સમાર’ભમાં ૪'ડ રૂપ ફળને જાણીને જ્ઞરિજ્ઞા વડે જાણવુ, અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા વડે ઘેાડવું, તે બે પરિજ્ઞા વડે મયાર્દામાં રહેલા, તે મેધાવી ( સાધુ ) હવે પછી ના કહેવાતા પ્રકારો વડે આત્મામાં વિવેક કરે, તે પ્રકાર મતાવે છે.

Page #214

[१५] 'इयाणीत्यादि । २ मनि सभासने विषय प्रभाह વડે આકુલ અંતઃકરણ વાળ બનીને મેં કર્યો, તેને હવે જિનેશ્વર ભગવાનના વચનથી અગ્નિ સમારંભ દંડ તત્વને મેં જાણ્યું, તેથી હવે તે નહિ કરું, પણ બીજા મતના બીજી રીતે બેલનારા ઉલટું કરે છે તે બતાવે છે.
लजमाणा पुढो पास, अणगारा मोत्ति एगे पवद माणा, जमिणं बिरूवरू वेहि सत्थेहिं अगणि कम्म समारंभेणं, आणि मत्थं सम्मा भ माणे, अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसंति, । नत्थ खलु भगवता परिण्णा पवेदिता, इमस्स चेव जीवि अस्स, परिवंदण माणण पूयणाए, जाइ मरण मोयणाए, दुक्ख पडिघाय हे, से सयमेव अगणि सत्थं समार भइ, अण्णे हिंवा अगणि मत्थं समारंभावेइ, अण्णवा अगणि सत्थं समार भमाण समणु जाणइ, तं से अहियाए, तं से अबोहि आए, सेतं संबुज्झमाणे, आयाणीयं समुहाय, सोचा भगवओ अणगाराणं इह मेगेसिंणायं भवति एल खल गंथे एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए, इच्चत्थं गढिए लोए जमिणं विरू वरू वेहिं

Page #215

सत्थे हिं अगणि कम्म समारभ माणे अण्णे अणेग ख्वे पाणे विहिंसह; (सू० ३६)
ઉપરને એટલે ૩૬મા સૂત્રને અર્થ પૂર્વે બીજા સૂત્રમાં કહી ગયા છીએ, છતાં બાકીને થડે કહેવાય છે. પિતાના આગમમાં કહેલા અનુષ્ઠાન કરનારા, અથવા પાપ અનુષ્ઠાન કરવાથી લજજા પામેલા, જુદા જુદા મતવાળા શાક્ય વિગેરે સાધુઓ કેવા છે, તે તું જે, એવું આચાર્ય પિતાના શિષ્યને સંચમમાં સ્થિર કરવા માટે કહે છે. તેઓ પોતાને અણગાર તરીકે બોલનારા છે. છતાં તેઓ કેવું વિરૂપ આચરે છે, જેથી તેઓ લજજાય છે, તે બતાવે છે, જે આ વિરૂપ રૂપ વાળાં શસ્ત્રાવડે અગ્નિનું કાર્ય આચરવાથી અગ્નિ શાસ્ત્રને સમારંભ કરતાં બીજા અનેક જીવોને હણે છે. (અને તે અણગાર કહેવાય, છતાં બીજા ને હણે, તે શરમ ભરેલું કૃય છે.) તેમાં જિનેશ્વરે પરિજ્ઞા બતાવી છે, કે વ્યર્થ જીવનના, માનન, પૂજન, વંદન, તથા જન્મ મરણથી છુટવા માટે દુઃખને દૂર કરવા માટે જે કરે છે, તે બતાવે છે તે પરિવંદન વિગેરેના અથી પિતાની મેળે અગ્નિ બાળે, બીજા પાસે બળાવે, તથા બાળનારાઓને અનુદે છે, તે અનિ શઅને સમારંભ તેની સુખની ઇચ્છાએ કરવા છતાં તેને તેનાથી અહિં તથા પરાકમાં અહિતને માટે થાય છે. અને તેની ધમ શ્રદ્ધા નાશ પામે છે, તેનું આવું આ અસદાચરણ

Page #216

[૧૯૭) બતાવ્યું, તેથી સારો શિષ્ય અગ્નિકાયને સમારંભ પાપને માટે છે, એવું જાણે, તેથી સમ્યફ દર્શન વિગેરે જિનેશ્વર પાસે અથવા કેઈ સારા સાધુઓ પાસે સાંભળીને કેટલાક સાધુઓને કેવું જ્ઞાન, થાય તે બતાવે છે; અગ્નિ બાળવી, તે કર્મ બંધનને હેતુ હોવાથી તે ગ્રંથ છે, મોહ, માર, તથા નર્ક છે, કારણ કે તેથી નર્કજ થાય છે. આવું છતાં જે વૃદ્ધ થયેલ લેક છે, તે જે કરે છે, તે બતાવે છે. આ વિરૂપ શસ્ત્રાવડે અગ્નિકાયને સમારંભ કરે છે, અને તે આરંભથી અનેક જીને હણે છે, તેવી રીતે અગ્નિને સમારંભ કરનારા જુદા જુદા ને હણે છે. તે બતાવે છે.
सेबेमि-संति पाणा पुढवि निस्सिया तण' निस्सिया पत्तणिस्सिया कह निस्सिया गोमय णिस्सिया कयवर णिस्तिया,संति संपातिमापाणा
आहच संपयंति, अगाणं च खलु पुट्ठा एगे संघायं मावजंति, जे तत्थ संघाय मावति, ते तत्थ परियावजंति, जे तत्थ परियावज्जति, ते तत्थ દથતિ (ફૂ૦ રૂ૭)
તે હું કહું છું કે, અગ્નિકાયના સમારંભથી જુદા જુદા જીની હિંસા થાય છે. જે મેં પ્રતિજ્ઞા કરી તે બતાવું છું. પૃથિકાય એટલે; પ્રાણિઓ પૃથિવીકાયપણે પરિણમેલા છે, અથવા તેને આશ્રિત કૃમિ, કીડી, પતંગ, કુંથુ, ગંડું

Page #217

[૧૯૮] પદ (જીઆ) સાપ દેડકા, વિંછી કટક (કરચલા) વિગેરે, તથા વૃક્ષનુભૂલતાને સમૂહ વિગેરે, અને ઘાસ-પાંદડાં વિશેરેના આશ્રિત રહેલાં પતંગીયાં, ઈયળ વિગેરે તથા લાકડામાં રહેલાં ઘુણ ઉધઈ, કીડીઓ, તથા તેનાં ઈંડાં વિગેરે અને છાણ વિગેરેમાં રહેલા કથુઆ પત્રક વિગેરે, તથા કરારે તે, પાંદડાં, ઘાસ ધૂળને સમૂહ, તેની અંદર રહેલાં કમી કીડા પતંગ વિગેરે છે. આ શિવાય ઉડતા આવીને પડવાના સ્વભાવવાળાઅથવા આમતેમ જતા આવતા તે સંપાતિક છે. જેવા કે, ભમરા, માખી, પતંગ, મચ્છર પક્ષી, વાચુ વિગેરે સંપાતિક જીવ છે, તે ઉડીને, પિતે પડેઅથવા જોરથી અગ્નિ બળતાં ઉંચે તેની શીખા જતાં, તે ઉડતાં.
તુઓ અગ્નિમાં પડે છે. આ પ્રમાણે પૃથિવી વગેરેને આશ્રી રહેલા ઇવેનું શું થાય છે? તે બતાવે છે. રાંધવુંપકાવવું; (નિભાડા વિગેરેને) તાપન, વિગેરે અગ્નિથી ગુણ (સ્વાર્થ) વાંછકે અવશ્ય અગ્નિ સમારંભ કરે છે, અને તેના સમારંભમાં પૃથિવી વગેરેમાં આશ્રય લઈ રહેલા જીવના. આવા હાલ થાય છે, તે બતાવે છે.
કેટલાકનું અગ્નિવડે સંઘાત (શરીરનું સંકેચવું) મિરના. પીંછા માફક બને છે (મૂળ સૂત્રમાં સૂવે છેદરૂપ હેવાથી માગધીની રીતિ પ્રમાણે બીજી વિભક્તિને અર્થ ત્રીજીમાં લે, એટલે અગ્નિને, તેને બદલે અગ્નિએ, અથવા અનિવડે.

Page #218

[૧૯] એમ અર્થ કરે, તથા “ચ શબ્દથી વિશેષ અર્થ છે. ખલું શબ્દ નિશ્ચય વાચક છે.) એટલે બીજાને આ પ્રતાપ નથી પણ અગ્નિને જ છે. અથવા બીજી રીતે લેતાં અગ્નિની બીજી વિભક્તિ સાતમીમાં લઈએ તે “સ્પષ્ટ શબ્દને અર્થ પતિત એટલે પડેલાં, એ કરે, એટલે અગ્નિમાં પડેલાં કેટલાંક પતંગીઆં વિગેરે જી એકપણે અધિક શરીર સંકેચનપણાને પામે છે, અને જેઓ અગ્નિમાં પડ્યા તે બધા જ તાપથી મૂછિત થઈ જાય છે.
સૂત્રકાર મહારાજે અન્ય વિભક્તિ શા માટે લીધી કે આપણે બીજને અર્થ ત્રીજી વિભક્તિમાં લેવું પડશે?
ઉત્તર–મગધ દેશમાં તે પ્રમાણે ચાલે છે. અથવા એક ભાષામાંથી બીજી ભાષામાં વ્યાખ્યા કરતાં વિકલ્પ થાય છે. તે બતાવવા આ કર્યું. અને અધ્યાહાર વિગેરે પણ વ્યાખાન અંગ છે, એવું આ સૂત્રવડે શિષ્યને જણાવ્યું છે.
પ્રશ્ન–અહિં તે અધ્યાહાર વિગેરે ક્યા છે? ઉત્તર-અધ્યાહાર,વિપરિણામ વ્યવહિત કલ્પના, ગુણ કલ્પના લક્ષણા (અસંવિત વાક્યને સંભવિત પણમાં લાવવું તે) મને વાક્ય ભેદ છે, તેવી રીતે અહિં બીજને અર્થ સપ્તમીમાં પરિણામ પામે છે, જે અગ્નિમાં પડે છે. તેઓ કૃમિ, કવિ, ભમરા, નળીઆ વિગેરે પ્રાણ છેડે છે. તેથી અગ્નિ સમારંભમાં એકલા અગ્નિ જંતુને વિનાશ નથી, પણ પૃથિવી ઘાસ પાંદડાં

Page #219

૨૦૦] લાકડાં છાણું તથા કચરામાં રહેલા જંતુ તથા ઉડીને કે ઉછળીને પડનારા જંતુઓ પણ અવશ્ય નાશ પામે છે. તેથી જ ભગવતી સૂત્રમાં કહ્યું છે કે,
दो पुरिसा सरिसवया अन्न मन्नेहिं सडि अगाणि कायं समारंभंति, तत्थणं एगे पुरिसे अगणि कार्य समुजालेति, एगे विजवेति, तत्यणं के पुरिसे महा कम्मयराए ? के पुरिसे अप्प कम्प्रयराए ?
गोयमा ! जे उजालेति, से महा कम्पयराए, जे विजवेति, से अप्प कम्मयराए.
પ્રશ્ન-બે સરખી વયના પુરૂષો સાથે અગ્નિ કાયને આરંભ કરે, તેમાં એક અગ્નિ કાયને બાળે. અને બીજો તેને બુઝાવે, તેમાં વધારે કર્મ બંધન કેને? અને એ છુંકેને?
ઉત્તર–હે ગૌતમ જે બાળે, તેને મહાન કર્મ બંધ લાગે, અને જે બુઝાવે, તેને ડું લાગે છે.
એવી રીતે અગ્નિ કાચને આરંભ ઘણા એને ઉપદ્રવ કરનારે છે, એમ જાણને મન વચન અને કાયાથી, તથા કરવું, કરાવવું અને અનુમેદવું, તે અગ્નિ કાય સંબંધી કર્મ ત્યાગવું, તે બતાવે છે.
एत्य सत्थं असमारंभ माणस्स इचेते आरंभा परिणाया भवन्ति, तं परिणाय मेहावी व

Page #220

[૨૦૧]
सयं अगणि सत्यं समारंभे, नेवऽण्णेहिं अगणि सत्थं समारंभावेजा, अगणि सत्यं समारंभमाणे अण्णे न समणु जाणेज्जा, जस्सेते अगणि कम्म समारंभा परिण्णाया भवन्ति, सेहु मुणी परिજળાય Ă, ( F. ૨૮.) ત્તવનિ ॥ રૂતિ ચતુર્થ ITI ||
આ અગ્નિકાયના સ્વકાય તથા પરકાય, એમ એ ભેદવાળા શસ્ત્રના આર ́ભ કરનારને રાંધવું-૨ ધાવવું; વિગરે અંધહેતુ છે, એવું તેમને જ્ઞાન નથી; પણ આજ અગ્નિકાયના શસ્ત્રના આર`ભ કરવામાં દોષ લાગે છે, એવુ જેમને જ્ઞાન છે, એટલે જ્ઞ પિરજ્ઞા વડે તેમણે જાણ્યુ છે, અને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાવર્ડ તેના ત્યાગ કરે છે, તેજ મુની પરમાર્થથી પરિજ્ઞાત કર્મો ( ગીતા ) છે, એવું જિનેશ્વર પાસે મેં સાંભળ્યું છે, અને તેજ તને કહું છુ....
॥ ચેથા ઉદ્દેશાની ટીકા સમાસ. ॥
ચાથા ઉદ્દેશો કહ્યા. હવે પાંચમા કહીએ છીએ; તેનેા આ સમધ છે. ગયા ઉદ્દેશામાં તેજસ્કાય કહ્યો; અને હવે અંવિકળ ( સ ́પૂર્ણ ) સાધુગુણુના સ્વીકાર માટે ક્રમે આવેલા વાયુકાય બતાવવાના વખતે, વનસ્પતિકાયના જીવનું સ્વરૂપ બતાવીએ છીએ.
પ્રશ્ન—શા માટે આ ક્રમ ઉલ્લંઘા છે ?

Page #221

[૨૨] ઉત્તર-વાયુ આંખે દેખાતું ન હોવાથી તેની શ્રદ્ધા થવી મુશ્કેલ છે, તેથી બધા પૃથિવી વગેરે એકેન્દ્રિય પ્રાણ-ગણને જાણનાર શિષ્ય સુખથી જ વાયુજીવના સ્વરૂપને માનશે; અને “અનુક્રમ તેનેજ કહે કે, જેના વડે જીવાદિ તર માનવામાં શિવે ઉત્સાહવાળા થાય; અને વનસ્પતિકાય બધા લેકને પ્રત્યક્ષ છે, તથા પ્રકટ-જીવનાં ચિન્હના સમૂહથી યુક્ત છે, તેથી તેજ વનસ્પતિકાયને પ્રથમ કહીએ છીએ. એ પ્રમાણે સંબંધથી આવેલા આ વનસ્પતિકાયનાં ચાર અનુ
ગદ્વાર કહેવાં, જ્યાં સુધી નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપમાં વનસ્પતિ ઉશે છે, તે વનસ્પતિના પિતાના ભેદને સમૂહ બતાવવા પૂર્વ પ્રસિદ્ધ અર્થનાં ટુંકાણનાં દ્વાર વડે નિર્યુક્તિકાર કહે છે. पुढ वीए जेदारा वणसइ काए विहुति ते चेव । नाणत्ती उ विहाणे, परिमाणुव भोग सत्येय ॥१२६॥
પૃથિવીકાયનાં જાણવા માટે જે દ્વારે કહ્યા, તેજ અહીં વનસ્પતિમાં જાણવા પણ જુદાપણું પ્રરૂપણા પરિમાણ ઉપભેગ, શો, અને ચ શબ્દથી લક્ષણમાં પણ જુદાપણું જાણવું; તેમાં પ્રથમ પ્રરૂપણ-સ્વરૂપ બતાવવા કહે છે. दुविह वणस्सइ जीवा, सुहुमा तह बायराय लोगंमि सुहमाय सव्व लोए, दोचेवय बायर विहाणा ॥१२७॥
વનસ્પતિ સૂક્ષમ અને બાદર, એમ બે ભેદે છે, તેમાં

Page #222

[૨૦૩] સૂક્ષમ છે, તે સર્વ લેકમાં વ્યાપ્ત અને એકાકાર હોવાથી ચક્ષુથી ગ્રહણ થતી નથી. બાદરના બે ભેદ છે તે બતાવે છે. पत्तेया साहारण, बायर जीवा समासओ दुविहा; बारस विहऽणेगविहा, समासओ छव्विहा हुंति
૨૮ના સમાસથી બાદર બે પ્રકારે છે. પ્રત્યેક, અને સાધારણ તેમાં પાંદડાં પુલ, ફળ, મૂળ, સ્કંધ વિગેરે દરેકમાં જુદે જુદે જીવ જે વનસ્પતિમાં હોય; તે પ્રત્યેક વનસ્પતિ જીવ જાણવા અને સાધારણ વનસ્પતિ છે એક બીજાને જોડાયેલા અનન્ત જીવને સમૂહ એક શરીરમાં સાથે રહેલા છે. પ્રત્યેક શરીરવાળાના બાર ભેદ છે, અને સાધારણના અનેક ભેદ છે, પણ તે સમાસથી છ પ્રકારે જાણવા; તેમાં પ્રથમ પ્રત્યેક વનસ્પતિના બાર ભેદ બતાવે છે. रुक्खा गुच्छा गुम्मा, लयाय, वल्लीय पव्वगा चेष तण वलय हरिय ओसहि, जलरूह कुहणाय
ચોદવા લા છેરાય તે વૃક્ષે, તે બે પ્રકારના છે, એક અસ્થિક, (એકઠળીયાવાળા,) તથા બહુ બીજવાળાં છે, તેમાં લીમડે, આંબે, કેશબ, સાલ (સાગ), અકેલ પીલુ, શલ્લકી વિગેરે એકબીજવાળાં છે, અને ઊમરે ( ) કેડું અસ્તિક (અગ

Page #223

•
૨૦] થી) ટીમરૂ ખીલ આમળુ બ્રુસ દાડમ બીજોરૂ વિગેરે અનેક ખીજવાળાં છે, રીંગણાં (વે‘ગણુ), કપાસ, જપે (જાસુ’દી) આઢકી (તુવેર), તુલસી, ક્રુસુભરી, પીપળી, નીળી ( ગળી ) વિગેરે ગુચ્છાવાળાં છે. નવમાલિકા, સેયિક, કોર’ટક ખધુજીવક, ખાણુ, કરવીર (કૈરાં), સિંદ્ગુવાર, વિચકિલ જાતિ (જાઇ) યુથિક વિગેરે ગુલ્મ છે, અને પદ્મનાગ અશાક, ચ ંપા, આંબા, વાસ'તિ, અતિ મુક્તક કુદલતા વિગેરે, લતાઓ છે. કાળાના વેલા, કાળ’ગડાના વેલા, તૃપુષી ( કાકડીના વેલા), તુખી, વાલેાળ, એલાલુકી. તથા પટોળી (પડાળાના વેલા )વિગેરે વેલડીએ છે. તથા શેરડી, વાળા, સુંઠ, શર, વેત્ર શતાવરી ( ) વાંસ ( ) નળ ( ) વેણુક ( > વિગેરે પવ`ગ કહેવાય છે, અને ધેતિકા ( ધોળીદા ) કુશ, દ, પČકા, અર્જુન, સુરભિ, કુરૂવિંદ વિગેરે ઘાસ કહેવાય છે. તથા તાડ તમાલ, તક્કલી શાલ સરલા કેતકી-કેળ, કંદળી, વિગેરે વલય કહેવાય, તાંદળજો. યા. રૂહ. વસ્તુલ ( ) અદરક; માજાર, પાર્દિકા ચિદ્વિપાલકી વિગેરેને હરિત (ભાજી) કહે છે, અને શાલી (ભાત), ત્રીહી, (ડાંગેર) ઘઉં, જવ, કલમ, મસૂર, તલ, મગ, અડદ, ચાળા, કુલથી, અળસી, કુસુ‘ભ, કૈાદરા, કાંગ, વિગેરે ઔષધિ કહેવાય છે. ઉદકાવક ( - ) પનક શેવાળ લ'બુકા, પાવક, કશેક (કસે) ઉત્પલ ( લાલ કમળ ) પદ્મ, કુમુદ ( પાયણી ), નલિન, પુંઠે
(

Page #224

રીક વિગેરે જલરૂહ કહેવાય છે. અને ભૂમિફૅટ નામના, આય, કાય, કુહણ ઉડુક, ઉદ્દેહલીક, શલાકા, સર્પ છત્ર વિગેરે કુહણ કહેવાય છે. આ પ્રત્યેક જીવવાળા ઝાડેના મૂળ, સ્કંધ, કંદ, છાલ, શાખ પ્રવાલ વિગેરેમાં અસંખ્યાતા. પ્રત્યેક જીવે જાણવા, અને પાંદડાં ફૂલ એક જીવવાળાં માનવાં. સાધારણ વનસ્પતિના પણ અનેક ભેદ છે, જેમ કે. લેહી, નિહ, તુભાયિકા, અશ્વ કર્ણ સિંહ કણ, શૃંગબેર (આદુ), માલકા, મૂળા, કૃષ્ણકંદ, સુરણ, કાકડી, ક્ષીરકાકેલી વિગેરે છે. આ બધી વનસ્પતિના સંક્ષેપથી છે ભેદ છે, તે ભેદેને બતાવે છે. अग्गबीया मूल बीया, खंध बीया चेव पोर बीयाय बीय रूहा समुच्छिम, समासो वण सई जीवा
તેમાં કેટક વિગેરે અગ્રબીજવાળાં છે. કેળ વિગેરેને મૂળમાં બીજ છે. નિહ શલકિ અણિક (અરણું) વિગેરેને કધમાં બીજ છે, અને શેરડી, વાંસ, નેતર વિગેરેને પર્વમાં બીજ છે, અને બીજથી ઉગે, તે ભાત વિગરે જાણવા; અને સંમૂઈનથી પદ્મિની શૃંગાટક (શીંગડું) પાઠ ( ) શેવલ, વિગેરે થાય છે. એ પ્રમાણે સમાસથી છ પ્રકારે બતાવ્યા પણ આ શિવાય બીજા નથી, એમ જાણવું. હવે પ્રત્યેક વનસ્પતિ કેવા લક્ષણવાળી હોય છે તે બતાવે છે.

Page #225

[૨૬] जह सगल सरिस वाणं, सिलेस मिस्साण वत्तियावट्ठी पत्तेय सरीराण, तह हुंति सरीर संधाया ॥१३१॥
જેમ બધા સરને રસ પહોંચે છે, તેનાથી મિશ્રીતની વળેલી વર્તીમાં પ્રત્યેક પ્રદેશોમાં કમકરીને સિદ્ધાર્થ (સરસવ) રહ્યા છે, પણ એકબીજાને અટકીને રહ્યા નથી. (દરેકની વચમાં સહેજ અંતર રહે છે,) અને કદાચ ચુર્ણ થાય, ત્યારે અને અન્ય ભેળા થાય છે, માટે આખા ગ્રહણ કર્યા છે; જેમ આ રહે છે. તે પ્રમાણે પ્રત્યેક વનસ્પતિના શરીરનો સમૂહ છે અને જેમ સરસવે તે પ્રમાણે વનસ્પતિમાં છે રહ્યા છે, જેમ રસથી મિશ્રીત થયેલા સરસવ છે, તેમ રાગ શ્રેષવડે એકઠા કરેલા કર્મ પુલના ઉદયથી મિશ્રિત છ જાણવા, પાછલી અડધી ગાથાવડે બતાવેલ દષ્ટાંત સાથે સરખાપણું ગ્રહણ કરવાથી બતાવ્યું છે, હવે આ જ અર્થમાં બીજું દષ્ટાંત કહે છે. जहवा तिल सकुलिया, बहुएहिं तिलहिं मेलिया
संति पत्तय सरीराणे तह हुति सरीर संघाया ॥ १३२॥ ' જેમકે તિલ શબ્યુલિકા એટલે વધારે તલ નાંખીને બનાવેલી છે, તે પિળમાં તલ રહેલા છે, તેવી રીતે પ્રત્યેક શરીરવાળાં વૃક્ષેના શરીર સમૂહ હોય છે; એમ જાણવું (આમા

Page #226

ર૦૭) તલની રેવડીનું પણ દષ્ટાંત ચાલે) હવે પ્રત્યેક જેનું એક અધિષ્ઠિત પણું બતાવવા કહે છે. नाणा विह संठाणा, दीसंती एग जीविया पत्ता खंधावि एग जीवा, ताल सरल नालि एरीणं ।१३३॥
જુદા જુદા સંસ્થાન (આકાર) જેમાં છે તે જુદા સંસ્થાન વાળાં પાદડાં દેખાય છે તે એક એક જીવથી અધિષ્ઠિત જાણવા તથા તાલ સરલ નાળીયેરી વિગેરેના ડાળાં પણ જીવ અધિષ્ઠત જાણવાં, અહી અનેક જીવનું અવિષ્ઠિત પણું સંભવતું નથી, બાકીના ભાગમાં અનેક જીવનું અધિષ્ઠત પણું સામર્થ્ય થી બતાવેલું જાણવું, હવે પ્રત્યેક તરૂના જીવરાશીનું પરિમાણ બતાવવા કહે છે. पत्तेया पन्जता, सेढीऍ असंख भाग मित्ताते लोगा संखप्पजत्त, गाण साहारणाणंता ॥१४॥
પ્રત્યેક તરૂ છે પર્યાપ્ત હય, તે સંવર્તિત ચેખુણે કરેલી લોકની શ્રેણીના અસંખ્યય ભાગવત આકાશ પ્રદેશની રાશી બરાબર જાણવા, અને તે બાદ તેજ સ્કાય પર્યાપ્તાના રાશિથી અસંખ્યાત ગુણ જાણવા, પણ જે અપર્યાપ્ત પ્રત્યેક વનસ્પતિ જીવ છે, તે અસંખ્યાત લોકના જેટલા પ્રદેશ થાય, તેટલા જાણવા, અને તે પણ બાદર અપયા તેજ સ્કાયના જીવ રાશીથી અસંખ્યાત ગુણ છે. પણ સૂમિ

Page #227

રિ૦૮] વનસ્પતિ પ્રત્યેક શરીર પર્યાપ્ત કે અપર્યાપ્તાજ, નથી કારણ કે સાધારણ અનન્તા છે. એવું પૂર્વે વિશેષણ કહેલું છે, અને સાધારણ વનસ્પતિના છ સૂમ, બાદર, પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એમ, ચાર ભેદે જુદા જુદા અન્નત લેકાના જેટલા આકાશ પ્રદેશ છે, તેટલા જાણવા, આટલું તેમાં વિશેષ છે, કે સાધારણ બાદર પર્યાપ્તાથી બાદર અપર્યાપ્તા અંસખ્યાત ગુણ છે, અને બાદર અપર્યાપ્તાથી સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્ત અસંખ્યય ગુણ છે, તેનાથી પણ સૂમ પર્યાપ્તા અસંખ્યાત ગુણા છે. હવે આ વનસ્પતિના જીનું જીવત જેઓ ઈચ્છતા નથી તેમને જીવપણું બતાવવા નિર્યુક્તિકાર કહે છે. एएहिं सरीरेहिं, पञ्चक्वंते परू विया जीवा सेसा आणागिज्झा, चक्खुणा जे नदिमति ॥१३॥
પૂર્વે બતાવેલા તરૂ શરીરવડે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણવાળા વિષયે. વડે સાક્ષાત્ વનસ્પતિ સાધ્યા છે, તેનું આ પ્રમાણે અનુમાન કરવું. (૧) આ શરીર જીવવ્યાપાર વિના આવાં ન થાય. (૨) જીવશરીર વૃક્ષે છે, કારણકે, અક્ષ (ઈન્દ્રિ) થી જણાય છે. હાથ વિગેરેના સમૂહવાળા શરીરની માફક દષ્ટાંત છે. (૩) કદાચિત્ સચિત્ત પણ વૃક્ષે છે, કારણકે, તે જીવનું શરીર છે. હાથ વિગેરેના સમૂહનું દષ્ટાંત છે. (૪) મંદવિજ્ઞાન સુખ વિગેરેવાળાં ઝાડે છે, કારણકે, તેમાં અવ્યક્ત ચેતને સમાયેલું છે. સૂતેલા વિગેરે પુરુષનું દષ્ટાંત છે.

Page #228

રિ૦૯] તેજ પ્રમાણે કહ્યું છે કે– वृक्षादयोऽक्षाग्रुपलब्धिभावा, पाण्यादि संघात
લેર શાદ तद्वत्स जीवा अपि देहतायाः सुप्तादि वत् ज्ञान
સુવાદિ બતાણા વૃક્ષે વિગેરે ઈન્દ્રિયની ઉપલબ્ધિના ભાવથી હાથ વિગેરેના સમૂહવાળા જ શરીરની માફક દેહે છે તેની માફક તે દેહવાળા છ સૂતેલા વિગેરેની માફક જ્ઞાન સુખ વિગેરે વાળા છે. (ભાવાર્થ ઉપર આવી ગયું છે.) બાકીના સૂક્ષમ છે તે આંખોથી દેખાતા નથી તેથી જિનેશ્વરની આજ્ઞાએ. પ્રમાણુ કરવા અને ભગવાનનું વચન સત્ય તથા રાગદ્વેષ વિનાનું કહેલું હોવાથી આજ્ઞા પ્રમાણ છે. માટે તે માનવું જોઈએ હવે સાધારણનાં લક્ષણ કહે છે. साहारण माहारो साहारण आण पाण गहणं च साहारण जीवाणं साहारण लक्खणं एवं ॥१३६॥
એક શરીરમાં સાથે રહીને આહાર વિગેરે જેઓ એક સાથે લે, તે સાધારણ વનસ્પતિ છે છે. અને તે જ અનન્ત કાય ઇવેનું સામાન્ય રીતે એક સાથે આહાર લે, તથા શ્વાસોશ્વાસ લેવાનું હોવાથી તે સાધારણનું લક્ષણ છે, એને ભાવાર્થ આ છે કે એક જીવ આહાર લે, કે

Page #229

(૨૧) શ્વાસોશ્વાસ લે, ત્યારે બધા અનતા જી આહાર લે, તથા શ્વાસે શ્વાસ લે, હવે તેને વધારે ખુલાસા સાથે કહે છે. एगस्स उजं गहणं, बहुण साहारणाण तेचेव अंबयाणं गहणं, समासओ तंपि एगस्स ॥१३७॥
એક જીવ જે શ્વાચ્છવાસને પુદલે લે, તે ઘણું સાધારણ ને ઉપયોગમાં આવે; અને જે ઘણા છે. લે, તે એકને પણ તેજ કામ લાગે છે, હવે જે બીજેથી ઉગે છે તે વનસ્પતિ કેવી રીતે પ્રકટ થાય છે, તે બતાવે છે. जोणिभूए बीए जीवो, वक्कमइ सोव अन्नोवा जोऽविय मूले जीवो, सोच्चिय पत्ते पढमयाए ॥१३८॥
અહી ભૂત શબ્દ છે, તે “અવસ્થા” બતાવે છે. નિ અવસ્થાવાળા બીજમાં એનિનું પરિણામ ન છોડે ત્યાં સુધી બીજરૂપે છે. કારણ કે, બીજની બે અવસ્થા છે. નિ અવસ્થા અને અનિ અવસ્થા, જ્યારે બીજે નિ અવસ્થાને ન છેડે, એટલે એક જીવે બીજને છેડયું નથી, ત્યાં સુધી નિવાળું છે. અહીં નિને એ અર્થ છે કે તેમાં જીવને ઉત્પત્તિનું સ્થાન નાશ પામ્યું નથી, તેવી નિવાળા બીજમાં જીવ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. હવે તે બીજમાં પૂર્વના બીજને જીવ, અથવા અન્ય ને જીવ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, એને ભાવાર્થ એ છે કે જીવે જ્યારે આયુ ષ્યના ક્ષયથી બીજને ત્યાગ કર્યો, ત્યારે અને જ્યારે તે

Page #230

- [૨૧૧] બીજને પૃથિવી પાણી વિગેરેને સંગ થયે, ત્યારે કે વખત તે પર્વને જીવ ત્યાં આવીને પરિણમે છે, કઈ વખત બીજે પણ આવે છે, અને જે મૂળપણે જીવ પરિણમે, તેજ પ્રથમ પત્રપણે પણ પરિણમે છે; એક જીવ મૂળ પત્રને કરનાર છે, અને પહેલું પાંદડું જે છે તે આ બીજને “સમૂ
છુન” અવસ્થા છે; તે ભૂ, જળ, કાળ,ની અપેક્ષાએ કહેવાય છે. આ નિયમથી બતાવેલ છે. પણ બાકીના કિશલય વિગેરે મૂળ જીવ પરિણામથી પ્રગટ થયેલાં નથી, એમ બતાવેલું જાણવું, તેથી જ કહેવું છે કે – सबोऽवि किसलओ खलु, उग्गममाणो अणन्तओ
મળિો ? | સર્વે કુંપળ ઉત્પન્ન થતી વખતે અનન્તકાય છે, હવે બીજાં સાધારણનાં લક્ષણ કહે છે. चक्कागं भज माणस्स, गंठी चूण्ण घणो भवे पुढवी सरिस भेएणं, अणंत जीवं वियाणेहि ॥१३९॥
જે મૂળ, કંદ, છાલ, પત્ર, પુષ્પ, ફળ વિગેરેને ભાગેલાં ચક્રાકાર સંમછેદ (ભંગ) થાય છે. તથા જેને ગાંઠ, પર્વ અથવા ભંગ સ્થાન રજથી ન્યાત છે, અથવા જે વનસ્પતિ ભેદતાં પૃથિવી સરખા ભેદવડે કેદારના ઉપર સૂકી તરીની માફક પુટભેર ભેદાય છે. તેને અનન્ત કાય જાણે હવે બીજા લક્ષણે કહે છે.

Page #231

[૨૧૨]
गूढ सिरागं पत्तं सच्छीरं, जंच होइ निच्छीरं जं पुणपण संधिय, अनंत जीवं वियाणाहि ॥ १४०॥ જેને ગૂઢ સીરવાળાં તથા ખીરવાળાં પાંદડાં હોય અને ખીર ન પણ હાય, તથા જેના સાંધા ન દેખાતા હોય તે અનન્ત કાય જાણવા, એ પ્રમાણે સાધારણ જીવાને લક્ષણથી ખતાવી હવે અનંતકાચ વનસ્પતિનાં નામેા છંતાવે છે. सेवाल कत्थ भणिय, अवए पणएयकिंनए यहढे एए अनंत जीवा, भणिया अण्णे अणेग विहा | १४११ સેવાલ, કર્ત્ય, ભાણિક, આવક, પન્નક, કિવ, હઠ, વિગેરે અનંત જીવા અનેક પ્રકારના કહેલા છે. એમ મીજા પણ જાણવાં, હવે પ્રત્યેક શરીરવાળાનાં એક વિગેરે જીવનુ ગ્રહણ કરેલું શરીર બતાવવા કહે છે. एगस्स दुण्ह तिण्हय, संखिजाणव तहा असंखाणं पत्तेय सरीराणं, दीसंति सरीर संघाया ॥१४२॥
એક જીવે ગ્રહણ કરેલું, શરીરતાડ, સરલ, નાળીયેર, વિગેરેના સ્ક ંધ છે તથા તે ચક્ષુથી ગ્રહણ કરાય છે તથા મિસ ( તંતુ ) મૃણાલ, કર્ણિકા, કુણુક, કટાહનુ એક જીવનુ ગ્રહેણપણું છે. અને તે ચક્ષુથી દેખાય છે. અને બે, ત્રણ, સભ્યેય, અસભ્યેય, જીવાનુ ગ્રહણ કરેલું પણ (શરીર) ચક્ષુથી દેખાતું જાણવુ.. પ્રશ્ન-ત્યારે અનન્તકાયનુ તે પ્રમાણુ છે કે કેમ ? ઉત્તર તેમ નથી તે ખતાવે છે.

Page #232

(૨૧૩]
इकस्स दुण्ह तिण्हय, संखिजाणव न पासि सक्का दीसंति सरीराई, निओय जीवाणऽण ताणं ॥१४३॥
એક વિગેરેથી લઈને છેવટે અસંખ્યાત સંખ્યાના અનંત તરૂ જીના જુદા શરીરો દેખાતા નથી. કારણ કે તેને અભાવ છે. એક વિગેરે જીવે ગ્રહણ કરેલું અનંત જી સુધીનું શરીર જુદું નથી કારણ કે અનંતા જીનું પિંડ રૂપે એકજ શરીર છે.
પ્રશ્ન-ત્યારે તે કેવી રીતે અને શરીરવાળા જાણવા? તે બતાવે છે.
ઉત્તર-બાદર નિગદ જે અનન્ત જીવે છે તેમના શરીરે દેખાય છે, પણ સૂકમ નિગદના શરીરે દેખાતાં નથી. કારણ કે અનન્ત ઓના સમૂહપણે શરીરે છતાં તે અતિ સૂક્ષ્મ છે, અને નિગદ છે તે નિયમથી અનંત જીને સમૂહ હોય છે- કહ્યું છે કેगोलाय असंखेजा, हुतिणिओआ असंखया गोले . एकेको य निओए, अणंत जीवो मुणेघव्वो ॥१॥
અસંખ્યાતા નિગદના ગેળા છે, એકેક ગાળામાં અસંખ્યાત નિગોદ છે. અને એકેક નિગોદમાં અનંતા જીવે છે એ પ્રમાણે વનસ્પતિના વૃક્ષાદિ પ્રત્યેક વિગેરે ભેદથી તથા વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શના ભેદથી હજારોની સંખ્યામાં ભેદ અને નિ વિગેરે ભેદે લાખોની સંખ્યામાં છે અને વન

Page #233

રિ૧૪] સ્પતિની સંવૃતા નિ છે, તે સચિત્ત અચિત્ત અને મિશ્ર એમ ત્રણ ભેદે છે તથા શીત, ઉષ્ણ, મિશ્ર એવા ત્રણ ભેદ છે. એ પ્રમાણે ગણતાં પ્રત્યેક તરૂઓની નીના દશ લાખ ભેદ છે, અને સાધારણ વનસ્પતિના દ લાખ ભેદ છે. અને બન્નેની કુલ કેટી ૨૫ કરેડ લાખ જાણવી;
વિધાન દ્વાર કહ્યું, હવે પરિમાણ દ્વાર કહે છે, તેમાં પ્રથમ સૂમ અનંત જેનું પરિમાણ બતાવે છે. पत्थेणव कुवेणव जह कोइ मिणिज सव्व धनाई एवं मविज माणा, हवंति लोया अणताउ ॥१४४।।
પ્રસ્થ (માપ) અથવા કુડવ વિગેરેના માપથી કઈ બધા ધાન્યને માપે, અને બીજી જગાએ નાખે એ પ્રમાણે કેઈ સાધારણ વનસ્પતિના છને લેક રૂપ કુડ કરીને માપે બીજે નાખે તે માપતાં અનંતા લકે ભરાઈ જાય. હવે બાદર નિગદનું પરિમાણ બતાવે છે. जे बायर पजता, पयरस्त असंख भागमित्ताते सेसा असंख लोया, तिन्निवि साहार णाणता ।१४५॥
જે પર્યાપ્ત બાદર નિગદ છે, તે સંવર્તિત ચેખડા કરેલા બધા લેકના પ્રતરના અસંખ્યય ભાગ વર્તિ પ્રદેશ રાશી પરિમાણ જાણવા; વળી તે પ્રત્યેક શરીર બાદ વન
સ્પતિ પર્યાપ્ત છથી અસંખ્યાત ગુણ છે. બાકીની ત્રણે રાશી પ્રત્યેક અસંખ્યય લેક આકાશ પ્રદેશ પરિમાણવાળા

Page #234

[૧૫] છે, હવે તે ત્રણ રાશી બતાવે છે (૧) અપર્યાપ્ત બાદર નિદ (૨) અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ નિગદ (૩) પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ નિગદ એ ત્રણે કમથી સંખ્યામાં બહુતર (એક એકથી અધિક) જાણવા, પણ સાધારણ છે સંખ્યામાં તેનાથી અનંત ગુણ છે. આ, જીવનું પરિમાણ છે; પણ પૂર્વે ચાર રાશી કહી તે જીવનું નહીં પણ નિગદનું પરિમાણ જાણવું; હવે પરિમાણકાર કહ્યા પછી ઉપગદ્વાર કહે છે. आहरे उवगरणे, सयणासण जाण जुग्ग करणेय आवरण पहरणस्नु अ, सत्थ विहाणे अथहुसुं।१४६॥
ફળ, પાન, કુંપળ, મૂળ, કંદ, છાલ, વિગેરે ખવાય છે. અને, પંખે, કડાં ( ચુડીઓ ) કવલક ( ) અર્ગલ વિગેરે ઉપકરણે બને છે તથા ખાટલે પાટીG સુવા માટે છે. તથા આસંદક ( માંચી) છે તથા પાલખી વિગેરે યાન છે; તથા ગાડીના ધુસર, પાટીઆનાં ઢાંકણ અને લાકડી મુસળી (કે) વિગેરે હથીયાર છે તથા તેનાં ઘણું પ્રકારનાં શસ્ત્રો છે; તેના શર, દાતરડાં, તલવાર, છરી, વિગેરે ગડ (હાથે) ઉપગી પણે છે. તથા બીજે પણ પરિગ વિધિ છે તે બતાવે છે. आउन्ज कट्ट कम्मे, गंधंगे वत्थ मल्ल जोए य झावण वियावणेसु अ, तिल्ल विहाणे अ उज्जोए।१४७।
પટલ (ઢાલ) ભેરી વંશ વિણ ઝલ્લરી વિગેરે વાજી

Page #235

[૨૧૬]
છે તથા પ્રતિમા (પુતળીઓ) થાંભલા, બારણાં, તેની શાખા વિગેરે કાષ્ટ કર્યું છે. તથા બાલક (વાળા કુચી) પ્રિય ગુ (રાયણ) પાંદડાં દમનક કંઢ નાશીર દેવદારૂ વિગેરે સુગધીનાં અંગ છે. તથા ઝાડની છાલનાં કપડાં, તથા રૂના વસ્ત્રો છે. તથા નવ માલિકા અકુલ ચ'પક પુન્નાગ અશેક, માલતી, વિચકિલ વિગેરેની માળાઓ બને છે; તથા લાકડાં ખાળવાં, તે બળતણ છે. તથા ઠંડડ દૂર કરવા તાપ કરવા તે છે. તલ અળસી, સવ, ઇંગુદી, જયા તીષમતી કરજ વિગેરેનાં તેલ છે. તથા દીવટ, ઘાસ, ચૂડા, (બાયાં) લાકડાની મસાલ વિગેરેથી ઘેાત (પ્રકાશ) કરાય છે. આ બધાં કાર્ડમાં વનસ્પતિ કાયના ઉપભાગ થાય છે. આ પતાવીને હવે ઉપસ’હાર કરે છે.
एएहिं कारणेहिं हिंसंति वणरसई बहुजीवे; सायं गवेसमाणा, परस्स दुक्खं उदीरंति ॥ १४८ ॥
ઉપરની એ ગાથામાં બતાવેલા કારણેાથી શાતા સુખને વાંછનારા મનુષ્યા પ્રત્યેક તથા સાધરણ વનસ્પતિ કાચના ઘણા જીવાના સમારભ કરીને વનસ્પતિ વિગેરે એકેન્દ્રિયાદિ જીવાને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે; હવે શસ્ત્ર બતાવે છે તે દ્રશ્ય અને ભાવ એમ બે ભેદે છે; અને દ્રવ્ય શસ્ત્ર છેતે પણ વિભાગ તથા સમાસ એમ બે ભેદે છે; તેમાં, સમાસ શસ્ત્ર બતાવે છે. कपणि कुहाणि असियग, दत्तिय कुदाल वासि
परसूअ

Page #236

૦િ૧૭)
सत्थं वणस्सईए, हत्था पाया मुहं अग्गी ॥१४९।।
જેનાથી છેદાય, તે કલ્પની (તરણી), કેહાડીઅસિયુગ (દાતરડું) દાવિકા (નાનું દાતરડું) કેદાળી, વાંસલે, પરશુ (ફરશી) એ વનસ્પતિ છેદવાનાં શસ્ત્ર છે, અને હાથ પગ વિગેરે તથા અગ્નિ એ સામાન્ય છે. હવે વિભાગ શો. કહે છે. किंची सकाय मत्थं, किंची परकाय तदुभयं किंची एयतु देव सत्थं, भावेय असंजमो सत्थं ॥१५०॥
લાકડી વિગેરે કઈ સ્વકીય દ્રવ્ય શસ્ત્ર છે. પાષાણું અગ્નિ વિગેરે કઈ પરકાય શસ્ત્ર છે તથા દાતરડી કહાડે વિગેરે જે હાથાવાળાં તે ઉભય શસ્ત્ર છે. આ દ્રવ્ય શસ્ત્ર જાણવાં અને મન વચન કાયાથી ખરાબ વર્તન અસંચમ રૂપ ભાવ શસ્ત્ર છે. - હવે આ બધી નિક્તિને અર્થ સમાપ્ત કરવા કહે છે. सेसाई दाराई ताई जाइं हवंति पुढवीए एवं वणस्सईए निज्जुत्ती कित्तिया एसा ॥१५१॥ - હવે જે દ્વારે કહેવાં બાકી રહ્યાં તે બધાં પૃથિવીકાયમાં કહેલાં છે, તે જાણી લેવાં, તેથી દ્વારના કહેવાથી વનસ્પતિકાયમાં નિર્યુક્તિઓ બતાવેલી જાણવી.
હવે સૂત્ર અનુગમમાં અખલિત વિગેરે ગુણે વાળું સૂત્ર ભણવું (ઉચ્ચારણ કરવું જોઈએ તે કહે છે.

Page #237

[૨૧] तंणो करिस्सामि समुट्ठाए, मत्ता महमं, अभयं विदित्ता, तं जे णो करए, एसो वरए, एत्थो वरए, ge અધારે ત્તિ પja (g. ૨૬)
આ સૂત્રને ૩૮મા સૂત્ર સાથે તથા પહેલા વિગેરે સૂત્ર સાથે પ્રથમ કહ્યા મુજબ સંબંધ કહે, પૂર્વે કહ્યું કે શાતા (સુખ)ના વાંકે વનસ્પતિ જંતુને નિશ્ચયે દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી તેનું મૂળજ (કર્મ બંધ પણે થઈને) દુખથી ગહન એવા સંસાર સાગરમાં જીને ભાડે છે,
એવું કડવું ફળ જાણનારે બધા વનસ્પતિ કાયના જીવેને દુખ દેવાની રીતીથી સર્વથા નિવૃત્ત (ર) થવાનું આત્મામાં ઈચ્છે છે. તે બતાવે છે. વનસ્પતિ કાયને થતી પીડાને જાણીને હું હવેથી દુઃખ નહી દઉં, અથવા તે વનસ્પતિ દુઃખ દેવાના કારણ રૂપ જે છેદન ભેદન છે, તેને મન, વચન, કાયાથી નહી કરૂં, ન કરાવું, કરનારને ભલે ન જાણીશ હવે કેવી રીતે કરીશ, તે બતાવે છે. | સર્વશે બતાવેલા માગને અનુસરીને સમ્યગૂ દિક્ષાના માર્ગને સ્વીકારીને બધા પાપના આરંભેને ત્યાગ કરતે થકે, વનસ્પતિને દુઃખ થાય, તે આરંભ નહીં કરીશ. આથી સંયમ કિયા બતાવી, એથી એમ સૂચવ્યું કે એકલી ક્રિયાથીજ મેક્ષ થાય, એમ નહી પણ જ્ઞાને જાણવું, તથા કિયા તે પ્રમાણે કરવી, એ બે પ્રકારે મેક્ષ મળે છે; કહ્યું

Page #238

[૨૧૯) नाणं किरिया रहियं, किरिया मेत्तं च दोविएगंता न समत्था दाउं जे जम्म मरण दुक्ख दाहाई ॥१॥
કિયા રહિત એકલું જ્ઞાન, અથવા જ્ઞાન રહિત એકલી કિયા, એ બને એકલા હોય તે જન્મ મરણના દુખેને છેદવા (મેક્ષ આપવા ) સમર્થ નથી. ( પણ બન્ને સાથેમળે તેજ મોક્ષ મળે છે.)
જેથી મેક્ષ મેળવવામાં વિશિષ્ટ કારણ ભૂત જ્ઞાન જ બતવવા કહે છે. જેને યથાયોગ્ય માની (જાણી શું કરે) તે કહે છે. બુદ્ધિમાન તે ઉપદેશને એગ્ય છે તેવા શિષ્યને ગુરૂ કહે છે કે હે બુદ્ધિમાન સુશિષ્ય, દિક્ષા લઈને જીવાદિ પદાર્થોને જાણીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે તે પ્રમાણે તું પણ જ્ઞાન ભણીને ચારિત્ર પાળીને મોક્ષ મેળવ, કારણ કે સમ્યફજ્ઞાન પૂર્વક કરેલી કિયા સફળ (મેક્ષ આપનારી) છે. ફરી અહીં કહે છે જેમાં જેને અભય (ભય વિનાનું) પદ છે. તે અભય રૂપ સંયમ સત્તર ભેદવાળે છે. તે સર્વ ભૂતની રક્ષા કરનાર સંસાર સાગરથી તારનાર નિર્વાહક જાણીને દરેક પુરૂષ) વનસ્પતિના આરંભથી નિવૃતિ લેવી ( દૂર રહેવું) જોઈએ તેજ હવે વિવરીને બતાવે છે.
જે પરમાર્થ તત્વને જાણનાર છે, તેણે વનસ્પતિના આરભને કડવાં ફળ આપનાર જાણુને ન કરે, કારણ કે જે આરંભ ન કરે, તેને જ પ્રતિવશિષ્ટ ઈષ્ટ ફળ (મેક્ષ)ની

Page #239

[૨૦] પ્રાપ્તિ છે. પણ જે વિના વિચારે મૂઢ થઈ અંધ બનીને વર્તે, તેને મેક્ષ પ્રાપ્તિ નથી, કારણ કે ઈચછેલા સર્વોત્તમ
સ્થાને પહોંચવામાં પ્રવર્તે છે જે ક્રિયા કરે, તે કિયા તેના અંધપણાથી વિનરૂપ (ઉલટે રસ્તે દેરે) છે, એમ માનવું તેવી રીતે એકલું જ્ઞાન પણ ક્રિયા વિના મેક્ષ ન આપે. જેમકે એક ઘરમાં આગ લાગી, ત્યારે એક પંગુ દેખાવા છતાં પાંગળાપણાને લીધે નીકળવાની ઈચ્છા છતાં નીકળી ન શકે, તેજ પ્રમાણે મુનિઓને સમજવું કે આ પ્રમાણે બેધ પામીને તેમણે આરંભને ત્યાગ કરે, એ પ્રમાણે જે સમ્યફ જ્ઞાન પૂર્વક જે નિવૃત્તિ ચારિત્ર અનુષ્ઠાન કરે. તેજ સમસ્ત આરંભથી નિવૃત્ત થયેલ છે, એમ બતાવે છે. “તેજ વનસ્પતિ સંબંધી મુક્ત થયેલા છે જેઓ પૂર્વ બરાબર જાણે આરંભ ન કરે,” હવે તે આ પ્રમાણે નિવૃત્તિ લેનાર સાધુઓ શાયાદિમાં પણ છે કે નહી? કે અહિં જીન શાસનમાં જ છે? તે શિષ્યના પ્રશ્નમાં ઉત્તર કહે છે.
આ જિનેશ્વરના મતમાંજ પરમાઈ થી છે, પણ બીજે તેવું જીવ દયાનું સ્વરૂપ બતાવ્યું નથી, કારણ કે જેવી પ્રતિજ્ઞા લે તેવું નિર્વઘ અનુષ્ઠાન કરવાથી નિવૃત્તિ માર્ગ સાધન પદવાળા ગણાય, પણ બેલે તેવું ન પાળે, તે શાકયાદિ સાધુ ન ગણાય તેથી જૈન મતને અનુસરનારાજ અનગાર (સાધુ) કહેવાય, તે બતાવે છે, કે પૂર્વે કહેલા સૂત્રાર્થ પ્રમાણે ચાલ

Page #240

[૨૨૧]
નારા, તથા ઘર વિનાના ઉત્કૃષ્ટથી અણુગાર કહેવાય છે. શામાટે ઉત્કૃષ્ટથી ? તે મતાવે છે. જે અણુગાર, નામને ચેાગ્ય કારણ ભૂત ગુણ્ણાના સમૂહને આદરે છે, તે ઉત્કૃષ્ટથી છે. અને ‘ઇતિ’ શબ્દ મૂળમાં છે, તે સાધુ કહેવાય, આ વાતને પૂરી કરે છે, એટલે એમ સમજવુ કે, “જીત્ર રક્ષા” અણુગારનુ લક્ષણ છે. પણ નીજી' નથી, પણ જે આ પરમાર્થ સાધક અનગ ૨ ગુણૈાને છેડીને શબ્દાદ્ઘિ (સારાં ગાયન વિગેરે) ઈચ્છીને તેમાં પ્રવર્તે છે, અને વનસ્પતિ જીવાની અપેક્ષા (રક્ષા કરવી) ને વિસરે છે, તેને સાધુ નથી;
આ મધુર શબ્દ વાળાં વાજીત્રા વનસ્પતિનાં અને છે. તેથી તેનુ દુઃખ વિસારીને પેાતાને કૃત્રિમ આનંદ લેનારા રાગ દ્વશ રૂપ વિષય વિષના નશાથી ઘેરાયલા ચપળ લેાચન વાળા (રસિક જીવા) નરકાદિ ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરનારા જીવા જાણવા, જેને તે નરક વિગેરેમાં ભ્રમણ કરવુ' હાય તેજ શબ્દ (મધુર ગાયન) વિગેરેના રસી અને છે. આ અને પ્રસિદ્ધિ માટે પૂર્વે કહેલાં અને પછીના લક્ષણવાળાં બીજા ખીજા અવધારણ ફળના નિશ્ચય થવા માટે સૂત્ર કહે છે. जे गुणे से आवह, जे आवडे से गुणे ( सू० ४० )
જે શબ્દાદિ ગુણ ( રસ ) તે આવતા છે જેમાં જીવે પરિભ્રમણ કરે છે. તે સસાર પાતે આવત છે. અહી... મુખ્ય કારણનેજ કાય પ્રમાણે કહ્યુ છે, જેમકે ‘ નલ ? (ગંદું)
'

Page #241

રિરર પાણી પગને રેગ છે તેમ ગાયન વિગેરેને રસ તે સંસારનું કારણ હોવાથી તે સંસાર છે; સૂત્રમાં એક વચન હોવાથી એમ સૂચવ્યું કે જે પુરૂષ ગાયન વાજીંત્ર વિગેરેને રસીઓ થાય, તે આવર્તમાં પડે છે, અને જે આવર્ત (સંસાર ) માં પડે છે, તે શબ્દાદિને રસી થાય છે, અહી ઉદ્યત ચંચું ( વાચાલ) પુછે છે કે પ્રવેગ આમ કરે, કે જે ગુણમાં વર્તે તે આવર્તમાં વર્તે, પણ જે આવર્તમાં વર્તે તે ગુણમાં વર્તજ એ કાંઈ નિયમ નથી, કારણ કે સાધુઓ આવર્તમાં છે, પણ ગુણમાં નથી, તેનું કેમ? આચાર્ય કહે છે તમારું કહેવું સત્ય છે. આવર્તમાં યતિ ( સાધુઓ) રહે છે પણ તેઓ ગુણ (ગાયન) માં પ્રવર્તતા નથી, પણ રાગ દ્વેષ પર્વક ગુણેમાં જે વતે, તે અહીં લેવા; અને સાધુઓને તેને અભાવ હોવાથી ન હોય અને તેમને સંસાર રૂપ આવર્ત દુખ ન હોય, પણ સામાન્યથી સંસારમાં પડવું, અને સામાન્ય શબ્દો વિગેરે ગુણ પ્રાપ્ત થવા સંભવે છે. તેથી ઉપલબ્ધિને નિષેધ નથી પણ અહીં રાગદ્વેષના પરિ ણામવાળે જે ગુણ (રસ) હોય તેને સાધુને નિષેધ છે, તેમજ કહ્યું છે. कण्ण सोस्नेहिं सद्देहिं पेम्म नाभिनि वेसए
વિગેરે સૂત્ર છે. કાનને સુખ આપનાર શબ્દોમાં (સાધુ) પ્રેમ ન કરે વિગેરે તથા.

Page #242

[૨૩] न शक्यं रूपमदृष्टुं, चक्षुर्गोचर मागतम् . रागद्वेषौतुयौ तत्र तो बुधः परिवर्जयेत् ॥ १॥ - ચક્ષુ આગળ આવેલું રૂપ ન જોવાય એ શક્ય નથી પણ પંડિત પુરૂષે ત્યાં જે રાગ દ્વેષ થાય તે ત્યજવા જોઈએ ગુણેનું વધારે પણું વનસ્પતિથી કેવી રીતે છે તે બતાવે છે. વેણુ, વિષ્ણુ, પટલ, મુકુંદ, વિગેરે જે જે વાછત્ર છે તે બધાની વનસ્પતિથી ઉત્પત્તિ છે તેનાથી મને હર શબ્દ નીકળે છે તેથી વનસ્પતિનું પ્રધાનપણું તેમાં બતાવ્યું છે બીજી રીતે વિચારીએ તે તંત્રી ચર્મ પાણી વિગેરેના સંગથી પણ શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે અને રૂપમાં લાકડાની પૂતળીઓ' તથા ઘરનાં તોરણે, વેદિકા, તંભ, વિગેરેમાં પણ રમણીયપણું આંખને છે. અને ગંધમાં કપુર પાટલા લવલી લવિંગ, કેતકી સરસ ચંદન, અગુરૂ, કકકેલ કાઈલા ફળ જાતિ ફળ, પત્રિકા કેસરા, માંસી, છાલ, પત્ર વિગેરેની સુંગધી ઇન્દ્રિયને આનંદ આપનાર, થાય છે. અને બિસ મૃણાલ, મૂળ, કંદ, પુષ્પ, ફળ, પત્ર, કંટક, મંજરી, છાલ, અંકુર, કુંપળ, અરવિંદ (કમળો, ને કેસરા વિગેરેને રસ જીભ ઈન્દ્રિયને બહુ આનંદ આપે છે. તે રસે ઘણી જાતના (દાડમનાં સરબત વિગેરે પ્રત્યક્ષ) છે. તથા પદ્મિની પત્ર, કમળનું દળ, મૃણાલ, વલ્કલ, દુકુલ શાટક, (સાડી) ઓશીકાં તળાઈના ઓછાડ વિગેરે કેમળ હેચ તે શરીરને સ્પર્શમાં સુખ

Page #243

[૨૪] આપે છે. એ પ્રમાણે ઉપર કહેલી વનસ્પતિથી બનેલી વસ્તુના શબ્દાદિ ગુણેમાં જે તે તે સંસારમાં ભમે અને જે આવર્તમાં વિતે તે રાગ દ્વેષ પણે વર્તવાથી ગુણોમાં વતે છે. એમ જાણવું તે આવત્ત, નામ સ્થાપના વિગેરેથી ચાર ભેદવવાળે છે નામ સ્થાપના સુગમ છે. દ્રવ્યા વર્ત, તે, (૧) સ્વામિત્વ (૨) કરણ (૩) અધિકારણ એ ત્રણમાં યથા સંભવ ચેજ, નદી વિગેરેના સ્વામીપણામાં કઈ જગ્યાએ જળનું પરિભ્રમણ (ગેળાકારે ફરવું) થાય તે, દ્રવ્યાવત, જાણવું, અથવા હંસ કારડ ચક્રવાક વિગેરે પક્ષી આકાશમાં ક્રિીડા કરતાં ચકારે ફરે છે, અને સ્વામિત્વમાં દ્રવ્યનું આ વર્ત જાણવું, હવે કરણ આશ્રયી કહે છે. તે ભમતાજ જલવડે જે તૃણુ કલિંચ વિગેરે ભમે તે દ્રવ્યાવર્ત જાણવું. તથા તરવું સીસું, લેટું ચાંદી, સોનું, ગાળતાં ગાળવાના વાસણમાં ગળાકારે ભમે, તે કરણ, દ્રવ્યાવ જાણવું, અધિકરણની વિવક્ષામાં એક જલ દ્રવ્યમાં આ વર્ત છે. અને ચાંદી સોનું, રેતિકા. ( ) તરવું. સીસું એકઠા કરતાં ઘણું દ્રવ્યોમાં આ વર્તે છે. ભાવ આવત નામને એક ભાવથી બીજા ભાવમાં આવર્ત થવું અથવા એરિક ભાવના ઉદયથી નરકાદિ ચાર ગતિમાં જીવ ભમે છે તે, જાણવું ઉપર કહેલા બધા આવર્તમાં ફકત ભાવ આવર્તથી પ્રજન છે. બીજાથી નથી, હવે એ શબ્દાદિ

Page #244

[૨૫] ગુણે સંસારના આવર્તમાં કારણભૂત છે, અને વનસ્પતિથી કારણ મુખ્યપણે બનેલાં છે, તે કેમ? કે અમુક નિયત દિશાના ભાગમાં વતે છે કે બધી દિશામાં વર્તે છે? તે કહે છે.
उड्ढं अहं तिरियं पाईणं पासमाणे रुवाई पासति, सुणमाणे सहाई सुणेति उड्ढे अहं पाईणं मुच्छमाणे स्वेसु मुच्छति सद्देसु आवि (सू. ४१)
કહેનારની દિશાને અંગીકાર કરવાથી ઉંચી દિશામાં રહેલા રૂપ ગુણે ને મહેલના મથાળામાં તથા હવેલીઓ (સારી જોઈને) ઉચે (દરેક જન જુએ છે; તથા પહાડના શિખરે ચડેલે અથવા મહેલ ઉપર ચડેલે નીચે રહેલાં રૂપે (વસ્તુઓ) જુએ છે, અહીં અધઃ શબ્દથી નિચેની દિશા જાણવી. અને ઘરની ભીંતે વગેરેમાં રહેલાં રૂપે તિર્યફ શબ્દથી ચાર દિશા તથા ચાર ખુણ લેવા, તે આ પ્રમાણે પૂર્વ વિગેરે દિશામાં દેખાતે ચક્ષુના જ્ઞાનમાં પરિ. શુત થઈને ચક્ષુમાં આવીને રહેલાં પિતે દેખે છે, (પ્રથમ આંખમાં પ્રતિબિંબ પડે, ત્યાર પછી વસ્તુને નિશ્ચય થાય છે.) તથા ઉપર કહેલી દિશાઓમાં સાંભળતે સાંભળે છે, અર્થાત્ કાન દઈને લક્ષ્ય આપે તેજ બરોબર સંભળાઈને સમજાય છે, અહીં ઉપલબ્ધિથી જ્ઞાન માત્ર લીધું. પણ સાંભળવાથીજ કે દેખવાથી જ સંસાર ભ્રમણ નથી, પણ કદાચિત રૂપ વિગેરેમાં મૂછ કરે તે એને કર્મ બંધ છે. એવું
૧૫

Page #245

રિ૨૬] બતાવે છે, ઉર્ધ્વ (ઉંચી) વિગેરે દિશાઓમાં રૂપ દેખી રાગના પરિણામ કરે, તથા તે પ્રમાણે શબ્દોમાં તથા ગંધ રસ સ્પર્શમાં રાગના પરિણામ કરે છે, તેને બંધ થાય છે. સૂત્રમાં ફરી ઉર્વ લેવાનું એ કારણ છે કે, ત્યાં સારું રૂપ દેખીને રાગી બને છે. અને રૂપ લેવાથી બીજાપણું વિષને સમાવેશ થાય છે. કારણ કે એકના ગ્રહણથી તેની જાતીના બધાએ લેવાય છે, અથવા પહેલ તથા છેલ્લે, લેવાથી વચમાં આવી જાય એમ જાણવું. એ પ્રમાણે વિષય લેકને બતાવી વિવક્ષિત કહે છે एस लोए वियाहिए, एत्थ अगुत्ते अणाणाए (सू.४२)
આ-રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ શબ્દ, વિષય નામને લેક કહ્યો જેનાથી અવકાય તે લક. આ વસ્તુતઃ શબ્દાદિ ગુણ લેકમાં જે પુરૂષ મન, વચન, કાયાથી અગુપ્ત હોય અથવા મનથી કેવી થાય, અથવા વાચાવડે શબ્દાદિની પ્રાર્થના કરે, અથવા કાયવડે શબ્દાદિના વિષય ભેગમાં જાય. એ પ્રમાણે જે અગુપ્ત હય, તે ભગવાનની આજ્ઞામાં વર્તતે નથી. એ પ્રમાણે ગુણ શું કરે ! તે કહે છે. पुणो पुणो गुणासाए, वंक समायारे (सू. ४३)
જે અનેક વાર શબ્દાદિ ગુણને રાગી બન્યું હોય, તે પિતાના આત્માને શબ્દાદિ વિષયની વૃદ્ધિથી દૂર કરવાને સમર્થ ઘતે નથી, અને પાછા ન ફરવાથી ફરી ફરી ગુણને

Page #246

રિર9 સ્વાદુ બને છે. નિરંતર ક્રિયા કરીને રસેને સ્વાદ લે છે અને તે જે થાય તે બતાવે છે. આ “વક્ર તે અસંયમ છે, તેજ નરકાદિ ગતિમાં લઈ જાય છે. અને એવા આચરણને કરનારે જે છે, તે વક્ર સમાચારવાળો (સંયમ રહિત) અવશ્યજ શબ્દાદિ વિષને રસિક બને છે. અને જેને દુઃખ દેનાર હોવાથી તે વક સમાચારવાળે જાણ..
ઉપર શબ્દાદિ વિષયના રસને સ્વાદ કરવાથી વૃદ્ધ થયેલે તેનાથી ન બચે. તે સંબંધમાં “અપથ્ય કેરી” નો રસિક રાજા પિતે અતિસારના રેગથી બુરે હાલે મુઓ, તેમ તે પણ બુરે હાલે મરે છે, (પણ સ્વાદને છેડતે નથી) એ પ્રમાણે આ વિષય રસમાં એકાન્ત હારેલે તે શબ્દાદિ વિષયને સ્વાદ કરવાથી “વંત ? આ પ્રમાણે આચરે છે.
पमत्तेऽगार मावसे (सू. ४४) વિષય વિષમાં મૂછ પામેલે, પ્રમાદિ સાધુ ગૃહસ્થ બને છે, જે સાધુનું લિંગ રાખે અને શબ્દાદિ વિષયને પ્રમાદિ થાય, તે પણ વિરતિરૂપ ભાવ લિંગ રહિત હેવાથી. તે પણ ગૃહસ્થજ છે. અન્ય તીથીઓમાં હમેશાં બોલવાનું જુદું અને કરવાનું જુદું એમ છે તે બતાવે છે.
लजमाणा पुढो पास, अणगारा मोत्ति, एगे पवद माणा जमिणं विरू विरू वेहि सस्थेहि, वण. स्सइ कम्म समारंभेणं वणस्सइ सत्थं समारंभ

Page #247

[२२८]
माणा, अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिं संति, तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेदिता, इमस्स चैव जीवि - यस्स परि वंदण माणण पूयणाए जाती मरण मोयणाए दुक्ख परिघाय हेडं, सेसयमेय वणस्सइ सत्थं समारं भइ, अण्णेहिं वा वणस्सइ सत्थं समारं भावेइ, अण्णे वा वणस्सइ, सत्थं समारभमाणे समणु जाणइ, तं से अहि आए, तं से अबोहिए, सेतं संयुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाए सोचा, भगवओ अणगाराणं वा अंतिए इह मेगोसें णाय भवति - एस खलु गंधे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरये, इचत्थं गढिए लोए, जमिणं विरूवरू वेहिं सत्थेहिं, वणस्सइ कम्म समारंभेणं, वणस्सह सत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिं संति (सू. ४५) અગ્નિકાયમાં પાને. અથ ખતાગ્યા છે, તે પ્રમાણે અહી પણ જાણવા. વિશેષ અગ્નિને બદલે વનસ્પતિકાયને આરભ કરનાર પોતે વનસ્પતિના જીવા હણવાની સાથે તેમાં ચ્યાશ્રય કરેલા ખીજા જીવાને પણ હણે છે. નરકમાં જાય છે. માટે ઉત્તમ સાધુ–તેના નથી તેમ કરાવતા નથી અને કરતાને ભલે
અને તે છેવટે સમારભ કરતા જાણતા નથી.

Page #248

[૨૯] હવે વનસ્પતિ કાયનું જીવપણું સિદ્ધ કરવા ચિન્હ બતાવે છે.
सेबेमि, इमंपि जाइं धम्मयं, एयपि जाइ धम्मयं, इमंपि बुढि धम्मयं, एयंपि बुड्ढि धम्मयं इमंपि चित्त मंतयं, एयपि चित्त मंतय, इमंपि छिपणं मिलाइ, एयपि छिण्णं मिलाइ, इमंपि आहारगं एयंपि आहारगं, इमंपि अणिचयं एयपि अणिच्चयं, इमंपि असासयं, एयंपि असासयं; इमंपि चओवचइयं, एपि, च ओवचइयं इमंपि विपरिणाम धम्मयं, एयंपि विपरिणाम धम्मयं, (सू. ४६)
તે હું જિનેશ્વર પાસે તત્વ જાણીને કહું છું, અથવા વનસ્પતિનું ચિતન્ય જે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જણાય છે તે હું કહું છું, જેવી પ્રતિજ્ઞા કરી તે પ્રમાણે બતાવે છે. અહિં ઉપદેશને ગ્ય સૂત્રને આરંભ છે. અને તેને કહેવાયેગ્ય પુરૂષ હોય છે. તેની પાસે રહેવાપણાથી તે શરીર પ્રત્યક્ષ આસન્ન વાચી “ઈદમ” (ગુજરાતીમાં “આ”) શબ્દવડે સાધુ વિચાર કરે છે. આપણું આ મનુષ્ય શરીર જનન (જન્મ) ના ધર્મવાળું છે. અને વનસ્પતિનું શરીર પણ તે સ્વભાવવાળું છે. અહિં “ઇતિ” શબ્દ સહિત “ગા' શબ્દ છે.
તે દરેક જગ્યાએ યથા” શબ્દના અર્થમાં છે, અને

Page #249

[૨૩૦] બીજે “અપિ શબ્દ સમુચ્ચયના અર્થમાં છે તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે. જેમ મનુષ્યનું શરીર બાળ, કુમાર, જુવાન, તથા બુદ્રા પણાના વિશેષ પરિણામ વાળું છે, તથા ચેતના વાળું એટલે જીવથી સદા અધિષ્ઠિત છે, કારણ કે તેની ચિતના સ્પષ્ટ દેખાય છે. તે પ્રમાણે આ વનસ્પતિનું શરીર પણ છે કારણ કે જન્મ પામેલું, કેતકીનું ઝાડ બાળક યુવા અને વૃદ્ધથી સંવૃત (યુક્ત) છે. આ સરખા પણાથી જન્મના ધર્મવાળું છે બન્નેમાં કંઈ વિશેષ ભેદ નથી, કે જેનાથી જાતિ ધર્મ પણું છતાં પણ મનુષ્ય વિગેરે શરીર સચેતન હોય અને વનસ્પતિ શરીર તેવું નહીં.
વાદીને પ્રશ્ન-જાતિ ધર્મ પણું વાળ, નખ, દાંત વિગેરેમાં પણ છે અને તેથી તમારું લક્ષણ વ્યભિચાર વાળું થયું અને લક્ષણ અવ્યભિચારી જોઈએ. તેથી જાતિ ધર્મ પણું જીવ લિંગ છે એ તમારી કલપના અયુક્ત છે.
ઉત્તર–જનન માત્ર સત્ય છે. પણ મનુષ્ય શરીરમાં પ્રસિદ્ધ એવી બાળ કુમાર વિગેરે અવસ્થા પણું છે તેને કેશ વિગેરેમાં અસંભવ છે. માટે તમારું કહેવું અયુક્ત છે. વળી કેશ અને નખ ચેતના વાળાથી અધિષ્ઠિત શરીરમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેવું કહેવાય છે, અને તેજ પ્રમાણે વધે છે, પણ ચેતના વાળાને આધારે રહી ઝાડે વિગેરે ઉગે છે, તેવું તું પણ ઈચ્છતો નથી,

Page #250

રિ૩૧) કારણ કે તારા મત પ્રમાણે પૃથિવી અચેતન હોવાથી તેમ થવું અયુક્ત છે અથવા જાતિ ધર્મ વિગેરે પૂર્વે સૂત્રમાં કહેલા તે બધાથી એકજ હેતુ છે. બીજા હેતુની જરૂર નથી અને કેશ વિગેરેમાં સમુદાય હેતુ નથી તેથી અમારૂં લક્ષણ (હેતુ) નિર્દોષ છે. તથા જેમ આ મનુષ્ય શરીર નિરંતર બાળ કુમાર વિગેરે અવસ્થાથી વધે છે, તે પ્રમાણે આ વનસ્પતિનાં શરીર તે અંકુરા, કિસલય, શાખા, પ્રશાખા વિગેરેથી વધે છે તથા જે મનુષ્ય શરીર ચિત્તવાળું છે તેમ વનસ્પતિનું શરીર પણ ચિત્તવાળું છે.
પ્રશ્ન–કેવી રીતે ? તે બતાવે છે. જેના વડે ચેતે તે ચિત્ત (જ્ઞાન) તેનાથી મનુષ્યનું શરીર જ્ઞાન યુક્ત છે. તે જ પ્રમાણે વનસ્પતિનું પણ છે. કારણ કે ધાત્રી, પ્રપુત્રાટ (લજામણી) વિગેરેને ઉંઘવા તથા જાગવાને સ્વભાવ છે તથા તેની નીચે દાટેલા ધન સમૂહને પિતાના ઉગવાવડે છુપાવે છે, તથા વર્ષાને મેઘના અવાજથી શિશીરના વાયુના સ્પર્શથી અંકુરાનું ઉત્પન્ન થવું, તથા મદ મદન સંગથી ખલાયમાન ગતિવાળી ઘેરાયલા ચપળ લેકચનવાળી સ્ત્રી ઝાંઝરવાળા કમળ પગથી તાડન કરે, તે અશોક વૃક્ષને પāવ અને ફુલની ઉત્તિ થાય છે; તથા સુગધવાળા દારૂનો કેવળ છાંટવાથી બકુલ કુટે છે, તથા પૃષ્ટ પ્રહિક (લજામણું) ને હાથ વિગેરે લગાડવાથી સંચાદિ કિયા પ્રકટ જણાય છે અને આ

Page #251

[૨૩૨] ઝાડ સંબંધી કહેલી વર્તણુક જ્ઞાન શીવાય ન બની શકે તેથી વનસ્પતિનું સચિત્તપણું સિદ્ધ થયું તથા જેમ આ મનુષ્ય શરીર ઘા લાગતાં સૂકાય છે તેમ તે પણ સુકાયા છે; એટલે મનુષ્ય શરીર હાથ વિગેરેમાં છેદાયેલું સુકાય છે તેમ ઝાડનું શરીર પણ પલવ ફલ, કુલ, વિગેરેથી દાયેલું સૂકાતું દેખાય છે. આ અચેતનને ધર્મ નથી શાક ભાત વિગેરેને આહાર કરનાર મનુષ્ય શરીર છે, તેમ વનસ્પતિનું શરીર પણ જમીન પાણી વિગેરેને આહાર કરનાર છે; અને અચેતનેને આ આહારપણું ક્યાંય દેખેલું નથી, તેથી વનસ્પતિમાં સચેતનાપણું છે. તથા મનુષ્ય શરીર અનિત્ય છે, હમેશ રહેનારૂં નથી, તે પ્રમાણે આ વનસ્પતિ શરીર પણ નિયત આયુષ્યવાળું અનિત્ય છે, તે વનસ્પતિનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ દશ હજાર વર્ષનું છે, તથા આ મનુષ્ય શરીર ક્ષણે ક્ષણે “આવી ચી’ મરણ વડે અશાશ્વત છે, તેમ વનસ્પતિનું શરીર પણ છે, તથા મનુષ્યનું શરીર જેમ ઈષ્ટ અનિષ્ટ આહાર વિગેરેની પ્રાપ્તિથી જાડું પાતળું થાય છે, તેમ વનસ્પતિ પણ છે, તથા આ મનુષ્ય શરીર તેવા તેવા રોગોના સંપર્કથી વિવિધ પરિણામવાળું છે, જેમ પાંડુત્વ ઉદર વૃદ્ધિ, જળદર) જાપણું, પાતળાપણું, તથા આંગળી નાક સડે તેવા તથા બાલાદિ રૂપવાળું છે તે પ્રમાણે રસાયન સ્નેહ વિગેરેના ઉપયોગથી વિશિષ્ટ કાન્તિ બળ ઉપચય વિગેરે રૂપવાળા

Page #252

(૨૩૩] એટલે વિશેષ પરિણામ વાળા થાય છે તે ધર્મવાળું વનસ્પતિ શરીર પણ છે. તેવા રેગે ઉત્પન્ન થવાથી, પુષ્પ, ફળ છાલ વિગેરે સુકાઈ જાય છે તથા વિશિષ્ટ દેહદ (દેહલા) પુરવાથી, કુલ ફળ, વિગેરેના ઉપચયથી વિશેષ પરિણામ ધર્મવાળું છે. આ પ્રમાણે બતાવેલા ધર્મ સમૂહના સભાવથી તરૂઓ સચેતન છે. એમ જાણવું. એવું શિષ્યને ગુરૂ કહે છે. એ પ્રમાણે વનસ્પતિ ચિતન્યને બતાવીને તેના આરંભમાં બંધ છે તેને ત્યાગરૂપ વિરતિ સેવવાથી મુનિપણું પ્રતિપાદન કરીને તેને ઉપસંહાર કરવા કહે છે.
एत्थ सत्थं समारभ माणस्स, इच्चते आरंभा अपरिम्णाया भवंति, एत्थ सत्थं असमारभ माणस्स इच्चेते आरंभा परिणाया भवंति, तपरिणाय मेहावी, व सयं वणस्सइसत्थं समारंभेजा, णेवपणेहिं वणस्सइ सत्थं समारं मावेजा जेवणं वणस्सइ सत्थं समारं भंते समणु जाणेजा, जस्से ते वणस्सति सत्थ समारंभा परिणाया भवंति, सेह मुणी परिणाय कम्मे (सू. ४७) तिबेमि ॥ पंचम उद्देशकः समाप्तः ॥
આ વનસ્પતિ કાયમાં દ્રવ્ય તથા ભાવ બેઉ ભેદથી શઅને આરંભ કરનારાઓને આ શસ્ત્રના આરંભમાં પાપ

Page #253

[૩૪] છે, એમ ખબર ન હોવાથી પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા વડે તેઓને ત્યાગ કરતા નથી, અને જે આરંભ નથી કરતા તેઓને આરંભ કરવામાં પાપ છે, એમ ખબર હોવાથી પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા વડે તેને ત્યાગ કરે છે. અને જેએ આ વનસ્પતિ શસ્ત્રના આરંભને ત્યાગ કરે છે, તેજ મુનિ પરિજ્ઞાત કર્મો કહેવાય છે. એ બધું પૂર્વ માફક જાણવું એવું સુધર્મો
સ્વામી કહે છે. Rા શસ્ત્ર પરિણા અધ્યયનમાં પાંચમા ઉદ્દેશાની ટીકા સમાપ્ત થઈ છે - હવે પાંચમે ઉદ્દેશે બતાવી છ ઉદ્દેશાને આરંભ કરે છે. આ છદ્ર ઉદ્દેશાને પાંચમા સાથે જે સંબંધ છે તે બતાવે છે.
પાંચમામાં વનસ્પતિકાયનું વર્ણન કર્યું ત્યાર પછી છઠામાં ત્રસકાચના ઉદ્દેશાનું વર્ણન આવેલું હોવાથી તેનું સ્વરૂ૫ બરાબર ઓળખવાને આ ત્રસકાયને ઉદ્દેશ શરૂ કરે છે. તેનાં ઉપક્રમાદિ ચાર અનુગ દ્વારે છે. તે પૂર્વ માફક કહેવાં. જ્યાં સુધી નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપામાં ત્રસકાયને ઉદ્દેશે. આવે ત્યાં સુધી લેવું અને નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપમાં રસકાયને ઉદ્દેશે એ પ્રમાણે નામ રાખવું તેનું નામ વિષ્પન્ન નિ જાણું. ત્રસકાયનાં પૂર્વે કહેલાં કારેને કમથી અતિદેશ કરવા અને તેનાથી કંઈક જુદાં લક્ષણવાળું દ્વારનું વર્ણન કરવા માટે નિર્યુક્તિકાર ગાથા કહે છે.

Page #254

[૨૫] तस काए दाराई ताई जाई हवंति पुढवीए नाणत्ती उ विहाणे परिमाणुव भोग सत्थे य॥१५२॥
જે ત્રાસ પામે તે ત્રસ કહેવાય તેઓનું શરીર તે ત્રસ કાય, તેનાં દ્વારે જે પૃથિવી કાયમાં હ્યા તેજ પ્રમાણે છે. પણ વિધાન પરિમાણ ઉપભેગ, શસ્ત્ર, અને લક્ષણ તે દ્વારમાં કંઈક ફેર છે. અહિ નિર્યુક્તિમાં “ચ” શબ્દ ગ્રહણ કરેલ હોવાથી લક્ષણ દ્વાર લીધું છે, તેમાંથી પ્રથમ વિધાન દ્વાર
दविहा खलु तस जीवा लडितला चेव गइ तमाचेव लडीय तेउ वाउ, तेणहिगारो इहं नत्थि ॥१३२॥ - ત્રસ જીવે બે પ્રકારના છે. હાલે ચાલે તે ત્રસ કહેવાય અને જીવવાથી એટલે પ્રાણને ધારી રાખવાથી જીવ છે, હવે તે ત્રસ જીવો બે પ્રકારે છે (૧) લબ્ધિ ત્રસ (૨) ગતિ ત્રસ; લબ્ધિ ત્રસ તેજસ્કાય ત્રસ તથા વાયુ ત્રસ, એમ બે પ્રકારે છે. લબ્ધિ તે શક્તિ માત્ર છે, તેજસ્કાય વ્યસનું વર્ણન તેજસ્કાયના ઉદ્દેશામાં આવી ગયું છે. અને વાયુ ત્રસનું વર્ણન વાયુના ઉદેશામાં આવશે, તેથી લબ્ધિ ત્રસની અહિં વધારે જરૂર નથી, તેને છોડીને ગતિ ત્રસનું વર્ણન કરે છે. તે કેટલા છે અને તેના ભેદ ક્યા છે તે બતાવે છે. नेरइय तिरिय मणुया, सुराय गइओचउम्विहा चेव

Page #255

[૩૬] નારક એટલે રત્ન પ્રભાથી આરંભીને મહતમ પૃથિવી પર્યત જે નરકમાં રહેનારા જીવે છે તેના સાત ભેદ છે. તથા દ્વિઈન્દ્રિય, ત્રણ ઈક્વિ, ચાર ઈન્દ્રિય, તથા પંચેન્દ્રિય વાળા પશુ પક્ષી તથા તીર છું ચાલનાર પ્રાણી વિગેરે તિર્યંચ કહેવાય અને મળ મૂત્રમાં ઉત્પન્ન થનારા તથા ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થનારા તે મનુષ્ય છે, ભવનપતિ, વ્યંતર, તિષ્ક અને વૈમાનિક તે સુર છે, આ ગતિ ત્રસ કહેવાય છે. અને તે ચાર પ્રકારે છે. નામ કર્મને ઉદય થવાથી પ્રાપ્ત કરેલ ગતિને મેળવવાથી તે ગતિ ત્રસ કહેવાય. આ નારકાદિ જીવે પર્યાપ્ત, અને અપર્યાપ્તા, એમ બે પ્રકારે જાણવા, તેમાં પર્યાપ્તિ છ પ્રકારે છે તે પૂર્વે કહિ ગયા છીએ, તે વડે યથાયોગ્ય તૈયાર થયેલા તે પર્યાપ્તા, અને તેનાથી જે વિપરીત તે અપર્યાપ્તા, અને તે અંતમૂહુર્ત કાળ સુધી અપથપ્તા જાણવા. હવે બીજા ઉત્તર ભેદો કહે છે. तिविहा तिविहाजोणी, अंडा पोअ जराउआचेव बेइंदिय ते इंदिय, चउरोपंचेदिया, चेव ॥१५५॥ दारं
અહિં શીત, ઉષ્ણ અને શીતણું તથા સચિત અચિત્ત અને મિશ્ર તથા સંવૃત વિવૃત તથા મિશ્ર તથા સ્ત્રી પુરૂષ અને નપુંસક એમ ત્રણ ત્રણ ભેદથી ત્રણ ત્રણ નિનાં જેડકાં ઘણું છે. તે બધાને સંગ્રહ કરવાને માટે માથામાં બે વખત તિવિ લીધું તેમાં નરક જેની પહેલી ત્રણ ભૂમિમાં

Page #256

રિ૩૭] શીત નિ છે. અને ચોથીમાં ઉપર શીત નીચે ઉષ્ણ છે, ત્યાર પછીની ત્રણ ભૂમિમાં ઉણુ નિ છે પણ મિશ્ર અથવા શીત નથી. ગર્ભથી જન્મ પામનારા, તિર્યંચ તથા મનુષ્યની અને બધા દેવોની શીતેણુ નિ છે. પણ શીત તથા ઉષ્ણ નથી. બેઈન્દ્રિય, ત્રણે, ચાર, પાંચ ઈન્દ્રિય, મળમૂત્ર વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થનારા તિર્યંચ તથા મનુષ્યની શીત ઉષ્ણ અને મિશ્ર એમ ત્રણ પ્રકારની નિ છે. નારક અને દેવેની એક અચિત્ત નિ છે. સચિત્ત તથા મિત્ર હોતી નથી. બે ઈન્દ્રિયાદિ સંમૂઈનજ પંચેન્દ્રિ તિર્યંચ મનુષ્યની સચિત્ત અચિત્ત, અને મિશ્ર એમ ત્રણ પ્રકારે એની છે. ગર્ભથી જન્મેલાં તિર્યંચ તથા મનુષ્યની મિનિ સમજવી તેમજ નારકી તથા, દેવની સંવૃત નિ છે પણ અસંવૃત્ત તથા મિશ્ર નહિં; બે ત્રણ ચાર ઈન્દ્રિયવાળા તથા સંમૂઈન પંચેન્દ્રિય તથા મનુષ્યની વિવૃત નિ છે, પણ બીજી નથી, ગર્ભ વ્યુત્કાન્તિક તિર્યંચ તથા મનુષ્યની સંસ્કૃત વિવૃત
નિ છે. એટલે મિશ્ર ની સમજવી, પણ સંવૃત તથા વિવૃત નહિં, નારકી જીવે કેવળ નપુંસક નિવાળા છે, તિર્થ સ્ત્રી પુરૂષ તથા નપુંસક એમ ત્રણે નિવાળા છે. મનુષ્ય પણ એવી ત્રણ નિવાળા છે. દેશમાં સ્ત્રી તથા પુરુષ એમ બેજ નિ છે, તથા મનુષ્ય ની બીજી રીતે ત્રણ પ્રકારની છે. તે આ પ્રમાણે (૧) ફર્મોન્નતા, તેમાં અહંત

Page #257

[૩૮]
(તીથ"કર) ચક્રવર્તી, વિગેરે સારા માણસાનીજ ઉત્પત્તિ થાય છે. (૨) શ’ખાવર્તા, તે ચક્રવર્તીના સ્રી રત્નનેજ હોય છે, તેમાં ફક્ત પ્રાણીની ઉત્પત્તિ સભવે છે, પણ તેમાં નવ મહિના રહીને ગભ' પાકવાની ક્રિયા થતી નથી; (૩) ‘વ‘શી પત્રા' તે ચાનિ પ્રાકૃત ( સાધારણ ) મનુષ્યોને હોય છે, તથા ખીજા ત્રણ ભેદ નિયુક્તિ કાર બતાવે છે. તે આ પ્રમાણે ‘અ‘ડજ’ ‘પેાતજ,’ અને ‘જરાયુજ’ તેમાં પક્ષી વિગેરે અ'ડેજ કહેવાય તથા વલ્ગુલી (ખકરા હરણ) હાથીનું' મન્ચુ વિગેરે પાતજ છે અને ગાય ભેંસ અળદ - મનુષ્ય ઇત્યાદિ જરા યુજ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે ગતિ ત્રસે બે ત્રણ, ચાર, પાંચ ઇન્દ્રિયાના ભેદવાળા છે; આ પ્રમાણે ચેની વિગેરે ભેદથી ત્રસનું નિરૂપણ થયું, હવે તે દરેક ચેાનિના સગ્રહ નિચેની ગાથાઓમાં કર્યાં છે, તે ખતાવે છે.
F
पुढवि दग अगाणि भारुय पत्तेय निओय जीव जोणीणं सत्ता सत्ता सत्ता सन्तग दस चोदस य लक्खा ॥१॥ विगलि दिएल दोदो चउरो चउरो य नारय सुरेसु तिरियाण होंति चउरो चोद्दस मणु आण लक्खाई ॥ २ ॥
સાત લાખ પૃથિવીકાય ચેાનિ, સાત લાખ જલકાય ચેાનિ, સાત લાખ અગ્નિકાય; સાત લાખ પવન, દશલાખ પ્રત્યેક વનસ્પતિ અને ઐાદ લાખ સાધારણ વનસ્પતિ કાયની ચેનિ છે. ૧૫ નિકલેન્દ્રિય (બે, ત્રણ, ચાર ઇન્દ્રિયવાળા)

Page #258

[२ ] ની બબ્બે લાખ એનિ છે, ચાર લાખ નારકીની તથા ચાર લાખ દેવયોનિ છે, ચાર લાખ તિયચંપચેદ્રિની અને ચંદ લાખ મનુષ્યની ચેનિ છે. એવી રીતે બધી મળીને ચર્યાશી લાખ નિ જેની થાય છે; હવે કુલનાં પરિમાણ કહે છે. कुल कोडिसय सहस्सा, बत्तीस 8 नवय पण वीसा एगिदिय बिति इंदिय, चउरिदिय हरिय काथाण॥१॥ अद्ध तेरस बाइस, दस दस नव चेव कोडिलक्खाई जलयर पक्खि चउपपय, उर भुय परिसप्प जीवाणं ॥२॥ पणु वीसं छव्वीसं, च सय सहस्साई नारय सुराणं धारस य सय सहस्त्रया, कुल कोडीणं मणुस्साणं ॥३॥ एगा कोडा कोडी, सत्ताण उर्तिच सय सहस्साह पंचासं च सहस्सा कुल कोडीणं सुणे यया ॥४॥
એ પ્રમાણે આંકડામાં ૧૯૭૫૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ થાય છે આ બધા કુલને સંગ્રહ છે. પ્રરૂપણા દ્વાર સમાપ્ત થયું. હવે લક્ષણ દ્વાર કહે છે. दसण नाण चरित्ते. चरिया चरिए अ, दाण लाभेअ उव भोग भोगवीरिय, इंदिय विसए घलहीय ॥१५६॥ उव ओग जोग अज्झव, साणे वीसुं च लद्धि ओदइया
a (उदया)। अट्ठ विहोदय लेसा, सन्नुसासे कसाएअ ॥१५॥

Page #259

[૨૪૦] દર્શન, તે સામાન્ય ઉપલબ્ધિ (પ્રાપ્તિ) રૂ૫ છે, તેમાં ચક્ષુ દર્શન અચક્ષુ દર્શન, અવધિ દર્શન, અને કેવળ દર્શન, એમ ચાર પ્રકારે છે. જ્ઞાન તે મતિ, શ્રુત, અવધિ મનઃ પર્યાય અને કેવળ એમ પાંચ પ્રકારનું છે, તે જ્ઞાન પિતાને તથા પરને પરિચ્છેદ કરનાર જીવનું પરિણામ છે, તે જ્ઞાનાવરણીયાદિક કર્મ જવાથી સ્પષ્ટ તત્વને પરિચ્છેદ કરે છે, ચારિત્ર તે, સામાયિક, છેદપસ્થાપનીય, પરિહાર વિશુદ્ધિ, સૂક્ષમ સંપાય, અને યથાખ્યાત એમ પાંચ પ્રકારે છે, ચારિત્રા ચારિત્ર તે શ્રાવકને દેશ વિરતિ શુલ પ્રાણાતિપાત વિગેરેનું નિવૃત્તિ રૂપ જાણવું, તથા દાન, લાભ, ભેગ, ઉપભેગ, વીર્ય, શ્રોત્ર, ચક્ષુ, નાક, જીભ, સ્પર્શન, એ દશ પ્રકારની દેષ રહિત જીવ દ્રવ્યની લબ્ધિઓ છે તે જીવનું લક્ષણ છે, તથા ઉપગ તે સાકાર અને નિરાકાર એમ બે પ્રકારે છે, સાકાર ઉપગ આઠ પ્રકારને, અને નિરાકાર ઉપગ ચાર પ્રકાર છેએગ તે મન, વચન, અને કાયાએ કરીને ત્રણ પ્રકારનું છે. મને પરિણામથી ઉત્પન્ન થયેલા સૂક્ષ્મ અધ્યવસાયે ઘણા પ્રકારે છે “વિશ્વ (જુદી જુદી) લબ્ધિએને ઉદય” પ્રકટ થાય છે. તે દૂધ, મધ, આસવ વિગેરે લબ્ધિઓ છે તથા જ્ઞાના વરણુયાદિ કર્મથી લઈને અંતરાય સુધી આઠ કર્મને પિતાની શક્તિનું પરિમાણ તે ઉદય, છે, વેશ્યા તે કૃષ્ણદિ ભેદ વડે છ પ્રકારની છે, તે શુભ અને

Page #260

[૪૧] અશુભ કષાય, ગ, અને પરિણામ, વિશેષથી ઉત્પન્ન થાય છે તે, અને સંજ્ઞા તે આહાર, ભય, પરિગ્રહ, મિથુન. એવી રીતે ચાર પ્રકારે છે, અથવા દશ ભેદ પૂર્વે કહેલ છે અથવા
ધાદિ ચાર ભેદે છે તે તથા “આઘસંજ્ઞ.” અને લકસંસા, છે અને શ્વાસે શ્વાસ તે પ્રાણ અને અપાન છે. કષાય તેને કહે કે જે સંસારની પ્રાપ્તિ કરાવે; તે કેધાદિક અનન્તાનુબંધીઆદિક ભેદવડે સેળ પ્રકાર છે એ બે ગાથામાં મૂકેલા બે ઇન્દ્રિય વિગેરે જીવોનાં લક્ષણે યથા સંભવ જાણવાં. એ પ્રમાણે લક્ષણને સમુદાય ઘડા વિગેરેમાં નથી, તેટલા માટે ઘટ વિગેરેમાં પંડિતજને અચેતન્ય પણું સ્વીકારે છે; કહેલાં લક્ષણના અમૂહને ઉપસંહાર કરવાની ઈચ્છાથી અને પરિમાણુકાર કહેવાની ઈચ્છાથી નિક્તિકાર ગાથા કહે છે. लक्षणमेवं चेवउ, पयरस्स असंख भागमित्ता उ निक्खमणे य पवेसे, एगाई यावि एमेव ॥१५८॥
-(ત શબ્દ પર્યાપ્તિ વાચક છે) બે ઇન્દ્રિઆદિ જીવનું લક્ષણ જે દર્શનાદિ કહ્યાં, તેટલાજ છે અને તે પરિપૂર્ણ છે, તેનાથી વધારે નથી, હવે પરિમાણ ક્ષેત્રથી કહે છે. વસકાય પર્યાપ્ત છને સંવતિત લેક પ્રતરના અસંમેય ભાગમાં રહેનારા પ્રદેશ રાશી પરિમાણ (શશિ જેટલા) છે આ બાદર તેજસ્કાય પયાથી અસંગેય ગુણ છેત્રસકાય

Page #261

[૨૪૨) પર્યાપ્તાથી ત્રસકાય અપર્યાપા અસંખેય ગુણ છે. કાળથી ઉત્પન્ન થતા ત્રસકાય છે જઘન્ય સ્થાનમાં બે લાખ સાગરેપમથી નવ લાખ સાગરેપમ સુધી સમય રાશિ પરિમાણ છે; ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનમાં પણ બે લાખ સાગરેપમથી નવ લાખ સાગરેપમ પરિણામ વાળા જ છે તેજ પ્રમાણે શાસ્ત્ર કહે છે. . "पडुप्पन तस काइया केवति कालस्स निल्लेवासिया? गोयमा? जहन्नपए सागरोपम सय सहस्स पुहत्तस्स उक्कोस पदेऽवि सागरो वम सय सहस्स पुहुत्तस्स"
અર્થ ઉપર પ્રમાણેજ છે. હવે અડધી ગાથાથી નિષ્કમણ અને પ્રવેશ કહે છે. જઘન્ય પરિમાણથી એક બે ત્રણ અથવા ઉત્કૃષ્ટ પરિમાણથી પ્રતરના અસંખ્યય ભાગ પરિમાણ વાળા જ છે. હવે અવિરહિત નિર્ગમ અને પ્રવેશવડે પરિમાણ વિશેષ કહે છે. निक्खम पवेस कालो, समयाई इत्थ आवली भागो अंतो मुहूत्तविरहो उदहि सहस्सा हिए दोन्नि
1 / ૧ / રાઈ છે - જઘન્ય પરિમાણથી અંતર રહિત રહે છતે, ત્રસકાયામાં ઉત્પત્તિ, અને નિષ્ક્રમણ, એક સમયે એવા બે થી ત્રણવાર થાય. ઉત્કૃષ્ટથી અહિઆ આવલીકાને અસંમેય ભાગ માત્ર

Page #262

[૨૪૩]
કાળ સુધી નિર'તર નિષ્ક્રમ તથા પ્રવેશ હાય, એક જીવના અ*ગીકારથી જ્યારે વિરહ રહિત ચિ'તવના કરીએ, ત્યારે છેલ્લી અધી ગાથાથી મતાવે છે. નિર'તર ત્રસ ભાવથી જીવ રહે છે કારણ કે એક જીવ ત્રમ્ર ભાવે જઘન્યથી અંત હુત રહિને ફરીથી પૃથ્વિકાય વિગેર એકેન્દ્રિયમાં ઉત્પન્ન થાય છે તે પ્રકથી એહજાર સાગરેયમથી અધિક ત્રસ ભાવે નિરંતર રહે છે આ પ્રમાણે પ્રમાણ દ્વાર પુરૂ થયું, હવે ઉપભાગ દ્વાર, શસ્ત્ર, વેદના એ ત્રણ દ્વાર પ્રતિપાદન કરવાને કહે છે.
संसार परिभोगो, सत्यं सत्थाइयं अणेगविहं सारीर माणसा वे, यणा य दुविहा बहु विहाय ॥ ૨૬૦ || ફ્રૢ l
માંસ, ચામડી, વાળા, રૂવાં, નખ, પીછાં, નાડીઓ, હાડકાં, શીગડાં, વિગેરેમાં ત્રસકાયના અંગેના ઉપભેગ થાય છે અને શસ્ત્ર તે ખડ્ગ તામર, છરી, પાણી, અગ્નિ. વિગેરે સ કાચનાં શસ્ત્ર તે અનેક પ્રકારનાં છે અને તે સ્વકાય, પરકાય તથા મિશ્ર તથા દ્રવ્ય અને ભાવ એમ ભેદથી અનેક પ્રકારનાં છે. તેની વેદના અહિ' પ્રસંગ હોવાથી કહેવાય છે, આ વે*ના શરીરથી અને મનથી ઉત્પન્ન થવાનેા સંભવ છે. શરીર વૈદ્યના શલ્ય, સળી, વિગેરેના વાગવાથી થાય છે; અને મનની વૈદ્યના વહાલાના વિચાગ અને પ્રતિકુળના સયુગ વિગેરેથી

Page #263

[૨૪૪) થાય છે. અનેક પ્રકારના તાવ, અતિસાર, ખાંસી શ્વાસ ભગંદર, માથાને રેગ, શૂલ, મસા વિગેરેથી ઉત્પન્ન થયેલી તીવ્ર હોય છે, ફરીને ઉપભેગને વિસ્તાર કરવાની ઈચ્છાથી
मंसस्स केइ अट्ठा, केइ चम्मस्स केइ रोमाणं पिच्छाणं पुच्छाणं, दंताणष्ट्ठा वहिजंति ॥१६१॥ केह वहति अट्ठा, केइ अणट्ठा पसंग दोसेणं कम्म पसंग पसत्ता, बंधति वहंति मारंति॥१६२॥ - માંસને માટે હરણ, સૂઅર, આદિ મરાય છે, ચામડ માટે ચિત્રાઆદિ મરાય છે; વાળ માટે ઉદર, આદિ હણાય છે; પીછાં માટે મેર, ગીધ, કપિંચક, ઉંદર વિગેરે હણાય છે. પુંછને માટે ચમરી, ગાયે વિગેરે, દાંતને માટે હાથી, સૂઅર, વિગેરે હણાય છે એ પ્રમાણે સર્વ જગપર સંબંધ લે. અહિં કેટલાકે પૂર્વે કહેલા પ્રજનને ઉદ્દેશીને હિણે છે, કેટલાકે પ્રજન વિના પણ રમત ગમતમાંજ મારે છે અને કેટલાક પ્રસંગ દોષથી મૃગને તાકીને મારેલાં બાણની વચમાં આવી ગયેલાં અનેક કત, કપિલ, પિપેટકેયલ, મેન, વિગેરે હણે છે તથા કર્મ તે ખેતી વિગેરે અનેક પ્રકારનાં છે તે કરવામાં પ્રેરાયલા ઘણુ ત્રસકારોને હણે છે, દેરડ વિગેરેથી મારે છે ચાબુક તથા લાકડી વિગેરથી તાડન કરે છે, અને હણે છે, તેને જીવથી વિયોગ

Page #264

[૨૪૫) કરાવે છે; આ પ્રકારે દ્વાર સમૂહ કહીને હવે બધી નિર્યુંશક્તિના અર્થના ઉપસંહાર માટે કહે છે.
' सेसाई दाराई, ताइं, जाइं हवंति पुढवीए एवं तस कायमी, निज्जुत्ती कित्तिया एसा ॥१६॥
- જે દ્વારે કહાં તે સિવાયનાં જેટલાં દ્વાર છે તે બધાં પૃથિવી કાયનાં જેવાં જ સમજવાં. અને પૃથિવી કાયનું સ્વરૂપ નિર્માણ કરતી વખતે જે ગાથાઓ કહી છે, તે બધી નિયુંતિઓ ત્રસકાયના ઉદ્દેશામાં પણ કહી છે, એમ જાણવું, હવે સૂવાનુગમમાં અખલિતાદિ ગુણ યુક્ત સૂત્ર બેલવું, તે આ પ્રમાણે.
सेबेमि संतिमे तसा पाणा तंजहा-अंडया पोयया जराउआ, रसया संसेयया समुच्छिमा उब्भियया उववाइया, एस संसारोत्त पवुच्चई (सू. ४८)
આ સૂત્રને અનંતરાદિ સંબંધ પૂર્વ માફક જાણુ, જે મેં ભગવાનના મુખ કમળમાંથી નીકળેલી વાણી સાંભળીને અવધારણ કરી રાખેલી છે અને તેનાથી જેવી રીતે તત્વ પ્રાપ્ત કરેલું. છે, તે કહું છું. કીન્દ્રિયદિ ત્રસ જીવે પ્રાણી છે, અને તે કેટલા પ્રકારના છે, તેના ભેદ બતાવે છે. તે આ પ્રમાણે, “તંજહા' શબ્દ વાક્યના ઉપન્યાસને માટે છે. અથવા જે ભગવાનના મુખમાંથી નીકળ્યું છે, તેજ હું કહું છું, તે બતાવવા માટે છે. ઇંડાંમાંથી જે ઉત્પન્ન થાય તે

Page #265

[૨૪] અંડજ પક્ષીઓ તથા ઘરોળી અંડજ છે, જે “પિત” તેજ જન્મે તે પિતજ. હાથી જળ વિગેરે પિતજ છે. અને જરાયુથી વિટાયેલા જે થાય, તે જરાયુજ, ગાય ભેંસ બકરાં માણસે વિગેરે જરાયુજ છે. ઓસામણ, કાંજી દુધ, છાશ, દહિ, વિગેરેમાં રસથી જે ઉત્પન્ન થાય તે રસજ, યે વિગેરે અત્યંત નાના છ રસજ છે, પરસેવાથી ઉત્પન્ન થાય તે સંદજ છે, માકણ જુ શતપદિકા વિગેરે સ્વેદજ છે, સમુઈનજ તે પતંગીઆ, કીડીઓ, માખીઓ વિગેરે, સંઈ નથી ઉત્પન્ન થાય તે સંમૂઈન જ છે. ઉદનથી ઉત્પન્ન થાય તે ઉભે જ કહેવાય, પતંગીયા ખંજરી પારીપ્લવ વિગેરે ઉદ્ભીજ કહેવાય છે. ઉપ૨ાતથી ઉત્પન્ન થાય તે ઓપપાતિકનારક દેવ વિગેરે ઓપપાતિક છે. એ પ્રમાણે જેને જે સંભવ હોય તેવે આઠ પ્રકારમાં સંસારી જીવને જન્મ થાય છે તેજ વાત બીજા શાસ્ત્રમાં ત્રણ પ્રકારે કહે છે કે “સંછન પાતા ગm (તત્વાર્થ. ૨, ફૂ. ૩૨) - રસ દજ ઉદ્િભજને સંમુઈનમાં સમાવેશ થાય છે. અને અંડજ પિતજ અને જરાયુજને ગભંજમાં સમાવેશ થઈ જાય છે અને દેવ નારકીયને ઓપપાતિકમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. તેટલા માટે તત્વાર્થ સૂત્રકારે ટુંકામાં ત્રણ પ્રકારને જન્મ એમ કહેલું છે અને અહિં આઠ પ્રકારે ઉત્તરભેદ સહિત બતાવેલ છે અને તેજ આઠ પ્રકારના

Page #266

[૨૪૭]
જન્મમાં સર્વે સંસારી ત્રસજીવે સમાય છે આ આઠ પ્રકારના જન્મ વિનાના કાઈ સ‘સારી જીવ નથી. આ ત્રસ જીવા આઠ પ્રકારની ચાનિને પામે છે છતાં પણ બધા લાકમાં દેખાતા ખળક શ્રી પુરૂષ વિગેરે માણસોને ` પ્રત્યક્ષ દેખાય તેવાજ છે “ સાન્તર ” એ શબ્દથી ત્રસેનુ ત્રણે કાળમાં રહેવા પણુ' પ્રસિદ્ધ થાય છે અર્થાત્ કોઇ કાળસંસાર (જગત્ ) ત્રસકાયથી રહિત રહીજ શકતા નથી, તેજ અતાવે છે; ‘ત્ત સંમારોત્તિ વ્રુતિ' આ અડજ વિગેરે પ્રાણીઓના સમુહ છે, તેજ સંસાર એમ કહેવાય છે આમ કહેવાથી ત્રસ કાર્યાના ઉત્પત્તિ પ્રકાર આથી બીજો કોઇ નથી: એમ ખતાવ્યુ. આ આઠ પ્રકારના ભૂત સમૂહમાં કાની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે ખતાવે છે.
मंदस्सा वियाणओ (सू. ४९)
દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બે પ્રકારે મર્દ છે, તેમાં જે અત્યન્ત સ્થૂલ અથવા અત્યન્ત કૃશ થયેલા હાય, તે દ્રગ્ય મદ્ય કહેવાય: અને જેની વધારે બુદ્ધિ નથી એવા માલ તથા જેની બુદ્ધિ કુશોઓ વાંચવાથી મલિન થઇ હોય તે ભાવ મદ કહેવાય (કારણ કે નઠારાં શાસ્ત્રો વાંચવાથી બુદ્ધિ હણાઈ જાય છે તેથી બુદ્ધિ વિનાના બાળકના જેવુજ વર્તન કરે છે કેમકે તેને સારી બુદ્ધિ હાતી નથી ) અહિં ભાવમ‘દની સાથે પ્રયાજન છે જેને વધારે બુદ્ધિ નથી, એવા ખાળને વ

Page #267

[૨૪]
ધારે કઈ ખબર ન પડવાથી હિત કામ કરવા તથા અહિત કામ છેડવાના પ્રયત્નમાં તેમનુ` મન શૂન્ય હોવાથી જે હમાં આપણે આઠ પ્રકારના સ`સાર કહી ગયા, તે તેમને, અર્થાત્ ભાવ મદને થાય છે, જો આમ છે તે પછી શુ ક રવુ', તે કહે છે.
निज्झाइन्ता पडिले हित्ता पत्तेयं परि निव्वाणं सव्वेसिं पाणाणं सव्वेसिं भूयाणं सव्वेसिं जीयाणं सव्वेसिं सत्ताणं अस्सायं अपरि निव्वाणं महत्भयं दुक्खं तिमि तसंति पाणा पदिसो दिसासुय (૫. ૧૦)
(
આ પ્રમાણે ગોપાળ સ્રીથી આરંભીને પ્રસિદ્ધ થયેલુ ત્રસકાય ખરાખર ચિંતવીને કહુ' છું. (કા પ્રત્યયથી ઉત્તર ક્રિયા બધી જગાપર ચેાજવી) પહેલાં ખરાખર નિશ્ચય કરાય છે અને ત્યારપછી તેના પ્રત્યે ઉપેક્ષા [લક્ષ્ય] થાય છે. એમ બતાવે છે. દિલેક TM ' ત્તિ પ્રત્યુપેક્ષ્ય એટલે ખરાખર સારી રીતે જોઇ [વિચારી] ને શું જોવુ... તે ખતાવે છે. એકએક ત્રસકાય પ્રત્યેક પાતપેાતાનાં સુખ ભોગવનારાં સર્વે પ્રાણીઓ છે. ખીજાનુ' સુખ ખીજે ભાગવતા નથી, આ સર્વે પ્રાણીઓના ધમ છે એમ બતાવે છે. એ ત્રણ ચાર ઇન્દ્રિય વાળાં બધાં પ્રાણીઓ તથા બધાં પ્રત્યેક સાધારણ સુક્ષ્મ મા દર પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત તરૂએ જે સ` ભૂતા છે તથા ગભવ્યુત્ક્રાં

Page #268

[૪૯] તિક સંમુછનજ પપાતિક પંચેન્દ્રિય છે તથા પૃથિવી વ્યાદિ એકેન્દ્રિય સર્વ સત્વે વિગેરે એક બીજાનાં દુઃખ એક બીજા ભેગવી શકતાં નથી, પણ પિતાનાં દુખે પિતેજ ભગવે છે અહિં પ્રાણ વિગેરે શબ્દને ખરી રીતે ભેદ નથી પણ નીચેના ન્યાય વચનના વ્યવહારથી ભેદ છે. કહ્યું છે કે
जीवाः पंचेन्द्रियाःप्रोक्ता:शेषाः सत्वा उदीरिताः।।
બે ઈન્દ્રિય, ત્રણ ઈન્દ્રિય, ચાર ઈન્દ્રિય, છ પ્રાણ કહેવાય છે. તરૂ વૃક્ષે વિગેરે ભૂત પંચેન્દ્રિય જ કહેવાય, અને બાકીના સત્વ કહેવાય છે ૧. અથવા શબ્દ વ્યુત્પત્તિ દ્વાર સમર્િહનય મતવડે ભેદ જે તે આ પ્રમાણે છે.
હમેશાં પ્રાણ ધારણ કરવાથી (પ્રાણે) પ્રાણુએ છે, ત્રણે કાળમાં રહેતાં હોવાથી ભૂત છે ત્રણે કાળમાં જીવવાથી જીવ, અને હંમેશાં હેવાપણાથી સત્વ છે, તે આપણે મનમાં ધારણ કરીને જેમ પ્રત્યેક જીવનું સુખ છે તેમ પ્રત્યેકની અશાતા, મહાભય, દુખ વિગેરે હું કહું છું, તેમાં જે દુઃખ પમાડે, તે દુખ શું વધારે છે? “ગણાત' કષ્ટથી વેદાય એવા કર્મોશના પરિણામ, તથા “ગપર નિર્વાણ ઘણું સુખ, તે પરિનિર્વાણ તે, ન થાય, તે અપરિ નિર્વાણુ છે, એટલે ચારે બાજુથી શરીર મન વિગેરેને પીડા કરનારું તથા “મામ મહાન (માટુ) એવું જે ભયને મહાભય” જેનાથી

Page #269

[૨૫] બીજે વધારે ભય હેય નહિં તે મહાભય કહેવાય તે થાય છે તે બતાવે છે .
બધાં પાણુઓ શરીરથી થનારા તથા મનથી થતાં દુખેથી ઉદ્વેગ પામે છે, (ઈતિ શબ્દ એવકાર અર્થમાં છે) એ પ્રમાણે પહેલાં કહ્યું, તેનું તત્વ બરાબર પ્રાપ્ત કર્યું છે, એવે હું કહું છું. જે કહેવાનું છે તે કહે છે.
તસંતીભાર એ પ્રકારે અસાતાદિ વિશેષણ યુક્ત દુઃખથી પરાભવ પામેલા પ્રાણ ત્રાસ પામે છે (ઉદ્વેગ પામે છે તેજ પ્રાણ ધારનારા તે પ્રાણુઓ છે. કયાંથી ત્રાસ પામે છે? તે બતાવે છે “પ્રગતીએ દિશા, ખુણા વિગેરેથી ઉગ પામે છે તથા ઉગમણું વિગેરે દિશામાંથી રહેલા ત્રાસ પામે છે [ઉગ પામે છે. આ દિશા અને અનુ દિશા બધી પ્રજ્ઞાપન વિધિથી સાધેલી દિશાઓ જાણવી; કારણ કે જીવનું તે વ્યવસ્થાન છે [તથા કાકુ વચનથી આમ અર્થ પ્રતિપાદન થાય છે ] એવી કઈ દિશા કે ખુણે નથી કે જેમાં ત્રસકાય ન હોય, અથવા જ્યાં રહિને ત્રાસ ન પામતા હાય, જેમ કે શેટાને કીડે બધી દિશાઓ તથા ખુણાઓથી ડરીને પિતાનું રક્ષણ કરવા માટે તારથી શરીરને વીટે છે તે પણ મરે છે, ભાવ દિફ પણ તેવી કોઈ નથી કે જેમાં રહેલા ત્રસકાયે ન ડરે, શરીરથી અને મનથી ઉત્પન્ન થનારાં દુખેથી બધી જશેપર નરક વિગેરેમાં પણ પ્રાણીઓ હણાય છે તેટલા

Page #270

રિ૫૧) માટે હમેશાં તેઓના મનમાં ત્રાસ રહે છે એમ જાણવું એમ દિશાઓ તથા ખુણ વિગેરે બધી જગોપર ત્રાસ પામે છે, તેથી એમ માનીએ છીએ કે દિશા તથા ખુણ વિગેરેમાં ત્રસકા દુઃખ પામે છે. કયાંથી દુઃખ પામે છે ? ઉત્તર તેના આરંભ કરનારા તેને નાશ કરે છે. [બળવાન નિર્બળને મારે છે ]
પ્રશું કરવા તેને મારે છે ?
ઉત્તર–તેઓ તેને આરંભ કરે છે તે નીચે પ્રમાણે કહે છે. ___तत्थ तत्थ पुढोपास आतुरा परि तावंति संति
gઢ શિવા (ફૂ. ૧૨).
નિચે કહેવાતાં તે તે કારણે ઉત્પન્ન થયે અચ, અજીન, શેણિત, વિગેરે જુદાં જુદાં પ્રોજન ઉત્પન્ન થયેથી તેઓ હણે છે. એમ શિષ્યને કહે છે, કે તું જે (શું જોવાનું) તે કહે છે માંસભક્ષણ, વિગેરેમાં લુપ થયેલા મનના ઠેકાણું વિનાના ચારે બાજુથી જુદી જુદી વેદના કરીને અથવા પ્રાણીને મારવાવડે તેને આરંભ કરનારા છે, ત્રસ જીવેને પડે છે, ગમે તેવી રીતે આરંભથી પ્રાણીઓને દુઃખ થાય છે તે બતાવવા કહે છે “સંતીભાલ એવા જુદા જુદા પ્રકારના એક બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ, ઈન્દ્રિયવાળા પૃથિવીને આશ્રયી રહેલા ઘણું પ્રાણીઓ છે. એમ જાણીને પાપ વિ

Page #271

[२५२]
નાનું અનુષ્ઠાન કરનારા થવું, એ અભિપ્રાય છે, એવું નથી કરતા તેઓ બેલે છે કંઈ અને કરે છે કંઈ, (બેલે छ ते ४२ता नथी) ते मतावे छ
लजमाणा पुढो पास अणगारा मोत्ति एगे पवय माणा जमिणं विरू वरूवेहिं सत्यहिं तसकाय समारंभेण तसकाय संत्थं समारभ माणा अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिं संति, तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेड्या, इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदण माणण पूयणाए जाई मरण मोयणाए दुक्ख पडिघाय हेउं से सयमेव तसकाय सत्थं समार भति अण्णे हिं वा तसकाय सत्थं समारंभावेइ अण्णे वा तप्तकाय सत्थं समारभमाणे समणु जाणइ, तं से अहि आए तं से अबोहीए सेतं संबुज्झ माणे आ. याणीयं समुट्ठाय सोचा भगवओ अणगाराणं अंतिए इह मेगेसिं णायं भवति-एस खलु गंथे एस खलु मोहे एस खलु मारे एस खलुणरये, इच्चत्थं गढिए लोए जमिणं विरू वरू वेहिं सत्यहिं तसकाय समारंभेण तसकाय सत्थं समारंभमाणे अण्णे अण्णेग रूवे पाणे विहिंसंति (सू. ५२)

Page #272

રિ૫૭] વ્યાખ્યાન પહેલાં પેઠે જાણવું એટલે અન્ય લેકે અનેક રૂપે હાલતા ચાલતા પાણીએ વધ કરે છે, ઈત્યાદિ પર્વના જેવુંજ વ્યાખ્યાન કરવું. કેઈપણ ગમે તે કારણું લઈને ત્રસકાયને વધ કરે છે, તે બતાવવાને માટે કહે છે. તે
सेवेमि अप्पेगे अचाए हणंति, अप्पेगे अजि. णाए वहंति अप्पेगे मंसाए वहंति, अप्पेगे सोणि याए वहंति, एवं हिययाए पित्ताए, वसाए पिच्छाए पुच्छाए वालाए सिंगाए विसाणाए दंताए दाढाए णहाए प्रहारुणीए अट्ठीए अहि मिंजाए अट्ठाए अणट्ठाए, अप्पेगे हिंसिंसु मेत्ति वा वहति अप्पेगे हिंसंति मेत्ति वा वहति अप्पेगे हिंसिस्संति मेत्ति જ વતિ (ફૂ. ૨)
જેને માટે ત્રસકાયના સંમારંભમાં પ્રવર્તેલાઓથી ત્રસકાય પ્રાણીઓ મરાય છે, તે હું કહું છું, કેટલાક અને માટે હણે છે. (“ગરિ શબ્દ ઉત્તર પદની અપેક્ષાએ સમુચ્ચય અર્થમાં છે.) “ એટલે કેટલાક અર્ચાને માટે આતુર બનીને જાણે કે આ દેહને સારી રીતે ઘરેણાં વિગેરે આપીને પૂજશે. એટલા માટે મારે છે (હણે છે) તે આ પ્રમાણે ખાડખાપણ વિનાના બત્રીસ લક્ષણુ પુરૂને મારીને તેના જ શરીર વડે દેવીઓની પાસે કઈ વિદ્યા મંત્ર સાધને કરે

Page #273

૨૫૪].
છે, અને તેની સિદ્ધિને માટે દુર્ગાદિ દેવીએ જે માગે તે આપે છે. અથવા જેણે ઝેર ખાધું હોય, તે માણસને હાથીને મારીને તેના શરીરમાં નાંખે છે, અને પછી વિષ ઝરી (પચી) જાય છે. તથા અજનને માટે ચિત્તા, વાઘ, સિંહ વિગેરેને મારે છે. એ પ્રમાણે માંસ, લેહી, હૈયું, પિત્ત, ચરબી, પીછાં, પુછડું, વાળ, શીંગડાં, વિષાણ દાંત, દાહ, નખ, સ્નાયુ, હાડકાં, અને હાડકાની મિઝા, વિગેરેમાં પણ કહેવું, કે માંસને માટે ભુંડ વરાહ (સૂઅર) વિગેરે મારે છે, તથા ત્રિશૂલ આળેખવાને માટે લેહી ગ્રહણ કરે છે. સાધના કરનારાઓ હૃદયને લઈને વાવે છે. પિત્તને માટે મેર વિગેરે હણે છે, વસાને માટે વાઘ મઘર ભૂંડ વિગેરે તથા પીછાંને માટે મેર ગીધ વિગેરે, પુંછડાંને માટે રેઝ નામનું જનાવર વિગેરે, વાળને માટે ચમરી ગાય વિગેરે શંગને માટે હરણ ગુંડા વિગેરે મારે છે. કારણ કે તે શીંગડાંઓને યાજ્ઞિક (યજ્ઞ કરનારાઓ) પવિત્ર ગણે છે અને તેઓ ઉપયોગમાં લે છે. વિષાણને માટે હાથી, વરાહ તથા શૃંગાલે વિગેરે માટે છે. (અહીં વિષાણના શીંગડું હાથીદાંત તથા સૂકરને દાંત એમ ત્રણ અર્થ થાય છે) તેના દાંત અંધકારને નાશ કરતા હોવાથી તે ઉપયોગને માટે મરાય છે. દાઢને માટે વરાહ વિગેરે, નખને માટે વાઘ વિગેરે, સ્નાયુને માટે ગાય ભેંસ વિગેરે, અસ્થિને માટે

Page #274

[૫૫] શંખ છીપ વિગેરે, અસ્થિમિઝિાને માટે પાડા વરાહ વિગેરે, એવી રીતે ઘણા લેકે પિતાના પ્રયજન માટે હણે છે અને કેટલાક તે કાંઈપણ પ્રયજન શિવાય કાચંડા, ઘળી મારે છે. અને બીજા કેટલાક વિચારે છે કે આ સિંહ, સાપે, તથા શત્રએ મારા સગાને માર્યો છે, એમ ધારીને તેનું વેર લેવા માટે તેને મારે છે. અથવા મને દુઃખ આપ્યું, એમ ધારીને પણ મારે છે, અથવા હાલમાં આ સિંહ વિગેરે બીજાઓને તથા આપણને દુઃખ દે છે, માટે એને માર જોઈએ, એમ ધારીને મારે છે. અથવા કઈ વખત આ અમેને અથવા બીજાને મારશે, એમ ધારી સર્પાદિને મારે છે, એવા ઘણાક પ્રકારે ત્રસવિષય હિંસા બતાવીને ઉદ્દેશાના અર્થને પૂરો કરવા કહે છે.'
एत्थ सत्यं समारभ माणस्स इच्चेते आरंभा अपरिणाया भवन्ति, एत्थ सत्थं असमारभ माजस्त इच्चेते आरंभा परिणाया भवन्ति, तं परिपणाय मेहावीणेव सयं तसकाय सत्यं समारंभेजा, णेवण्णेहिं तसकाय सत्यं समारं भावेजा,णेवणे तस काय सत्थं समारं भंते समणु जाणेजा, जस्सेते तसकाय समारंभा परिणाया भवंति सेहु मुणी परिण्णाय कम्मे (सू. ५४) तिमि ॥ इति षष्ठ રાજા છે .

Page #275

[૨૫] - ત્રસકાયના સમારંભથી વિરત થયેલ હોવાથી તેજ મુનિ અને પાપકર્મનું પ્રત્યાખ્યાન કરેલું હોવાથી તેજ પરિજ્ઞાત કર્મા કહે, એમ સઘળું જ્યાં સુધી આ વાત આવે, ત્યાં સુધી બધું પુર્વની પેઠે કહેવું. શ્રી સુધર્મા સ્વમી કહે છે કે આ બધું હું ભગવાન ત્રિલેકના બધું પરમ કેવળજ્ઞાનથી બધા ભુવનના પ્રપંચને સાક્ષાત્કાર કરનાર વિર ભગવાનના ઉપદેશથી કહું છું. એ પ્રમાણે છઠ્ઠો ઉદેશ સમાપ્ત થયેલ છે - છઠે ઉદ્દેશે કહ્યો હવે સાતમે આરંભે છે તેને છઠાની સાથે આવી રીતે સંબંધ છે નવા ધર્મ પામનારને દુઃખથી શ્રદ્ધા રહે છે; તથા વાયુનું અ૯પ પરિભેગપણું છે માટે ઉત્સુ મે આવેલા વાયુનું થોડું જે કંઈ કહેવાનું છે, તે સ્વરૂપ નિરૂપણ કરણને આ ઉદેશાને ઉપક્રમ કરે છે તેથી આવા સંબંધથી આવેલા આ ઉદ્દેશાને ઉપક્રમ વિગેરે ચાર અનુગ દ્વારા કહેવાં, જ્યાં સુધી નામ નિષ્પન નિક્ષેપમાં વાયુઉદ્દેશક એ પ્રમાણે તેમાં વાયુનું સ્વરૂપ નિરૂપણ કરવાને માટે કેટલાંક કારના અતિદેશ જેમાં રહેલ છે એવી ગાથાનું નિર્યુક્તિકાર કઘન કરે છે. वायुस्सावि दाराई, ताई हवंति पुढवीए; नाणत्ती उ विहाणे, परिमाणुव भोग सत्थेय॥१६४॥
જે વાતે વાયુ તેનાં જે દ્વારે પૃથિવી કાચના ઉદેશામાં

Page #276

[૫૭] પ્રતિપાદન કર્યા છે, તેજ દ્વારા અહીં છે, પણ વિધાન પરિમાણ, ઉપભેગ, શસ્ત્ર અને ચ શબ્દથી લક્ષણમાં જુદાપણું જાણવું તેમાં વિધાન પ્રતિપાદન કરવા કહે છે. दुविहाउ वाउ जीवा, सुहमा तह बायराउ लोगंमि। सुहमाय सव्व लोए पंचेवय बायर विहाणा ॥१६॥
વાયુ એજ જે જીવ, તે વાયુ જીવ છે, એ બે પ્રકારે. છે, સૂક્ષમ અને બાદર, તેવાં નામ કર્મના ઉદયથી સૂમ, અને બાદર એમ કહેવાય છે, તેમાં સૂમ સર્વ લોકમાં વ્યાપીને રહે છે. અને વ્યાતિવડે તે એક ઘર જેનાં બારણું જાળીએ વિગેરેને વાસી દઈએ છીએ, છતાં ધુમાડા અંદર રહે છે તેવી રીતે રહે છે બાદર ભેદ પાંચ પ્રકારે છે, તે ભેદ પ્રતિપાદન કરવાને માટે ગાથા કહે છે. उकालिया मंडलिया, गुंजा घणवाय सुद्ध वायाय: बायर वाउ विहाणा, पंच विझ वणिया एए॥१६॥
ઉકલિક વાત, મંડલિક વાત, ગુજરાત, અને શુદ્ધ વાત એમ બાદર વાયુ પાંચ પ્રકારે વર્ણવેલ છે. તેમાં હિ રહિને મજા (હલેસાની) પેઠે જે વાય, તે ઉત્કલિક વાયુ વળીઆને જે વાયુ તે મંડલિક વાયુ; નઝારાની માફક અવાજ કરતાં કરતાં જે વાય તે મુંજાવાયુ-અત્યંત ઘાટે પૃથિવી વિગેરેના આધારપણાથી બરફના જથ્થાની માફક જે રહેલ છે તે ઘનવાયુ. ધીરે ધીર શીત કાલ
૧૭

Page #277

(૨૫૮ વિગેરેમાં જે મન્દ મન્દ વાયુ આવે તે શુદ્ધવાયુ કહેવાય, અને જે બીજા પ્રજ્ઞાપનાદિ સૂત્રમાં ઉગમણી વિગેરે દિશાએના જે વાયુ કહેલા છે. તેઓને આમાંજ સમાવેશ થઈ જાય છે એમ જાણવું. એ પ્રમાણે આ બાર વાયુના પાંચ પ્રકારના ભેદ વર્ણવ્યા. હવે લક્ષણ દ્વાર કહે છે. जह देवस्स सरीरं, अंतडाणं व अंजणा ईखें। ए ओवम आएसो वाएऽसंतेवि स्वमि ॥ १६७ ॥
જેમ દેવનું શરીર આંખેથી દેખાતું નથી છતાં, પણ છે અને સચેતન છે, એમ મનાય છે, દેવે પિતાની શકિત વડે તેવું રૂપ કરે છે, કે આખેથી દેખી શકાતું નથી તેથી આપણે એમ નથી કહી શકતા કે તે નથી અથવા અચેતન છે તેવી જ રીતે વાયુ પણ ચક્ષુને વિષય થતું નથી તે પણ વાયું છે અને ચેતન છે. અથવા બીજા દટાંતમાં જેમ લેપ થવું વિગેરે વિદ્યા મંત્રથી તથા અંજનથી મનુષ્ય પણ અદ્રશ્ય થાય છે પણ તેથી મનુષ્યને એ છે અચેતનપણું ન કહેવાય. એવી ઉપમા વાયુમાં છે ? : ૩ થી છતાં થાય છે. અહિં અસત્ શબ્દ અસ ... આ પણ વાયુનું અસ૬ રૂપ છે, એટલે તેનું રૂપ ચક્ષુથી ગ્રહણ થઇ શકતું નથી, કારણ કે તે પરમાણું ની માફક શ્રમ પરૂિ માણુવાળો છે વાયુ, રૂપ, રસ, સ્પર્શ, ગુણવાળો છે, એમ માનવું છે, પણ જેમ “બીજાઓના મતમાં વાયુ કેવળ સ્પ

Page #278

- રિ૫૯) શેવાન જ છે, તેમ અમે નથી માનતા, પ્રગને અર્થ ગાથાવડે બતાવ્યે છે. પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે. “ગાય અને અશ્વ વિગેરેની માફક વાયુ બીજાએ પ્રેરેલો વાંકી અને અનિયમિત ગતિવાળે હોવાથી, ચેતનાવાન છે.” તિર્યફ એજ ગમનના નિયમના અભાવથી અને અનિયમિત એવું વિશેષણ આપવાથી, પરમાણુ સાથે વ્યભિચાર થવાનો સંભવ નથી, કારણ કે તે નિયમિત ગતિવાળે છે. જીવ અને પુદ્રલની ‘ગનુ નિતિઃ (તવા ગ ૨ ફૂ૦ ૨૭) એ વચનથી જાણવું. તથા આ વાયુ ઘન, શુદ્ધ વાતાદિ ભેદેવાળે, અને શસ્ત્રથી ન હણ્યો હોય, ત્યાં સુધી ચેતનાવાળે છે; એમ સમજવું. હવે પરિમાણ દ્વાર કહે છે जे बायर पज्जता, पयरस्स असंख भाग मित्ताते। सेसा तिन्निविरासी, वीसुं लोगा असंखिजा ॥१६८
(તાર). જે બાદર પર્યાપ્તા વાયુઓ છે, તે સંવર્તિત લેક પ્રતરના અસંખ્યય ભાગમાં રહેનારા પ્રદેશ રાશિ પરિમાણવાળા છે, અને બાકીની ત્રણે રાશીએ ચારે તરફ જુદી જુદી અસંગેચ લેકાકાશ પ્રદેશ પરિમાણું થાય છે, અહિં આટલું વિશેષ જાણવું કે “આદર અપકાય” પર્યાપ્તાથી, બાદર, વાયુકાય પર્યાપ્તા, અસંખ્યય ગુણ છે, બાદર અકાય અપર્યાપ્તાથી, બાદર વાયુ કાય અપર્યાપ્તા, અસંખ્યય ગુણા

Page #279

(૨૬૦]
છે. સૂક્ષમ અપકાય અપર્યાપ્તાથી, સૂક્ષ્મ વાયુ કાયા અપર્યાપ્તા, કંઈક વધારે છે, સૂક્ષ્મ અપકાય, પર્યાપ્તાથી સૂમવાયુકાય પર્યાપ્તા કંઈક વધારે છે. હવે ઉપલેગ દ્વાર કહે છે. वियण धमणाभि धारण, उस्सिचण फुसण आणु
પંડૂમા पायर पाउकाए, उव भोगगुणा मणुस्साणं ॥१६९।।
મનુષ્યને પંખાથી પવન નાંખ, ધમણથી કુકવું, વાયુ ધારણ કરીને શરીરમાં પ્રાણ અપાનરૂપે રાખ, વિગેરે બાદર વાયુકાયને ઉપભોગ છે. હવે શ દ્વાર કહે છે. તેમાં શરુ દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બે ભેદથી છે તેમાં શસ્ત્ર કહે છે. विअणे अताल वंटे, सुप्पसिय पत्त चेल कपणेय । अभि धारणाय बाहिं, गन्धग्गी वाउ सत्थाई ॥१७० - પંખે, તાડનાં પાંદડાં, સૂપડું, ચામર, પાંદડાં, વસ્ત્રને છેડે વિગેરે વાયુનાં દ્રવ્ય શસ્ત્ર છે અને પવન આવવાને માગે રૂવાંના છીમાથી જે બહાર આવે છે તે પરસેવે. તે શસ્ત્ર છે. તે અભિધારણુજ છે. તથા ગધે તે ચંદનવાળે વિગેરે તથા અગ્નિની જવાળા (ભડકા અને તાપ) (અંગાર) તથા ઠડે તથા ઉને વગેરે ઉલટે વાયુ તે પ્રતિ પક્ષ વાયુ ગ્રહણ કરવાથી સ્વકીય વિગેરે શનું સૂચન થયું એટલે પંખે વિગેરે પરકાય શસ્ત્ર, તથા ઉલટે વાયુ સ્વકાય શસ્ત્ર છે. એ પ્રમાણે ભાવ શસ્ત્ર પણ અવળે માર્ગે

Page #280

નિશપે પુરો થશે
અલિતાદિ
(૨૬૧] દિરેલા મન, વાણી, શરીર વિગેરેથી વાયુને પીડા રૂય જાણવું, હવે બધી નિર્યુક્તિના અર્થને ઉપસંહાર કરવા કહે છે.. सेसाई दाराइं ताई जाई हवंति पुढवीए। .. एवं वाउद्देसे निज्जुत्ती कित्तिया एसा ॥ १७१ ॥
શેષ એટલે કહ્યાં તે શિવાયનાં બાકીનાં દ્વાર જેટલાં પૃથિવી કાયના ઉદ્દેશામાં કહ્યાં, તેટલાં અહીં જાણું લેવાં એ પ્રમાણે જે પૂર્વે નિયુક્તિ કહી, તે વાયુકાયના ઉદ્દેશામાં પણ કહેલી જાણવી. નામ નિષ્પન્ન નિક્ષપ પૂરે થયે. હવે સૂવાનુગમમાં અખ્ખલિતાદિ ગુણ યુક્ત સૂત્ર બોલવું તે આ છે, “વE Hણ તુકળા ત્તિ, આને ઉપરની સાથે એ સંબંધ છે. અહિં પૂર્વના ઉદેશાના છેલ્લા સૂત્રમાં ત્રસ કાયનું પૂરેપૂરું જ્ઞાન, અને તેના આરંભને ત્યાગ તે મુનિપણમાં કારણ છે, એમ કહ્યું વાયુકાયના વિષયમાં પણ મુનિપણમાં કારણ છે, તેમ કહેવાય છે તેને પરંપર સૂત્ર સંબંધ આ છે ફોન લિગેગા મવા ત્તિ અહિ કેટલાકને આ વાતની ખબર નથી. પ્ર. જાણેલું શું છે. ga jછrg/ર, તથા આદિ સૂત્ર સંબંધ આ પ્રમાણે ભૂપે ગાય તેના મિયાદિ જે મેં પહેલાં ઉપદેશ કર્યો, તે અને હવે પછી કહેવાય છે, તે મેં ભગવાન પાસે સાંભળ્યું છે.
पहू एजस्स दुगुंछणाए (सू० ५५)
આ છે, “

Page #281

' સમર્થ ?
[૨૬૨ “છાત્તિ નિંદા ઉત્પન્ન થાય, તેથી તે પ્રભુ અર્થાત્ નિંદા કરવામાં સમર્થ અથવા ચોગ્ય,
પ્ર. કઈ વસ્તુની નિંદા કરવામાં સમર્થ ?
ઉત્તર (“g ) એજતિ એટલે કંપાવે, તે એજ, એટલે વાયુ કારણ કે તેને કંપાવવાને સ્વભાવ છે; તે એજની “જુગુપ્સા” એટલે નિદા તેનું સેવન કરવામાં નિવૃત્તિ તેમાં સમર્થ થાય છે. વાયુ કાયના સમારંભની નિવૃત્તિમાં શક્તિવાળે થાય છે. અથવા પાઠાંતર “પયg
આ છપાઈ વધારા પણુમાં એટલે ઉકાવસ્થામાં રહેનારા એવા સ્પર્શ નામના, એકજ ગુણથી જણાતે, તેટલા માટે એક એટલે વાયુ એવા એકજ ગુણથી જણાતા, એવા વાયુની નિંદામાં સમર્થ, “ચ” શબ્દથી નિદાને સમર્થ થાય, છે, અર્થાત્ જીવ છે એમ શ્રદ્ધા કરીને પછી તેના આરંભને નિદે છે. જે વાયુ કાય સમારંભ નિવૃત્તિમાં સમર્થ કહ્યો, તે બતાવે છે. ___आयंकदंसी आहियंति णचा, जे अज्झत्थं जा. जह से बहिया जाणइ, जे बहिया जाणइ, से अझत्थं जाणह, एयं तुल मन्नसि (सू०५६)
(સંધિ $ વાવ) અને રાતિંજાન કુણ તે આતંક એટલે મહાકુછુ પણએ જીવવું તે દુઃખ છે, અને તે લાખ બે પ્રકારે છે. શરીરનું દુઃખ, અને બીજુ મનનું

Page #282

[૨૬૩). દુઃખ છે, તેમાં પહેલું તે, કંટક ખાર, શરૂ, જુઓ, તથા ખડ માકડી વિગેરેથી ઉત્પન્ન થાય છે. અને મનનું દુખ તે. વહાલાને વિયેગ, અને ષીને સંગ (મળા૫) ઈચ્છેલાને લાભ ન થાય, દરિદ્રતાથી ઉદાસી થવું, વિગેરેથી થાય છે, તે બે પ્રકારના દુઃખ છે તેને (પશ્યતિ) જુએ, અને તેના જવામાં સ્વભાવવાળે તે “આતકાદશી કહેવાય અર્થાત અવશ્ય એ બેઉ પ્રકારનાં દુખે જે હું વાયુકાયના સમારે ભમાંથી નિવૃત્ત નહિ થાઉં, તે મારા ઉપર આવી પડશે. તેટલા માટે આ વાયુ કાયને સમારંભ દુઃખમાં કારણભૂત છે. એમ કહ્યું છે, એમ જાણીને જ તેનાથી નિવૃત્ત થવામાં સમર્થ થાય છે અથવા આતંક બે પ્રકાર છે. (૧) દ્રવ્ય (૨) ભાવ ભેદથી છે, તેમાં દ્રવ્ય આતકમાં આ ઉદાહરણ છે, जबुद्दीवे दीवे भरहे, वासंमि अस्थि सुपसिद्धं, बहुणय रगुण समिई, रायगिह णाम जयरंति ॥१॥ तत्थासि गरुय दरिया, रिमद्दणो भुयण निग्गय
ઘણાવો, आभि गय जीवा जीवो रायाणामेण जियसत्तू ॥२॥ अण वरय गरुय संवेग, भाविओधम्म घोसपा मूले; सो अन्नया कयाई, पमाइणं पासए सेह, ॥३॥ चोइज्जं तम भिक्खं अवराहं तं पुणोऽवि कुणमाणं तस्स हियर्सेराया सेसाणयं रक्खणट्ठाए ॥४॥

Page #283

[२६४
आयरिणा गुपणाए आणावह सोउणियय पुरि सेहि लिब्बुक्कड दम्बेहिं संघिय पुत्वं तहिं खारं ॥५॥ पक्खित्तो जत्थणरो णवरं गोदोह मेत्त कालेणं णिजिण्ण मंस सोणिय अद्वियसेसत्तण मुवेइ ॥६॥ दोताहे पूव्वमए पुरिसे आणावए तहिं राया एगं गिहत्य वेसं, बीयं पासंडी'णे वत्थं । ७॥ पुव्वं चिय सिक्ख विए, ते पुरिसे पुच्छे ए तहिंराया। को अवराहो एसिं ? भणंति आणं अइक मह ॥८॥ पासंडिओ जहुत्ते ण वइ अत्तणो य आयारे पक्खि वह खार मजझे, खित्ता गोदोह मेत्तस्स॥९॥ दठुण द्विव सेसे, ते पुरिसे अलिय रोसरत्तच्छो सेहं आलायतो, रायातो भणइ आयरियं ॥१०॥ तुम्हवि कोवि पमादी? सासेमिय तंषि णस्थि
भणइ गुरू, जइ दोहि तो साहे, तुम्हे चिय तस्स जाणि हिह॥११॥ सेहो गए णिवंमी, भणई ते साहुणो उण पुणत्ति होहं पमाय सीलो तुम्हं सरणागो घणियं ॥१२॥ जइ पुण होज पमाओ, पुणो ममं सड्ढ भाव रहि
यस्स तुम्ह गुणेहिं सुविहिय, तो सावग रक्खसा मुच्चे ॥१३॥

Page #284

आयं कभओ विग्गो, ताईसो, णिच, उज्जुओजाश्री कोविय मतीय समए रण्णा मरि साविओ पच्छा
दव्यायं कादंसी, अत्ताणं सव्वहा णियत्तइ अहिया रंभाउ सया, जह सीसो धम्मघोसस्स ॥१६॥
ગાથાઓને અર્થ–બુ દ્વિપના ભરતખંડમાં બહુ નગરના ગુણથી સમૃદ્ધિવાળું અને સુપ્રસિદ્ધ એવું રાજગૃહ નામનું નગર હતું. તેમાં ઘણાજ ગર્વવાળા શત્રુઓને મર્દન કરનાર અને ચારે તરફ જેને યશ ફેલાય છે, એ જીવ અજીવને જાણનારે જીતશત્રુ નામને રાજા રાજ્ય કરતે હતે. પછી નિરંતર મહાન સંવેગને ભાવનાર એવા તેણે ધર્મ ઘેષ આચાર્યનો પગમાં કઈ વખતે કઈ પ્રમાદી શિષ્યને જ. તે શિષ્યને વારંવાર અપરાધને ઠપકો અપાતાં છતાં વારે વારે પ્રમાદ કરતે દેખીને તેના હિતને માટે અને બીજાઓ તેવા પાપી ન બને, માટે રાજાએ આચાર્યની આજ્ઞાથી પિતાના પુરૂષ પાસે તેને બોલાવ્યા, તથા તિવ્ર કટ વસ્તુથી મેળવીને ખાર તૈયાર રાખા ગ૫. તે ખાર એ સખ્ત હતું કે જેમાં નાંખેલે માણસ દેહ (ગાયને દોહવાના વખતમાં માંસ, લેહી વિનાને ફક્ત હાડકાં માત્ર રહે. ગા-૬. અને પ્રથમ સંકેત કરીને જે મડદાં રાજાએ મંગાવી રાખ્યાં જેમાં એકને ગૃહસ્થ વેષ, અને બીજાને

Page #285

[૨૬]
આવાનો વેષ હતા. ગા−૭. પૂર્વે શિખવેલા માણસને રાજાએ પૂછ્યું.
કે આ બન્નેના શું અપરાધ છે. તેએએ કહ્યુ' એક વડીલની આજ્ઞા ઉલ્લંઘે છે, ખીન્ને પાખંડી ( સાધુ ) પેતિાના શાસ્ત્રક્ત કહેલા આચારમાં રહેતા નથી, તેથી રાજાએ કહ્યું, ગદોહ માત્ર કાળ ખારમાં નાંખે. ॥ ૯॥ તે એ પુરૂષોને હાડકાં માત્ર રહેલાં દેખીને ખાટા ક્રોધથી આંખો લાલ કરીને રાજા આચાય ને શિષ્યના દેખતાં કહે છે. ૫ ૧૦ ॥ હે મહુારાજ તમારામાં પણ કોઇ પ્રમાદી હોય તે કહે, હુ તેને ચેગ્ય શિક્ષા કરૂ, ગુરૂએ તેને કહ્યું કાઈ પ્રમાદી નથી, અને કોઇ થશે તે હુ કહીશ, અથવા તમે તેને જાણુશે! ॥ ૧૧ ॥ જયારે રાજા ગયા, ત્યારે પેલા ચેàા સાધુઓને કહે છે, કે હવે હું પ્રમાદી નહિ થાઉં. હું તમારા શરણમાં સ`પૂર્ણ આવેલ છું. ॥ ૧૨ ॥ જો ફ્રીથી મને પ્રમાદ થાય અને શઠભાવરહિત કરવા તમારા ગુણેાવડે તમે સુવિહિત છે, તેથી મને પ્રમાદ રાક્ષસથી મુકાવો ॥ ૧૩ | આતક અને ભયથી ઉદ્વિગ્ન થયેલા તે નિરંતર પોતાના ધર્મ અનુષ્ઠાનમાં જાગ્રત થયા, ત્યાર પછી, તે સુબુદ્ધિવાળા થયા ત્યારે રાજાએ સમય આવે તેને ખરી વાત " કહી, અને ક્ષમા માગી, ॥ ૧૪ ॥ દ્રવ્ય આતંકને દેખનારા પોતાના આત્માને હમ્મેશાં ધમ ઘોષના શિષ્યની માફક અહિત આરભથી પાતે દૂર રહે
છે. ૫ ૧૫ ॥

Page #286

[૬૭] - તેમ ભાવ આતંકને દેખનાર નરક, તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવતાના ભાવમાં વહાલાને વિગ વિગેરે, તથા મનુષ્ય વિશેરને, શરીર અને મનના આતંક (હ)ના ભયથી, કરીને વાયુને દુઃખ દેવાના સમારંભમાં ન પ્રવર્તે, પણ આ વાયુને દુઃખનું કારણ છે. તથા તે અહિત છે, એમ સમજીને તને છે, તેથી જે વિમળ વિવેકભાવથી આતંકદશી હોય છે, તે વાયુના સમારંભની જુગુપ્સામાં સમર્થ છે; હિત, અહિત, પ્રાપ્તિ, પરિહાર, એટલે હિત થાય, અહિત દુર થાય, એવા અનુષ્ઠાનની પ્રવૃત્તિમાં પિતે સમર્થ છે, તેનાથી બીજે એવા જ પુરૂષની માફક એટલે જે કોઈ આતંકને જાણે, તે વાયુને આરંભ ત્યાગે છે; વાયુકાય સમારંભની નિવૃત્તિમાં કારણ બતાવે છે, આત્માને આગળ કરીને જે તે તે અધ્યાત્મ છે, અને તે સુખ દુઃખ વિગેરે છે. તે અધ્યાત્મને જે જાણે, એટલે તેનું સ્વરૂપ સમજે, તે બહારનાં પ્રાણીગણ જે વાયુકાય, વિગેરે છે, તેને જાણે છે, જેમ મારે આત્મા સુખને અભિલાષી થઈ, દુઃખથી ખેદ પામે છે, તેમ વાયુ. વિગેરેને પણ છે, વળી મને આવેલું અતિ કહુક અશાતા વેદનીના કર્મના ઉદયથી, અશુભ ફળ એટલે દુઃખ આવેલું છે; તે પિતાને અનુભવ સિદ્ધ છે, તથા પિતાના આત્મામાં શાતાવેદની, કર્મના ઉદયથી શુભ ફળરૂપ સુખ આવેલું તે સુખ, દુખ બનેને જે જાણે, તે જ ખરેખરે અધ્યાત્મને જાણે છે, એ પ્રમાણે જે અધ્યાત્મ વેદી છે, તે પિતાના આત્માથી બહાર

Page #287

[૨૬૮]
રહેલા વાયુકાયાદિ પ્રાણીગણને, જુદી જુદી પ્રકારના ઉપક્રમથી ઉત્પન્ન થયેલા પેાતાથી અને પારકાથી અને મનમાં થનારાં સુખ દુઃખાને જાણે છે, એટલે સ્વ પ્રત્યક્ષ પણાથી પારકાનું પણ અનુમાન કરે છે, પણ જેને પેાતાના આત્મામાંજ એવી સુબુદ્ધિ નથી, તેવાને બહાર રહેલા વાયુકાય વિગેરેની અપેક્ષા કચાંથી હાય ? અને જે બહારના જીવાને જાણે તે યથાયેાગ્ય અધ્યાત્મને જાણે છે; કારણ કે તે ખા અને અધ્યાત્મ એક બીજાની સાથે અવ્યભિચાર વાળાં છે; (એટલે સમાન છે) પરના આત્માના જ્ઞાનથી હવે શુ કરવુ, તે ખતાવે છે; આ પ્રમાણે કહેલા લક્ષણ વાળી તુલાએ તેાળ, તુ જેમ તારા આત્માને સથા સુખના અભિલાષીપણાથી રક્ષે છે તેમ બીજાને પણ તું બચાવ, જેમ પારકાને તેમજ આત્માને એ કે તુલામાં સમાન તાળીને પર અને પોતાનું સુખ દુઃખ તેના અનુભવ જો, અને તે પ્રમાણે કર. (આવુ ગુરૂ કહે છે) कट्ठे कंटएण व पाए विद्धस्स वेयणहस्स जह होइ अनिव्वाणी सव्वत्थ जिएसु तं जाण ॥ | १ ||
વળી લાકડાથી અથવા કાંટાથી પગમાં લાગતાં જેવી રીતે તને વૈદ્યના થાય છે. તેવી રીતે તુ બીજા જીવામાં પણ જાણુ, તથા મરીશ એટલુ' સાંભળતાં તને જે દુઃખ થાય છે તે પ્રમાણે તે અનુમાન વર્ડ, બીજાને દુ:ખ થાય છે તે જાણવુ શક્ય છે, અને પારકાનું રક્ષણ કરવું તે પણ શક્ય છે, તેથી જેમ તુલાએ તાળવાનુ

Page #288

બતાવ્યું, તે પ્રમાણે સ્વ અને પર સમજનારા માણસે સ્થાવર જંગમ જંતુના સમૂહના રક્ષણ માટે પ્રવર્તે છે. કેવી રીતે વર્તે છે. તે બતાવે છે,
इह संति गया दवि याणाव कंखति जीविउं (૦૧૭)
આ દયાના એક રસવાળા જીન વચનમાં, શાન્તિ (ઉપરામ) તે પ્રશમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા, આસ્તિકાયને. બતાવનાર લક્ષણવાળું સમ્યફ્રદર્શન જ્ઞાન, ચરણને સમુદાય કહેવાય તે શાતિ છે. કારણ કે તે નિરાબાધ મોક્ષ નામની શાંતિને આપનાર છે; તેવી શાંતિને પ્રાપ્તિ થયેલા અથવા શાંતિમાં રહેલા તે શાંતિગત જીવો તથા દ્રવિકા, એટલે રાગદ્વેષથી મુકાએલા છે, તેમાં દ્રવતે સંયમ સત્તર પ્રકારને છે, કારણ કે જે કઠિન કર્મ છે, તેને ગાળવાના હેત તે કવરૂપ સંયમને ધરે તે દ્રવિક છે, તેઓ જીવિતને ધારણ કરવાને ઈચ્છતા નથી, કે અમે વાયુકાયને દુઃખ દઈને છવીએ, (દુખ ભોગવીએ, મરવું કબુલ કરીએ, પણ વાયુને પીડા ન આપીએ) તેજ પ્રમાણે પૂર્વે કહેલા પ્રમાણે પ્રથિવી કાય વિગેરેની પણ અમે રક્ષા કરીશું, સમુદાય અર્થે આ પ્રમાણે છે, આ જૈન પ્રવચનમાં જે સંયમ છે તેની અસર જે રહેલા છે, તેઓ જ રાગદ્વેષ રૂપ જે ઉંચા ઝાડે છે, તેને મૂળથી ઉખેડનારા છે, અને તેઓજ પરભૂત (અન્ય જી) ને

Page #289

२७०] દુઃખ દઈ સુખથી જીવવાની ઈચ્છા રહિત સાધુઓ છે. પણ અન્યત્ર નથી કારણ કે આવી ક્ષિાના બેધને બીજે અભાવ छ; मा प्रमाणे ये छते. लजमाणे पुढो पास अणगारा मोति एगे पत्य माणा जमिण विरू वरू वेहिं सत्थे हिं वाउ कम्म समारंभणं वाउ सत्थं समारंभणाणे अण्णे अणेग स्वे पाणे विहिं मति । तत्थ खलु भगवया परिणा पवेश्या, इमस्स चेव जीवियस्स परि वंदण माणण पूयणाए; जाई मरण मोयणाए दुक्ख पडिघाय हेउं से सयमेव वाउ सत्यं समारभति, अण्णेहिं वा चायु सत्थं समारंभावेइ अण्णे वाउ सत्थं समारं भंते समणु जाणति, तंसे अहि आए तंसे अबोहीए सेतं संयुज्झमाणे आयाणीयं समझाए मोचा भगवओ अणगाराणं अंतिए राति एस खलु गंथे एस ख की ... एल खल णिरए, इचत्यं गढिए लोए जमिणं विरूवरू चेहिं सत्थेहिं वाउ कम्म समारंभेणं. वाउ सत्यं समारंभमाणे अण्णे अणेग रूचे पाणे विहिं संति (सु. ५८)

Page #290

[२७१] सेवेमि संति संपाइमा पाणा आहश्च संपयंति य फेरिसं च खलु पुट्ठा एगे संघाय मावजांति जे तत्थ संघाय मावजंति ते तत्थ परियावजंति, जे तत्थ परियाषजति ते तत्थ उदायंति, एत्थ सत्थं समारभ माणस्स इच्चेते आरंभा अपरिणाया भवंति, एत्थ सत्थं असमारभमाणस्स इच्छेते आरंभा परिणाया भवंति, तं परिणाय मेहावी व सर्य वाउ सत्थं समारंभेजा, णेवण्णे वायुसत्थं समारं भावेज्जा णेवण्णेवाउ सत्यं समारंभंते समणु जाणेजा जस्सेते घाउ सत्थं समारंभा परिणाया भवंति से मुणी परिषणाय कम्मे (सू. ५९)त्तिवमि. ના પૂર્વ માફક સૂત્રાર્થ છે, હવે છ જવનિકાયના વિષયમાં વધ કરનારાઓને અપાય દુઃખ) બતાવીને જીને તેવું દુઃખ ન દેનારાઓને સંપૂર્ણ મુનિપણું બતાવવા માટે સૂત્રો કહે છે,
एत्थंपि जाणे उवादीयमाणा, जे आयारे, ण रमंति आरंभमाणा विणयं वयंति, छंदो वणीया अज्झोववण्णा, आरंभासत्ता, पकरंति संग (स.६०)
પ્રસ્તુત વાયુમયમાં અને અપિ શબ્દથી પૃથિવી વિગેરેમાં પણ જેઓ સમાશ્રિત આરંભ કરે છે, તેઓ કર્મને બાંધે છે. એક જીવનિકાયના વધુમાં, પ્રવૃત્ત થયેલે શેષ નિકાયના વધના

Page #291

[૨૭]
ક્રમથી બંધાય છે શા માટે ? એમ શિષ્યે પૂછતાં કહે છે કે હું સુજ્ઞ ! એક જીવનિશ્ચયના આર્ભ ખીજી જીવનિકાયના ઉપમન શિવાચ ન બની શકે એટલા માટેતુ' સમજી લે. આ સાંભળનારને વિચારવા કહ્યું. અઢી મીજીના અર્થમાં પહેલી વિભકિત છે. તેના આ પ્રમાણે અન્વય કરવા, ) પૃથિવી વિગેરેના આર‘ભ કરનારને બીજી કાયાના આર‘ભ કરવાથી ઉપાદીય માન ને જાણુ. ( અર્થાત્ તેઓની ખીજીકાય મારવાના અભિલાષ ન હાય, છતાં એકકાય હણુતાં, ખીજી કાય સ્વય હણાઇ, જવાથી મારનારને પાપ લાગે છે; ) હવે કયા જીવા પૃથિવી વગેરેના આરભ કરતાં શેષ કાયના આર્ભના કમ થી બંધાય છે, તે કહે છે. જે આચારમાં રમતા નથી, એટલે પરમાથ જાણ્યા વિના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીચ, નામના પાંચ પ્રકારના, આચારમાં જેએ ધીરજ ન રાખે, તેએ અવૃતિને લીધે પૃથિવીકાય વિગેરેના આરથી બને છે; તેઓને ખીજી કાયના પણ પાપ બાંધનારા
જાણુ.
: પ્રશ્ન—કયા લાક આચાંરમાં રમતા નથી. ? ઉત્તર-શાય દિગમ્બર તથા પાસસ્થા (ચારિત્રથી પતિત)
ગિર.
પ્રશ્ન—શા માટે ?
ઉત્તર-મારભ કરવા છતાં, તેઓ પેાતાને સયમવાળા

Page #292

[૭૩] માને છે, વિનય તેજ સંયમ છે. શાક્યાદિ સાધુ-અમે પણ વિનયમાં રહેલા છીએ, એમ બોલે છે, પણ તેઓ પૃથિવી વિગેરે જીનું સ્વરૂપ જાણતા નથી, અને કદાચ માને, તે પણ તેજ આશ્રિત આરંભ કરવાથી જ્ઞાનાદિ આચારના વિકલ્પપણાથી આચાર રહિત છે.
પ્રેક્ષ—એવું શું કારણ છે કે પિતાને આચાર વિનાના દુષ્ટ શીલવાળા હોવા છતાં સંયમવાળા માને છે.?
ઉત્તર–પિતાના છન્દ એટલે અભિપ્રાય પ્રમાણે પૂવી પર વિચાર કર્યા વિના અથવા વિષયને અભિલાષ તેના છન્દવડે ઉપનીત આરંભના માર્ગમાં રહીને અવિનીત છતાં, પિતાને વિનય છે, એમ બોલે છે; અધિક એટલે વધારે, ઉત્પન્ન. તે આરંભમાં લીન થયેલા, વિષયના પરિભાગમાં એક ચિત્તવાળા બની ગયેલા જને જીને દુઃખ દેવાનાં કર્મો કરે છે, આ પ્રમાણે વિષયની આશામાં ખેંચાયલા ચિત્તવાળા શું કરે છે? તે બતાવે છે. “આરંભમાણ” એટલે સાવદ્ય અનુષ્ઠાન અતિશયથી કરે છે, તેઓ આ સંસારમાં અનુષ્ઠાનવડે આઠ પ્રકારના કર્મનો સંગ કરે છે, અથવા જેઓ આરંભ કરે છે તે વિષય સંગ કરે છે, અને તે વિષય સંગથી સંસાર છે. ઘણા વેગથી જે ઉન્મતાઈ કરે, તેથી ભાવે કર્મ બંધાય, અને પછી અનેક પ્રકારનાં દુઃ પિત, એટલે છ છવ નિકાયને ઘાત કરનારે વારંવાર ભેગવે છે હવે તે આરંભથી નિવૃત્ત થયેલ કે ઉત્તમ હોય તે બતાવે છે.

Page #293

[૭૪]. सेवसुमं सव्व समण्णागय पण्णाणेयं अप्पा. णेणं अकरणिजं पावं कम्मं णो अण्णेसिं, तं परिपणाय मेहावी व सयं छजीव निकाय सत्थं समारंभेजा, णेवण्णेहिं छजीनिकाय सत्थं समारं भावेजा णेवण्णे छजीव निकाय सत्थं समारं भंते समणु जाणेजा, जस्से ते छजीव निकाय सत्थ समारंभा परिणाया भवंति, सेहु मुणी परिणाय ; (ફૂ. ૨) ઉત્તર તિ સરના
તિ પ્રથમ મધ્યયન પૃથિવીના ઉદેશામાં વિગેરે તે કહેલા નિવૃત્તિ ગુણને ભજનારા, એટલે છ જવનિકાયના વધથી પાછે હઠેલે છે. તથા વસુ તે દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બે ભેદે છે, દ્રવ્ય વસુ, તે, મરક્ત (પાનું) ઈંદ્રનીલ (એક જાતનું રત્ન) વજા (હીર) વિગેરે તથા ભાવ વસુ, તે, સમ્યફ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર જેને અથવા જેમાં વિદ્યમાન છે, તે વસુ માન થાય, અહિં દ્રવ્ય વસુ મુકીને ભાવ વસુ લેતાં સાધુને ભાવ વસુમાન લે, એટલે જે જ્ઞાની હોય તે લે; અથવા જેના વડે યથા વિસ્થિત વિષય ગ્રહણ કરનારા જે ભધાં જ્ઞાન છે, જેના વડે બધું જણાય છે, તે જ્ઞાને જેના આત્મામાં હોય તે સર્વ સમન્વાગત પ્રજ્ઞાનવાળે એટલે સંપૂર્ણ બંધથી યુક્ત છે. તથા સર્વ ઈન્દ્રિય જ્ઞાન વડે એટલે પિતાની ઇન્દ્રિયે યથા

Page #294

[૨૭૫] રોગ્ય અવિપરીત વિષયને ગ્રહણ કરે, તે સર્વ અવધ પ્રજ્ઞાન વાળો, પિતાના આત્મા વડે અથવા સર્વ દ્રવ્ય પર્યાયમાં સારી રીતે રહેલું જે પ્રજ્ઞાન જેના આત્મામાં હોય, તે આત્મા ભગવદ્વચન પ્રમાણ માનીને દ્રવ્ય પર્યાયથી ઉત્પન્ન થયેલું જે કંઈ છે, તે બીજી રીતે નથી તેવું માને. અહીં સામાન્ય તથા વિશેષને જાણવાથી સંપૂર્ણ જાણ, તથા ચોગ્ય વસ્તુ સ્વરૂપને જેણે નિશ્ચય કર્યો છે, તે સર્વ સમ્પફ પ્રકારે પ્રજ્ઞાન પામેલે આત્મા કહે; અથવા શુભ અશુભને બધો સમૂહ તેના સંપૂર્ણ જ્ઞાનથી ચારે ગતિ, તેના તથા મેક્ષ સુખના સ્વપરૂના જ્ઞાનથી અસ્થિર સંસાર સુખમાં અસંતુષ્ટ બની મિક્ષ અનુષ્ઠાનને કરતાં સર્વે અનુકૂળ બધા (પ્રજ્ઞાન) વાળે આત્મા જાણ; તેથી આ પ્રકારના આત્મા વડે ન કરવા ગ્ય તથા પલકમાં નિંદનીય પણથી હિંસાને અકાર્ય જાણીતે, તે ન કરવા યત્ન કરે છે; હવે તે જીવ વધ શા માટે અકાર્ય છે? શા માટે તેને યત્ન ન કરે? તે કહે છે. નીચે પાડે તે પાપ, અને કરાય તે કર્મ, તે પાપ કર્મ અઢાર પ્રકારનું છે. તે પ્રાણતિપાતથી મિથ્યાત્વ દર્શન શલ્ય સુધી છે તે બતાવે છે.
જીવ હિંસા, જુઠું, ચેરી, કુશીલ, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, રાગ, દ્વેષ, કલેશ, અભ્યાખ્યાન, (ટું તેહમત) ચુગલી, પરનિદા, હર્ષ ખેદ, કપટ કરીને જુઠું બેલવું, તથા મિક્યાત્વ શલ્ય, એ અઢાર પ્રકારનાં પાપ પતે ન કરે, ન કરાવે, અને ન અનુદે,

Page #295

- ૨૭૬] એટલે તે અઢાર પ્રકારનાં પા૫ સંપૂર્ણ જાણીને બુદ્ધિ માન પુરૂષ મર્યાદામાં રહીને છ જવનિકાયનાં શસ્ત્ર જે સ્વ, પરકાય ભેદ રૂપ છે તેને પિતે ન આરંભે, ન આરંભ કરાવે, ન આરંભતાને અનુદે, આ પ્રમાણે જેણે સારી રીતે છે જવનિકાયના શસ્ત્રના સમારને પરીક્ષા કરીને જાગ્યા છે. તથા તે વિષયનાં પાપ કર્મો પણ જાણ્યાં છે. તે જ્ઞપરિજ્ઞાએ જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાએ ત્યાગ કરે છે, તે મુનિ બધા પાપથી રહિત છે, તથા એવા પૂર્વે થયેલ વિતરાગ એટલે રાગ દ્વેષથી બીલકુલ રહિત એવા પુરૂષની માફક જાણ, (અહિં “ઈતિ” શબ્દ અધ્યયનની સમાપ્તિ માટે છે) પછી સુધર્મા સ્વામી કહે છે, કે પિતાની બુદ્ધિથી નહીં, પણ ભગવાને કહેલું, તે હું કહું છું. અહીં ભગવાન એટલે જ્ઞાન આવરણીય, દર્શન આવરણીય, મેહનીય, અંતરાય, એ ચાર કર્મ આત્માના ગુણને ઘાત કરનાર હોવાથી, ઘનઘાતી કર્મ કહેવાય છે; તે દૂર કરવાથી સંપૂર્ણ પદાર્થનું દિવ્ય જ્ઞાન જેણે પ્રાપ્ત કર્યું છે, તથા જેને બધા ઈન્દો નમે છે, તથા ચેત્રીશ અતિશયથી યુક્ત છે, એવા શ્રી વર્ધમાન સ્વામી પાસેથી ઉપદેશ સાંભળી મેં આ બધું કહ્યું છે. આ પ્રમાણે ટીકાકાર કહે છે કે, સૂત્રને અનુગમ, નિક્ષેપ અને સૂત્રને સ્પર્શ કરનારી નિર્યુક્તિ એ બધું કહ્યું , હવે નિગમ વિગેરે ને કહે છે. તે બીજે સ્થળે વિસ્તારથી કહ્યા છે, અહિં તે સંક્ષેપથી બે પ્રકારના છે. તે કહ્યા છે, જ્ઞાન નય, અને ચરણ ના, તેમાં જ્ઞાન નય, વાળા મોક્ષના સાધનમાં જ્ઞાનને પ્રધાન માને છે, કારણ કે હિત અહિતની

Page #296

[૨૭]
પ્રાપ્તિ તથા ત્યાગ તેના વડે છે, અને જ્ઞાનના આધારથીજ ખધાં દુ:ખ ક્ષય થાય છે, પણ તે જ્ઞાન માફક ક્રિયા પ્રધાન માનતા નથી; આ જ્ઞાન નયવાદ થયા, હવે ચરણ નય કહે છે; તે ચરણને પ્રધાન માને છે. સકલ પદાથ માં અન્વય બ્યતિરેકના સમધિગમ્ય પણાથી તે પ્રધાન છે, જેમકે જ્ઞાન હોય તા પણ સકલ વસ્તુને જાણવા છતાં ચારિત્ર વિના ભાવમાં ધારણ કરેલાં કર્માના ઉચ્છેદ ન થાય, અને તેના વિના મેાક્ષનાં લાભ ન થાય, તેથી જ્ઞાન પ્રધાન નથી, પણ ચરણ પ્રાપ્ત થતાં સવ મૂળ અને ઉત્તર ગુણવાળું ચારિત્ર હાવાથી, તે પ્રાપ્ત થતાં ઘાતી કમના ઉચ્છેદ થાય છે, અને તેથી કેવળ જ્ઞાન થાય, અને તેથીજ યથખ્યાત ચારિત્ર પ્રાપ્ત થતાં અગ્નિ જવાળાના સમૂહથી જેમ કાટ ખળી જાય, તેમ તે ચારિત્રથી સકલ કમ સમૂહ નાશ થાય છે, અને તેથીજ અન્યા ખાધ સુખવાળુ મેક્ષ થાય, તેથી ચારિત્ર તેજ પ્રધાન છે. આ અન્દેનુ આચાય. સમાધાન કરે છે. એક એકને પ્રધાન માનવાથી અને ખીજાને ઉડાવવાથી બન્ને મિથ્યા દર્શનીય (ભૂલેલા) છે. કારણ કે ક્રિયા વિના જ્ઞાન નકાસુ છે, અને જ્ઞાન વિના ક્રિયા નકામી છે, જેમ દેખવા છતાં પાંગળા આગમાં મળી મુએ, અને દોડવા છતાં આંધળા ખળી સુએ, તેથી જૈન મત પ્રમાણે ના જ એક બીજા સાથે અપેક્ષા ન રાખે, તા તે મિથ્યાત્વ રૂપે રહી સમ્યકૂભાવને અનુભવતા નથી, પણ પરસ્પર અપેક્ષા રાખી એકઠા થયેલા પરસ્પર અર્થ ખતાવવાથી, સંમ્ય
',

Page #297

[૨૭૮] કૃપણે (સાચા) થાય છે, તેથી કહ્યું છે, કે દુનિયામાં જેટલા સત્ય અભિપ્રાચે છે, તે નય છે. પણ તે ન બીજાની અપેક્ષા ન રાખે, તે શત્રુરૂપ થઈ મિથ્યાત્વપણે છે. પણ એક બીજાને સંબધી રહી એકત્ર થાય છે તે સમ્યક થાય, તે પ્રમાણે અહિં જ્ઞાન ચરણ બને મળીને મિક્ષ પ્રાપ્તિમાં સમર્થ છે. પણ એકલું જ્ઞાન કે એકલું ચરણ નહિ, આ જિનેશ્વરને નિર્દોષ પક્ષ બતાવે, હવે બન્નેનું પ્રધાનપણું બતાવવા કહે છે. બધા નાનું ઘણું પ્રકારનું વકતવ્ય સાંભળીને બધા નનું વિશુદ્ધ જે તત્વ તેને સમઅને તે પ્રમાણે આદરીને ચરણ ગુણમાં સ્થિત સાધુ હોય, એટલે ચરણ અને ગુણ એ બેઉમાં જે રહેલે તે ચરણ ગુણ સ્થિત છે. અહિં ગુણથી જ્ઞાન લેવું, કારણ કે આત્મ ગુણી છે, તેને ગુણે જ્ઞાન છે, તે બનેને કઈ પણ વખત વિગ થતું નથી, તેથી તે સહભાવિક ગુણ છે. આ પ્રમાણે ઘણા પ્રકારે નય માર્ગનું સ્વરૂપ સમજીને સંક્ષેપથી જ્ઞાન ચારિત્રમાંજ રહેવું આ વિદ્વાનો નિશ્ચય છે, પણ એકલા ચારિત્રથી જ જ્ઞાન વિના ઈચ્છિત પ્રાપ્તિ ન થાય. આગળ અંધનું દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે, તે પ્રમાણે જ્ઞાન માત્રથી જ યિા વિના ઈચ્છિત પ્રાપ્તિ ન થાય, તથા પંગુનું દ્રષ્ટાંત આપેલું છે, તે આ રીતે, કઈ નગરમાં આંધળે તથા પાંગળા બને રહેતા હતા, તે નગર બળવા લાગ્યું ત્યારે બધા લેકે ભાગી ગયા, પણ આંધળો તથા પાંગ રહી ગયા, એક દેખે છે, બીજો દડે છે, પણ જ્યાં સુધી બને ન મળ્યા, ત્યાં સુધી દુઃખી થયા, પણ જ્યારે બન્ને મળ્યા. ત્યારે બન્નેને છુટકે

Page #298

-
: 3
:
થયો, જેવી રીતે અધ, પંગું, ભેગો થા, તેવી રીતે જ્ઞાન ચરણ બનેને પ્રધાન માની જ્ઞાન ભણી ક્રિયા કરે તે મોક્ષ પ્રાપ્ત ‘કરે છેઆ પ્રમાણે આચારાંગનું સંદેહ ભૂત પહેલું અધ્યયન છે જીવં નિકાયનું સ્વરૂપ તથા તેના રક્ષણને ઉપાય બતાવનાર છે, જે પ્રથમ મધ્ય અને અંતમાં દયાના એક રસવાળું એકાન્ત હિત કરનાર છે, અને જે મુમુક્ષુ શિષ્ય સૂત્રથી તથા અર્થથી ભર્યું તથા શ્રદ્ધા અને સંવેગ વડે યથાયોગ્ય આત્મ સ્વરૂપે કર્યું, તેથી મહાવ્રત આરે પણ તે ઉપસ્થાપના (વી દિક્ષા) ને એગ્ય જાણી નિશીથ વિગેરે સૂત્રમાં બતાવેલા ક્રમે વડે સચિત્ત પૃથિવીના મધ્યમાં આચાર્યે ગમન વિગેરે કરવા વડે પરીક્ષા કરી શિષ્યને શ્રદ્ધાવાળે જાણીને વડી દીક્ષા આપવી તેની વિધિ કહે છે. સારી તિથિ, કરણ નક્ષત્ર સુહુત તથા દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, ભાવ, સારા દેખીને જિનેશ્વરની મૂર્તિને પ્રવર્ધમાન સ્તુતિઓ વડે નમસ્કાર કરીને જિનેશ્વરના પગમાં પડીને ઉભે થયેલ આચાર્ય શિષ્ય સાથે મહાવ્રત આરોપણ સંબંધી કાર્યોત્સર્ગ કરીને એક એક મહાવ્રતને શરૂઆતથી આરંભીને ત્રણ ત્રણ વખત પાઠ બેલે, જ્યાં સુધી રાત્રિ જન સંપૂર્ણ વિરમણ વ્રતને પાઠ આવે, ત્યારપછી આ પાઠ ત્રણ વખત ઉચ્ચાર.
'इच्चेइ याई पंच महत्व याई राइ भोयणवरमण छहाई अत्तहियट्टयाए : उपसंपजित्ता णं વિરમ”
આ પાંચ મહા વત છઠું રાત્રિ જન વિરમણ વ્રત તે પિતાના આત્માના હિત માટે પ્રાપ્ત કરીને વિચરું છું પછી વાંદણ દેવડાવી ડું નમીને શિષ્ય બેલે, આજ્ઞા

Page #299

* બેલું, ત્યારે કહે, વરીને હું કર (બેલ) તમે મને મહેનત કરીને પણ કર્યા છે અને હવે હિત શિક્ષાની ઈચ્છા રાખે તો
સાથે જ સંસારથી તારે વિસ્તાર થાઓ, મેક્ષ કિનારે પહાચ, ઉત્તમ ગુણેથી વધ; આ પ્રમાણે થયા પછી સુગંધી વાસ ક્ષેપવડે મૂઠી ભરીને શિયના માથામાં ગુરૂ મહારાજ નાંખે, પછી શિષ્ય વાંદણ દઈને પ્રદક્ષિણા કરીને આચાર્યને નમસ્કાર કરતે ફરી વાંદે, એ પ્રમાણે બધું કિયા અનુષ્ઠાન કરે આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને શિષ્ય ઉભું રહે ત્યારે બીજા સાધુએ તેના માથામાં વાસક્ષેપ નાંખે, અથવા યતિજનને સુલભ કેશર નાખે, પછી કાર્યોત્સર્ગ કરાવીને આચાર્ય કહે હે શિષ્ય! સાંભળ તારે કેટીક ગણ છે, અમુક ફળ છે. વૈરી શાખા, અમુક આચાર્ય, અમુક ઉપાધ્યાય પ્રવતિની સાધ્વી અમુક છે, તથા બીજા વડી દિક્ષા આપવા ગ્ય હોય તે અનુક્રમે રત્નાધિક થાય છે, પછી આંબિલ અથવા નીવિ, અથવા પિતાના ગચ્છ પરંપરામાં અવેલે તપ આચરે છે, આ પ્રમાણે આ અધ્યયન આદિ મધ્ય અંત કયાણ સમૂહવાળું ભવ્ય જનના સમૂહનું મન સમાધાન કરનાર છે તે અધ્યયન પ્રિયના વિયાગ વિગેરે દુઃખના આવર્તવાળી તથા ઘણા કષાયરૂપ માછલાં વિગેરેના સમુહથી આકુળ વિષમ સંસાર ૩૫ નદીને તારવામાં સમર્થ છે તથા એક દયારૂપ રસ છે. તેથી વારંવાર મુમુક્ષુએ ભણવું. આ શીલાંકરાચાર્યે કરેલી શસ પરિજ્ઞા નામના પહેલા અધ્યયનની ટીકા સમાપ્ત થઈ (આ ગ્રન્થના કલેક ર૨૨૧ છે.)
જ છે -

Page #300
_