________________
[૧૧૭]. જાય તેથી તેને પ્રગટ ભાન હેતું નથી પણ સૂક્ષમ હેય છે. તેટલા માટે કંઈ તેને અચિત્ત ન ગણી શકાય તેજ પ્રમાણે બીજી જગોએ પણ અપ્રગટ ચેતનાને સંભવ જાણ.
શંકા-અહિં પીધેલા વિગેરેમાં શ્વાસોશ્વાસ વિગેરે અવ્યક્ત ચેતનાનું ચિન્હ છે. પણ પૃથિવીકાયમાં તેવું જરા પણ ચિન્હ દેખાતું નથી.
સમાધાન-તેમ નથી, પૃથિવીકાયમાં પણ માસના અંકુર (મસા)ની માફક સમાન જાતિવાળા લતાના ઉદાદિ ચેતનાનું ચિન્હ છે. કારણ કે અવ્યક્ત ચેતનાવાળામાં પણ જેમાં એક પણ ચેતનાને દાખલ (ચિન્હ) મળી આવે છે એવી વનસ્પતિની માફક ચેતના માની લેવી. અને વનસ્પતિમાં જીવ ( ચેતન્ય) છે. એમ ચેખું જણાય છે. કારણ કે તેઓ રૂતુ, રૂતુમાં રૂતુને લાયક કુલ ફાળો આપે છે. (ચિતન્ય વિનાની સુકી વનસ્પતિ ફળ આપી શકતી નથી) તેથી વનસ્પતિમાં ચૈતન્ય છે એમ અવ્યક્ત અને ઉપગ વિગેરે લક્ષણ તેમાં હેવાથી સિદ્ધ થયું. કે પૃથિવી સચિત્ત છે શક પત્થરની પાટ વિગેરે કઠણ પુલવાળાને ચેતના કયાંથી હોય? તેનું સમાધાન કરવા નિચેની ગાથા કહે છે. अट्टी जहासरीरंमि, अणुगयं चेयणं खरं दिई । एवं जीवाणु गयं, पुढविसरीरं खरं होह ॥ ८५॥
જેમ શરીરમાં રહેલું હાડકું કઠણ છે પણ ચેતન છે.
