________________
૩િ) ને નાશ કરે છે. બધા સુતેલા હોય તે પણ કાળ તે જાગેજ છે. માટે કાળ દુખેથી પણ ઉલંઘન થઈ શકાતો નથી. અને તે અતિન્દ્રિય છે. તથા થોડા કાળે તથા ઘણુ કાળે થતી કિયાથી જણાય છે. હીમ, ગરમી, વર્ષા, વિગેરેની વ્યવસ્થાને હેતુ છે. તથા ક્ષણ, લવ, મુહુત, પ્રહર, અહોરાત્ર, માસ, રૂતુ, અયન, સંવત્સર, યુગ, ક૯૫, પપમ, સાગરેપમ, ઉત્સપિણી, અવસર્પિણી, પુદગલ પરાવર્ત, અતીત, અનાગત, વર્તમાન, સર્વ, અદ્ધા વિગેરેને વ્યવહારરૂપ છે. તથા બીજા વિકલ્પમાં કાળથી જ આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યું છે. પણ પહેલા અને બીજા વિકપમાં ભેદ એટલે છે કે આ અનિત્ય છે અને પૂર્વને નિત્ય હતે. વિજા વિક૫માં પર આત્માથી જ સ્વ આત્માની સિદ્ધિ સ્વીકારી છે.
પણ કેવી રીતે પરથી આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકારી શકાય? ઉત્તર આતો પ્રસિદ્ધજ છે કે સર્વ પદાર્થ પર પદાર્થના સ્વરૂપની અપેક્ષા એ, પિતાના રૂપને પરિદક છે. જેમકે દીર્ઘ ની અપેક્ષાએ હુર્વ પણાનુ જ્ઞાન છે અને હું સ્વની અપેક્ષાએ દીર્ઘ પણાનું જ્ઞાન છે. એમજ આત્મા શિવાયના સ્તંભ, કુંભ, વિગેરે દેખીને તેનાથી જુદો જે પદાર્થ તેમાં આત્મ પણની બુદ્ધિ પ્રવર્તે છે. તેથી આત્માનું સ્વરૂપ તે પરથી જ નિશ્ચય થાય છે. પણ પિતાની મેળે નહિં. એમ ત્રી વિપ સિદ્ધ થયે, ચોથા વિકપમાં પહેલાની માફકજ
