Book Title: Yogalakshana Dvantrinshika
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004670/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita yogalakSaNadvAtriMzikA zabdazaH vivecana dasamI batrIzI vivecaka : paMDitavarya zrI pravINacaMdra khIjI lo....lary org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA viracita dvAdiMzadvAbiMzikA aMtargata yogalakSaNadvAciMzikA zabdazaH vivecana * mULa graMthakAra tathA TIkAkAra laghuharibhadrasUri mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA + AzIrvAdadAtA + vyAkhyAnavAcaspati, zAsanaprabhAvaka sva. pa. pU. AcAryadeveza zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA tathA SadarzanavettA prAvacanika pratibhAdhAraka sva. pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAja tathA vartamAna zrutamarmajJAtA vidvAna pa. pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI mahArAja - vivecanakAra paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA che saMkalana-saMzodhanakArikA che. pa. pU. bhaktisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyanA prazAMtamUrti gacchAdhipati pa. pU. premasUrIzvarajI mahArAjAnA AjJAvartinI sAdhvIjI surendrazrIjI mahArAjanA ziSyA sAdhvIjI bodhiratnAzrIjI : prakAzaka : tArtha mAgatuM.' 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-3. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA zabdazaH vivecana + vivecanakAra - paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA vIra saM. 2533 * vi. saM. 2063 AvRtti : prathama * nakala : 500 mUlya rU. 45-00 Arthika sahayoga pU.sA.zrI vizuddhaprajJAzrIjI mahArAja sAhebanI dIkSAtithi nimitte kaMkubena kezavalAla ziroIyA parivAra (dhAnerAvALA) ha. suzIlAbena ramezabhAI ziroIyA _ _| | : mukhya prAptisthAna : tArtha 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phtehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. maiM mudraka navaraMga prinTarsa AsToDIyA, amadAvAda-1. phona H (mo.) 9428500401 (ghara) 26614603 72 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - : prAptisthAna :* amadAvAda : "gItArtha gaMgA" zrI naTavarabhAI ema. zAha (AphrikAvALA) 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phleTa naM. 501, bloka-e, riddhivinAyaka TAvara, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. vijayanagara relve krosiMganI pAse, nAraNapurA, 8 (079) 26604911, 32911471 amadAvAda-13. = (079) 27478512 muMbaI : nikuMjabhAI Ara. bhaMDArI zrI himAMzubhAI ena. zeTha viSNu mahala, trIje mALe, e-241, azoka samrATa, trIje mALe, garavAre pevelIyananI sAme, daphatarI roDa, gauzALA lena, bInA kvelarsanI DI-roDa, carcageTa, muMbaI-400028. upara, malADa (I.) muMbaI-400097. 8 (022) 22814048 8 (022) 39438434 (mo.) 9322264851 * jAmanagara : zrI lalitabhAI dharamazI. zrI udayabhAI zAha 302, caMdanabALA epArTamenTa, C/o. mahAvIra agarabattI varkasa javAharalAla naheru roDa, C-9, supara mArkeTa, jayazrI TokIjhanI sAme, sarvodaya pArzvanAthanagara, jAmanagara-361001 jaina derAsara pAchaLa, muluMDa (ve), muMbaI-80. 8 (0288) ra678513 8 (022) 25680614, 2568903) * surata : * rAjakoTa : DaoN. praphulabhAI je. zeTha zrI kamalezabhAI dAmANI DI-1, arpaNa epArTamenTa, "jinAjJA", 27, karaNaparA, bAbu nivAsanI galI, rAjakoTa-360001. TImalIyAvADa, surata-395001. 8 (0281) 2233120 # (0261) 301 3244 * BANGALORE : Shri Vimalchandji C/o. J. NEMKUMAR & COMPANY Kundan Market, D. S. Lane, Chickpet Cross, Bangalore-53. (080) (O) 22875262, (R) 22259925 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che prakAzakIya ka. "gItArtha gaMgA"nuM mukhya lakSya to ApaNA upakArI pUrvAcAryo jevA ke pa. pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja sAheba, pa. pU. upAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAja sAheba Adi racita jetazAstromAM patharAyelAM vividha paramArthabhUta tatvonAM rahasyonuM laya, nikSepa, vyavahAra, nizcaya sApekSa arthagAMbhIryapUrNa vizleSaNa karavAnuM che, jethI zrI jainasaMghane te te padArthonA sarvAgI bodhamAM sahAya maLe. A kArya atyaMta vistAravALuM ane gahana che, ghaNAM sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto AmAM sahAya karI rahyAM che, zrAvako ane zrAvikAo paNa so sone yogya kAryo saMbhALI rahyAM che, te anusAra kAma bahAra AvI rahyuM che ane kramasara AvatuM raheze. daramyAna zrI saMghamAMthI jijJAsu mumukSuo tathA zrAvaka-zrAvikAo taraphathI evI mAMga vAraMvAra Ave che ke pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAja sAhebanAM tathA pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI mahArAja sAhebanAM judA judA viSayo paranAM apAyelAM vyAkhyAno tathA paMDitavarya zrI pravINabhAI motAe vividha zAstrIya viSayo para karelAM vivecato chapAvIne taiyAra karavAmAM Ave to sakaLa zrI saMghane cokkasa lAbhadAyI nIvaDe. AvI vinaMtIone lakSyamAM rAkhIne TrasTa nakkI karyuM che ke AvAM vyAkhyAno tathA vivecatonAM pustako prakAzita karavAM ane tene mAtra eka saMlagna pravRtti tarIke svIkAravI. A kAma gItArtha gaMgAnA mukhya lakSathI saheja phaMTAya che, bodhanI vividhatA ane saraLatAnI dRSTie paNa bhinna prakAre che, chatAM tatvajijJAsa mATe hitakArI hovAthI tema ja ati mAMgane kAraNe uparyukta vinaMtI lakSamAM rAkhIne A pravRtti cAlu rAkhela che. tatvajijJAsu jIvo mATe AvAM pustako samyajJAna-darzana-cAritranI ArAdhanAmAM upayogI thaze, tevI AzA sahita - 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. TrasTIgaNa gItArtha gaMgA (sarva hakka gItArtha gaMgA TrasTane AdhIna che.) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItArtha gaMgA dvArA prakAzita vyAkhyAnanA graMtho (gujarAtI) vyAkhyAnakAra :- pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI (moTA paMDita) ma. sA. 1. Azrava ane anubaMdha 2. pudagala vosirAvavAnI kriyA 3. cAritrAcAra vyAkhyAnakAra :- pa. pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI (nAnA paMDita) ma. sA. 1. yogadaSTisamuccayA 2. karmavAda karNikA 3. sagati tamArA hAthamAM ! 4. darzanAcAra 5. zAsana sthApanA 6. anekAMtavAda 7. praznottarI 8. cittavRtti 9. cAlo, mokSanuM sAcuM svarUpa samajIe 10. manovijaya ane Atmazuddhi 11. bhAgavatI pravajyA paricaya 12. bhAvadharma bhAga-1 (praNidhAna) 13. bhAvadharma bhAga-2 (pravRtti, viSNajaya, siddhi, viniyoga) 14. lokottara dAnadharma "anukaMpA" 15. kudaratI AphatamAM jainanuM kartavya 16. dharmarakSA pravacana zreNI (bhAga-1) [ pa. pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI (nAnA paMDita) ma. sA. saMpAdita ] 1. zrAvakanAM bAra vratonA vikalpo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | Is :- 5. pU. zivarya zrI yugabhUSAviSayaka (nAnA ifsd) ma. saa.| 1. jainazAsana svataMtra dharma ke saMpradAya ? (hindI) vyAkhyAnakAra :- pa. pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI (nAnA paMDita) ma.sA. 1. jainazAsana sthApanA 3. zrAvaka ke bAraha vrata evaM vikalpa 2. cittavRtti 4. praznottarI lekhaka :- pa. pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI (nAnA paMDita) ma.sA. 1. jinazAsana svataMtra dharma yA saMpradAya ? saMpAdaka :- pa. pU. gaNivarya zrI arihaMtasAgarajI mahArAja sAhaba 1. pAkSika aticAra ENGLISH Lecturer : H. H. GANIVARYA SHRIYUGBHUSHANVIJAYJI M.S. 1. Status of religion in modern Nation State theory | Author : H. H. GANIVARYA SHRIYUGBHUSHANVIJAYJI M. S. 1. Is Jaina Order Independent Religion or Denomination ? Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItArtha gaMgA dvArA prakAzita kak vivecananA graMtho ( gujarAtI) vivecanakAra :- paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA | 1. yogaviMzikA zabdazaH vivecana 2. adhyAtmaupaniSata prakaraNa zabdazaH vivecana 3. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-1 4. adhyAtmamata parIkSA zabdazaH vivecana bhAga-2 5. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-3 6. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana pUrvArdha 7. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana uttarArdha 8. ArAdhaka-virAdhaka caturbhagI zabdazaH vivecana 9. samyakatva SasthAna caupaI zabdazaH vivecana 10. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-1 11. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-1 12. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-2 13. kUpadaSTAMta vizadIkaraNa zabdazaH vivecana 14. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 (sUtra 1-2) 15. sUtranA pariNAmadarzaka yatnaleza bhAga-1 16. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2 (sUtra 3-4-5) 17. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 18. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 19. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-3 20. dAnadrAviMzikA-1 zabdazaH vivecana 21. mitrAdvAbiMzikA-21 zabdazaH vivecana 22. yogazataka zabdazaH vivecana 23. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. yogabhedadvAciMzikA-18 zabdazaH vivecana 25. yogavivekadvAciMzikA-19 zabdazaH vivecana 26. sAdhusAmaadvAciMzikA-6 zabdazaH vivecana 27. bhikSudrAviMzikA-27 zabdazaH vivecana 28. dIkSAdvAliMzikA-28 zabdazaH vivecana 29. yogadaSTinI sajhAya zabdaza: vivecana 30. kevalibhaktivyavasthApanadvAciMzikA-30 zabdazaH vivecana 31. pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA-11 zabdazaH vivecana 32. jJAnasAra zabdazaH vivecana 33. saMthArA porisI sUtrano bhAvAnuvAda ane hiMsASTaka zabdazaH vivecana 34. jinamahattvadvAciMzikA-4 zabdazaH vivecana 35. samyagdaSTidvAciMzikA-15 zabdazaH vivecana gItArtha gaMgA dvArA prakAzita anya pustakonI yAdI 1. zrI sametazikharajInI saMvedanA saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha 2. zrI navapada ArAdhanA vidhi saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha 3. svataMtra bhAratamAM dharma parataMtra !!!!! (guja.) saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti 4. svataMtra bhArata meM dharma parataMtra !!!!! (hindI) saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti 5. Right to Freedom of Religion !!!!! saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti (aMgrejI) 6. 'rakSAdharma' abhiyAna (guja.). saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti 7. Rakshadharma'Abhiyaan (aMgrejI) saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti gItArtha gaMgA aMtargata gaMgotrI graMthamALA dvArA prakAzita graMtho 1 1. dharmatIrtha bhAga-1 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dvAtriMzadvAtriMzikA' graMthanI 'yogalakSaNadvAtriMzikA'nA zabdazaH vivecananA saMkalana-saMpAdananI veLAe prAstAvika vizvakalyANakara zrI jinazAsananA gaganane jJAnAlokathI prakAzita ane prabhAvita karanArA aneka mahApuruSomAM svaparadarzananiSNAta, prakAMDa vidvAna, vistRta-soTa-spaSTa-saMdehamukta sAhityanA samartha sarjaka, sarvanayamaya vANI vahAvanAra, nyAyavizArada, nyAyAcArya mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjAnuM AgavuM sthAna che. judA judA batrIza viSayo upara, viSayavAra 3232 arthagaMbhIra zlokothI karAyela vizada chaNAvaTavALo, tathA 5050 zloka pramANa, adbhuta, adhyayanIya, 'tattvArthadIpikA' nAmanI svopajJavRttithI samalaMkRta A 'dvAtriMzadvAtriMzikA' graMtha, pU. upAdhyAyajI mahArAjAnI eka Master Picce - uttama namUnArUpa amara kRti che. A 'yogalakSaNadvAtriMzikA' dvAtriMzadvAtriMzikA graMthanuM 10muM prakaraNa che. pUrvanI 'kathAdvAtriMzikA'mAM kahyuM ke upadezaka guru yogya jIvone mArga batAvavA mATe kathA kare che, ane te dharmakathA sAMbhaLavAthI yogya zrotAone kathAnA phaLasvarUpe yoganI prApti thAya che. te yoganuM lakSaNa 'yogalakSaNadvAtriMzikA'nA prAraMbhamAM ja batAvatAM graMthakArazrI kahe che 'mokSaj yonanAveva yAcitra nihabbate' / mokSanI sAthe yojana karanAra hovAthI ja te yoga kahevAya che. paramatAraka paramopakArI vItarAga paramAtmAe upadezela mokSamArganI sAdhanA eTale yoganI sAdhanA. yoganA svarUpa aMge aneka mato hovA chatAM yoganI mokSasAdhakatAmAM koI ja vivAda nathI. sarva darzanakAroe mokSanI prApti mATe ananya upAya svarUpe yoganuM varNana karyuM che. A dvAtriMzikAmAM yoga, yoganuM lakSaNa, praNidhAnAdi pAMca Azayo, yogano saMbhava, yoganA prakAra, yogaprAptino kALa, yoganA adhikArI-anadhikArInAM lakSaNa, yoganAM mukhya ghaTako, nizcaya ane vyavahArathI yoganuM svarUpa, yoganuM phaLa vagere bAbato mukhyatayA jaNAvela che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/prastAvanA praNidhAnAdi pAMca prakAranA AzayomAMthI koIpaNa Azaya kriyAkALamAM vartato hoya to (1) puNyAnubaMdhIpuNyano upacaya thAya che je vizeSa prakAranI dharmakriyA karavAne anukULa sAmagrI apAvavAmAM sahAyaka bane che ane (2) jJAnAvaraNIyAdi cAra ghAtikarmono hrAsa thavAthI thayelI nirmaLatA jIvane mokSane anukULa evI upara uparanI kriyAnI niSpattimAM kAraNa bane che. 2 vaLI, caramapudgala parAvartamAM ja yogano saMbhava che; kema ke jIvamAM vartatuM bhavyatva tyAre ja samyak prayatnathI mokSarUpa phaLarUpe pariNamana pAme che. jema ghIno arthI dUdha AdimAM ucita prayatna kare to ghInI prApti thAya. ityAdi dRSTAMtathI jaNAvela che. 'huM bhavya chuM ke nahIM' teno nirNaya pAnA naM. 7 uparathI ApaNe svayaM karI zakIe. AvI ghaNI suMdara vAto A dvAtriMzikAmAM upalabdha thAya che. jinAgamamAM batAvela yoganAM lakSaNone jANI, sAmarthya hoya to jainetara yogalakSaNanI paNa parIkSA karI, jIvanamAM yogamArga ArAdhI, mokSa meLavavA mATe udyamavaMta thaI, prApta thayela yogamArga dvArA anaMta sukhanA svAmI banIe e ja abhyarthanA. yogamArgasaMdarzaka guruvaryonI satata varasatI divya kRpAvRSTi ane nirmaLa amIdraSTithI mArAmAM yogamArgamarmajJa ane mane yogamArgano bodha karAvavAmAM dharmabAMdhakara evA sva. pa. pU. zrI mohajitavijayajI mahArAjAe (moTA paMDita mahArAjA) jJAnayoganI sAdhanAnI ruci jagADelI hatI ja. temAM mAruM jaMghAbaLa kSINa thatAM mAre amadAvAda mukAme sthiravAsa karavAnuM thayuM. tyAM sUkSmaprajJAsaMpanna, satata yogagraMthonA paThana-pAThanamAM rata, paMDitavarya zrI pravINabhAI pAse 5. pU. haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA ane pa.pU. upA. yazovijayajI mahArAjAnA saMvegavardhaka yogagraMthonuM adhyayana karatAM karatAM temanI preraNA ane kRpAthI, mane teozrI jainazAsananA jJAnanidhine ajavALIne je yogamArgane jagata samakSa vaheto mUkavAnuM kArya karI rahyA che, te graMthonA zabdazaH vivecananuM lekhanakArya karI tenI saMkalanA karavAnI puNya taka prApta thaI, jenA kAraNe mArI nAdurasta tabiyatamAM paNa prasannatA jaLavAI rahI. kharekhara, mArA jIvanamAM cittanI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/prastAvanA prasannatA mATe svAdhyAyarUpI saMjIvanIe auSadhanuM kArya karela che. A zrutabhaktinuM kArya mane yogamArgamAM rata banAvI aMte pUrNa banAve tevI yogInAtha paramAtmA pAse prArthanA karuM chuM. A kAtrizikAnA pUphasaMzodhana kAryamAM mRtopAsaka, zrAddhavarya zrI zAMtilAla zivalAla zAhano suMdara sahayoga prApta thayo che ane sA. daSTiratnAzrIno tathA sA. ArjavaratnAzrIno suMdara sahAyakabhAva prApta thayo che. A "yogalakSaNaddhAtrizikA' graMthanuM vivaraNa lakhavAmAM ke saMkalana-saMzodhanAdi kAryamAM chabasthatAne kAraNe taraNatAraNa zrI jinezvaradevonI AjJAviruddha ke graMthakArazrInA Azayaviruddha padArthanuM nirUpaNa thayela hoya to 'micchA mi dukkaDuM mAMguM chuM. prAMte sva-adhyAtmanI nirmaLatA mATe karAyela A prayAsa sva-para upakAraka bane, ane A lekhana anubhavamAM palaTAya ke jethI huM yogInAtha paramAtmAe batAvelA yogamArgane pAmIne AtmaguNonI anubhUtimAM ramaNatA karuM, bhavya mumukSu sAdhako A graMthanA paThana-pAThana-zravaNa-ciMtana-manana-nididhyAsananA baLathI vahelI take paramapadane pAme ane huM paNa bodhibIjane prApta karuM, e ja abhyarthanA. - byAmaetu sarvagIvALAma" vi. saM. 2063, vaizAkha suda-3, tA. 20-4-2007, zukravAra 302, vimalavihAra, sarasvatI sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda-7. vairAgyavAridhi pa. pU. bhaktisUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra gacchAdhipati pa. pU. premasUrIzvarajI mahArAjAnA AjJAvartinI sAdhvIjI jaya-lAvaNyahemazrIjI ma. sA. nA ziSyA tapasvIranA svAdhyAyapriyA pa. pU. sA. surendrazrIjI ma. sA. nA ziSyA bhavavirahaththu sAdhvIzrI bodhiratnAzrIjI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/saMkalanA : "yogalakSaNadhrAgaMzikA'nA padArthonI saMkalanA: prathama blokamAM yoganuM lakSaNa batAvyuM, ane te yoganuM lakSaNa caramAvartamAM saMbhave che paraMtu anya AvartAmAM saMbhavatuM nathI, te vAta bIjA ane trIjA zlokamAM batAvI. anya AvatamAM jIvo dharma kare topaNa lokapaMktithI karanArA che, mATe teone yogano saMbhava nathI, Ama kahIne e batAvavuM che ke caramAvartamAM rahelo jIva paNa jo lokapaMktithI dharmanuM sevana kare to te dharma yoga bane nahIM; chatAM, camAvartanA je jIvo lokapaMkti choDIne praNidhAnAdi AzayapUrvaka dharmakriyA karanArA che, teono te dharma yogarUpa che; jyAre zaramAvartanI bahAranA jIvo to lokapaMktithI ja kriyA kare che, tethI teno dharma yogarUpa nathI. zloka-4mAM lokapaMktino artha karyo ke "lokasadaza bhAva saMpAdanarUpa' ane loka-6mAM batAvyuM ke "lokaArAdhananA hetuthI je kriyA karAya che te lokapaMktithI karAyelI che ane bloka-8mAM kahyuM ke "dAna-sanmAna-ucita saMbhASaNAdi vaDe paNa je lokapaMkti dharmapravRtti karAya che, te kuzaLa che. tethI lokapaMktinA aneka prakAranA artho thAya che. te A rIte - (1) loko jema karatA hoya tema dharmakriyAo karavAmAM Ave, paraMtu zAstrAnusArI na karavAmAM Ave to te lokapaMkti che. (2) lokonI AgaLa sAruM dekhADavA mATe kIrti-spRhAdithI karAya te lokacittanA Avarjana mATe karAtI kriyA lokapaMkti che. (3) yogya jIvone dharma pamADavA mATe yogIo je dAna-sanmAna-ucita saMbhASaNAdi pravRttio kare che, te paNa lokapaMkti che. lokapaMktinA A traNa artha paikI naM. 9nI lokapaMkti parane dharma pamADavAnA AzayathI che, mATe kuzaLa che. AnAthI e phalita thAya ke zAstravacananA baMdhathI niyaMtrita ane AtmAnA yogamArgane khIlavavA mATe karAtI pravRttio sivAyanI sarva pravRttio lokapaMkti Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/saMkalanA che. jema saMsArI jIvo saMsAranI sarva pravRttio kare che te lokasadaza bhAvasaMpAdanarUpa hovAthI lokapaMkti che, ane zAstravacanathI nirapekSa dharmapravRtti paNa lokasadaza bhAvasaMpAdanarUpa hovAthI lokapaMkti che, athavA lokonA cittane Avarjana karIne 'huM dharmI chuM' tevuM batAvavA arthe dharmaanuSThAna karAtAM hoya topaNa te lokapaMkti che. vaLI, jema lokapaMktithI dharmapravRtti thAya che, tema anAbhogathI paNa dharmapravRtti thAya che, paraMtu A lokapaMktithI ke anAbhogathI thatI dharmapravRtti yogarUpa nathI, ane AvI pravRtti caramAvartanI bahAranA jIvo sarvadA kare che; ane kvacit ca2mAvartavartI jIvo paNa kare che, topaNa te yogarUpa nathI. praNidhAnAdi AzayathI karAyelI dharmakriyA yogarUpa che, anya nahIM. A praNidhAnAdi pAMca AzayonuM varNana vistArathI anya graMthomAM lakhAyuM che. jijJAsue tyAMthI jovuM. saMkSepathI praNidhAnAdi AzayanuM svarUpa A pramANe che 5 (1) praNidhAnaAzaya :- mokSane lakSya karIne tenI niSpattinA upAyanA samyak sevananA saMkalpathI karAtI kriyA praNidhAna AzayavALI che. praNidhAna AzayavALI te kriyA zAstrathI saMpUrNa niyaMtrita nathI, paraMtu zAstrathI niyaMtrita karavAnI baLavAna icchA te kriyAmAM varte che. (2) pravRttiAzaya :- lakSyane anurUpa, zAstravacanathI niyaMtrita, zaktinA prakarSathI thayela kriyA pravRttiAzayarUpa che. (3) vinajayaAzaya :- pravRttiAzayamAM vartatA sAdhakane koI vighna upasthita thAya to pravRttiAzayathI thatI kriyA skUlanA pAme che. tevA samaye prApta thayelAM vighnono ucita upAyo dvArA jaya karavAmAM Ave jethI pharI pravRtti prAraMbha thAya, te vighnajayaAzaya che. (4) siddhiAzaya :- je anuSThAnaviSayaka pravRttiAzaya pragaTela hoya, te anuSThAna svabhAvasiddha bane, tyAre siddhiAzaya pragaTe che, je prastutamAM asaMgaanuSThAnanI bhUmikArUpa che. (5) viniyogaAzaya H- potAnAmAM pragaTa thayelA dharmone bIjAmAM viniyojana karavAno adhyavasAya te viniyogaAzaya che. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/saMkalanA A pAMca AzayomAMthI koIpaNa AzayathI karAyelI kriyA dharmarUpa bane che, te sivAyanI kriyA dharmarUpa nathI. caramAvartanI bahAranA jIvomAM praNidhAnAdiAzaya nahIM hovAthI kyAreya paNa temanI dharmakriyA mokSa mATe banatI nathI; kema ke caramAvartanI bahAranA jIvo upara karmanI prakRtino adhikAra sarvathA ja gayo nathI. tethI yogamArganI jijJAsA paNa teone thatI nathI. A rIte batAvIne je phalita thAya che te zloka-22mAM batAvatAM kahe che ke "AtmAmAM vartato bhAva te yoga che, ane kriyA paNa te bhAvanA sAMnidhyathI yoga bane che, ane te bhAva praNidhAnAdiAzaya che. A AzayathI niyaMtrita kriyAo paNa mokSanuM kAraNa bane che. AnAthI e prApta thAya ke mokSane anukULa evI kriyA, bhAvanI sAthe niyata vyAptivALI che arthAt je je kriyAo mokSane anukULa hoya tevI sarva kriyAo bhAvathI anuviddha ja hoya, ane te kriyAono kaSAyanA udayathI bhaMga thAya topaNa te bhAvanA saMskAro AtmAnI sAthe rahe che. jema saMyamajIvanamAM samatAnI vRddhine anukULa kriyAo sAdhuo kare che, ane ahIM ja temanI sAdhanA apUrNa rahe to devabhavamAM jAya che, ane tyAM aviratiApAdaka kaSAyanA udayane kAraNe saMyamanI kriyA rahetI nathI, topaNa manuSyabhavamAM sAdhupaNAnA pADelA saMyamanA saMskAronI anuvRtti devabhavamAM paNa rahe che. tethI devabhavamAM paNa saMyama pratyeno rAga hovAthI te saMyamanA saMskAro puSTa bane che. tethI devabhava pachInA bhAvamAM pUrvanA saMyama karatAM adhika vizuddha saMyamanI prApti zIdhra thAya che. AthI bhAvathI anuviddha kriyAne suvarNaghaTatulya kahevAmAM AvI che. graMthakArazrI daSTAMtathI bhAva ane kriyAno bheda batAve che -- jema zirAvALA=pANInI saravANI nIkaLatI hoya tevA, kUvAne khodavAmAM Ave tyAM khodavAnI pravRttitulya kriyA che ane zirAjaLatulya bhAva che. AnAthI e prApta thAya ke AtmAmAM mokSane anukULa prAthamika bhAva pragaTyo che te kriyA karAve che, ane kriyAthI te bhAva vRddhi pAme che, ane vRddhi pAmato evo te bhAva prakarSane pAmIne mokSarUpa phaLamAM paryavasAna pAme che. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/saMkalanA tethI e phalita thAya ke saMsAranA bhAvothI vimukha evo bhAva prathama pragaTe che, ane sadanuSThAnarUpa ucita kriyAo dvArA te bhAva saMsArathI vimukhavimukhatara thato jAya che ane AtmAnA zuddha bhAvane abhimukha-abhimukhatara thato jAya che, ane aMte pUrNa AtmabhAvamAM vizrAMta thAya che, temAM kriyA nimittakAraNarUpa che. vaLI, bhAvapUrvakanI kriyA mokSanuM kAraNa che, ema kahevAthI e prApta thAya ke bhAvapUrvakanI kriyA bhAvaniSpatti dvArA mokSanuM kAraNa che; kema ke kriyA sAkSAt kAraNa nathI paraMtu bhAvaniSpatti dvArA mokSanuM kAraNa che. ane tema svIkAravAthI kriyAkALamAM vartato bhAva mokSaphaLamAM anyathAsiddha thAya che. te doSanuM nivAraNa karavA kriyAmAM vartatA bhAvane kriyAkALamAM vartatA bhAvane, graMthakArazrIe zaktivizeSarUpe ullekha karyo che. tenAthI e artha prApta thAya ke mokSane anukULa evI kriyA samyajJAnathI niyaMtrita hoya to te kriyA bhAvanI vRddhi dvArA mokSanuM kAraNa che; ane samyajJAnathI niyaMtrita kriyA zaktivizeSavALI che, ane kriyAmAM rahelI te zakti praNidhAnAdiAzaya rUpa che. tethI e artha prApta thAya ke kriyAkALamAM vartatA praNidhAnAdi AzayavALI kriyA adhyAtmAdi bhAva dvArA mokSanuM kAraNa che. A kathana vyavahAranayathI che. vaLI, jJAnanaya kriyAne abhivyaMjaka mAne che. te dRSTithI graMthakAra kahe che ke zaktivizeSavALI kriyA-praNidhAnAdi AzayavALI kriyA, AtmAmAM rahelA mokSane anukULa evA bhAvanI abhivyaMjaka che, janaka nathI. tethI jJAnanayathI e prApta thAya ke AtmAmAM mokSane anukULa bhAvo paDyA che chatAM saMsArI jIvamAM abhivyakta nathI, ane samyajJAnathI niyaMtrita evI kriyA mokSane anukULa evA adhyAtmAdibhAvone abhivyakta kare che, ane te adhyAtmAdibhAvo ja prakarSane pAmIne vItarAgatAmAM vizrAMta thAya che; jethI kevaLajJAnanI prApti ane aMte yoganirodha ane phaLarUpe mokSanI prApti thAya che. tyArapachI graMthakArazrIe bhedanayano Azraya karIne AtmAno mokSane anukULa evo bhAvano vyApAra te yoga che' ema batAvyuM, ane zuddhanayathI "dharmaanuSThAnarUpa kriyAo ane mokSane anukULa evA bhAvothI bhinna evo, zuddhajJAyakasvabhAvavALo Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNa dvAciMzikA/saMkalanA AtmA" potAnuM lakSya che, ema batAvyuM; ane te lakSyane pragaTa karavA arthe kriyAthI niSpanna thato adhyAtmAdibhAvarUpa yoga kAraNa che, ane kriyA dvArA vRddhine pAmato evA te adhyAtmAdibhAva zuddhajJAyakasvabhAvavALA AtmAne abhivyakta kare che, te vAta zloka-29 thI 31mAM batAvela che. vaLI, saMsAraavasthAmAM vartatA jIvone jIvasthAnako, guNasthAnako ane cauda mArgaNAo karmanI upAdhithI thAya che, ane AtmA bhedanayathI zuddhajJAyakasvabhAvavALo che ane te kyAreya paNa zuddhajJAyakasvabhAvano tyAga karato nathI, te vAta yuktithI zloka-32mAM batAvela che. chabasthatAne kAraNe prastuta vivecanamAM vItarAga bhagavaMtanI AjJAviruddha ke graMthakArazrInA Azayaviruddha ajANatAM paNa kaMI lakhAyuM hoya to trividhe trividhe 'micchA mi dukkaDa' mAMguM chuM. - pravINacaMdra khImajI motA vi. saM. 2063, vaizAkha suda-3, tA. 20-4-2007, zukravAra 302, vimalavihAra, sarasvatI sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda-7, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA anukramaNikA anukramaNikA - je e * F S S 17-18 S $ ( zloka naM. viSaya pAnA naM. yoganuM lakSaNa : | (i) yoganA lakSaNamAM hetunA mukhyapaNAnuM svarUpa. (ii) caramAvartamAM yogano saMbhava. caramAvartanI bahAra yoganA asaMbhavanuM kAraNa. caramAvartanI bahAranA bhavAbhinaMdI jIvonuM svarUpa. | 9-11 caramAvartanI bahAranA bhavAbhinaMdI jIvanAM lakSaNo. 11-15 bhavAbhinaMdI jIvanA lokapaMktithI karAyelA dharmanuM svarUpa. 15-16 lokapaMktithI karAyelA dharmanuM viparIta phaLa. dharma mATe lokapaMkti iSTa hovA chatAM lokapaMkti mATe dharma aniSTa. 18-21 (i) lokapaMktithI karAtI kriyA karatAM anAbhogavALI kriyA kaMIka suMdara. 21-24 (ii) praNidhAnAdino abhAva hovAthI tattvathI lokapaMktithI ane anAbhogathI karAyelI kriyA asuMdara. 21-24 10. | praNidhAna Adi pAMca Azayo. 24-26 praNidhAna AzayanuM lakSaNa. -31 12. pravRttiAzayanuM lakSaNa. vinajayaAzayanuM svarUpa. 33-38 siddhiAzayanuM svarUpa. 15. viniyogaAzayanuM svarUpa. 40-43 16. praNidhAnaAdi Azaya vagaranI dharmakriyA saMsAranI anya kriyA sadaza, mAlinyathI anarthabhUta. caramAvartakALamAM yogano saMbhava. 45-49 18. | navanIta Adi jevo caramAvartakALa. 49-51 11 . 31-33 14. 38-4) 43-4pa. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. 22. yogalakSaNadvAciMzikA/anukramaNikA bloka naM. viSaya pAnA naM.] 19. | caramAvartamAM prakRtino adhikAra dUra thAya tyAre tattvanI | jijJAsA, tenI pUrve tattvanI jijJAsAno asaMbhava. 51-53 karmano adhikAra hovAnA kAraNe caramAvartanI bahAra tattvanI jijJAsAnA asaMbhavanI yukti. pa 3-papa tattvanI jijJAsA pragaTa thAya tyAre AtmA uparathI | karmanA abhibhavanI kaMIka nyUnatA. papa-pa8 | mokSa pratye bhAva mukhya hetu ane bhAvanA yogathI | kriyA paNa mokSano hatu. 58-60 23. | phaLaniSpatti pratye bhAva ane kriyAnuM sthAna. 10-12 24. | boddho vaDe bhAvathI yukta kriyAno suvarNaghaTa sadaza svIkAra. 62-66 25-26. bhAva vinAnI kriyA ane bhAvapUrvakanI kriyA vacceno bheda. | kaka-72 27. | kriyA, bhAva dvArA mokSanuM kAraNa. 72-79 28. | jJAnanA pariNAmarUpa ane varSollAsarUpa hovAthI mokSane anukULa evo vyApAra, te yoga. 79-83 (i) jIvasthAna, guNasthAna ane mArgaNAsthAnomAM saMsArI jIvanI avasthAbhedanI prApti. (ii) bhedanaye jIvamAM avasthAbhedano abhAva. (iii) karmathI AtmAnI avasthAMtaranI prApti. vibhAvonA anitya svabhAva chatAM zuddhanayanI dRSTithI AtmAnA nitya svabhAva. 86-89 | zuddhabhadana, AdithI AtmAne jIvasthAnakAdi pariNAmothI pRthak svIkAranI zAstrayukti. 89-93 32. | svadarzana-paradarzananA yogalakSaNanI parIkSAthI | tattvanI prApti. 93-94 { 82-83 83-85 31. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM hrI~ arha namaH / OM hrI~ zrIzaGkhezvarapArzvanAthAya namaH / OM aiM namaH / nyAyAcArya - nyAyavizArada - zrImadyazovijayopAdhyAyaviracitA svopajJavRttiyutA dvAtriMzadvAtriMzikA antargata yogalakSaLadvAtriMzi pUrvanI kathAdvAtriMzikA sAthe saMbaMdha : kathAnirUpaNAnantaraM tatphalabhUtasya yogasya lakSaNaM nirUpyate artha : kathAnA nirUpaNa pachI tenA phaLabhUta-kathAnA phaLabhUta, yoganA lakSaNanuM nirUpaNa kare che bhAvArtha : yogya jIvone mArga batAvavA mATe upadezaka kathA kare che ane te kathAnA phaLarUpe yogya jIvone yoganI prApti thAya che. tethI kathAnuM nirUpaNa karyA pachI kathAnA phaLabhUta evA yoganA lakSaNanuM graMthakArazrI nirUpaNa kare che. avataraNikA : graMthakArazrI yoganuM lakSaNa batAve che - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 zloka : yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-1 mokSeNa yojanAdeva yogo hyatra nirucyate / lakSaNaM tena tanmukhyahetuvyApAratAsya tu / / 1 / / anvayArtha : di=je kAraNathI tra=ahIM=lokamAM athavA pravacanamAM mokSe yonanAveva= mokSanI sAthe yojana karanAra hovAthI ja yoH-yoga niruttvate kahevAya che, tena=te kAraNathI=mokSanI sAthe yojana karanAra hovAthI ja yoga kahevAya che te kAraNathI, tu=vaLI ta --tenA=mokSanA mukhyaotuvyApAratA=mukhya hetunI vyApAratA T=AvuM=yoganuM lakSaI=lakSaNa che. 1 zlokArtha : je kAraNathI ahIM 'mokSanI sAthe yojana karanAra hovAthI ja yoga kahevAya che,' te kAraNathI, vaLI tenA=mokSanA, mukhya hetunI vyApAratA AnuM=yoganuM, lakSaNa che. ||1|| TIkA H mokSeNeti-yogo hi-yogazabdo hi, atra = loke pravacane vA, mokSeNa yojanAdeva nirucyate = vyutpAdyate, tena asya = yogasya tu tanmukhyahetuvyApAratA lakSaNaM, niruktArthasyApyanatiprasaktasya lakSaNatvAnapAyAt / / 1 / / TIkArya : yogo hi nakSaLatvAnapAyAt / / je kAraNathI ahIM=lokamAM athavA pravacanamAM, mokSanI sAthe yojanAra hovAthI ja yoga=yoga zabda, vyutpAdana karAya che, te kAraNathI vaLI AnuM=yoganuM, lakSaNa, tamukhyahetuvyApAratA che=mokSanA mukhya hetunI vyApAratA che. ahIM prazna thAya ke 'yonanAv yoH' e vyutpatti che, ane dareka sthAne zabdanI vyutpattithI prApta thato artha lakSaNa banatuM nathI, to ahIM yoga zabdanI vyutpattithI prApta thatA arthane lakSaNa kema kahyuM ? tethI kahe che Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-1 atiprasakta evA=ativyApti doSathI rahita evA, niruktArthanA paNa=vyutpattiarthanA paNa, lakSaNapaNAno apAya che=lakSaNa saMgata che. [1] navatarthasthaT' ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke anatiprasakta evo aniruktArtha to lakSaNa thaI zake paNa anatiprasanna evo niruktArtha paNa lakSaNa thaI zake. bhAvArtha :yoganuM lakSaNa : yogIo mokSa mATe sAdhanA kare che, te sAdhanAne lokamAM yoga kahevAya che ane pravacanamAM paNa yoga kahevAya che. tethI e phalita thAya ke je sAdhanA mokSanI sAthe AtmAne yojana kare te yoga kahevAya. tethI A vyutpattine AzrayIne yoganuM lakSaNa e prApta thAya ke mokSano je mukhya hetu hoya, te mukhya hetu kAryane anukULa vyApAra karato hoya, te vyApAra mokSanI sAthe yojanAra che, ane temAM rahelI vyApAratA yoganuM lakSaNa che. ahIM mokSano mukhya hetu jIvamAM vartato caramAvartabhAvI bhavyatvarUpa bhAva che, te bhAva ja ucita kriyAnA nimittathI mokSane anukULa uttarottara pariNAmavALo thAya che, te bhavyatvano paripAka che; te paripAka pAmatuM bhavyatva ja yoga che, ane te paripAkane karanArI ucita kriyAo paNa vyavahAranayathI yoga che. jema yogya jIva zAstravacanAnusAra catuH zaraNagamana, duSkatagartA ane sukRtaanumodanAnI kriyA upayogapUrvaka karato hoya to tenAmAM vartato bhavyatvarUpa bhAva=siddhigamajyogyatvarUpa bhAva, duSkatathI vimukhabhAvavALo ane sukRtanA sanmukhabhAvavALo thAya che; ane duSkRtanA vimukhabhAvane ane sukRtanA sanmukhabhAvane pamADavA mATe je upayogapUrvaka kriyA karAya che, te kriyA mokSanA mukhya hetu evA bhavyatvarUpa bhAvane pariNAma pamADavAnuM kAraNa che, tethI kriyAmAM mokSanA mukhya hetunI vyApAratA che. tethI kriyAmAM paNa vyavahAranayathI yoganuM lakSaNa ghaTe che. ahIM prazna thAya ke vyutpatti arthathI je artha prApta thato hoya te lakSaNa bane nahIM. jema 'chatIti no' e vyutpattithI gamana karanAra jIvamAM vartatI gamanakriyA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNahAviMzikA/bloka-1-2 te gAyanuM lakSaNa banatuM nathI, to mokSanI sAthe yojana kare tevI kriyA mokSanuM lakSaNa che tema kema kahyuM ? tethI kahe che - ativyAptidApavALo na hoya tevo vyutpattiartha paNa lakSaNa banI zake che. jema prastutamAM yoga' zabdanI vyutpatti che ke mokSanI sAthe AtmAnuM yojana kare te yoga che, ane te vyutpattiartha yoganuM lakSaNa karavAmAM koI ativyAptidoSa nathI. tethI tenA sthAne je vyutpattiartha che te lakSaNa bane che. III avataraNikA : pUrvazloka-1mAM kahyuM ke mokSanA mukhya hetunI vyApAratA=zaramAvartavartI jIvanI bhavyatvarUpI bhAvanI vyApAratA, yoganuM lakSaNa che. tyAM prazna thAya ke mukhya hetumAM mukhyatva zuM che? ke jethI te hetune mukhya hetu kahevAya che? ethI kahe che - zloka : mukhyatvaM cAntaraGgatvAt phalAkSepAcca darzitam / carame pudgalAvarte yata etasya sambhavaH / / 2 / / anvayArtha : gha=ane, sattarazAtvA=aMtaraMgapaNuM hovAthI nAkSepabdha ane phaLano akSepa hovAthI mukyatve mukhyapaNuM zikahevAyuM che, yati: je kAraNathI para punIvarte-caramapudgalaparAvartamAM tasya Ano yogano sanmavA=saMbhava che. [2] zlokArtha : ane aMtaraMgapaNuM hovAthI ane phaLano AkSepa hovAthI mukhyapaNuM kahevAyuM che, je kAraNathI caramapugalaparAvartamAM Ano yogano, saMbhava che. ||rA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAaizikA/zloka-2 TIkA : mukhyatvaM ceti-mukhyatvaM ca antaraGgatvAt mokSaM pratyupAdAnatvAt, phalAkSepAt= phalajananaM pratyavilambatvAcca, darzitaM pravacane, yataH yasmAd, carame pudgalAvarte etasya yogasya sambhavaH, itthaM hyabhavyadUrabhavyakriyAvyavacchedaH kRto bhavati, ekasya mokSAnupAdAnatvAdanyasya ca phalavilambAditi dhyeyam / / 2 / / TIkArya : mukyatve..... dhyeyam II ane mokSa pratye aMtaraMgapaNuM hovAthI upAdAnapaNuM hovAthI, ane phaLano AkSepa hovAthI phaLajanana pratye avilaMba hovAthI, mukhyapaNuM pravacanamAM batAvAyuM che, je kAraNathI caramapudgalaparAvartamAM Ato yogano, saMbhava che. A rIte caramapudgalaparAvartamAM vartatuM evuM upAdAnakAraNanuM mukhyapaNuM kahyuM e rIte, abhavya ane durbhavyanI kriyAno vyavaccheda karAyelo che; kema ke ekanuM abhavyanuM, mokSa pratye anupAdAnapaNuM che ane anyanuM durbhavyanuM, phaLa pratye vilaMbamaNuM che, e pramANe jANavuM. rAA bhAvArtha - yoganA lakSaNamAM hetunA mukhyapaNAnuM svarUpa : caramAvartabhAvI jIvamAM vartatuM siddhigamanayogyatva te mokSano mukhya hetu che. tenuM mokSanuM mukhya hetupaNuM kema che ? te spaSTa karatAM kahe che - mokSarUpI phaLa pratye jIvamAM vartatuM siddhigamanayogyatva te upAdAnakAraNa che; kema ke te yogyatva phaLasanmukha pariNamana pAmI aMte mokSarUpa phaLarUpe pariNamana pAme che. jema mATImAM ghaTanI yogyatA hoya ane samyaka prakArano kuMbhArano prayatna thAya to te mATImAM vartatI yogyatA ghaTarUpe pariNamana pAme che, tema jIvamAM vartatuM bhavyatva samyaka prakAranA prayatnathI mokSarU5 phaLarUpe pariNamana pAme che. tethI jIvamAM vartatuM bhavyatva te mokSa pratye upAdAnakAraNa che, mATe te anya kAraNa karatAM mukhya kAraNa che. vaLI caramAvartavartI yogyatva phaLajanana pratye vilaMba vinA kAraNa bane che, jyAre garamAvartanI pUrvanuM bhavyatva vilaMbathI kAraNa bane che. tethI caramAvartanI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAthiMcikA/zloka-2 pUrvanA bhavyatvane mukhya heturUpe grahaNa karela nathI, paraMtu zaramAvartabhAvI bhavyatvane mokSanA mukhya heturUpe grahaNa karela che. ahIM prazna thAya ke caramAvartanI bahAranA bhavyatvane mukhya hetu kema nA kahyo ? tethI kahe che - caramAvartamAM yogano saMbhava :je kAraNathI caramapudgalaparAvartamAM yogano saMbhava che. Azaya e che ke caramAvartakALamAM caramAvartabhAvI jIva yogya sAmagrIne pAmIne ucita kriyAomAM yatna kare to tenuM bhavyatva mokSarUpa phaLanuM kAraNa bane che, jema ghIno arthI dUdha AdimAM ucita prayatna kare to ghInI prApti thAya; ane caramAvartanI bahAranuM bhavyatva yoga mATe anupayogI che, jema ghIno arthI ghAsamAM prayatna karIne ghI pragaTa karI zake nahIM. tethI jema ghAsa e ghInuM kAraNa hovA chatAM prayatnathI paNa ghAsamAMthI ghI prApta karI zakAtuM nathI, tema caramAvartanI bahAravartI jIvamAM raheluM bhavyatva mokSane anukULa vyApAravALuM karI zakAtuM nathI, tethI caramAvartanI bahAramAM mokSa pragaTa karavAno vyApAra thaI zakato nathI. mATe caramAvartanI bahAranA bhavyatvane mokSanA mukhya heturUpe grahaNa karela nathI. abhavya ane durbhavyanI kriyA kema yoga nathI ? : uparyukta kathanathI abhavya ane durbhanI kriyA yoga nathI, ema kahevAyuM; kema ke abhavyanI kriyA mokSa pratye upAdAnakAraNa nathI ane durbhavyanI kriyA mokSa pratye avilaMbathI kAraNa nathI; kema ke durbhavyane vilaMbathI phaLanI prApti che. durbhavya jIva caramAvartamAM Ave tyAre bhavya kahevAya che, ane tyAra pachI tenI kriyAthI kramasara saMsArano uccheda thAya ane mokSanI prApti thAya. jema ghAsamAMthI dUdha bane tyAra pachI prayatnathI ghI mATe yatna thaI zake, tema durbhavya caramAvarta avasthAne pAme tyAre mokSane anukULa evA bhavyatvane pAme, tyAra pachI yoganI pravRtti karIne yoganA phaLane pAmI zake. A jIva bhavya che ? ke abhavya ? teno nirNaya A rIte thAya -- Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-2-3 jema koI jIvane mokSanuM varNana karavAmAM Ave ke mokSa, saMsAranA sarva bhogothI rahita kevaLa jIvanA zuddha svarUparUpa che, ane sarva bhogothI rahita che tethI sarva bhogonA saMklezathI para che, ane saMklezathI para che mATe karmabaMdhathI para che, ane karmabaMdhathI para che mATe janma-jarA Adi viDaMbanAthI para che, ane sarva viDaMbanAthI para hovAne kAraNe pUrNa sukhamaya che. A varNana sAMbhaLIne jene te avasthA pratye kaMIka abhilASa pragaTe, ane tethI vicAra Ave ke "AvI mokSanI avasthAne yogya huM chuM ke nahIM ?" te prakAranA vikalpathI bhavyatvanI zaMkA thAya, to te jIva niyamAM caramAvartabhAvI bhavya jIva che. je jIvone saMsAranA bhogo atyaMta sAra lAge che ane sarva bhogothI para evo mokSa niHsAra lAge che, evA jIvone mokSagamananI icchA pragaTI zakatI nathI. tevA jIvo durbhavya hoya ke abhavya hoya. durbhavya jIvamAM vartatI siddhigamananI yogyatA prayatnathI paripAka karI zakAya tevI vartamAnamAM nathI, jema ghAsamAM vartatuM ghI yogya prayatnathI paNa vartamAnamAM pragaTa karI zakAtuM nathI, paraMtu te ghAsa jyAre dUdharUpe pariNamana pAme tyAre temAM vartatuM ghI yogya prayatnathI ghIrUpe pragaTa thaI zake che. tema mokSe javAnI vAta jene ruce che, tevo bhavyajIva upadeza sAMbhaLIne tene pragaTa karavAnI abhilASAvALo thAya ane ucita kriyAomAM yatna kare to tenI te kriyAothI tenuM siddhigamanayogyatva phaLasanmukha bane che. tethI siddhigamanayogyatvane phaLasanmukha karavAne anukULa evI kriyA e yoga che. rA. avataraNikA : pUrvazloka-ramAM kahyuM ke caramAvartamAM yogano saMbhava che. tyAM prazna thAya ke caramAvartanI pUrve paNa te ja jIva che ke je eka divasa caramAvartane pAmIne yogasAdhanA karIne mokSamAM janAro che, to caramAvartanI pUrvanA te ja jIvamAM vartatuM siddhigamatayogyatva mukhya hetu kema nathI ? tethI kahe che - zloka : na sanmArgAbhimukhyaM syAdAvarteSu pareSu tu / mithyAtvacchannabuddhInAM diGmUDhAnAmivAGginAm / / 3 / / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNa dvAciMzikA/zloka-3 anvayArtha : tu vaLI mUiDhAnAmavALAnA--dizAmoha pAmelA prANIonI jema paremAvartepu=para AvartAmAM-caramAvartathI anya AvartAmAM, mithyAtvachatrayuddhanAM mithyAtvathI AcchAdita buddhivALAonuM sanmaffmamua sanmArganuM abhimukhapaNuM na cA-thatuM nathI. Il3nA zlokArtha : vaLI, dizAmoha pAmelA prANIonI jema para AvatamAM mithyAtvathI AcchAdita buddhivALAonuM sanmArganuM abhimukhapaNuM thatuM nathI. II3II TIkA :neti-g: TrUA. zlokArtha spaSTa hovAthI graMthakArazrIe TIkA lakhela nathI. lal bhAvArtha - caramAvartanI bahAra yoganA asaMbhavanuM kAraNa : jema koI jIva koI iSTa nagara tarapha javA mATe sanmukha thayo hoya ane te dizAmAM moha pAme to javA mATe utsAhita thato nathI, tevI rIte zaramAvartanI bahAranA AvatamAM jIva mokSe javAnI yogyatAne vahana kare che, topaNa te AvatamAM saMsAranA bhogo pratye gADha rAga hovAne kAraNe mithyAtvathI AcchAdita tenI buddhi che; tethI saMsAranA bhogothI para evI mukta avasthA tene rucatI nathI, ane te kAraNe mokSa tarapha janArA sanmArga pratye abhimukhapaNuM tene thatuM nathI. caramAvartanI bahAranA AvatamAM jIvanI mokSagamanayogyatA hovA chatAM, te jIvane saMsAranA bhogo pratye gADha rAga che, mithyAtvathI AcchAdita buddhi che, Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-3-4 saMsAranA bhogothI para mukta avasthAnI aruci che, ane sanmArga pratye abhimukhapaNAno abhAva che, tethI tenuM siddhigamanayogyatva mukhya nathI. A rIte zaramAvartanI bahAranI avasthAmAM jIva mokSane sanmukha nathI, tethI te avasthAmAM karAyelI tenI koIpaNa kriyA mokSarUpa kAryanI niSpattinuM kAraNa bane nahIM. paraMtu jIva mokSa javAne sanmukhabhAvavALo thAya che, tyAre tene jijJAsA thAya che ke "huM kaI rIte A kriyA karuM, jethI mane iSTa evo mokSa maLe ?" AvA abhimukhabhAvavALo thaIne jIva kriyA kare tyAre mokSamAM jaI zake; paraMtu zaramAvartanI pUrvanA kALamAM AvI mokSanI ruci UThatI nathI, tethI "mokSanA upAyone sevIne huM mokSane prApta karuM' evo abhimukhabhAva paNa te jIvane thato nathI. Itall avataraNikA : pUrvanI gAthAmAM kahyuM ke para AvartAmAM bhavya jIva paNa sanmArgane abhimukha thato nathI. tyAM prazna thAya ke para AvartAmAM paNa jIva dharma kare che, topaNa mokSamArgarUpa sanmArgane abhimukha kema thato nathI ? tethI kahe che - zloka : tadA bhavAbhinandI syAtsajhAviSkambhaNaM vinA / __ dharmakRt kazcidevAGgI lokapaGktikRtAdaraH / / 4 / / anvayArtha: tava=tyAre acaramAvartimAM, mevAminI bhavAbhinaMdI vadhevA koIka ja jIva jJAviSpAM vinA=saMjJAviSThabhaNa vagara topattitAra = lokapaMktimAM karAyelA AdaravALo gharma-dharma karanAro cA-thAya. 4 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. yogalakSaNa dvAciMzikA/zloka-4 zlokArya : tyAre ayaramAvartamAM, bhavAbhinaMdI koIka ja jIva saMjJAvikhaMbhaNa vagara lokapaMktimAM karAyelA AdaravALo dharmane karanAro thAya. In4ll TIkA : tadeti-tadA-acarameSvAvarteSu, aGgI-prANI, saJjAviSkambhaNaM AhArAdisaJodayavaJcanalakSaNaM vinA, kazcideva dharmakRt-laukikalokottarapravrajyAdidharmakArI, lokapaGktau lokasadRzabhAvasampAdanarUpAyAM kRtAdaraH kRtayatnaH ti IT IT TIkArya - tA=varabriAvartepu ..... cari tyAre acaramAvartarUpa AvartAmAM, koIka ja aMgI=prANI, AhArAdi saMjJAnA udayatA vaMcana lakSaNa saMjJAviSThabhaNa vagara dharma karanArolaukika-lokottara pravrayAdi dharmane karanAro, lokasadazabhAva-saMpAdanarUpa lokapaMktimAM kRta AdaravALo kRta prayatnavALo, thAya. 4 'nAdAra' ahIM 'De' thI anya nava saMjJAnuM grahaNa karavuM. stakanIvattarapravra ' ahIM '3 thI zrAvakAcAra ke anya dharmanA AcAronuM grahaNa karavuM. bhAvArtha :caramAvartanI bahAranA bhavAbhinaMdI jIvonuM svarUpa : yogamArganA prAraMbha (1) saMjJAnA vikhaMbhaNapUrvaka (2) sarvajJanA vacanAnusAranI pravRttimAM karAtA yatnathI thAya che. tethI caramAvartavartI jIva saMjJAnA vikhaMbhaNapUrvaka sarvajJanA vacanAnusAranI pravRttimAM yatnavALo bane, tyAre tenI pravRtti sanmArgane abhimukha thatI hoya che; jyAre caramAvartanI bahAranA jIvo bhavAbhinaMdI hoya che arthAt bhavanA upAyomAM AnaMda lenArA hoya che, tethI prAya: dharmamAM pravRtti karatA nathI. Ama chatAM koIka prANI potAnA koI saMsAranA iSTaphaLa arthe ke anAbhogathI dharmamAM pravRtti kare, topaNa tenI pravRtti (1) saMjJAnA vikhaMbhaNane Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 yogalakSaNadvAiizakA/bloka-4-5 anurUpa hotI nathI ane (2) lokapaMktimAM AdaravALI hoya che arthAt teo AgamavacanathI nirapekSa rIte gatAnagatika kriyAo kare che ane te rIte kriyA karavAnA yatnavALA hoya che. tethI caramAvartanI bahArano koI jIva laukika pravrajyA grahaNa kare ke lokottara pravrajyA grahaNa kare to paNa tenI te pravrajyAnI kriyA sanmArgane abhimukha hotI nathI. mATe acaramAvartavartI jIvomAM bhavyatva vidyamAna hovA chatAM teonI kriyA mokSarUpa kAryane anukULa yatnarUpa nathI, mATe teone yogano saMbhava nathI. ahIM vizeSa e che ke caramAvartavata jIvo paNa mokSanuM svarUpa sAMbhaLIne mokSanI icchAvALA thayA hoya, ane mokSanA upAyarUpe pravajyAdi grahaNa karI hoya, chatAM AgamavacananA niyaMtraNa nIce saMvega thAya te rIte sadanuSThAnane karatA na hoya, to lokapaMktimAM Adara karanArA che. tethI sadanuSThAna dvArA saMjJAono uccheda thAya te rIte saMveganA upayogavALA nathI, mATe teonI kriyA saMjJAna viSkramaNa karatI nathI. Ama chatAM teo yogamArganA upadezane sAMbhaLe tyAre, sAMbhaLatAM jo teone saMvegano pariNAma thato hoya arthAt "huM sarvajJanA vacanAnusAra kriyA karIne saMsArathI vistArane pAmuM" tevo adhyavasAya thato hoya, to ruciaMzathI teomAM saMjJAnuM vikhaMbhaNa che, mATe teonI kriyA sarvathA niSphaLa nathI. jyAre zaramAvartanI bahAranA jIvone to yogamArganA zravaNa samaye paNa lezamAtra saMvega thato nathI. tethI teonI saMyamanI pravRtti sanmArgane abhimukha nathI, mATe mokSanuM kAraNa nathI. tAjA avataraNikA - pUrvanA zloka-3-4mAM kahyuM ke caramAvartanI bahAranA jIvo bhavAbhinaMdI hovAnA kAraNe sanmArgane abhimukha prayatna karatA nathI. tethI have bhavAbhinaMdI jIva kevo hoya che ? te batAve che - zloka : kSudro lobharatirdIno matsarI bhayavAn zaThaH / ajJo bhavAbhinandI syAniSphalArambhasaGgataH / / 5 / / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 yogalakSaNadvAciMzikA/bloka-pa anvayArtha : kSudra =mudra tomarati =lobhamAM rativALokamAMgavAnA svabhAvavALo grIna = dIna matsarI matsarI mayavA=bhayavALo 0:=zaTha =ajJa=mUrkha nikanAramasati: niSkalAraMbhasaMgata mavaminandI bhavAbhinaMdI jIva cAnTa hoya. pApA zlokArca - mudra, lobhamAM rativALo, dIna, matsarI, bhayavALo, zaTha, ajJa, niSkalAraMbhasaMgata bhavAbhinaMdI jIva hoya. pA! TIkA : zudra ti-kSudra =paUT, nomatiyAkhyAzata:, DhInA=savAdIT:, matsarI paravAtu:sthita:, mavA-nityamIta:, zokamAyAvI, kokamUrva, bhavAbhinandI "asAro'pyeSa saMsAraH sAravAniva lakSyate, ddhidugdhaa'mbuutaambuulpaNTyAhunAma:' III rUAvigha saMsAramanandanazIna, cAlkamata, niSphalArambhasaGgataH sarvatrAtattvAbhinivezAdvanthyakriyAsaMpannaH / / 5 / / TIkArya - zudra = ..... yAsaMpanna: | sudra kRpaNa, lobharatiyAMcAzIla arthAt mAMgavAnA svabhAvavALo, dIna=sadeva adaSTa kalyANavALo, matsarI= parakalyANamAM duHsthita, bhayavAna nityabhIta, zaTha mAyAvI, ajJa=mUrkha, bhavAbhinaMdI="asAra evA paNa A saMsArane dahIM, dUdha, pANI, tAMbUla, kariyANuM, veyA Adi vaDe sAravAra vastunI jema jANe che" ityAdi vacana vaDe saMsAramAM AnaMda levAnA svabhAvavALo, niSkalAraMbhasaMgata=sarvatra atatvanA abhinivezane kAraNe vaMdhyakriyAsaMpanna thAta=thAya. paNa bhAvArtha :bhavAbhinaMdI jIvanAM lakSaNo - 'bhava'mAM AnaMda lenAro jIva te bhavAbhinaMdI jIva. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-5 caramAvartanI bahAranA jIvomAM kliSTatAApAdaka karmanI pracUratA hovAnA kAraNe, bhavanA kAraNabhUta bhAvothI para evA AtmAnA bhAvone jovA mATenI paNa yogyatA hotI nathI. tethI asAra evo paNa bhava sadA sAra jevo lAge evA prakAranI prakRti teomAM varte che, ane caramAvartamAM paNa mArgasanmukha na thayA hoya tevA jIvomAM AvA prakAranI prakRti varte che. (1) zudra - bhavAbhinaMdI jIvane bhavanA kAraNabhUta evA bAhya padArthomAMthI AnaMda levAnI manovRtti sadA hoya che, je kSudrabhAva che. jema saMsArI jIvone kyAreka amuka padArthane khAvAnI icchA thAya, to vaLI kyAreka anya koI padArthane khAvAnI icchA thAya, paraMtu indriyone pratikULa evA kaTu Adi padArtho ke viSTA Adi padArthonI kyAreya icchA thatI nathI, tema caramAvartanI bahAranA bhavAbhinaMdI jIvone saMsArathI atIta avasthA bhogasAmagrI vinAnI hovAthI niHsAra lAge che, ane tenA upAyabhUta yogamArga paNa ni:sAra lAge che. tethI mokSa ane mokSanA upAyabhUta bhAvonI temane kyAreya icchA thatI nathI. vaLI prAyaH teo dharmAnuSThAna karatA nathI, kvacit kare to AlokanA ke paralokanA sukhathI ke anAbhogathI dharmAnuSThAna kare che. teo AvA kSudra prakRtivALA che. (2) lobharati - vaLI bAhya padArthomAM (1) atyaMta lobhI che, lobhamAM tene AnaMda che. ahIM koIka sthAne (2) 'lAbharati' paNa pATha che ane te pramANe artha karIe to bAhya padArthonA lAbhamAM rativALo=bAhya padArthonI yAcanA karavAmAM AnaMda thAya tevA svabhAvavALo, bhavAbhinaMdI jIva che; kema ke bhavanA kAraNabhUta bAhya padArthonA vikAromAM tene sukhanI buddhi thAya che. tethI bAhya padArthone meLavIne "huM sukhI chuM' tevo ratino pariNAma tene thAya che. (3) dIna: jema saMsAramAM ati daridra mANaso prakRtithI atyaMta dIna hoya che, teoe kyAreya suMdara bhogo joyelA hotA nathI, tethI sadA asAra bhogothI AnaMda meLavatA hoya che; tema bhavAbhinaMdI jIve upazamabhAvanuM sukha kyAreya joyuM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-5 nathI. tethI sadA ja akalyANane jonAro hoya che ane tethI ni:sAra evA bhogomAMthI AnaMda levA yatna kare che. tethI sadA dIna hoya che. (4) matsarI : bhavAbhinaMdI jIva pArakAnuM kadI sAruM joI zakato nathI; kema ke tene bhautika padArthonuM vadhu AkarSaNa hoya che ane te bhautika padArtho potAne maLe tevI icchA tene hoya che. tethI bIjAnuM sAruM jue to te sahana karI zake nahIM. tene thAya ke 'huM kaI rIte tenAthI adhika saMpattivALo thAuM', Avo asahanazIla paNa bahulatAe hoya, tethI tene matsaradoSavALo kahela che; ane kvacit mAtsaryabhAva na kare to paNa moTe bhAge bhavAbhinaMdI jIvonI prakRti matsarIeirSAvALI hoya che. (5) bhayavAna : bhavAbhinaMdI jIva bhayavALo hoya che, kema ke tene paulika padArthonuM ghaNuM mahattva hoya che. te padArtho tenA jIvanano zvAsa che, ane te cAlyA jAya to pote du:khI thAya tema che. tethI tenA rakSaNamAM potAnI sarva zakita te vApare che, mATe sadA bhayabhIta che arthAt sAte bhayothI te bhIta hoya che. kvacit puNyanA prakarSane kAraNe bAhya padArthonA rakSaNanI sAmagrI pUratI hoya to bAhya rIte nirbhaya paNa dekhAto hoya, topaNa te padArtho nAza na pAme tenI satata ciMtA vartatI hovAthI bhayanA nivAraNanA upAyamAM vyagra hovAthI nityabhIta che. (6) zaTha : bhavAbhinaMdI jIva=mithyAtvI jIva, zaTha hoya che arthAt mAyAvI hoya che. sAmAnya rIte mithyAtva avasthAmAM jIvane bhautika padArthonuM mahattva ghaNuM hoya che, saMsArano gADha rAga hoya che, tethI mAyA karavAno pariNAma thAya che, mATe zaTha che . (7) ajJa : bhavAbhinaMdI jIvane mUrkha kahela che; kema ke kvacit tevA prakAranI puNyaprakRtithI te buddhimAna thAya to paNa pagalika padArthothI atirikta Atmika bhAvomAM sukhanI kalpanAmAtra paNa te karI zakato nathI. tethI te tattvane jovAmAM mUrkha che. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 yogalakSaNadvAtrizikA/bloka-5-6 (8) niSkalAraMbhasaMgata : bhavAbhinaMdI jIva niSphaLa AraMbhathI yukta hoya che. bhavAbhinaMdI jIvane gADha karmone kAraNe saMsAranAM sukho pratye gADha rAga hoya che. pariNAme sarvatra bhautika sukharUpI atattvano abhiniveza=Agraha, hovAthI dharmAnuSThAna kare topaNa te bhautika AzayathI kare che. tethI tenuM te dharmAnuSThAna Atmika guNone vikasAvavAmAM kAraNa banatuM nathI. tethI bhavAbhinaMdI jIva niSphaLAraMbhI che. bhavAbhinaMdInAM uparyukta ATha lakSaNomAM kSudra, lobharati, dIna, bhayavAna, ajJa ane niSkalAraMbhasaMgata e che lakSaNo bhavAbhinaMdInI prakRtimAM vartatA pariNAma che, jyAre matsarI ane zaTha e be tenAM paricAyaka liMga che arthAta je bhAva bahulatAe tenAmAM varte che, te bhAvane batAvIne bhavAbhinaMdIno paricaya karAvanAra liMga che, ema jaNAya che. paNa avataraNikA : zloka-4mAM kahyuM ke caramAvartanI bahAranA jIvo lokapaMktimAM Adara karanArA hoya che. tethI lokapaMkti zuM che ? te batAve che - zloka : lokArAdhanahetoryA malinenAntarAtmanA / kriyate satkriyA sA ca lokapaMktirudAhatA / / 6 / / anvayArtha: ca=ane norathanadeto:=lokanI ArAdhanAnA hetuthI lokonA cittane AvarjananA nimite tinenAntarAtmana=malita aMtarAtmA vaDe ya saci=je salkiyA yite karAya che, sAkate topatti =lokapaMkti hatIHkahevAI che. Jigli zlokArca - ane lokanI ArAdhanAnA hetuthI lokonA cittane Avarjana karavAnA nimitte, malina aMtarAtmA vaDe je sa&iyA karAya che, te lokapaMkti kahevAI che. Illi Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka- TIkA : loketi-lokArAdhanahetoH=lokacittAvarjananimittaM, yA malinena kIrtispRhAdimAlinyavatA, antarAtmanA cittarUpeNa, yat kriyate satkriyA ziSTasamAcArarUpA, sA ca yoganirUpaNAyAM lokapaGktirudAhatA yogazAstrajJaiH / / 6 / / TIkArca - noverAthanadeto..... jo zAstra | lokanI ArAdhanAnA hetuthI lokavA cittane Avarjana karavAnA nimite, malina evA aMtarAtmA vaDe kIrtinI spRhA Adi mAlityavALA cittarUpa aMtarAtmA vaDe, je ziSTasamAcArarUpa= ziSTatA AcArarUpa, sankriyA karAya che, te yoganirUpaNAmAM yogazAstrane jANanArAo vaDe lokapaMkti kahevAI che. 6il. kautakRda' ahIM 'mA' thI AnA jevI anya spRhA grahaNa karavI. bhAvArtha : lokapaMktithI karAyelA dharmanuM svarUpa - dharmanA anuSThAna samaye dharmanI kriyAne mokSanA lakSya tarapha pravartAvavAnuM choDIne "jo huM A nahIM karuM to lokomAM kharAba lAgaze' evA AzayathI dharma anuSThAnakALamAM lokaraMjanamAM je citta pravarte che, te lokanA cittane Avarjana karavAnA nimitte pravarte che, ane te kriyA dvArA kIrtinI spRhA Adi malina bhAvo cittamAM varte che. AvI kIrtinI spRhA Adi malina bhAvothI je ziSTAcArarUpa dharmakriyA thAya che, tene yogazAstranA jANanArAo lokapaMkti kahe che arthAt dharmAnuSThAnamAM A prakAranI pariNati lokapaMktirUpa che ema kahe che. AnAthI e phalita thAya ke AvA malina bhAvothI je kaMI dharmakriyA thAya che te mokSanuM kAraNa nathI, paraMtu saMsAranI anya pravRttinI jema A paNa saMsAranI eka pravRtti che. saMsAramAM tenuM phaLa kIrti AdinI prApti thAya ke na paNa thAya, topaNa AvI kriyA kIrti Adi phaLa arthe che, mokSa arthe nathI. kA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 yogalakSaNadvAtrizikA/zloka-7 avataraNikA : pUrvazloka-6mAM bhavAbhinaMdI jIvo lokapaMktithI dharma kare che, te lokapaMktinuM svarUpa batAvyuM. have te lokapaMktithI karAyelI dharmakriyAnA anarthakArI phaLane batAve che - bloka : mahatyalpatvabodhena viparItaphalAvahA / bhavAbhinandino lokapaMktyA dharmakriyA matA / / 7 / / anvayArtha : mafmaniH =bhavAbhinaMdI jIvatI dharmakriyA=lokapaMktithI karAyelI dharmakriyA, mahatya~tvavAghena=mahAnamAM alpatvanA bodhane kAraNe viparItattava=viparIta phaLane lAvanArI matI=manAI che. zA zlokArca - bhavAbhinaMdI jIvanI lokapaMktithI karAyelI dharmakriyA, mahAnamAM alpatvanA bodhane kAraNe viparIta phaLane lAvanArI manAI che. Icho. TIkA : mahatIti-mahati adharIkRtakalpadrucintAmaNikAmadhenau dharme alpatvabodhena atitucchakIrtyAdimAtrahetutvajJAnena, viparItaphalAvahA=durantasaMsArAnubandhinI, bhavAbhinandino jIvasya lokapaGktyA dharmakriyA matA, nAtra kevalamaphalatvameva kiM tu viparItaphalatvamiti bhAvaH / / 7 / / TIkArca - mati ..... mAva: | bhavAbhinaMdI jIvanI lokapaMktithI thatI dharmakriyA, tiraskAra karyo che kalpavRkSa, ciMtAmaNi ane kAmadhenuno jeNe evA mahAna dharmamAM, ati tuccha kIrti Adi mAtranA hetupaNAnA jJAnarUpa alpatvanA bodhathI, viparIta phaLa lAvanArI duraMta saMsAranA anubaMdhavALI manAI che. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-7-8 ahIM lokapaMktithI karAyelI dharmakriyAmAM, kevaLa aphaLapaNuM nathI, paraMtu viparIta phaLapaNuM che, e pramANe bhAva che. IchA tya' ahIM ' thI AhAra, mAna, sanmAnanuM grahaNa karavuM. bhAvArtha :lokapaMkitathI karAyelA dharmanuM viparIta phaLa : bhavAbhinaMdI jIvo saMsArathI atIta evA mokSanA artha nathI, tethI teo sarvajJanA vacanAnusAra dharmakriyAo karavAnA abhilASavALA thatA nathI, mATe dharmakriyA prAyaH karatA nathI, paraMtu bhogAdimAM ja yatna kare che. Ama chatAM kyAreka koIka bhavAbhinaMdI jIva paNa tevA nimittane pAmIne dharmakriyA kare to lokanA cittanA Avarjana nimitte kare che, jethI lokamAM mAna-kIrti maLe, ke loko pAsethI suMdara AhAra-pANI Adi sAmagrI maLe athavA paralokanAM sAMsArika sukho maLe te nimitte dharmakriyA kare che. AvI rIte lokapaMktithI karAyelI kriyA, mahAna evA dharmane tuccha phaLane ApanAra tarIke jovAnI hInabuddhirUpa che, ane te uttama dharmanI hInatA karAvanArI pariNati che. AvI pariNati duraMta saMsAranA phaLavALI che. tethI teonI dharmakriyAnuM koI phaLa nathI, eTaluM ja nahIM, paraMtu saMsAranA paribhramaNarUpa viparIta phaLa che. zA avataraNikA : pUrvamAM kahyuM ke lokapaMktithI karAyelI dharmakriyA anarthakArI che. tyAM zaMkA thAya ke to lokapaMkti sarvathA karavA yogya nathI ? tenA nivAraNa mATe kahe che - zloka : dharmArthaM sA zubhAyApi dharmastu na tadarthinaH / klezo'pISTo dhanArthaM hi klezArthaM jAtu no dhanam / / 8 / / anvayArtha : dharmArtha-dharmane mATe te lokapaMkti, gumAyAdi=zubhane mATe paNa che, tu vaLI tathA tenA arthIne=lokapaMktinA arthIne gharSa ra=dharma nathIH Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-8 dharma zubha mATe nathI; kije kAraNathI thanArtha dhanane mATe vaktazADapi phleza paNa rUE:=ISTa che, vazIrtha klezane mATe ghanaSNadhana no nAtu kyAreya nathI=kyAreya ISTa nathI. II8. zlokArya : dharma mATe te lokapaMkti zubha mATe paNa che, paraMtu lokapaMktinA arthane dharma nathI arthAt dharma zubha mATe nathI; je kAraNathI dhana mATe kleza paNa ISTa che, kleza mATe dhana kyAreya nathI arthAt kyAreya ISTa nathI. IITA. * gumAyA' ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke kIrti Adi nimitte karAtI lokapaMkti azubha mATe to che, paraMtu dharmArthe karAtI lokapaMkti zubha mATe paNa thAya che. vantazopi' ahIM '3pa' thI e kahevuM che ke sAmAnyathI koIpaNa jIvane aphleza iSTa che paNa dhanaprApti mATe kleza paNa ISTa che. TIkA - dharmArthamiti-dharmArthaM samyagdarzanAdimokSabIjAdhAnanimittaM, sA=lokapaGktiH , dAnasanmAnocitasambhASaNAdibhizcitrairupAyaiH zubhAya-kuzalAnubandhAya api, dharmastu tadarthino lokapaGktyarthino na zubhAya hi-yataH dhanArthaM klezo'pISTo, dhanArthinAM rAjasevAdI pravRttidarzanAt, klezArthaM jAtu kadAcit dhanaM neSTaM, na hi "dhanAnme klezo bhavatu" iti ko'pIcchati prekSAvAn / tadidamuktaM - "dharmArthaM lokapaMktiH syAt kalyANAGgaM mahAmateH / tartha tu punardha: pApAyAnvadhAma7m I" (yo vid-va-20) tathA "(yuktaM) janapriyatvaM zuddhaM saddharmasiddhiphaladamalaM / dha(saddha)"prazaMsanArDo nAdhAnAmAna" || (SoDazava-4/7) tti I IITA TIkArya : ghartha ..... mAna" | ti | dharmane mATe samyagdarzanAdirU5 mokSanA bIjatA AdhAta nimiteHprApti nimitte, dAna-sanmAta-ucita saMbhASaNAdi Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-8 citra upAyo vaDe te lokapaMkti, zubhane mATe kuzaLa anubaMdha mATe, paNa che arthAt kuzaLa phaLa mATe paNa che. vaLI tenA arthIno lokapaMktinA arthIno, dharma zubhane mATe nathI; di je kAraNathI, dhanane mATe kleza=zrama, paNa ISTa che; kema ke dhananA arthIonI rAjasevA vageremAM pravRttinuM darzana che; klezane mATe jJAti kyAreya, dhana ISTa nathI. te arthane spaSTa kare che - dhanathI mane kleza thAo" e prakAre koIpaNa vicAraka icchato nathI ja. te=dharmane mATe lokapaMkti zubhane mATe che vaLI lokapaMktinA arthIne dharma zubhane mATe nathI te, A kahevAyuM che=yogabiMdu zloka-90mAM tathA SoDazaka-4, zloka-7mAM kahevAyuM che - "mahAmatine dharma mATe lokapaMkti kalyANanuM aMga thAya, paraMtu alpabuddhivALAono tenA mATe=lokapaMkti mATe dharma atyaMta pApa mATe che." (yogabiMdu zloka-90) ane "saddharmanI prazaMsanAdi thavAthI bIjAdhAnAdi thavAne kAraNe saddharmasiddhiphaLane denAruM zuddha evuM janapriyapaNuM atyaMta yukta che." (SoDazaka-4, zloka-7) 'ta' zabda uddharaNanI samAptimAM che. ITA 'sagarzana' ahIM '' thI samyajJAna ane samyakracAritranuM grahaNa karavuM. 'samaUT' ahIM dra' thI ucita evA tenA bhaviSyanuM kathana karavuM vagerenuM grahaNa karavuM. 12nasavA' ahIM '' thI vyApAra-vANijyanuM grahaNa karavuM. dharmaprazaMsanAH' ahIM '' thI dharmanuM pAlana, dharmano svIkAra vagerenuM grahaNa karavuM. vInAdhana' ahIM 'ka' thI dharmano aMkura, dharmanuM phaLa vagere grahaNa karavAM. bhAvArthadharma mATe lokapaMkti iSTa hovA chatAM lokapaMkti mATe dharma aniSTa : pUrva zloka-7mAM sthApana karyuM ke lokapaMktithI karAtI dharmakriyA duraMta saMsAranA phaLavALI che; Ama chatAM mahAtmAo yogya jIvone dharmanI prApti thAya tadarthe dAna, sanmAna, ucita saMbhASaNAdi vaDe lokapaMktinuM AcaraNa kare che, te kuzaLa phaLavALuM che. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 yogalakSaNadvAciMzikAzloka-8-9 Azaya e che ke yogya jIvonA cittane Avarjana karIne temane dharma pamADavA mATe mahAtmAo kvacit temane AhArAdinuM dAna kare, AvelAne sanmAnathI bolAve, ucita vArtAlApa paNa temanI sAthe kare che. A badhA upAyonA sevanano Azaya mAtra e ja che ke te yogya jIva mahAtmA dvArA dharma pAme evuM tenA cittanuM Avarjana thAya. A dAna-sanmAnAdinI kriyA ratnatrayInI vRddhine anukULa kriyA nathI, tethI te dharmakriyA nathI, paraMtu lokanA cittanA AvarjananI kriyA che, tethI lokapaMkti che. Ama chatAM mahAtmAo kIrti AdinI spRhAthI lokapaMktinuM sevana karatA nathI, paraMtu yogya jIvone dharmanI prAptinA zubhAzayathI kare che. tethI te lokapaMktinI kriyA paNa kuzaLa phaLavALI che arthAt yogya jIvone dharmanI prAptirUpa kuzaLa phaLa maLe che, vaLI mahAtmAone paNa kuzaLa Azaya hovAthI nirjarArUpa phaLa maLe che. paraMtu je jIvo mAtra lokanA cittanA AvarjanarUpa lokapaMkti mATe dharma kare che arthAt dharmaanuSThAnanuM sevana kare che, te dharmaanuSThAna zubha mATe nathI; kema ke bAhya rIte dharmanI AcaraNA hovA chatAM aMtaraMga rIte sAMsArika tuccha kIrti AdinI spRhAmAtrarUpa pariNati che. te pariNatithI karmabaMdharUpa phaLanI prApti thAya che, mATe te anuSThAna zubha mATe nathI. te vAta dRSTAMtathI batAve che - koI jIva dhanaprApti mATe kleza paNa arthAt zrama paNa svIkAre che, paraMtu tene kleza mATe dhana kyAreya iSTa banatuM nathI. Azaya e che ke dhanaprApti mATe rAjasevAdi pravRtti karavArUpa kleza lokone iSTa hoya che; paraMtu "mane kleza prApta thAo, te mATe huM dhana kamAuM' evI icchA koI karatuM nathI. tenI jema koI jIva dhanasthAnIya dharmanI prApti arthe klezasthAnIya lokapaMktine iSTa svIkAre te ucita che, jema yogya jIvane dharmaprApti karAvavA arthe mahAtmAo lokapaMktine svIkAre che; paraMtu klezasthAnIya lokapati mATe-lokanA cittanA Avarjana mATe, temane dharma iSTa nathI. III avataraNikA : pUrvamAM kahyuM ke kIrti AdinI spRhApUrvaka lokapaMktithI karAtI dharmakriyA duraMta saMsAraphaLavALI che. have anAbhogavALAnI lokapaMktithI karAtI dharmakriyA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-la kIrti AdinI spRhAvALA jevI nahIM hovA chatAM zubha nathI, te batAvavA arthe kahe che - zloka : anAbhogavataH sApi dharmAhAnikRto varam / zubhA tattvena naikApi praNidhAnAdyabhAvataH / / 9 / / anvayArtha : dhadanivRtta =dharmanI hAni nahIM karanArA evA, nAmAvataH= anAbhogavALAnI sApikate paNaElokapaMktithI karAyelI dharmakriyA paNa varasArI che, tattvana tatvathI, prAthanAmAvatA=praNidhAnAdinA abhAvathI vApi eka paNa gumAM na=zubha nathI. 9 zlokArya : dharmanI hAni nahIM karanArA evA anAbhogavALAnI lokapaMktithI karAyelI dharmakriyA paNa sArI che, tattvathI praNidhAnAdino abhAva hovAthI eka paNa zubha nathI. II II. ka sapa' ahIM * T' thI e kahevuM che ke lokapaMktithI nahIM karAyelI dharmakriyA to sArI che, paraMtu anAbhAMgavALAnI lokapaMktithI karAyelI paNa dharmakriyA manAgU suMdara che. - ' T' ahIM 3pa' thI e kahevuM che ke kIrti AdinI spRhA mATe karAtI ke anAbhogavALAthI karAtI lokapaMktinI eka paNa kriyA zubha nathI. pradhAnAmAvata:' ahIM ra thI pravRtti, vidhvajaya vagere Azayone grahaNa karavA. TIkA : anAbhogavata iti-anAbhogavataH sanmUrchanajaprAyasya, svabhAvata eva vainayikaprakRteH sApi lokapaMktyA dharmakriyApi, dharmAhAnikRto dharme mahattvasyaiva yathAsthitasyAjJAnAd bhavotkaTecchAyA abhAvena mahatyalpatvApratipattedharmahAnyakAriNo varaM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-9 anyApekSayA manAk sundarA, tattvena-tattvataH puna kApi praNidhAnAdyabhAvato naikApi, varaM, praNidhAnAdInAM kriyAzuddhihetutvAt / / 9 / / TIkArya : manamolAvata: ....... setutvAn || dharmanI ahAni karanArA evA=dharmamAM yathAsthita mahatvanuM jaajJAna hovAne kAraNe, ane bhavanI utkaTa icchAno abhAva hovAne kAraNe, mahAna evA dharmamAM alpapaNAnI apratipatti hovAthI dharmanI hAni nahIM karanArA evA, saMpUrjhanajaprAyaH arthAt saMmUcchima jIvonA jevA svabhAvathI veyika prakRtivALA arthAt koIkane dharma karatA joIne dharma karavAnI prakRtivALA, evA anAbhogavALAnI, te paNa lokapaMktithI karAyelI dharmakriyA paNa, zreSTha che anya apekSAe arthAt kItispRhAzivALAnI apekSAe kAMIka suMdara che. tattvathI vaLI eka paNa=praNidhAtAdino abhAva hovAne kAraNe eka paNa, sArI nathI; kema ke praNidhAnAdinuM kriyAzuddhinuM hetupaNuM che. IGN noMdha :- ahIM TIkAmAM nava vara' nA sthAne zlokano 'navApa guma' zabda hovo joIe, ema bhAse che. 'dharmapi ' ahIM '3pa' thI e kahevuM che ke lokapaMkti vagaranI dharmakriyA to sArI che ja, paraMtu anAbhogavALAnI lokapaMktithI karAyelI dharmakriyA paNa sArI che. bhAvArtha: je jIvo anAbhogathI dharmaanuSThAna kare che te jIvone dharmamAM yathAsthita mahattvanuM ajJAna che, AthI teo lokapaMktithI dharmakriyA kare che; chatAM bhavanI utkaTa icchAno abhAva che, AthI tuccha evA kIrti Adi arthe dharma karatA nathI, tethI teo dharmanI hAnine karanArA nathI. vaLI, teo dharmakriyA anAbhogathI kare che, tenuM kAraNa teo ajJAnane kAraNe tattvanI vicAraNA karavAmAM saMmUcchima jIva jevA che. tethI sarvottama evA paNa dharmanA paramArthane jANavA mATe prayatna karatA nathI; Ama chatAM koIkane dharma karatA joIne svabhAvathI vanayika prakRti= vinayavALI prakRti, hovAnA kAraNe teo dharmakriyA kare che. teonI A dharmakriyA kIrti AdinI spRhA arthe nahIM hovA chatAM lokasadaza bhAvasaMpAdanarUpa che, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-9-10 paraMtu zAstranA vacanasadaza bhAvasaMpAdanarUpa nathI, tethI lokapaMktirUpa che. AvI lokapaMktithI karAtI dharmakriyA paNa kIrti AdinI spRhAthI lokapaMktinI dharmakriyA karanArA karatAM thoDI sArI che; kema ke kIrti AdinI spRhAthI dharmakriyA karanArA jIvo dharmanuM mUlya tuccha evI kIrti AdithI kare che, tethI dharmanI hInatA karIne dIrgha saMsAranuM arjana kare che. tevA dIrgha saMsAranuM arjana anAbhogavALAnI kriyAthI thatuM nathI, te apekSAe temanI dharmakriyA thoDI sArI che; topaNa paramArthathI te dharmakriyA saMsAranA ucchedanuM kAraNa nathI mATe nakAmI che; kema ke saMsAranA ucchedanuM kAraNa bane tevI dharmakriyAmAM praNidhAnAdi AzayonI apekSA che, ane anAbhogavALA jIvonI dharmakriyAmAM koI jAtanuM praNidhAna nathI arthAt saMsAranA IhalokanA sukhanuM paNa praNidhAna nathI ke saMsArano uccheda karIne mokSanI prAptinuM paNa praNidhAna nathI. tethI praNidhAna vagaranI kriyA hovAthI koI iSTaprAptinuM kAraNa nathI, mATe suMdara nathI. phakta dIrgha saMsAranuM kAraNa nahIM hovAthI kIrti AdinI spRhAvALAnI dharmakriyA jevI anarthakArI nathI, te apekSAe thoDI suMdara che, tema kahela che. III avataraNikA :tAvAda - avataraNikArca - tene ja=praNidhAnAdiAzayane ja, kahe che - bhAvArtha : pUrvamAM kahyuM ke kIrti AdinI spRhAthI karAyeluM ke anAbhogathI karAyeluM anuSThAna suMdara nathI; kema ke praNidhAnAdino abhAva che. tethI jijJAsA thAya ke anuSThAnane suMdara karanArA evA praNidhAnAdi Azayo zuM che ? tethI te praNidhAnAdi Azayone graMthakAra kahe che -- zloka : praNidhAnaM pravRttizca tathA vighnajayastridhA / siddhizca viniyogazca ete karmazubhAzayAH / / 10 / / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra5 yogalakSaNa dvAciMzikA/bloka-10 anvayArtha - prathAnaM praNidhAna, pravRtti pravRtti, tathA=ane trithA vikhanaN =traNa prakArano vidhvajaya, siddhistha ane siddhi viniyogra=ane viniyoga, te A praNidhAtAdi pAMca varSamAzayA: kriyAviSayaka zubhAzayo che. [1] zlokArca - praNidhAna, pravRtti, traNa prakArano vidhvajaya, siddhi ane viniyoga, A praNidhAnAdi, kriyAviSayaka zubhAzayo che. II10II TIkA : praNidhAnamiti-karmaNi kriyAyAM zubhAzayAH svapuSTizuddhyanubandhahetavaH zubhapariNAmA, puSTirupacayaH (puSTiH punyopacayaH), zuddhizca jJAnAdiguNavighAtighAtikarmahAsotthanirmalatetyavadheyam / / 10 / / 'puSTipAva:'nA sthAne 'puSTi pucopacaya:', pATha joIe. TIkArya - varmA ..... nirmanavagheyam | karmamAM kriyAmAM, zubhAzayo che= svatI puSTinA ane zuddhinA anubaMdhahetu evA zubha pariNAmo che arthAt kriyAnI puSTi ane zuddhinA pravAhanA hetu evA zubha pariNAma che. ahIM puSTi puNyano upacaya che ane zuddhi jJAnAdi guNanA vighAtI evA ghAtikarmanA hAsathI UThelI nirmaLatA che, e pramANe jANavuM. gha10 || bhAvArtha - praNidhAnAdi pAMca Azayo : praNidhAnAdi pAMca prakAranA AzayomAMthI koIpaNa Azaya kriyAkALamAM vartato hoya to te AzayathI AtmAmAM puNyAnubaMdhI puNyano upacaya thAya che ane jJAnAvaraNIyAdi cAra ghAtikarmono hrAsa thAya che. A puNyAnubaMdhI puNyano upacaya vizeSa prakAranI dharmakriyA karavAne anukULa bhautika sAmagrI ApIne sahAyaka bane che ane ghAtikarmanA vigamanathI thayelI nirmaLatA jIvane mokSane Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 yogalakSaNadvAciMzikA/bloka-10-11 anukULa evI upara uparanI kriyAnI niSpattimAM kAraNa bane che. tethI kriyAnI puSTi ane zuddhinA pravAhanA hetu evA A zubha pariNAmo che. ahIM vizeSa e che ke koIpaNa dharmaanuSThAna, te pUjArUpa hoya ke zAstra bhaNavAnI kriyArUpa hoya, te sarva anuSThAnamAM praNidhAnaAzaya vartato hoya to te sarva kriyAnuM lakSya nirlepadazAnI prApti che. tethI kriyAkALamAM vartatA nirlepadazAne abhimukha upayogathI jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya ane vIryaMtarAyakarmarUpa ghAtika zithila thAya che. ghAtikarmonA vigamanathI thayelI zuddhi, pUrvanI kriyA karatAM uttaranI kriyAmAM javA mATe sahAyaka bane che, ane tethI kriyAkALamAM mokSamArgano rAga ane mokSamArganA upAyono rAga ane mokSamArgathI viparIta pravRtti pratye asahiSNutArUpa dveSa upayogamAM vartato hovAthI, aticAranA parivAra mATeno ane lakSya tarapha javA mATeno yatna thAya che. A prakAranA prazasta rAga-dveSanA upayogathI sAdhakane sadanuSThAna karavA mATe anukULa evI puNyaprakRtinuM sarjana thAya che, je puNyAnubaMdhI puNya anya bhavamAM paNa sadanuSThAna karavA mATe uttama saMghayaNabaLa, uttama manuSyabhava ane yogamArgane anukULa aneka bhautika sAmagrInI prAptinuM kAraNa bane che, ane ghAtikarmanA vigamanathI AtmAmAM thayelI zuddhi uttara uttara bhUmikAmAM javA mATe prabaLa kAraNa bane che. 10ll avataraNikA : pAMca AzayomAMthI praNidhAnaAzayanuM svarUpa batAve che - zloka : praNidhAnaM kriyAniSThamadhovRttikRpAnugam / paropakArasAraM ca cittaM pApavivarjitam / / 11 / / anvayArtha : praLithAnaM praNidhAna kriyaniSTha kriyAliSTha che kriyAviSayaka che, athavRttikRpAnu=potAnAthI nIcenI bhUmikAmAM rahelA jIvomAM kRpAvALuM paropArasANaM paropakArasAra ca=ane pApavivanitacitta pApavivajita citta che. 11II Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNa dvAtrizikA/zloka-11 27 zlokArya : praNidhAna kriyAviSayaka che, potAnAthI nIcenI bhUmikAmAM rahelA jIvomAM kRpAvALuM, paropakArasAra ane pApavarjita citta che. ||11|| TIkA : praNidhAnamiti-praNidhAnaM kriyAniSThaM=adhikRtadharmasthAnAdavicalitasvabhAvaM, adhovRttiSu-svapratipannadharmasthAnAdadhastAdvartamAneSu prANiSu, kRpAnugaM karuNAnvitaM, na tu hInaguNatvena teSu dveSasamanvitaM, paropakArasAraM ca-parArthaniSpattipradhAnaM ca, cittaM pApavivarjitaM sAvadhaparihAreNa niravadyavastuviSayam / / 11 / / TIkArca - prathAnaM ..... niravadyavastuviSayam | (1) praNidhAnaAzaya - | (i) praNidhAna kriyAniSTha che=adhikRta dharmasthAnathI avicalita svabhAvavALuM che arthAta kriyAthI nippAgha evo je adhikRta dharma, e dharmasthAnathI avicalita svabhAvavALuM che arthAt te dharmasthAnanI niSpatti mATenA lakSyane bhUlyA vinA tene anurUpa kriyAmAM yatna kare tevA svabhAvavALuM che. (ii) adhovRttimAM rahelA=potAnA svIkArAyelA dharmasthAnathI nIcenA dharmasthAnamAM rahelA prANIomAM kRpAnui=karuNAvita, evuM citta hoya che arthAt huM evuM karuM ke jethI A lokone paNa mArI jema uparanAM dharmasthAna prApta thAya !" te prakAranA adhyavasAyavALuM citta hoya che, paraMtu hItaguNapaNuM hovAne kAraNe teomAM-potAnA svIkRta dharmasthAnathI nIcenA dharmasthAnamAM rahelA prANIomAM, dveSathI yukta citta hotuM nathI, ane (ii) paropakArasAraparArthaniSpattipradhAna arthAt potAnAthI koInuM paNa AtmakalyANanA kAraNIbhUta hita thatuM hoya to tenI niSpattimAM pradhAna citta che. A praNidhAnaAzaya saMsAranI pravRttiviSayaka grahaNa karavAno nathI, paraMtu dharmanI pravRttiviSayaka grahaNa karavAno che. tethI kahe che - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-11 28 (iv) pApavarjita citta che-sAvadhanA parihAra dvArA niravadya vastuviSayavALuM citta che. / / 11|| bhAvArtha : (1) praNidhAnaAzaya :- A AzayavALuM citta kevuM hoya ? te cAra vizeSaNa dvArA batAvyuM che : (2) yiniSTha (2) adhovRttivAnu N (3) paropajArasAraM (4) pAvirghAnatam, praNidhAnaAzayavALA cittanAM A cAra vizeSaNomAM 'adhovRttikRpAnuAM' ane 'parovavhArasAraM' e be vizeSaNo praNidhAna karavA mATenI yogyatAne batAve che, 'pArSAvanitaM' e vizeSaNa saMsArakriyAviSayaka praNidhAnanI vyAvRttine karanAruM che, ane 'priyaniSTha' vizeSaNa kriyAmAM lakSyane anurUpa praNidhAna che, te batAve che. te A rIte - (2) jhiyAniSTha : kriyAthI je dharmasthAna pedA karavAnuM che, te lakSyane bhUlyA vinA tene anurUpa pravRtti thAya tevA saMkalparUpa praNidhAna che. AnAthI e prApta thAya ke kAryano arthI phaLarUpa lakSya nakkI kare che, tyArapachI lakSyane anurUpa kriyA karavAmAM je mAnasayatna kare che, te praNidhAna che. jema zrAvaka mokSanA upAyabhUta sarvaviratinI prAptinuM lakSya nakkI karI bhagavAnanI pUjA kare, tyAre teno manobhAva e hoya che ke "A dravyastavanuM sevana sarvaviratirUpa bhAvastavanuM kAraNa che, mATe huM A bhagavAnanI pUjArUpa dravyastava evI rIte karuM ke jethI A pUjA mArA mATe bhAvastavarUpa saMyamanI prAptinuM kAraNa bane ane saMyamane anukULa nirlepa citta niSpanna thAya." te A rIte - zrAvaka, bhagavAnanI siddhaavasthAne tattvakAyaavasthArUpe jue che, bhagavAnanI tIrthasthApanA vakhatanI avasthA ke samavasaraNamAM upadeza ApatI avasthAne karmakAyaavasthArUpe jue che ane bhagavAnanI pUrvanI chadmasthaavasthAne sAdhakaavasthArUpe jue che. pUjA karatAM A avasthAo bhAvatAM teno upayoga e hoya ke "bhagavAna A rIte sAdhanA karI vItarAga banyA tyAre apAyApagamAti Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 yogalakSaNadvAaizikA/zloka-11 zayAdi cAra atizayavALA hovAthI sanmArgane sthApana karI jagata upara upakAra karyo ane aMte siddhaavasthAne pAmyA. mAre paNa te avasthA prApta karavI che, mATe bhagavAnanA vacanAnusAra huM paNa sarvaviratinI zaktine anurUpa sAmarthyavALo thAuM ane bhagavAnanI te rIte pUjA karuM ke bhagavAnanI avasthAthI bhAvita citta saMvRtabhAvane pAme=saMyamane anukULa saMvarabhAvane pAme ane mane sarvaviratinI prApti thAya." AvA upayogapUrvaka dravyastava dvArA sarvaviratinI bhUmikAne anukULa teno yatna thato hoya to te kriyA praNidhAnaAzayavALI thAya. je sAdhako kriyAnA prAraMbhathI kriyAnI niSThA sudhI lakSyane anurUpa AvuM praNidhAna TakAvI zakatA nathI, teonuM praNidhAna truTivALuM hoya che, zithila mULavALuM hoya che; paraMtu je sAdhako kriyAnA prAraMbhathI niSThAparyata lakSyane anurUpa saMkalpa karI yatna kare che, teonI kriyA supraNidhAnavALI kahevAya che. (2) aghovRttipAnui : sAmAnya rIte jIvo potAnAthI hInaguNI jIvo pratye tiraskAranA svabhAvavALA hoya che. jema sukhI mANasa mAganArA pratye tiraskAranA svabhAvavALo hoya che, tema pote je dharmasthAna svIkAryuM che, te dharmasthAna je jIvoe svIkAryuM nathI, teonA pratye hInapaNAnI buddhine kAraNe tiraskArano bhAva varte to te doSa che. tethI dharmakSetramAM tevA doSavALo jIva pAramArthika praNidhAnaAzaya karI zake nahIM. tethI praNidhAnaAzayavALo jIva pote svIkArela dharmasthAnathI hIna bhUmikAnA dharmasthAnamAM vartanArA jIvo pratye karuNAbuddhivALo thAya ane vicAre ke teone paNa mArI jema suMdara dharmasthAna prApta thAo' ane potAnAthI hIna prakAranA dharma karanArAne mArgamAM lAvavo zakya na hoya to tene mArgamAM lAvavA prayatna na paNa kare, paraMtu daiSa kare nahIM. (3) paropArasAra : vaLI yogamArgamAM jema hanaguNI jIvo pratye karuNAnI apekSA che, tema jIvamAtra pratye paropakArakaraNanI vRttinI paNa apekSA che. tethI koIpaNa jIva hoya ane potAnAthI tenuM hita thatuM hoya to zakya prayatna kare, tevuM uttama prakRtivALuM citta praNidhAnaAzayamAM apekSita che. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 (4) vitta pApavivanita : yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-11 praNidhAnaAzayamAM pApavarjita citta hoya che arthAt sAvaghanA parihArathI niravadya vastuviSayaka citta hoya che. Azaya e che ke saMsArI jIvo saMsAraviSayaka koIpaNa kriyA karatA hoya, temAM je praNidhAna vartatuM hoya, tevA praNidhAnane A praNidhAnaAzayamAM grahaNa karavAnuM nathI; kema ke te praNidhAna sAvadya vastuviSayaka che. ahIM yogamArgamAM upayogI evo praNidhAnaAzaya grahaNa karavo che. tethI saMsAranI pravRttimAM vartatA praNidhAnanA parihAra arthe kahyuM ke 'sAvadyanA parihArapUrvaka niravadya vastuviSayaka citta' praNidhAnaAzayamAM hoya che. jema koI sAdhaka sAdharmikavAtsalyanI kriyA kare to te kriyA bAhya rIte AraMbha-samAraMbhavALI che, topaNa 'A guNavAna jIvonI bhakti karIne huM mArA AtmAno nistAra karuM.' A prakAranA niravagha pariNAmavALuM citta hoya to AvA prakAranI sAdharmikavAtsalyanI kriyA praNidhAnaAzayavALI bane che. tethI te sAdharmikavAtsalyanI kriyA yogarUpa bane che; ane sAdharmika-vAtsalyAdimAM jevI bhojanAdi arthe AraMbha-samAraMbhanI pravRtti che, tevA ja prakAranI AraMbhasamAraMbhavALI pravRtti potAnA kuTuMba-svajanAdi arthe karatA hoya tyAre, 'huM A kuTuMbIo Adine sArI rIte jamADIne sArI pratiSThA Adi prApta karuM' AvA prakArano koIka mAna-khyAtino Azaya varte che, tethI te pravRtti yogarUpa nathI. jyAre sAdharmikavAtsalyamAM nivadya vastuviSayaka citta hoya to yogarUpa bane, nahIMtara te paNa na bane. uparyukta praNidhAnaAzayamAM vartatA cAra vizeSaNavALA citta paikI '-dhovRttipAnuAM' ane 'paropavArasArUM' e be vizeSaNo praNidhAnaAzayane anukULa evuM nirmaLa citta pedA karanAra che. jenI pAse AvuM citta sarvathA nathI, te jIvo praNidhAna mATe anadhikArI che. vaLI potAnAthI hInaguNI jIvo prati karuNAvALA ane jIvamAtra pratye paropakAra karavAnI vRttivALA evA paNa jIvo, kvacit nimitta pAmIne viparIta bhAva karanArA paNa bane che. Ama chatAM upadezAdi sAMbhaLe ke koI nimittane pAme tyAre A be prakAranA cittanI niSpatti karavAnI . Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtrizikA/zloka-11-12 31 ruci thatI hoya to te aMzathI jIvamAM yogyatA che, ane je jIvoe A be prakAranA cittanA bhAvo prakRtirUpe karyA che, teo praNidhAnaAzaya karavA mATe vizeSa rIte yogya che. tethI A be prakAranA cittanA bhAvo sAkSAt praNidhAnanI kriyAmAM joDAyelA nathI, paraMtu praNidhAnanI kriyA lakSyane anurUpa bane tene anukULa evA cittarUpa A be bhAvo che. ||11| avataraNikA : praNidhAnaAzaya pachI krama prApta pravRttiAzayane batAve che - zloka : pravRttiH prakRtasthAne yatnAtizayasambhavA / anyAbhilASarahitA cetaHpariNatiH sthirA / / 12 / / anvayArtha: pravRtisthAne-prakRti sthAnamAM adhikRta dharmanA viSayamAM ratnatizayasamavA= yatrAtizayathI thanArI gamatASarahita anya abhilASathI rahita sthira veta paritiH=cittanI sthira pariNati pravRtti =pravRtti che=pravRttiAzaya che. I12 zlokArya : adhikRta dharmasthAnamAM yatnAtizayathI thanArI, anya abhilASAthI rahita, citanI sthira pariNati pravRti che arthAt pravRttiAzaya che. ll1rA TIkA : pravRttiriti-pravRttiH prakRtasthAne adhikRtadharmaviSaye, yatnAtizayasambhavA= pUrvaprayatnAdhikottaraprayatnajanitA, anyAbhilASeNa adhikRtetarakAryAbhilASeNa rahitA, cetasA antarAtmanaH pariNatiH, sthirA-ekAgrA, svaviSaya eva yatnAtizayAjjAtA tatraiva ca tajjananItyarthaH / / 12 / / TIkArya : pravRtti: ..... tannAnArthaH | Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 yogalakSaNadvAciMzikA/bloka-12 (2) pravRtti Azaya : prakRti sthAnamAM adhikRta dharmanA viSayamAM, yatnAtizayathI thanArI=pUrva prayatnathI adhika evA uttara prayatnathI janita, anya abhilASathI rahita adhikRtathI Itara kAryanA abhilASathI rahita, citanI aMtarAtmAnI, sthira ekAgra, pariNati pravRtti che. zlokano artha karyA pachI AkhA kathanano phalitArtha batAve che - svaviSayamAM ja je kriyAmAM pravRttiAzaya varte che te kriyAnA viSayamAM ja, yatrAtizayathI thayelI, ane temAM ja-te kriyAmAM ja, tannananIete dharmasthAnane pedA karanArI, pravRtti-pravRttiAzaya che, ema avaya che. ll12aaaa. bhAvArtha :(2) pravRtti Azaya : yogamArganI vRddhi kare tevA dharmasthAnane viSe koI sAdhaka mahAtmA zAstravidhinA jJAnapUrvaka yatnAtizayathI pravRtti karatA hoya tyAre, jo temanA cittanI pariNati kriyAkALamAM te kriyAthI anya sarva abhilASathI rahita hoya, ane ekAgratApUrvaka lakSyanI niSpattine anukULa zaktinA atizayathI prayatna thato hoya to te pravRttiAzaya che. jema sAdhune pratilekhanAnI kriyA potAnAmAM vartatA samabhAvanI vRddhi arthe karavAnI che, ane je sAdhu potAnAmAM vartatA samabhAvanI vRddhi arthe zAstravidhinA bodhapUrvaka zaktinA prakarSathI upayukta thaIne te kriyA karatA hoya, tyAre tenI cittanI pariNati te kriyAthI anyatra koIpaNa indriyanA viSayamAM upayogavALI na hoya, ane ekAgratApUrvaka lakSyane anurUpa cittanI pariNati vartatI hoya, to te pravRttiAzaya che. AvA prakAranA pravRttiAzayathI karAyelI kriyAthI pUrvamAM potAnAmAM je samabhAvano pariNAma vartato hato te samabhAvano pariNAma atizayita thAya che. tethI pravRttiAzayathI kriyA karIne sAdhu saMyamanA kaMDakasthAnomAM vRddhivALA bane che. praNidhAnaAzaya ane pravRttiAzayanA phaLano bheda - joke praNidhAnaAzayathI paNa saMyamanI kriyA karIne sAdhu saMyamanA kaMDakasthAnomAM vRddhivALA bane che, chatAM praNidhAnaAzaya supraNidhAnavALo hoya topaNa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-12-13 33 pravRttiAzayanI jema yatnAtizayavALo nathI, ane pravRttiAzayanI jema praNidhAnaAzayamAM lakSyane anurUpa ekAgratA nathI, tethI praNidhAnaAzayathI saMyamanI vRddhi thAya che, tenA karatAM pravRttiAzayathI saMyamanA kaMDakonI vRddhi ghaNI thAya che. [12] avataraNikA : pravRttiAzaya pachI kramaprApta vighnajayaAzayane batAve che zloka H bAhyAntarvyAdhimithyAtvajayavyaGgyAzayAtmakaH / kaNTakajvaramohAnAM jayairvighnajayaH samaH / / 13 / / anvayArtha: vAdyAnnadhimithyAtvanayavyak yAzayAtma:=bAhya vyAdhinA=bAhya vighnanA jayathI, aMtarthAdhinA=aMtara vighnanA jayathI, mithyAtvanA jayathI jaNAtA AzayasvarUpa TaLvaramodAnAM naye samaH=kaMTaka, jvara=tAva ane mohanA jaya samAna vighnanaya: vidhvajaya che-vighnajayaAzaya che. / / 13 / / zlokArtha : - bAhya vyAdhinA jayathI arthAt bAhya vighnanA jayathI, aMtarvAdhinA jayathI, mithyAtvanA jayathI jaNAtA AzayasvarUpa, kaMTaka, jvara ane mohanA jaya samAna vidhvajaya che arthAt vighnajayaAzaya che. / / 13 / TIkA H bAhyeti- bAhyavyAdhayaH zItoSNAdayaH antarvyAdhayazca jvarAdayaH mithyAtvaM bhagavadvacanAzraddhAnaM, teSAM jaya: - tatkRtavaiklvyanirAkaraNaM tadvyaGgyAzayAtmakaH kaNTakajvaramohAnAM jayaiH samo vighnajayaH, itthaM ca hInamadhyamotkRSTatvenAsya trividhatvaM prAguktaM vyaktIkRtaM, tathAhi kasyacitpuMsaH kaNTakAkIrNamArgAvatIrNasya kaNTakavighno viziSTagamanavighAtahetuH, tadrahite tu pathi pravRttasya nirAkulaM gamanaM saJjAyate, evaM kaMTakavighnajayasamaH prathamo vighnajayaH, tathA tasyaiva Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-13 jvaravedanAbhibhUtazarIrasya vihvalapAdanyAsasya nirAkulaM gamanaM cikIrSorapi tatkartumazaknuvataH kaNTakavighnAdapyadhiko jvaravighnaH, tajjayastu nirAkulapravRttihetuH, evaM jvaravighnajayasamo dvitIyo vighnajayaH, tasyaiva cAdhvani jigamiSodiGmohakalpo mohavighnaH tenAbhibhUtasya preryamANasyApyadhvanInairna gamanotsAhaH kathaMcitprAdurbhavati, tajjayastu svarasato mArgagamanapravRttihetuH, evamiha mohavighnajayasamastRtIyo vighnajayaH iti phalaikotreyAH khalvete / / 13 / / TIkArya : varthivyApa: ..... ravanTete | (3) viSNajaya Azaya : ThaMDI, garamI Adi bAhya vyAdhio, tAva vagere aMtavyadhio ane bhagavAnanA vacanamAM azraddhAnarUpa mithyAtva, teono jaya bAhya vyAdhiono, aMtarthAdhiono ane mithyAtvano jaya tivRtavaivanirIvAra arthAt lakSyane anurUpa karAtI kriyAmAM vidhvathI thatI vikalatAnuM nirAkaraNa, tenAthI vyaMgya AzayAtmaka te nirAkaraNathI jaNAtA adhyavasAyasvarUpa, kaMTaka, javara ane mohatA jaya samAna vidhvajaya che; ane A rIte kaMTaka, javara ane mohanA jaya samAna vidhvajaya che e rIte, hIna, madhyama ane utkRSTapaNA vaDe, AvuM vidhvajayanuM, pUrvamAM kaheluM gAthAnA pUrvArdhamAM kaheluM, trividhapaNuM vyakta karAyuM. kaMTaka, jvara ane mohanA jevAM traNa prakAranAM vighno che, e 'tathadi' thI batAve che -- te A pramANe - kaMTakathI vyApta mArgamAM avatIrNa=pravezelA, evA koIka puruSane kaMTakanuM vighna viziSTa gamanamAM vighAtanuM kAraNa che, vaLI tenAthI rahitarakaMTakathI rahita, mArgamAM pravRttine nirAkuLa gamata thAya che. e rItetramArgamAM janArane jema kaMTakavidhvajaya mArgagamanano hetu che e rIte, (i) kaMTakavidhvajayanI samAna prathama vidhvajaya che=bAhya vyAdhitA jayarUpa vidhvajaya che. ane Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3pa yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-13 (i) tAvanI vedanAthI abhibhUta zarIravALA, viThThaLa pagalAM mUkanArA, nirAkuLa gamanane IcchavA chatAM paNa tene nirAkuLa gamana karavAne, asamartha evA tene ja=te puruSane ja, kaMTakavidhvathI paNa adhika tAvanuM vidhdha che, ane teno jaya javaravidhyano jaya, nirAkuLa pravRttinuM kAraNa che. e rIte mArgamAM jatArane jema varavidhvajaya mArgagamanano hetu che e rIte, jvavidhvajaya samAna dvitIya vidhvajaya che-aMtarthAdhirUpa viAjaya che. ane (iii) mArge javAnI IcchAvALA evA tene ja te puruSane ja, dimoha samAna mohaviSma che. tenAthI mohavitathI, abhibhUta thayelA tene pathiko vaDe prerAtA chatAM paNa koI rIte javAno utsAha utpanna thato nathI. vaLI teno jayanamohaviSmato jaya, svarasathI svaIcchAthI, mArgagamananI pravRttinuM kAraNa che. e rItetramArgamAM janArane jema dimohavidhvajaya mArgagamanano hetu che e rIte, ahIM yogamArgamAM, mohavidhvajaya samAna trIjo vidhvajaya che-mithyAtvajayarUpa vidhvajaya che. rUti e pramANe =AetraNe vidhvajaya, pauMnnevA: ekamAtra phaLathI jaNAya che arthAt vidhyothI khUlatA pAmela pravRttiAzaya pharI cAlu thavArUpa phaLa dvArA jaNAya che. [13nA bhAvArtha - (3) viSNajaya Azaya - yogamArgamAM pravRttane vipno Ave che tyAre pravRtti skUlanA pAme che. e vighno traNa prakAranAM che ane e traNa prakAranAM viknonA jayathI yogamArganI khalita thayelI pravRtti paNa pharI zarU thAya che. te dRSTAMtathI batAve che. jema koI puruSa upadravavALA nagaramAM vasato hoya, tethI tene choDIne koIka upadrava vagaranA nagara tarapha javAnA abhilASavALo hoya, ane tene jJAna thayuM ke "amuka nagara taddana upadrava vagaranuM che; kema ke tyAM surAjya pravarte che ane pote je nagaramAM che tyAM kurAjya pravarte che, tethI te nagara tarapha javA mATe prasthita evA te puruSane koI vighna na Ave to sukhapUrvaka te iSTa sthAnarUpa surAjyamAM pahoMcI zake che; paraMtu te puruSane mArgamAM jatAM vighno Ave to traNa prakAranAM viknono saMbhava che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-13 (i) kaMTakavighna :- mArge jatAM mArga kaMTakAkIrNa hoya to jadhanya vighna upasthita thAya che. tethI jo kAMTArUpa vighna dUra na kare to gamanakriyA karI zake nahIM. tethI tene dUra kare=kaMTakarUpa vighnano jaya kare, to nirAkuLa gamana thaI zake. (ii) jvaravighna :- mArge jatAM jvara Ave to madhyama vighna upasthita thAya che. tethI iSTa sthAne pahoMcavAnI icchAvALo hovA chatAM paga lathaDiyAM khAvAthI gamanakriyA karI zake nahIM. tethI jo auSadhAdinuM sevana karI te jvara dUra kare to nirAkuLa gamana thaI zake. (iii) mohaveidana :- jo mArga jatAM koIkane kaMTakavighna paNa na hoya, jvaravighna paNa na hoya, Ama chatAM te nagara tarapha javAnI dizAmAM bhrama pedA thAya to utkRSTa vighna upasthita thAya che. tethI te nagara tarapha javAno mArga kayo che, temAM tenI mati bhramita thaI jAya che, gamanano utsAha thato nathI. tevA samaye sAcA mArgano nirNaya karavAno upAya koIka suyogya puruSa pAsethI mArga jANavA mATeno yatna che. jo e rIte prayatna kare ane mArgano nirNaya kare to utsAhapUrvaka pravRtti karI te nirupadrava nagararUpa iSTa sthAnamAM nirAkuLa gamana karI pahoMcI zake che. A traNa prakAranAM vighnono ucita upAyo dvArA jaya karavAmAM Ave to mArgagamananI pravRtti nirAkuLa tvarita thaI zake che ane iSTa sthAnamAM pahoMcI zake che. yogamArgamAM prasthita jIvane paNa nirupadrava nagara jevo mokSa dekhAya che ane tenI prAptino upAya eka zamaparAyaNa mArga dekhAya che. te upAyamAM zAstravacanAnusAra sankriyAonA avalaMbanathI te pravRtta hoya; Ama chatAM tene yogamArgamAM kaMTaka, jvara ane mohasama traNa vighno AvI zake che ane teno jaya karI pharI pravRtti zarU thaI zake che. (i) bAhya vyAdhiono jaya :- yogamArgamAM prasthita sAdhakane kaMTakavighna samAna zarIrane bAdhaka evA ThaMDI-garamI Adi saMyogo upasthita thAya to tenI aMtaraMga sudRDha pravRttimAM skhalanA thavAthI anuSThAnanuM sevana karavA chatAM paNa aMtaraMga zamaparAyaNa mArgamAM yatna thaI zakato nathI. tethI vighnabhUta evA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-13 37 ThaMDI-garamI Adi upasargo titikSA bhAvanAthI=ThaMDI-garamI Adi pratye upekSA thAya te prakAranA padArthanA citavanathI koIka rIte dUra karavAmAM Ave to zamaparAyaNa mArgamAM pharI nirAkuLa pravRtti thAya che. | (ii) aMtarthAdhiono jaya :- yogamArgamAM prasthita koI sAdhakane ravipna samAna asahya mahAvyAdhi thAya to sadanuSThAnanA avalaMbanathI zamaparAyaNa mArgamAM thatI sudaDha pravRttimAM skulanA thAya che, sudaDha yatnanI icchA chatAM yatna karI nirAkuLa gamana karI zakato nathI. vidyamAna zamaparAyaNa mArga prakarSane pAme tenA mATe teNe Avela te vipnane dUra karavA hitAvAra-mitAhAra Adi upAyo dvArA te rogane dUra karavA yatna karavo joIe. vaLI kvacit baLavAna karma hoya ane hitAhAra-mitAhArathI paNa roga na maTe to "A roga dehane bAdhaka che, mane bAdhaka nathI arthAt mArA AtmAne kaMI pIDA karI zakato nathI." te prakAranuM sUkSma paryAlocana karIne aMtaraMga zakti saMcaya kare ane saMcita zaktinA baLathI zarIranI zithilatA hovA chatAM jo zamaparAyaNa mArgamAM yatna karI zake to pharI nirAkuLa gamana thAya. (iii) mithyAtvajaya - yogamArgamAM prasthita koIka sAdhakane mohavipna samAna digUmoha thAya to zamaparAyaNa mArgamAM kaI rIte yatna karavo ? tenI dizA ja sUjhatI nathI. tethI lakSya nakkI che chatAM lakSyanI dizA ja sUjhatI na hovAthI te tarapha javAno yatna thato nathI. tyAre paNa kvacit te puruSa bAhya kriyA karato paNa hoya, ane nirutsAhI thaIne te kriyA na paNa karato hoya, paraMtu dimoha hovAne kAraNe lakSya tarapha javAnI pravRtti thatI nathI. tethI jema iSTa pura tarapha jatA pathikane digamoha thAya tyAre mArganA jANakArane pUchI yogya nirNaya karI yatna kare to gamanano prAraMbha thAya, tema mokSa tarapha javAno mArga sarvajJanA vacano batAve che, tethI sarvajJanA vacananA paramArthanA jANa evA yogI puruSa pAsethI te sAdhaka dizAno nirNaya karIne AgaLa javAnA mArgano spaSTa bodha karI zake, to pharI gamanano prAraMbha thAya. samyagU upAyathI A traNe prakAranAM vidgomAMthI upasthita thayela koIpaNa vipnano jaya thayo che ke kema teno nirNaya nirAkuLa mArganI pravRtti pharI zarU Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 yogalakSaNadvAciMzikA/bloka-13-14 thAya tenAthI thAya che. paraMtu te nirAkuLa gamananI pravRtti na thaI hoya, ane jaghanya vidananI upasthiti samaye titikSA bhAvanA karI hoya, madhyama vipnanI upasthiti vakhate hitAhAra-mitAhAra Adi dvArA vara dUra karyo hoya ane utkRSTa vijJanI upasthiti samaye ucita mArga jANavA mATenA upAyamAM yatna karyo hoya; Ama chatAM, uparanA zamaparAyaNa mArgamAM nirAkuLa gamana thaI zake te rIte anuSThAnomAM yatna na thato hoya, to vidhvajaya thayo che tema kahI zakAya nahIM. II13il avatarANikA - vidhvajayaAzaya pachI krama prApta siddhiAzayane kahe che - zloka : siddhistAttvikadharmAptiH sAkSAdanubhavAtmikA / kRpopakAravinayAnvitA hInAdiSu kramAt / / 14 / / anvayArtha: #ma i=kramathI DhInAvihInAdimAM, kRpApAniyAnvitA kRpA, upakAra ane vinayathI yukta sAkSAdinumavAtmisAkSAt anubhava svarUpa tAttvigharmApti =tAtvika dharmanI prApti siddha=siddhi chekasiddhiAzaya che. ll14. blokArya : kramathI hInAdimAM kRpA, upakAra ane vinayathI yukta, sAkSAt anubhava svarUpa tAtvika dharmanI prApti siddhi che arthAt siddhiAzaya che. II14 TIkA : siddhiriti-siddhiH tAttvikasyAbhyAsazuddhasya, na tvAbhyAsikamAtrasya dharmasyAhiMsAdeH, AptiH=upalabdhiH, sAkSAd=anupacAreNa, anubhavAtmikA Atmana Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-14 AtmanA saMvittirUpA jJAnadarzanacAritraikamUrtikA, hInAdiSu kramAt kRpopakAravinayAnvitA, hIne kRpAnvitA, madhyame upakArAnvitA, adhike ca vinayayuktA / / 14 / / TIkArca - siddhiH .. vinayayuI IT (4) siddhiAzaya : tAtvika=AbhyAsikamAtra nahIM, paraMtu abhyAsazuddha evA ahiMsAdi dharmanI prApti-upalabdhi, siddhi che siddhiAzaya che. vaLI siddhi kevI che ? te spaSTa kare che -- AtmA vaDe AtmAnI saMvittirUpa jJAna-darzana-cAritra ekamUrtika arthAta eka svarUpa, sAkSAt -anupacArathI, anubhavAtmikA anubhava svarUpa, siddhi che. vaLI te siddhi kevI che ? te spaSTa kare che -- hInAdimAM kramathI kRpA, upakAra ane vinayathI yukta che hItamAM kRpAyukta, madhyamamAM upakArayukta ane adhikamAM vitayayukta siddhi che. 14 bhAvArtha : (4) siddhiAzaya :- pravRttiAzayavALA sAdhaka koI vighna upasthita thAya to samyagu yatnapUrvaka te vighnano jaya kare che, tyAra pachI tenI yogamArgamAM nirAkuLa pravRtti thAya che, ane yogamArgamAM karAyelI nirAkuLa pravRtti siddhirUpa phaLamAM paryavasAna pAme che tyAre jIvane siddhiAzaya Ave che. te siddhiAzaya AbhyAsika kriyArUpa nathI, paraMtu abhyAsazuddha kriyA che=abhyAsathI zuddha evA ahiMsAdi dharmasthAnanI prAptirUpa che. tenuM svarUpa spaSTa kare che - A siddhiAzayamAM je ahiMsAdi dharmasthAnanI prApti thAya che te sAkSAt anubhava svarUpa che. jema saMyamanuM pAlana karatAM karatAM yogI asaMgabhAvamAM Ave che tyAre AtmAnA prayatnathI AtmAnI ratnatrayInI pariNatino sAkSAt Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-14-15 anubhava kare che arthAt tyAre bhagavAnanA vacananA smaraNanA baLathI ratnatrayImAM yatna thato nathI, paraMtu ratnatrayInI ekatA AtmA sAthe thayelI hovAthI AtmAno zuddha jJAnano upayoga sahaja bhAve pravarte che. tethI jema caMdanamAM sahaja gaMdha pravarte che, tema tevA yogImAM sarvatra nirlepadazArUpa jJAnano upayoga sahaja pravarte che, je ratnatrayInI ekatArUpa che arthAt nirvikalpajJAnanA upayogarUpa che. ahIM "sAkSAt' kahevAthI e kahevuM che ke bhagavAnanA vacananA baLathI je sAdhuo ratnatrayImAM yatna kare che, teomAM bhagavAnanA vacananA rAgathI karAtA ratnatrayInA AcAro dvArA ratnatrayIno anubhava che, tema kahevAya; paNa ahIM bhagavAnanA vacanano rAga pravartaka nathI, paraMtu jIvanI prakRti ja ratnatrayInA upayogamAM pravarte che. tethI sAkSAt anubhava svarUpa ratnatrayInI pariNati che. AvA siddhiAzayavALA yogIo zuddha sAmAyikanA pariNAmavALA hovAthI ucita pravRtti karanArA hoya che; kema ke sAmAyikano pariNAma pattapadAIi a'sucita pravRttipradhAna hoya che. tethI siddhiAzayavALA yogIo hanaguNI jIvomAM kupAyukta hoya che, madhyamaguNI jIvomAM upakArayukta hoya che ane potAnAthI adhika guNovALAomAM vinayathI yukta hoya che. tethI jagatanA jIvamAtra pratye ucita pravRtti karanArA bane che. ll14ll avataraNikA :siddhiAzaya pachI krama prApta viniyogaAzayane kahe che - zloka : anyasya yojanaM dharme viniyogastaduttaram / kAryamanvayasaMpattyA tadavandhyaphalaM matam / / 15 / / anvayArtha : tattaraM vArtha tenuM siddhinuM uttara kArya kanyastha gharSe yonanaM-bIjAne dharmamAM yojana viniyoga:=viniyoga che viniyogaAzaya che. te te=anyane dharmamAM yojana, arcayasaMpA=avayasaMpattithI vaccatna avaMdhya phaLavALuM matazkahevAyuM che. 15 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/bloka-15 zlokArtha : siddhinuM uttara kArya, anyanuM dharmamAM yojana, viniyoga che arthAt viniyogaAzaya che. te=anyane dharmamAM yojana, anvayasaMpattithI avaMdhya phaLavALuM kahevAyuM che. / / 15 / / TIkA H anyasyeti - anyasya - svavyatiriktasya, yojanaM dharme'hiMsAdau viniyogaH, taduttaraM = siddhayuttaraM kAryaM, tadanvayasaMpattyA = avicchedasiddhyA, avandhyaphalam = avyabhicAriphalaM mataM, svaparopakArabuddhilakSaNasyAnekajanmAntarasantatodbodhena prkRssttdhrmsthAnAvApti,tutvAt III TIkArtha = anyasya vAptidetutvAt / anyaT=anyanuM=svavyatiriktanuM, ahiMsAdi dharmamAM yojana tavuttara=siddhinuM uttara kArya viniyoga che. te=anyanuM dharmamAM yojana, anvayasaMpattithI=aviccheda siddhithI avaMdhya LavALuMavyabhicArI phaLavALuM arthAt niyamathI kSAyikabhAvanI prAptirUpa phaLavALuM manAyuM che; kema ke svaparaupakArabuddhi svarUpa viniyoganuM, aneka janmAMtaramAM saMtAnanA udbodha vaDe prakRSTa dharmasthAnanI prAptinuM hetupaNuM che. 15 41 noMdha :- TIkAmAM 'santatovyodhana' nA sthAne 'saMtAnovyodhana' pAThanI saMbhAvanA che, ane 'sannatoodhana' pATha grahaNa karavo hoya to satata udbodhana vaDe ema artha karI yojana karavuM. bhAvArtha : (5) viniyogaAzaya :- siddhiAzayanI prApti thayA pachI prApta thayelA dharmasthAnanuM yogya jIvomAM yojana ka2vAno adhyavasAya viniyogaAzaya che, ane A viniyogaAzayathI karAtuM dharmAnuSThAna viniyoga karanArane anvayasaMpatti dvArA arthAt aneka bhavo sudhI te anuSThAnanI aviccheda prApti dvArA, niyamA kSAyikabhAvanI prAptirUpa phaLanuM kAraNa che; kema ke svaparano upakAra karavAnI buddhi viniyogaAzayamAM che, ane A viniyogaAzayathI karAyeluM dharmAnuSThAna Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-15 aneka janmo sudhI pravAharUpe prApta thaIne prakRSTa evA kSAyikabhAvanA dharmasthAnanI prAptino hetu che. sarvaviratirUpa yoganI pravRttimAM praNidhAnAdiAzayanuM yojana :-- prastuta batrIzImAM yoganA lakSaNane kahevAya che, ane yoga mokSanI sAthe yojana karanAra ratnatrayInI pariNatirUpa che. A ratnatrayInI pariNatine atizayita karavA arthe karAtI ucita kriyAmAM praNidhAnAdi pAMca Azayo sarvaviratidhara evA sAdhakamAM kaI rIte kramabaddha pragaTa thAya che ane kevA prakAre kArya kare che te ahIM batAvAya che -- koI sAdhaka sAdhudharmanI yogyatA niSpanna karavA arthe sAdhudharmanuM bhAvana kare ane sAdhudharmanI yogyatA pragaTyA pachI ucita vidhipUrvaka saMyama grahaNa kare, to bhAvathI saMyamanI prApti thAya, tyAre pAMca samiti ane traNa guptivALuM mAnasa pragaTe che, jethI te sAdhakanA mana-vacana ane kAyAnA yogo saMpUrNa saMvRta thAya che. tethI aviratithI AvatAM karmonuM Agamana aTake che. AvA sAdhaka saMyama grahaNa karyA pachI prathama grahaNazikSA ane AsevanazikSAmAM yatna karIne saMyamanAM kaMDakonI vRddhi arthe yatna kare, tyAre paripUrNa zAstrAnusArI saMyamayoganI pravRtti na karI zake to praNidhAnaAzayapUrvaka grahaNazikSA ane AsevanazikSA dvArA saMyamanAM kaMDakonI vRddhi thAya che, chatAM haju tevo daDha yatna ullasita na thavAthI tevA mahAtmAone pravRttiAzaya Avato nathI; topaNa bhagavAnanA vacananuM avalaMbana laIne saMveganI vRddhi thAya te rIte grahaNazikSA ane AsevanazikSAmAM yatna karatA hoya to krame karIne praNidhAnaAzayamAMthI pravRttiAzaya pragaTe, tyAre praNidhAnaAzayathI je prakAranA saMveganI vRddhi thatI hatI, tenA karatAM pravRttiAzayathI atizayita saMveganI vRddhi thAya che. vaLI, koI sAdhaka saMyama grahaNanI sAthe ja zAstrAnusArI saMyamayogamAM yatna karI zake to saMyamanA svIkArathI ja pravRttiAzaya AvI zake che. A rIte praNidhAnaAzayapUrvaka athavA pravRttiAzayapUrvaka saMyamamAM pravRtta sAdhakane paNa traNa prakAranAM vighnomAMthI koIka vighna upasthita thAya to yogamArganI pravRttino bAdha thAya che, ane te sAdhaka ucita upAyo dvArA vighnano jaya kare tyAre Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-15-16 skhalanA pAmelI te pravRttino puna: prAraMbha thAya che, jethI pUrvanI jema grahaNazikSA ane AsevanazikSA dvArA uttarottara saMyamanAM kaMDakonI vRddhi thavA mAMDe che. A rIte praNidhAna, pravRtti ane vighnajayaAzayapUrvaka abhyAsanA atizayathI te ratnatrayInI pariNati caMdanagaMdhanyAyathI jIvanI prakRtirUpa bane che, tyAre asaMgabhAvavALA evA te sAdhaka siddhiyogane prApta kare che, je siddhiyogakALamAM bhagavAnanA vacananA avalaMbana vagara sahajabhAvathI zuddha jJAnano upayoga pravarte che arthAt zuddha jJAnanA upayoga svarUpa ratnatrayInI pariNati varte che. te vakhate je saMyamasthAnamAM yatna varte che, te siddhiAzayapUrvakanI kriyA che. 43 AvA siddhiAzayavALA sAdhaka paNa potAnAmAM pragaTa thayela ratnatrayInI pariNatinuM paramAM niyojana ka2vA yatna kare, te vakhate temanAmAM viniyogaAzaya pragaTe che; ane te viniyogaAzayapUrvakanI potAnAmAM vartatI ratnatrayInI pariNatine anukULa je ucita kriyAo thAya che, te viniyogaAzayapUrvakanI kriyA che; ane viniyogaAzayapUrvakanI karAyelI kriyAo pAta thayA vagara anya bhavomAM avicchinna rIte yogamArganI prApti karAvIne kSAyikabhAvarUpa ratnatrayInI pariNatine prApta karAve che. II15 // avataraNikA : gAthA-9mAM kahela ke praNidhAnAdiAzayanA abhAvane kAraNe eka paNa kriyA tattvathI suMdara nathI. tethI jijJAsA thAya ke praNidhAnAdiAzaya zuM che ? mATe gAthA-10 thI 15 sudhI praNidhAnAdi pAMca Azayo batAvyA. have praNidhAnAdiAzaya vinAnI kriyA zubha kema nathI ? te batAve che - zloka H etairAzayayogaistu vinA dharmAya na kriyA / pratyuta pratyapAyAya lobhakrodhakriyA yathA / / 16 / / anvayArtha: terazayayoaustu vinA=vaLI A praNidhAnAdi AzayanA yoga vitA= AzayanA saMbaMdha vinA yiA=dharmAnuSThAnanI AcaraNA, dharmAya na=dharma Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 yogalakSaNadvAtriMzikA/bloka-16 mATe nathI, pratyuta=UlaTuM pratyapAvAva=pratyapAya mATe che. yathA=jema tomooyA-lobha-krodhanI kriyA pratyapAya mATe che. ||16|| zlokArtha : vaLI ApraNidhAnAdi AzayanA saMbaMdha vinA dharmAnuSThAnanI AcaraNA dharma mATe nathI, UlaTuM pratyapAya mATe che. jema lobha-krodhanI kriyA pratyapAya mATe che. II16 / / TIkA H etairiti etaiH praNidhAnAdibhiH, Azayayogaistu vinA dharmAya na kriyA pratyutAntarmAlinyasadbhAvAtpratyapAyAya- iSyamANapratipakSa bAhyakAyavyApArarUpA, vighnAya yathA lobhakrodhakriyA kUTatulAdisaMgrAmAdilakSaNA / taduktaM - " tattvena tu punarnaikApyatra dharmakrayA matA / tatpratyAvRitttA vivakhyAtomASThA yathA" / / TIkArya : etaiH yathA' / / A=praNidhAnAdi, AzayanA yoga vinA-AzayanA saMbaMdha vagara, bAhya kAyavyApArarUpa kriyA dharma mATe nathI, UlaTuM aMdaramAM malitatAno sadbhAva hovAthI pratyapAya mATe che=rUmALapratipakSavinAya= A kriyAthI icchAtAM nirjarArUpa phaLatA ke mokSarUpa LanA pratipakSarUpa vighnanI prApti mATe che. jema khoTA tola Adi lobhakriyA ane saMgrAmAdi svarUpa krodhakriyA pratyapAyane mATe che. ..... (yogavintu zlo-12) TIAETT te kahevAyuM che=gAthAmAM kahyuM te, 'yogabiMdu' zloka-92mAM kahevAyuM che - "jema lobha-krodhanI kriyA dharmakriyA nathI, te pramANe tattvathI=tattvavRttithI, vaLI ahIM=malina antarAtmAthI ke anAbhogavALA puruSathI karAyelI dharmakriyAmAM, eka paNa dharmakriyA manAI nathI ja; kema ke tatpravRtti AdinuM vaiguNya chetemAM pravRtti Adi Azayano abhAva che." (yogabiMdu-92) / 16 / / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 yogalakSaNadvAciMzikA/bloka-16-17 ka uddharaNamAM 'tuM' zabda 'vAra' arthamAM che ane tenuM yojana 'na' sAthe che. - 'phUTaturnA" ahIM '' thI khoTA mApanuM grahaNa karavuM. "saMgrAma' ahIM '' thI bolAcAlI, mArAmArInuM grahaNa karavuM. tatravRrcAra' ahIM 'ma' thI vidhvajaya, siddhi ane viniyogaAzayanuM grahaNa karavuM. bhAvArtha : praNidhAnAdi Azaya vinAnI dharmakriyA saMsAranI anya kriyA sadaza : koI mANasa saMsAramAM lobhane vaza thaIne khoTA tola AdinI kriyA karato hoya ane krodhane vaza thaIne saMgrAmAdi karato hoya to te kriyA jema dharmakriyA nathI, tema praNidhAnAdi Azaya vagara dharmaanuSThAnarUpa bAhyakriyAo karavAmAM Ave te paNa dharmakriyA nathI, paraMtu dharmakriyAkALamAM kIrti AdinI spRhArUpa aMdaramAM mAlinyano sadbhAva hovAthI ke anAbhogarUpa mAlityano sadubhAva hovAthI praNidhAnAdi Azaya vagaranI kriyAo anartha mATe che. arthAt te kriyAo dvArA je mokSa ke nirjarArUpa phaLa icchAya che tenA badale tenA pratipakSabhUta karmabaMdhanI prAptirUpa vipnonI prApti thAya che. tethI te kriyAonA baLathI ja yogamArganI prApti durlabha bane che. jema saMsArI jIvo khoTA tola AdinI kriyAo karIne saMsAravRddhi kare che, jenA kAraNe sanmArganI prApti durlabha thAya che, tema dharmAnuSThAna paNa praNidhAnAdi Azaya vagara karavAthI saMsAravRddhi thAya che. II16nA avataraNikA : gAthA-2mAM kahyuM ke caramapudgalaparAvartamAM yogano saMbhava che ane gAthA3mAM kahyuM ke acaramAvartamAM sanmArganuM abhimukhapaNuM paNa nathI. te kema tathI ? teno vistAra gAthA-16 sudhI karyo. have tenuM nigamana karatAM arthAt phalitArtha batAvatAM kahe che - Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-17 zyos : tasmAdacaramAvarteSvayogo yogavartmanaH / / yogyatve'pi tRNAdInAM ghRtatvAdestadA yathA / / 17 / / manvayArtha : tasmAt=te 124thI ayaramAvatabhA pradhAnano mamAva hovAthI acaramAvarteSu sayaramAvartamA yogavartmanaH yogamA, yogyatve'pi-yogya DovA chatai 5 / ayoga: ayo| che=yogamAna saMbhava cha. yathA hema tRNAdInAM ghAsa mAji; tadAtyAre-dhAsamAmA ghRtatvAdeH-dhIugu mAhino bhayoga cha. / / 17 / / soDArtha : te kAraNathI acaramAvartamAM yogamArganuM yogyapaNuM hovA chatAM paNa ayoga che arthAta yogamArgano asaMbhava che, je pramANe ghAsa AdinuM; tyAre ghAsaAdikALamAM, ghIpaNA Adino ayoga che. ll16Iii. * yogyatve'pi' 28 api' thI he cha pAemA yogya5j nathI, tethI temAMthI ghI banatuM nathI, paNa tRNAdimAM ghInuM yogyapaNuM hovA chatAM paNa ghIno jayoga7. * tRNAdInAM' mI Adi' thI patra-puSpAni / 42j. * 'ghRtatvAdaH' 'Adi' thI 65-66 dinuM / 2j. ttii| : tasmAditi - tasmAt-praNidhAnAdyabhAvAt, acaramAvarteSu yogavartmano= yogamArgasya ayoga: asambhavaH, yogyatve'pi yogasvarUpayogyatve'pi, tRNAdInAM tadA-tRNAdikAle, yathA ghRtatvAderayogaH, tRNAdipariNAmakAle tRNAdeghRtAdipariNAmasvarUpayogyatvepi ghRtAdipariNAmasahakAriyogyatAbhAvAdyathA na ghRtAdipariNAmastathA prakRte'pi bhAvanIyaM / ata eva sahakAriyogyatAbhAvavati tatra kAle kAryAnupadhAnaM tadyogyatAbhAvavattvenaiva sAdhayitumabhipretyAha haribhadrasUriH / / (yogabiMdau 93-94 zlokayugalaM) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/bloka-17 "tasmAdacaramAvarteSvadhyAtmaM naiva yujyate / kAyasthititaroryadvattajjanmasvAmaraM sukham / / taijasAnAM ca jIvAnAM bhavyAnAmapi no tadA / yayA parirjhamatyevaM nAnyavA yogasambhava:'|| (yoniMku-13-14) kRti / / 27 / / TIkAryaH 47 tasmAt=praNidhAnAdyabhAvAt yosambhava:" / / rUti / / te kAraNathI= praNidhAnAdino abhAva hovAthI, acaramAvartamAM yogyapaNuM hovA chatAM paNa=acaramAvartamAM paNa jIvamAM yogamArganuM svarUpayogyapaNuM hovA chatAM paNa, yovarsvanaH=yogamArgano, ayoga che=asaMbhava che, je pramANe ghAsa AdinuM; tyAre=ghAsa AdikALamAM, ghIpaNA Adino ayoga che. dRSTAMtanuM tAtparya spaSTa kare che tRNAdinA pariNAmakALamAM, tRNAdimAM ghI AdinA pariNAmanuM svarUpayogyapaNuM hote chate paNa tRNAdimAM ghI Adi pariNAmanI sahakArIyogyatAno abhAva hovAthI, jema ghI Adi pariNAma nathI; tema prakRtamAM paNa=acaramAvartamAM paNa=acaramAvartavALA jIvamAM paNa, bhAvana karavuM jIvamAM yogamArganI yogyatA hovA chatAM paNa sahakArIyogyatAno abhAva hovAthI yogamArgano asaMbhava che, ema vicAravuM. AthI ja=pUrvamAM sthApata karyuM ke acaramAvartamAM jIvamAM sahakArInI yogyatAno abhAva che AthI ja, jIvanI sahakArIyogyatAnA abhAvavALA te kALamAM=acaramAvartakALamAM, kAryanuM anupadhAna=kAryanI aprApti, tenI yogyatAnA=kAryanI yogyatAnA, abhAvapaNA vaDe karIne ja sAdhavA mATenA abhiprAyathI haribhadrasUri mahArAja 'yogabiMdu' zloka-93-94mAM kahe che "yavrut=jema kAyasthiti vanaspatine=anaMta utsarpiNI-avasarpiNI kALaparyaMta vanaspatikAyamAM rahenArI vanaspatine, te janmamAM=vanaspatinA janmamAM, amaranuM sukha=devatAnuM sukha, nathI arthAt amaranA sukhanA kAraNa evA aNuvrata-mahAvratAdino teomAM sadA abhAva hovAne kAraNe devatAI sukhanI prApti nathI; tema acaramAvartamAM te kAraNathI=lokapaMktimAtra phaLavALI dharmakriyAnuM adharmapaNuM hovAthI adhyAtma ghaTatuM ja nathI." (yogabiMdu-93) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 yogalakSaNadvArkiMcikA/zloka-17 "bhavya paNa teukAya jIvone tyAre teukAyanA bhavamAM, je pramANe cAritra nathI= manuSyabhavamAtranI yogyatA nahIM hovAthI, anaMtara bhavamAM manuSyapaNAnI prApti karIne cAritrano saMbhava nathI, e rIte anyadA=acaramAvartamAM, yogano saMbhava nathI." (yogabiMdu-94) 'tti' zabda uddharaNanI samAptimAM che. 17mA bhAvArtha : caramAvartanI bahAranA jIvone praNidhAnAdi AzayamAMthI koI Azaya Avato nathI, eTaluM ja nahIM paNa lakSyane anukULa praNidhAnano alpa aMza paNa Avato nathI. tethI acaramAvartavALA jIvonI kriyAo saMveganA aMzanA sparzathI sarvathA rahita hoya che. joke acaramAvartavALA je bhavya jIvo che, temAM tyAre mokSanI yogyatA rahelI che; topaNa teomAM sahakArIyogyatAno abhAva che, tethI acaramAvartakALamAM temanAmAM yogamArgano saMbhava nathI. jema tRNAdikALamAM tRNamAM ghInI svarUpayogyatA hovA chatAM paNa sahakArIyogyatAno abhAva hovAthI taNAdimAM ghInI prAptino saMbhava nathI, tethI ghInI prApti mATeno prayatna thato nathI; tema acaramAvartavALA jIvomAM sahakArIyogyatAno abhAva hovAthI adhyAtmanI prAptino prayatna thaI zakato nathI; kema ke sahakArIyogyatAnA abhAve upadezAdi sahakArI sAmagrI dvArA paNa teomAM rahela yogamArganuM yogyatva vartamAnamAM adhyAtmane pragaTa karavA mATe asamartha che. sahakArIyogyatA ane svarUpayogyatAnuM svarUpa A pramANe che -- (1) sahakArIyogyatA :- sahakArInA baLathI kAryane abhimukha thavAnI upAdAnakAraNamAM rahelI yogyatA te sahakArIyogyatA che. jema ke caramAvartavALA je jIva mokSe javA mATe yogya che, temane upadezAdi sahakArI sAmagrI maLe to teomAM raheluM mokSagamanayogyatva phaLasanmukha paripAka thavA mAMDe che, tethI teomAM sahakArIyogyatA che. (2) svarUpayogyatA :- vartamAnamAM sahakArI sAmagrInI prApti thAya topaNa je kAryasanmukha thAya tema nathI, te svarUpayogyatA; paraMtu temAM raheluM svarUpa yogyatva bhAvimAM sahakArIyogyatvane pAmaze tyAre sahakArInA baLathI kAryane abhimukha Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNa dvAciMzikA/zloka-17-18 49 pariNamana pAmaze. jema caramAvarta bahAranA jIvone upadezAdi sahakArI sAmagrI maLe topaNa teomAM raheluM svarUpayogyatva phaLane sanmukha paripAka pAmatuM nathI, mATe teomAM svarUpa yogyatva che paNa sahakArIyogyatva nathI; paraMtu teo caramAvartamAM Avaze tyAre temanAmAM raheluM svarUpayogyatva sahakArIyogyatvane pAmaze ane upadezAdi sAmagrInA baLathI phaLasanmukha paripAka pAmaze. ll17nA zloka : navanItAdikalpastaccaramAvarta iSyate / atraiva vimalo bhAvo gopendro'pi yadabhyadhAt / / 18 / / anvayArtha :- te te kAraNathI tRNAdimAM ghI AdinuM yogyapaNuM hovA chatAM paNa tRNAdimAMthI ghIno saMbhava nathI. tema acaramAvartamAM yogano saMbhava nathI te kAraNathI, navanItavi7:=mAkhaNa Adi jevo gharamAvarta =caramAvata rUdhyate icchAya che. atreva=ahIM ja=caramAvartamAM ja, viratno mAvo-vimala bhAva utkaTa mithyAtvamohanIyakarmanI maMdatAthI javya bhavanA tIvra abhiLaMganA abhAvarUpa vimala bhAva thAya che, tya nTije kAraNathI jorendroDapi gamyathA-gopendrae paNa kahyuM che. 18 zlokArca - te kAraNathI mAkhaNa Adi jevo caramAvarta IcchAya che. ahIM ja arthAt caramAvartamAM ja, vimala bhAva thAya che, je kAraNathI gopendrae paNa kahyuM che. ll18II TIkA : navanItAdIti-navanItAdikalpo=ghRtapariNAmanibandhananavanItadadhidugdhAditulyaH, tat tasmAt, caramAvarta iSyate, yogapariNAmanibandhanaM, atraiva-caramAvarta eva vimalo bhAvo bhavAbhiSvagAbhAvAd bhavati / yadgopendro'pi abhyadhAd mavettare 28 . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 yogalakSaNahAviMzikA/bloka-18 TIkArya : navanItAvivalpo .. mammaghAt ma ntareT te kAraNathI tRNAdimAM dhI AdinuM yogyapaNuM hovA chatAM paNa tRNAdimAMthI ghIno saMbhava nathI tema acaramAvartamAM yogano saMbhava nathI te kAraNathI, mAkhaNa Adi jevo ghInA pariNAmanA kAraNabhUta mAkhaNa, dahIM, dUdha Adi tulya yogapariNAmanuM kAraNa evo caramAvarta IcchAya che. ahIM ja caramAvartamAM ja, vimala bhAva thAya che; kema ke bhavanA abhinkaMgano abhAva che=bhavatA kAraNa pratye gADha rAgano abhAva che; je kAraNathI gopendrae paNa bhaMgyuMtarathI vikalpAMtarathI, kahyuM che. ll18|| bhAvArtha :navanIta Adi jevo caramAvartakALa : caramAvartanI bahAranA jIvomAM karmanuM ati jora hovAthI yogamArganI prAraMbhika bhUmikAne anukULa evuM paNa citta pragaTa thatuM nathI, paraMtu jIva caramAvartamAM Ave che tyAre atyaMta viparyAsa AdhAyaka=atyaMta viparyAsa karAvanAra, mithyAtvamohanIya karmanI maMdatA thavAthI kaMIka nirmaLa bhAva thAya che. tethI graMthakAra caramAvartana mAkhaNa Adi tulya kahe che. jema ghInI niSpattimAM mAkhaNa, dahIM ke dUdha kAraNa bane che ane koI samyagu yatna kare to mAkhaNa AdimAMthI ghI thaI zake che, tema caramAvartamAM AvelA jIvamAM mithyAtvanI maMdatA thavAne kAraNe yogamArga niSpanna thAya tevo nirmaLa bhAva hoya che, tethI upadezAdinI sAmagrI maLe to yogamArgano prAdurbhAva thaI zake; jyAre caramAvartanI bahAranA jIvomAM sAmagrIthI paNa yogamArgano prAdurbhAva thAya nahIM, tethI teonI dharmakriyA lokapaMktithI thaI zake, paraMtu mokSanuM kAraNa bane nahIM. ahIM vizeSa e che ke bALaka keDabarIne paNa khAto hoya ane viSTA paNa mukhamAM nAkhato hoya, ane tenI mA viSTAne "chI-chI' kahe tyAre bALaka viSTAnA tyAgane abhimukha kaMIka bhAva thavAthI "A chI che' ema bole che; paraMtu keDabarI choDAvavA mATe "chI-chI' kahe to te sAMbhaLe paNa nahIM, paraMtu Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNahAviMzikAzloka-18-19 pa1 tenI prApti mATe ja jIda rAkhe che. tema je jIvone bhavanI bhogasAmagrI pratye gADha rAga che, teone bhavanI bhogasAmagrI vagaranA mokSa pratye ruci thatI nathI; paraMtu bALakane keDabarIno tyAga dveSano viSaya che, tema bhavanA gADha rAgavALA jIvone mokSa dveSano viSaya bane che. kvacit, mokSa pratye dveSa karavAthI mArA iSTaphaLano vyAghAta thaze tevI zaMkAthI dveSa na paNa kare, paNa te niHsAra lAge che. jema manuSyane viSTA pratye dveSa thAya che, topaNa dveSa karavAthI mane pApabaMdha thaze tevI buddhi thAya to viSTA pratye dveSa na paNa kare, topaNa viSTA ni:sAra jaNAya che, tema bhogasAmagrI vagarano mokSa ni:sAra che, tevI sthira buddhi caramAvartanI bahAranA jIvomAM hoya che. tethI mokSanA kAraNabhUta yogamArgano saMbhava caramAvartanI bahAra thato nathI. vaLI jema bALakane viSTA pratye khAvAnuM valaNa che, chatAM temAM teno keDabarI jevo gADha rAga nahIM hovAthI 'viSTA chI che ema mAnA vacanathI bALaka kaMIka svIkAre che; kema ke bALakane viSTA pratye gADha AkarSaNa nathI; tema caramAvartava jIvo yogIonA upadezAdi sAMbhaLavA dvArA "A saMsAranA bhAvo asAra che ane saMsAranA bhAvothI atIta evo mokSa sAra che' tevuM kaMIka svIkAre che, kAraNa ke caramAvartavartI jIvone bhogasAmagrI pratye gADha AkarSaNa nathI; tethI bhogasAmagrI vagaranA mokSa pratye dveSa thato nathI, ane upadezAdi dvArA vizeSa bodha thAya che tyAre, bhogane saMklezarUpe paNa joI zake che ane bhoganA saMkleza vagaranA mokSane sArarUpe paNa joI zake che. tethI caramAvarta yogaprApti mATe anukULa kALa che. TIkAnA aMtamAM kahyuM ke "bhaMgyuMtarathI gopendrae paNa kahyuM che' - teno bhAva e che ke graMthakAre caramAvartane navanItAdi tulya kahyo, jyAre gopendrae nivRtta adhikAravALA evA caramAvartamAM yogamArganI jijJAsA thAya che, e rUpa vikalpAMtarathI caramAvartane batAvela che. II18II avataraNikA : pUrvagAthAmAM kahyuM ke gopendrae kahyuM che. tethI have gopendrae zuM kahyuM che? te batAve che - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-19 zloka :__ anivRttAdhikArAyAM prakRtau sarvathaiva hi / na puMsastattvamArge'smijijJAsApi pravartate / / 19 / / anvayArtha : sarvathava di=sarvathA ja nivRttAvAra yAM pravRto=ativRtaadhikAravALI prakRti hote chate pusaH=puruSane spinuM tattvamA A tatvamArgamAM yoganA svarUpane kahevA mATe prAraMbha karAyelA evA A tatvamArgamAM, jijJAsAgi= jijJAsA paNa na pravartata pravartatI nathI. II19I zlokArca - sarvathA ja anivRtaadhikAravALI prakRti hote chate, puruSane A tattvamArgamAM arthAt yogane kahevA mATe prAraMbha karAyelA evA A tatvamArgamAM, jijJAsA paNa pravartatI nathI. II19ll nApa' ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke acaramAvartamAM yogamArganI pravRtti to dUra rahI, paraMtu yogamArganI jijJAsA paNa thatI nathI. TIkA : anivRtteti-anivRttaH pratilomazaktyAntaralIno'dhikAraH puruSAbhibhavanarUpo yasyAstasyAM prakRtau, sarvathaiva hi sarvaireva prakAraiH, apunarbandhasthAnasyApyaprAptAvityarthaH, na-naiva puMsaH tattvamArge'smin vaktumupakrAnte, jijJAsApi=jJAtumicchApi, kiM punastadabhyAsa ityapizabdArthaH pravartate-saJjAyate / / 19 / / TIkArca - nivRtta. ..... saMAyate | sarvathA ja=sarva prakAre ja, anivRtaadhikAravALI prakRti hote chate=pratiloma zaktithI aMtarlIna evo puruSaabhibhavanarUpa adhikAra anivRtta che jemAM evI prakRti hote chate arthAt apunabaMdhasthAnanI paNa aprApti hote chate, kahevA mATe prAraMbha karAyelA A tatvamArgamAM puruSane jijJAsA paNa jANavAnI IcchA paNa, Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa3 yogalakSaNahAviMzikA/zloka-19 pravartatI nathI ja-thatI nathI ja, to tenA abhyAsamAM yogamArganA abhyAsamAM, pravRtti kevI rIte thAya ? e prakArano 'mapi' zabdano artha che. ll19I - "mapunarvasthAna ' ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke samyakatva Adi to maLyuM nathI, paraMtu apunabaMdhasthAnanI paNa prApti nathI. bhAvArtha :tattvajijJAsA kyAre ? - sAMkhyadarzana pramANe prakRtimAMthI buddhi, ahaMkAra AdinA kramathI bhAvo nIkaLe che, je anulomazaktithI prakRtinAM kAryo che, ane te kAryo pratilomazaktithI arthAt pAchaLathI pUrva pUrvamAM vizrAMta thAya ane aMte prakRtimAM vilaya thAya, tyAre mokSa thAya che. tethI pAchaLano bhAva pUrvamAM vizrAMta thAya te pratilomazakti che, jemAM puruSathI prakRtino kramasara abhibhava thAya che; ane anAdikALathI prakRtimAMthI kramasara je sarva bhAvo nIkaLe che te anulomazaktithI nIkaLI puruSanI zaktino abhibhava kare che, ane prakRtithI abhibhava pAmelo puruSa tattvAtattvano vicAra paNa karato nathI, paraMtu prakRtine ja anusare che, tethI saMsAranI avicchinna dhArA cAle che. Ama chatAM, puruSano abhibhava karanArI prakRti pratilomazaktithI kaMIka nivartana pAme che tyAre puruSane yogamArganI jijJAsA pragaTe che. tethI gopendra kahe che ke jyAM sudhI pratilomazaktithI sarvathA prakRtino adhikAra puruSa uparathI gayo nathI, tyAM sudhI puruSa A tattvamArgamAM leza paNa jijJAsA karato nathI, to yogamArgano abhyAsa to tene kyAMthI saMbhave ? A avasthA kaI che ? te spaSTa karavA mATe TIkAkAre kahyuM ke apunabaMdhaka sthAnanI sarvathA aprApti e anivRttaadhikAravALI prakRti che. tethI e prApta thayuM ke pharI utkaTa karma na bAMdhe tevA sthAnanI prApti te nivRtta adhikAravALI prakRti che, ane tevA sthAnanI aprApti te anivRtta adhikAravALI prakRti che. 19II Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 yogalakSaNa dvAciMzikA/zloka-20 avataraNikA : pUrva gAthAmAM kahyuM ke AtmA uparathI prakRtino adhikAra sarvathA nivRtta thayo na hoya to puruSane tattvamArgamAM jijJAsA paNa thatI nathI. te vAtane daSTAMtathI spaSTa kare che - zloka : sAdhikAraprakRtimatyAvarte hi niyogataH / pathyeccheva na jijJAsA kSetrarogodaye bhavet / / 20 / / anvayArtha: sathavArapravRtimatAvarte da=sAdhikAra prakRtivALo Avarta hote chate ja= prakRtino AtmA upara adhikAra vartato hoya evo acaramAvartarUpa Avarta hote chate ja nitiH =nakkI kSetra -kSetraroganA udayamAM=sarva roganA AdhArabhUta evI rogavALI avasthAmAM, pathya cheva=pathyanI icchAnI jema nisAsA-tatvamArgane jANavAnI IcchA na ma-thatI nathI. 20nA zlokArtha : sAdhikAra prakRtivALo Avarta hote chate ja nakkI kSetraroganA udayamAM pathyanI IcchAnI jema tatvamArgane jANavAnI jijJAsA thatI nathI. ll20II TIkA : sAdhikAreti-sAdhikArA puruSAbhibhavapravRttA yA prakRtistadvatyAvarte hi, niyogato nizcayataH, jijJAsA-tattvamArgaparijJAnecchA na bhavet, kSetrarogodaya iva pathyecchA / kSetrarogo nAma rogAntarAdhArabhUtaH kuSTAdirogaH, tato yathA pathyApathyadhIviparyAsastathA prakRte'pi / / 20 / / TIkArca - safghaIRI ... prakRoNDapi No sAdhikAra puruSanA abhibhavamAM pravRta evI prakRtivALuM Avarta hote chate ja niyogathI=nakkI, jijJAsA-tatvamArgane jANavAnI IcchA, thatI nathI. kSetraroganA udayamAM pathya IcchAnI jema. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-20 papa kSetraroga eTale zuM ? te spaSTa kare che - kSetraroga eTale rogAntaranA=anya rogonA, AdhArabhUta kuSTAdi roga. tenAthI-kSetrarogathI, je pramANe pathyApathyanI buddhino viparyAsa thAya che, te pramANe prakRtimAM paNa=sAdhikAra prakRtivALA AvartamAM paNa, hitAhitanI buddhino viparyAsa thAya che. 20. bhAvArtha - caramAvartanI bahAra tattvajijJAsAno asaMbhava : anAdikALathI jIva upara prakRtino adhikAra che, tethI karmarUpa prakRti puruSanI zaktino abhibhava kare che ane karmarUpa prakRtithI abhibhUta thayelo puruSa karmaprakRtinI preraNA anusAra sarva pravRtti karIne saMsArane lIlochama rAkhe che. jyAM sudhI puruSa upara prakRtino adhikAra sarvathA pravarte che, arthAt leza paNa prakRtino adhikAra ocho thato nathI, paraMtu sarvathA pravarte che, tyAM sudhI puruSa caramAvartanI bahAra che ane te caramAvarta bahAranI avasthA sAdhikAra prakRtivALI che. te avasthAmAM jIvane tattvamArgane jANavAnI icchA thatI nathI arthAt mArA mATe hitakArI tattva zuM che ? ane te tattvanI prAptino upAya zuM che ? te jANavAnI jijJAsA thatI nathI, paraMtu prakRti je prakAranI preraNA kare te pramANe puruSa pravRtti kare che. jema koIne sarvaroganA AdhArabhUta evo kuSTAdi roga thAya tyAre pathyApathyamAM viparyAsanI buddhi varte che arthAt apathya ja pathya dekhAya che ane pathya apathya dekhAya che, tethI tevA jIvonI apathyasevananI pravRtti rogavRddhinuM kAraNa bane che; tema caramAvarta bahAranA jIvomAM mArA mATe hita zuM che ? ane ahita zuM che ? tenA viSayamAM viparyAsa varte che; tethI potAnA mATe je ahitanI pravRtti che te hitarUpe dekhAya che, ane je hitanI pravRtti che te ahitarUpe dekhAya che. tethI hitarUpa yogamArgane jANavAnI jijJAsA thatI nathI, ane ahitarUpa evA saMsAramArgane khIlavavAmAM ja yatna thAya che; ane AvA jIvo kvacituM dharmaanuSThAna seve topaNa tenuM dharmaanuSThAna saMsAramArgane khIlavavAnuM kAraNa bane te rIte ja teo seve che. 20mAM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-21 avataraNikA : pUrvagAthAmAM batAvyuM ke acaramAvartamAM tattvamArganA viSayamAM jijJAsA thatI nathI. have tatvaviSayaka jijJAsA thAya che tyAre prakRtithI puruSano abhibhava kaMIka dUra thAya che; te batAve che - zloka : puruSAbhibhavaH kazcittasyAmapi hi hIyate / yuktaM tenaitadadhikamupariSTAd bhaNiSyate / / 21 / / anvayArtha : tasthAmapi dikane paNa hote chate jijJAsA paNa hote chate puruSafmava:= puruSano abhibhava sthi=ikaMIka rIte ocho thAya che, tene te kAraNathI pata A gopendrae kahyuM che e, yuvataMtrayukta che. madhazgopendrae kahyuM che e viSayamAM adhika 3pariNaAgaLanI dvAaizikAmAM maNid= kahevAze. ra1II zlokArca - | jijJAsA paNa hote chate, puruSano abhibhava kaMIka ocho thAya che, te kAraNathI Aegopendrae kahyuM che e, yukta che. adhikaarthAt gopendrae kahyuM che e viSayamAM adhika, AgaLanI dvAciMzikAmAM kahevAze. ||1|| 'tathApa' ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke yogamArganI pravRtti hote chate to puruSano abhibhava ocho thAya che, paraMtu jijJAsA hote chate paNa kaMIka puruSano abhibhava ocho thAya che. TIkA : puruSeti-tasyAmapi hi jijJAsAyAmapi hi satyAM, kazcit puruSAbhibhavaH prakRte hIyate (prakRtehIyate) nivartate, na hyekAntenAkSINapApasya vimalo bhAvaH sambhavati, tena etad-gopendroktaM yuktaM, adhikamapariNAmyAtmapakSe tadabhibhavatanivRttyAdyanupapattilakSaNam upariSTAd-agrimadvAtriMzikAyAM bhaNiSyate / / 21 / / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNAviMzikA/zloka-21 pa7 TIkArya : tasthApi . mAdhyate || tacApa dikajijJAsA paNa hote chate, prakRtithI puruSano abhibhava kaMIka tivartana pAme che, ekAMtathI akSINa pApavALAne vimala bhAva na dikanaiva-saMbhavato nathI ja. tena te kAraNathI=jijJAsA hote chate puruSano abhibhava kaMIka ocho thAya che te kAraNathI, A=gopendrae kaheluM, yukta che. apariNAmI AtmapakSamAM teno abhibhava=puruSano abhibhava, ane tenI nivRtti=puruSanA abhibhavatI nivRtti, AdinI anupapatti lakSaNa adhika uparanI AgaLanI dvAaizikAmAM kahevAze. ra1. "travRrcA ahIM 'dri' thI yogamArganI pravRttinuM grahaNa karavuM. noMdha:- TIkAmAM pravRta rIte' nA sthAne pravRttaTIyate' pATha baMdha bese che. bhAvArtha : AtmA uparathI karmanA abhibhavanI kaMIka nyUnatAthI tattvajijJAsA : mAruM hita zuM che ? mAruM ahita zuM che ? e prakAranI jijJAsA koIka nimittane pAmIne caramAvartamAM AvelA jIvane thAya che, ane A prakAranI pAramArthika jijJAsA puruSane thAya che tyAre puruSane abhibhava karanAra prakRtino adhikAra puruSa uparathI kaMIka nivartana pAmyo che; kema ke je jIva uparathI ekAMte viparyAsa AdhAyaka evuM pApa kSaya pAmyuM nathI, te jIvane tattvamArganI jijJAsArUpa vimala bhAva thato nathI arthAt nirmaLa koTIno adhyavasAya thato nathI. tethI e phalita thAya che ke je jIvane saMsAranuM gADha AkarSaNa ghaTyuM che, tene ja "kharekhara ! manuSyabhavane pAmIne Atmahita mATe mAre zuM karavuM joIe ?" e prakAranI yogI Adi pAsethI jANavAnI jijJAsA thAya che. vaLI A jijJAsA mAtra vicAra karIne vizrAMta pAmatI nathI, paraMtu zaktine anurUpa tattva jANavA mATe yatna paNa karAve che, ane yogamArgane jANavAnI pravRtti Adi karAvIne avazya tattvano bodha karAve tevI pAramArthika che. AvI jijJAsA jene thaI che te jIvamAM vartato A nirmaLa bhAva e batAve che ke A jIva uparathI karmaprakRtino adhikAra kaMIka ghaTyo che, tethI saMsAranA ucchedanA bIjabhUta evI A jijJAsA pragaTI che mATe gopendrae Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-21-22 je kahyuM ke sAdhikAra prakRtivALA AvartamAM jijJAsA pragaTa thatI nathI, e vAta sAcI che. phakta gopendra AtmAne apariNAmI mAne che ane apariNAmI AtmapakSamAM prakRtithI puruSano abhibhava ane prakRtithI te puruSanA abhibhavanI nivRtti ghaTe nahIM; arthAt apariNAmI AtmA phUTasthanitya-eka-svabhAvavALo hovAthI temAM puruSano prakRtithI abhibhava ane prakRtithI puruSanA abhibhavanI nivRttirUpa pariNAmAMtara ghaTI zake nahIM. te vAta AgaLanI dvAtriMzikAmAM graMthakAra batAvaze. II21I avataraNikA : zloka-9mAM kahyuM ke praNidhAnAdino abhAva hovAthI lokapaMktithI karAyelI kriyA ke anAbhogathI karAyelI kriyA mokSanuM kAraNa nathI, tethI mokSanuM kAraNa praNidhAnAdi bhAva che; ane zloka-1mAM yoganA lakSaNamAM kahela ke 'mulya hetuvyApAratA' e yoganuM lakSaNa che. tyAM mukhya hetuthI praNidhAnAdi bhAvatuM grahaNa kema thAya che ? ane kriyAnuM grahaNa kema thAya che ? te spaSTa karavA arthe kahe che zloka H bhAvasya mukhyahetutvaM tena mokSe vyavasthitam / tasyaiva caramAvarte kriyAyA api yogataH / / 22 / / anvayArtha : tena=te kAraNathI=zrloka-9mAM batAvela ke praNidhAnAdi Azaya vagaranI eka paNa kriyA suMdara nathI te kAraNathI, mokSe=mokSamAM mAvasya=bhAvanuM muddatRtva=mukhyahetupaNuM vyavasthitam=vyavasthita che. tasyeva yotaH-tenA ja yogathI=bhAvanA ja yogathI, paramAvarte-caramAvartamAM yiAvA pi=kriyAnuM paNa=kriyAnuM paNa mukhyahetupaNuM vyavasthita che. / / 22 / / zlokArtha : te kAraNathI mokSamAM bhAvanuM mukhyahetupaNuM vyavasthita che. tenA ja yogathI caramAvartamAM kriyAnuM paNa mukhyahetupaNuM vyavasthita che. / / 22 / / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa9 yogalakSaNadvAtrizikA/bloka-22 TIkA :__ bhAvasyeti-tena bhAvasya antaHpariNAmasya, mokSe mukhyahetutvaM vyavasthitaM, tena sa eva yoga ityuktaM bhavati, tasyaiva yogatazcaramAvarte kriyAyA api mokSe mukhyahetutvaM, atastasyA api yogatvamiti / / 22 / / TIkArya : tena mAvI ... yogatvamiti | te kAraNathI zloka-9mAM batAvela ke praNidhAnAdi Azaya vagaranI eka paNa kriyA suMdara nathI te kAraNathI, bhAvanuM aMtaHpariNAmanuM praNidhAnAdi AzayanuM, mokSamAM mukhya hetupaNuM vyavasthita che. tenAthI=bhAvanuM mokSamAM mukhyahetupaNuM che tenAthI, te jas bhAva ja, yoga che, e pramANe kahevAyeluM thAya che. tenA ja bhAvanA ja, yogathI caramAvartamAM kriyAnuM paNa mokSamAM mukhya hetupaNuM che. AthI tenuM paNa=kriyAnuM paNa, yogapaNuM che. 'ti' zabda TIkAnI samApti mATe che. 22aaaa. bhAvArtha :mokSa pratye bhAva mukhya hetu ane bhAvanA yogathI kriyA paNa mukhya hetu - zloka-9mAM sthApana karyuM ke praNidhAnAdi pAMca AzayamAMthI koIpaNa Azaya te bhAva che ane te bhAva vinAnI kriyA mokSanuM kAraNa nathI. tenAthI e phalita thayuM ke mokSaprApti pratye bhAva mukhya hetu che, kriyA mukhya hetu nathI; kema ke jo bhAva na hoya to kriyAmAtrathI mokSarUpa kArya thatuM nathI. Azaya e che ke prathama zlokamAM yoganuM lakSaNa karela ke - tanuSyadetuvyApAratA', tyAM tat' zabdathI mokSanuM grahaNa thAya che ane mokSano mukhya hetu bhAva che, ane te bhAva lakSyane anurUpa vyApAravALo hoya tyAre te bhAvamAM taskUdhyatvavyApAratA' che, mATe te bhAva yoga che. AnAthI e phalita thAya ke mokSane anukULa evo bhAva jIvamAM pragaTe ane te bhAva jyAre uttara-uttara bhAvane pragaTa karato hoya, tyAre te bhAva lakSyane anurUpa vyApAravALo che, ane te lakSyane anurUpa vyApAravALo bhAva yoga che; Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ go yogalakSaNahAtrizikA/zloka-22-23 paraMtu mokSane anukULa pragaTa thayelo bhAva paNa vyApAravALo na hoya, tyAre yoga banato nathI. A rIte nizcayanayanI dRSTithI bhAvane mokSa pratye mukhya hetu sthApana karyA pachI vyavahAranayanI dRSTithI mokSane anukULa karAtI dharmakriyAmAM yoganuM lakSaNa kaI rIte ghaTe ? te batAvavA mATe kahe che - bhAvanA ja yogathI=praNidhAnAdi AzayanA ja yogathI, caramAvartamAM karAtI kriyAnuM paNa mokSanuM mukhyahetupaNuM che, AthI kriyAnuM paNa yogapaNuM che. AnAthI e prApta thayuM ke kriyAo praNidhAnAdi AzayarU5 bhAvapUrvaka karAtI hoya tyAre te bhAvanA yogane kAraNe te dharmAnuSThAnanI kriyAone paNa mokSanuM kAraNa vyavahAranaya svIkAre che. vastuta: bhAvapUrvaka kriyAo karAya che tyAre, te kriyAo pUrvanA bhAvanI vRddhimAM nimitta kAraNa che. tethI kriyAne avalaMbIne pragaTa thayelo bhAva arthAt A kriyA dvArA mAre samyaka rIte uttara uttaranA bhAvane pragaTa karavo che" e prakArano praNidhAnAdi rUpa bhAva kriyAkALamAM uttarabhAvarUpe pariNamana pAme che. tethI bhAvane vyApArarUpe karavAmAM kriyA nimittakAraNa che, topaNa vyavahAranaya kriyAne pradhAna kahe che, tethI kahe che ke bhAvapUrvakanI kriyA mokSanuM kAraNa che. razA avataraNikA : pUrvagAthA-22mAM sthApana karyuM ke mokSanA kAraNarUpe saMmata evI vyavahAranayanI kriyA paNa bhAvanA yogathI ja mokSano hetu bane che. te kathanane dAMtathI spaSTa kare che - zloka : rasAnuvedhAttAmrasya hematvaM jAyate yathA / kriyAyA api samyaktvaM tathA bhAvAnuvedhataH / / 23 / / anvayArtha : yathA=jema rasAnudA rasAtuvedhathI tAmrastha tAMbAnuM devaM suvarNapaNuM nAvate thAya che tathA tema kriyAthI pitrakriyAnuM paNa mAvAnuve ta=bhAvanA atuvedhathI sarva=mokSasaMpAdananI zaktirUpa samyaphapaNuM thAya che. rA. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 yogalakSaNadvAaizikA/bloka-23 zlokArya : jema rasAnuvedhathI tAMbAnuM suvarNapaNuM thAya che, tema kriyAnuM paNa bhAvanA anvedhathI mokSasaMpAdananI zaktirUpa samyapaNuM thAya che. ra3ll TIkA - rasAnuvedhAditi-tAmrasya rasAnuvedhAt-siddharasasamparkAt, yathA hematvaM jAyate, tathA kriyAyA api bhAvAnuvedhataH samyaktvaM mokSasampAdanazaktirUpam / / 23 / / TIkArca - tArA ...... mokSamyAnazattarUpam II rasanA anuvedhathI siddharasatA saMparkathI, tAMbAnuM jema suvarNapaNuM thAya che, tema bhAvatA atuvedhathI kriyAnuM paNa mokSasaMpAdanazaktirUpa samyaphapaNuM thAya che. 23 bhAvArtha siddharasanA pudgalomAM evA prakAranI zaktivizeSa che ke tAMbAnA pudgala upara siddharasane nAMkhavAmAM Ave to tAMbAnA pudgalo suvarNarUpe pariNamana pAme che. tema praNidhAnAdi AzayarUpa bhAvamAM evI adbhuta zakti che ke mana, vacana ane kAyAnI pravRttirUpa karAtAM dharmaanuSThAno praNidhAnAdi AzayathI anuviddha bane to mokSasaMpAdananI zaktivALA bane che. Azaya e che ke lakSyanuM praNidhAna karIne sAdhaka kriyAmAM yatna kare che tyAre, lakSyane niSpanna karavA mATe karAyelA praNidhAnarUpa AzayathI te kriyAo lakSyanI niSpattinA kAraNabhUta evA bhAvone ullasita kare che. jema koI zrAvaka vicAre ke 'dravyastava e bhAvastavanuM kAraNa che, mATe huM dravyastava e rIte karuM ke jethI bhAvastavarUpa saMyama mArAmAM pragaTe.' A prakAranuM praNidhAna karIne, lokottama puruSanuM svarUpa upasthita karIne, temanA bhAvothI potAnuM citta raMjita thAya te rIte upayukta thaIne bhagavAnanI pUjAnI kriyA karato hoya, to te kriyAkALamAM tenA cittamAM ullasita thato bhagavAnanA bahumAnano bhAva saMyamane anukULa zaktisaMcaya kare che, ane prakarSane pAme to tatkALa saMyamanA pariNAma pragaTe che, ane atizayita thAya to vItarAgatAnuM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-23-24 paNa kAraNa bane che, kema ke vItarAganI pUjAmAM tanmaya thayelo jIva potAnAmAM rahelA vItarAgabhAvano AvirbhAva kare che. A rIte praNidhAnapUrvakanI karAyelI kriyAmAM mokSasaMpAdananI zaktirUpa samyapaNuM pragaTa thAya che. ll23 avataraNikA : bhAvanA yogathI kriyAne paNa yogapaNuM prApta thAya che, te vAta yuktithI ane saugatanI mAnyatA dvArA puSTa kare che - zloka :___ bhAvasAtmye'ta evAsyA bhaGge'pi vyaktamanvayaH / suvarNaghaTatulyAM tAM bruvate saugatA api / / 24 / / anvayArtha : mata =AthI ja=bhAvanA saMbaMdhathI karAyelI kriyA mokSanuM kAraNa bane che AthI ja, mA=kriyAnuM mAvasAntha bhAvanI sAthe sAmyapaNuM hote chate bhAvanI sAthe kriyAnI ekatA hote chate vyavarta pragaTa moDapika bhaMgamAM paNa tevA prakAranA kaSAyanA udayathI anuSThAnanA bhaMgamAM paNa, 3manvaya:=avaya che. (AthI ja) sItA pa= saugato paNa bauddho paNa, tAM tene=bhAvazuddhakriyAne suvaghaTatunyAM=suvarNaghaTatulya vRvate kahe che. arajI zlokArtha : AthI ja, AnuM kriyAnuM, bhAvanI sAthe sAmyapaNuM hote chate pragaTa bhaMgamAM paNa anvaya che. (AthI ja) boddho paNa tene suvarNaghaTatulya kahe che. ll24ll TIkA : bhAveti-ata eva asyAH kriyAyA bhAvasAtmye svajananazaktyA bhAvavyAptilakSaNe sati, bhaGge'pi tathAvidhakaSAyodayAnnAze'pi, vyaktaM prakaTaM, anvayo= bhAvAnuvRttilakSaNaH, tadvyaktyabhAve'pi tacchaktyanapagamAt, ata eva tAM bhAvazuddhAM kriyAM saugatA api suvarNaghaTatulyAM bruvate, yathA hi suvarNaghaTo bhidyamAno'pi Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-24 na svarNAnubandhaM muJcati evaM zubhakriyA tathAvidhakaSAyodayAd bhagnApi zubhaphalaiveti / tadidamuktaM - "bhAvavRddhirato'vazyaM sAnubandhaM zubhodayam / TyataDAdyatatsavaghaTasannamam" (yo viznola-rUka2) rUti sAra4pa TIkArya : gata vAstha: .... ghaTasannimam" ti che. AthI ja bhAvanA saMbaMdhathI karAyelI kriyA mokSanuM kAraNa bane che AthI ja, kriyAnuM bhAvasAbhya hote chata=svajananazaktithI arthAt mokSane utpanna karavAnI zaktithI, bhAva sAthe vyAptirUpa bhAvasAmya hote chate, vyakta pragaTa, bhaMgamAM paNa tathAvidha kaSAyanA udayathI zubha anuSThAnanA bhaMgamAM paNa, avaya che=bhAvanI anuvRtti svarUpa avaya che; kema ke tavyaktinA abhAvamAM paNa kriyAkALamAM vartatA bhAvarUpa vyaktinA abhAvamAM paNa, tanzaktino anapagama che kriyAkALamAM vartatA mokSane anukULa evA bhAvanI zaktino anapagama che arthAt saMyamanI kriyA ane saMyamanI pariNatirUpa bhAvanA abhAvamAM paNa cAritranI pariNatirUpa bhAvanI zakti gaI nathI. AthI ja=kriyAnA abhAve kriyAkALamAM vartatA bhAvano bhaMga hovA chatAM avaya che AthI ja, bhAvazuddha evI kriyAne sIgato paNa=bauddhadarzanavALA paNa, suvarNaghaTatulya kahe che. A kathanane 'yathA di' thI yuktipUrvaka spaSTa kare che -- je pramANe bhaMgAto paNa suvarNaghaTa suvarNanA anubaMdhane suvarNanA pravAhane, choDato nathI, e rIte zubha kriyA tathAvidha kaSAyanA udayathI bhagna thayelI paNa zubha phaLavALI ja che kriyAkALamAM vartatA zubhabhAvanI anuvRttivALI ja che. "ti' zabda 'Athadi' thI kahela kathananI samAptimAM che. 'tavimukta' te mULa zlokamAM kahyuM ke, A kahevAyuM che=yogabiMdu zloka-351mAM kahevAyuM che. "AnAthI=satsayopazamathI, bhAvavRddhi avazya thAya che. anya vaDe paNa= baudarzanavALA vaDe paNa, A zubha anuSThAna. suvarNaghaTa jevuM sAnubaMdha zubhodayavALuM kahevAyuM che." (yogabiMdu zloka-351) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-24 ta' zabda uddharaNanI samApti sUcaka che. rajA maDa'= tavadhavAviyAtrAzaST' ahIM '3pa' thI e kahevuM che ke saMyamanI ArAdhanA karanArA sAdhuo eka anuSThAna sevyA pachI anya anuSThAna seve che tyAre, tathAvidha kaSAyanA udayathI kriyAno bhaMga na hoya tyAre to bhAvanI anuvRtti che; paraMtu jyAre sAdhu kALadharma pAmI devabhavamAM utpanna thAya che, tyAre tevA prakAranA aviratipAdaka kaSAyanA udayathI kriyAnA nAza thavA chatAM paNa pUrvabhavamAM saMyamanuM sevana karatAM je saMyamanA saMskArorUpa bhAvo AdhAna thayA hatA, tenI anuvRtti rahe che. 'sItA pa' - ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke jaino to kahe che, paraMtu bauddho paNa kahe che. A tathyava7mavepa' - ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke saMyama grahaNa karIne saMyamajIvananAM anuSThAnonuM sevana karAya che tyAre saMyamanA pariNAmarUpa vyaktino abhAva nathI, tyAre to saMyamanI zaktino anapagama che; paraMtu saMyama pALIne kALadharma pAmI, devalokamAM utpanna thAya che tyAre paNa sAdhunA jIvarUpa devamAM tyAM aviratinA udayane kAraNe saMyamanuM anuSThAna nahIM hovAthI saMyamanA pariNAmarUpa bhAvanI abhivyaktino abhAva hovA chatAM paNa, pUrvabhavamAM saMyamanuM pAlana karIne pADelA saMskArarUpa saMyamanI zaktino anapagama che, arthAt saMyamanA saMskAro devabhavamAM paNa surakSita rahe che. fmadhamAno pi' - ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke suvarNaghaTa bhedA na hoya tyAre to suvarNanA anubaMdhane-pravAhane, choDato nathI arthAt suvarNarUpe avasthita che, paraMtu bhedAto hoya topaNa suvarNanA anubaMdhane choDato nathI. 'manapa' - ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke kaSAyono udaya nahi hovAthI zubhakriyA bhagna nathI arthAt saMyama jIvanamAM sAdhu eka kriyA pUrNa karyA pachI anya ucita kriyA kare che tyAre, tathAvidha kaSAyano udaya nahi hovAthI te kriyA bhagna nathI, tyAre to te kriyA zubhaphaLavALI che; paraMtu devabhavamAM tathAvidha aviratipAdaka kaSAyanA udayathI saMyamanI kriyA bhagna thAya che tyAre paNa te zubha phaLavALI che. 3 pa' uddharaNanA A 'pa' zabdathI e kahevuM che ke jeno to kahe ja che ke zubha anuSThAna suvarNaghaTa jevuM sAnubaMdha zubhodayavALuM che, paraMtu baddhA paNa kahe che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-24 bhAvArtha: phaLaniSpatti pratye bhAva ane kriyAnuM sthAna : pUrvamAM kahyuM ke ca2mAvartamAM bhAvanA yogathI ja kriyAnuM yogapaNuM che. tethI e phalita thAya ke mokSanI kAraNIbhUta evI kriyA sAthe bhAvanI niyata vyApti che arthAt jyAM jyAM mokSanI kAraNIbhUta kriyA hoya tyAM tyAM avazya praNidhAnAdi AzayarUpa bhAva hoya ja, ane A kriyA mokSanuM kAraNa to ja bane ke koI tevA saMyogamAM kriyAno nAza thAya topaNa te kriyAkALamAM thayelA bhAvano nAza na thAya, ane jo bhAvano paNa nAza thaI jAya to te kriyA mokSanuM kAraNa banI zake nahIM; kema ke kriyA ane bhAva baMneno nAza thaI jAya to AgaLanA yoganA prAraMbhanuM kAraNa evo bhAva paNa nathI ane kriyA paNa nathI, to pUrvanI kriyA mokSaphaLavALI che tema kahI zakAya nahIM. tethI devabhavane kAraNe tevA prakAranA kaSAyanA udayathI=aviratiApAdaka kaSAyanA udayathI, saMyamanI kriyAno bhaMga thAya topaNa saMyamanA pAlana daramyAna thayelA bhAvanI anuvRtti hoya ja che. upa jema ke koI sAdhu apramAdabhAvathI saMyamanI kriyA karatA hoya tyAre kriyAkALamAM vartatA saMyamanA bhAvo AtmA upara saMskArarUpe avasthita rahe che, ane te sAdhu eka kriyA pUrNa karyA pachI bIjI ucita kriyAmAM pravRtti kare che tyAre te sAdhunI bIjI kriyA paNa pUrvanI saMyamanI kriyAthI thayelA ucita kriyA karavAnA saMskArone atizayita kare che. tethI saMyamanI dareka kriyA ucita pravRtti karavArUpa samabhAvanA saMskAra AtmAmAM AdhAna kare che, ane jo sAmAyikano pariNAma A rIte prakarSane pAme to te sAdhune kevaLajJAna thAya; paNa jo te sAdhune te bhavamAM kevaLajJAna na thAya to kALadharma pAmI avazya devabhavamAM utpanna thAya che, ane devabhavamAM aviratiApAdaka kaSAyanA udayane kAraNe saMyamanA anuSThAnano bhaMga thAya che, topaNa pUrvabhavanA saMyama daramyAna AtmA upara pADelA saMyamanA saMskArarUpa bhAvanI anuvRtti devabhavamAM paNa avasthita rahe che; kema ke devabhavamAM saMyamanA pariNAmarUpa bhAvanI abhivyaktino abhAva hovA chatAM paNa saMyamanA paDelA saMskAronI zakti rahelI che, tethI devabhavamAM paNa saMyamano baddharAga atyaMta vRddhivALo thAya che, jethI pUrvabhavamAM sevAyelA saMyamanA saMskAro nAza Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 yogalakSaNahAviMzikA/bloka-24-25 to pAmatA nathI, paraMtu anuvRttirUpe devabhavamAM paNa sAthe ja rahe che. tethI saMyamI pratye bahumAnabhAva jIvaMta rahevAthI te sAdhu devabhavamAM saMyamInI ucita bhakti karIne potAnA AtmAmAM rahelA saMyamanA saMskArone puSTa kare che ane te puSTa thayelA saMskAro janmAMtaramAM pUrvanA saMyama karatAM paNa zreSTha koTInA saMyamanI prApti karAve che. AnAthI e phalita thAya ke bhAvapUrvakanI karAyelI saMyamanI kriyA devabhavamAM aprApta che topaNa pUrvabhavamAM sevAyelA saMyamanA saMskAro surakSita che, ane te saMskAro AgaLanI sAdhanAmAM upayogI bane che. AthI zubha kriyA suvarNaghaTa sadaza che, tema boddho paNa kahe che. jema suvarNano ghaTa tUTavA chatAM paNa suvarNapaNuM choDato nathI, tema sAdhupaNAmAM pALela saMyamanI kriyAno nAza thavA chatAM paNa saMyamanA paDelA saMskArorUpa suvarNabhAva AtmAmAMthI jato nathI. 24 avataraNikA : gAthA-22nA pUrvArdhamAM batAvyuM ke mokSaprAptimAM praNidhAnAdi bhAvanuM mukhya hetupaNuM che ane uttarArdhamAM batAvyuM ke te bhAvatA yogathI ja kriyAnuM mukhya hetupaNuM che. tyAra pachI gAthA-23mAM dAMtathI spaSTa karyuM ke bhAvanA yogathI kriyA mokSanuM kAraNa bane che ane gAthA-24mAM yuktithI batAvyuM ke bhAvanI sAthe kriyAnuM sAmya che, tethI kriyAnA bhaMgamAM paNa bhAva jIva sAthe avita rahe che. have kriyAthI bhAvavRddhi kaI rIte thAya che te dAnathI batAve che - zloka :zirodakasamo bhAvaH kriyA ca khananopamA / bhAvapUrvAdanuSThAnAd bhAvavRddhirato dhruvA / / 25 / / anvayArtha : ziroma=zirAnA jaLa jevo-pANInI zera arthAt saravANI jevo, bhAva:=bhAva che gunanopama =ane khanananA jevI kUvo khodavAnA jevI, ziyA=kriyA che. gata =AthI bhAvapUrvAvanuSThAnAtbhAvapUrvakanA anuSThAnathI mAvavRddhiH =bhAvavRddhi dhruva=nakkI che. rapA. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-25 zlokArtha : zirAjaLa jevo bhAva che ane khanananA jevI arthAt kUvo khodavAnA jevI kriyA che. AthI bhAvapUrvakanA anuSThAnathI bhAvavRddhi dhruva che= nakkI che. 1125|| TIkA H zireti - zirodakasama: - tathAvidhakUpe sahajapravRttazirAjalatulyo bhAvaH kriyA ca khananopamA = zirAzrayakUpAdikhananasadRzI, ataH bhAvapUrvAdanuSThAnAd, bhAvavRddhirbhuvA, jalavRddhI kUpakhananasyeva bhAvavRddhI kriyAyA hetutvAd, bhAvasya dalatve'pi bahudalamelanarUpAyA vRddhestadanvayavyatirekAnuvidhAnAt / / 25 / / TIkArtha H zirodakasama: vRddhestavandrayavyatireAnuvidhAnAt / / tevA prakAranA kUpamAM= jenAthI potAne iSTa evA jaLanI vRddhinI prApti thAya tevA prakAranA kUvAne khodavAmAM, zirAjaLa jevo bhAva che=sahaja pravRtta zirAnA jaLa jevo bhAva che arthAt je zirAmAM pANI sahaja rIte AvatuM hoya tevI zirAmAM rahelA jaLatulya bhAva che, ane kriyA khanana upamAvALI che=zirAnA AzrayavALA kUvAditA khodavA saddeza kriyA che. AthI=zirAjaLa jevo bhAva che ane zirAnA AzrayavALA kUvAne khodavA jevI kriyA che AthI, bhAvapUrvakanA anuSThAnathI bhAvavRddhi dhruva che=nakkI che; kema ke jaLavRddhimAM kUvAnA khodavAnI jema bhAvavRddhimAM kriyAnuM hetupaNuM che. kaI rIte bhAvanI vRddhimAM kriyAnuM hetupaNuM che, temAM hetu kahe che 67 bhAvanuM dalapaNuM hote chate paNa=bhAvanuM mokSa pratye upAdAnakAraNapaNuM hote chate paNa, bahudalamelanarUpa vRddhinuM=mokSane anukULa ghaNA bhAvatA saMcayarUpa vRddhinuM, tenI sAthe=kriyAnI sAthe, anvaya-vyatirekathI anuvidhAna che=anusaraNa che. 25aa Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 bhAvArtha : yogalakSaNadvAtriMzikA/bloka-25 mokSanA kAraNIbhUta bhAva sAthe kriyA anvayatirekarUpe nimitta kAraNa H je kUvAmAM sahaja rIte zirAnuM jaLa AvyA karatuM hoya tevA kUvAmAM vartatA zirAjaLa jevo bhAva che, te bhAva mokSanuM kAraNa che, ane zirAnA AzrayavALA kUvAne khodavA jevI kriyA che. tethI e prApta thAya ke je sthAnamAM tevI zirAo hoya ke jemAMthI satata pANI Ave tema hoya, tevA sthAne kUvo khodavAmAM Ave to nakkI pANInI vRddhi thayA kare. tenI jema je sAdhaka praNidhAnAdi AzayapUrvaka apramAdabhAvathI kriyA kare to te kriyAthI bhAvanI vRddhi avazya thAya; kema ke zirA jevo praNidhAnAdi AzayarUpa bhAva che ane kUvo khodavAnI kriyA jevI A anuSThAnanI kriyAo che. tethI jema kUvo khodavAthI zirAmAM raheluM pANI vRddhi pAme che, tema praNidhAnapUrvaka anuSThAna karavAmAM Ave tyAre praNidhAnAdikALamAM thayelo bhAva anuSThAnanA sevanakALamAM vRddhivALo thAya che. tenAthI e phalita thAya ke jaLavRddhimAM jema kUvo khodavAnI kriyA kAraNa che, tema praNidhAnAdi AzayarUpa bhAvanI vRddhimAM praNidhAnapUrvaka karAtI kriyA kAraNa che. tethI e prApta thAya ke mokSa pratye bhAva upAdAnakAraNa che, topaNa upAdAnakAraNarUpa bhAvanI vRddhimAM kriyA anvayavyatirekavALI che arthAt jyAM jyAM praNidhAnasahita kriyA ka2vAmAM Ave che, tyAM tyAM avazya bhAvanI vRddhi thAya che, ane jyAM jyAM bhAvanI vRddhi nathI tyAM tyAM praNidhAnapUrvaka kriyA nathI. jema koI jIve praNidhAna karyuM ke "A lokottama puruSanI bhakti karIne huM saMyamanA kaMDakonI zaktino saMcaya karuM.' AvA prakArano praNidhAnarUpa Azaya pragaTyA pachI jo koika kAraNe te jIva te lokottama puruSanI bhaktinI kriyA na karI zake to te bhAvanI vRddhi thAya nahIM, ane tevuM praNidhAna karyA pachI te praNidhAnane anurUpa lokottama puruSanI bhaktimAM yatna kare to avazya pUrvanA bhAva karatAM kriyAkALamAM bhAvano atizaya thAya che. tethI mokSa pratye upAdAnakAraNa evA bhAvanI vRddhimAM kriyA kAraNa che, e artha phalita thAya che. II25 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 yogalakSaNa dvAciMzikAzloka-26 avataraNikA : bhAvapUrvaka karAtI kriyAmAM bhAvanuM sthAna zuM che? ane kriyAnuM sthAna zuM che? te vAta pUrvazlokamAM daSTAMtathI batAvI. have bhAvapUrvakanI kriyA ane bhAva vinAnI kriyA te baMnemAM zuM bheda che ? te batAvavA mATe kahe che - athavA gAthA-22nA uttarArdhamAM kahela ke bhAvanA ja yogathI kriyA paNa mokSamAM mukhya kAraNa che. have te spaSTa karavA mATe bhAva vinAnI kriyA ane bhAvavALI kriyA te baMnemAM zuM bheda che ? te spaSTa kare che - zloka : maNDUkacUrNasadRzaH klezadhvaMsaH kriyAkRtaH / tadbhasmasadRzastu syAd bhAvapUrvakriyAkRtaH / / 26 / / anvayArtha:ziyAvRtti =kriyAthI karAyela vozaa =rAgAdino parikSaya majUcUrNa za=deDakAnA cUrNa sadaza che, tuvaLI mAvapUrvayiAta=bhAvapUrvakanI kriyAthI karAyela phlezadhvaMsa tadmaznaraza: sthAtenI bhasma sadaza che deDakAnI bhasma sadaza che. 26 zlokArca - kriyAthI karAyela klezadhvaMsa deDakAnA cUrNa sadaza che, vaLI bhAvapUrvakanI kriyAthI karAyela klezadhvasa tenI bhasma sadeza che. llrakA TIkA : bhaNDUketi-kriyAkRtaH kevalakriyAjanitaH, klezadhvaMsaH rAgAdiparikSayaH, maNDUkacUrNasadRzaH, punarutpattizaktyanvitatvAt / bhAvapUrvakriyAkRtastu tadbhasmasadRzaH maNDUkabhasmasadRzaH syAt, punarutpattizaktyabhAvAt / evaM ca klezadhvaMsavizeSajanakaH zaktivizeSa eva kriyAyAM bhAvavRddhyanukUla iti phalitam / / 26 / / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-26 TIkArya : kriyAtaH .. ti nitam II kriyAthI karAyela phakta kriyAthI utpanna thayela, klezadhvasa-rAgAdi parikSaya, deDakAnA cUrNa jevo che; kema ke pharI rAgAdinI utpatti karAvI zake tevI zaktithI yukta che. vaLI bhAvapUrvakanI kriyAthI karAyela (klezadhvasa) tenI bhasma deDakAnI bhasma, jevo che; kema ke pharI utpattizaktino abhAva che arthAt kriyAkALamAM praNidhAna AzayapUrvaka yatna hovAthI te kriyAthI je kaMI klezanAza thAya che, te klezakAza saMpUrNa klezakAza sAthe ekavAkyatAthI joDAyelo hovAthI pharI te klezanI utpatti karI zake tevI zakti vagarano che; ane A rIte=bhAvapUrvakanI kriyAthI karAyelo klezadhvaMsa maMDuka bhamatulya che e rIte, klezanA=rAgAdi klezanA, dhvaMsavizeSanI pharI rAgAdi utpanna na thAya tevA baMsavizeSanI, janaka evI zaktivizeSa ja kriyAmAM bhAvavRddhine anukULa che arthAt pUrvazlokamAM kahyuM ke bhAvavRddhimAM kriyA hetu che, te bhAvavRddhimAM zaktivizeSavALI ja kriyA hetu che, anya nahIM, e phalita thayuM. 26 bhAvArtha :bhAvapUrvakanI kriyA ane bhAvarahita kriyA vacceno bheda - koI jIva praNidhAnAdi Azaya vinAnI kriyA karato hoya ane te kriyAkALamAM rAgAdino upayoga vartato na hoya to je rAgAdino parikSaya che, te rAgAdino kSaya deDakAnAM cUrNa jevo che arthAt jema deDakAM marI gayA pachI tenAM kalevaronuM cUrNa paDeluM hoya temAM kaMI deDakAMnA jIvo hotA nathI, paraMtu varasAdanuM pANI paDe eTale te nimittane pAmIne te cUrNamAMthI pharI deDakAM utpanna thAya che, tema praNidhAnAdi Azaya vagaranI kriyAthI rAgAdino parikSaya thAya topaNa nimitta maLatAM pharI te rAgAdi bhAvo utpanna thAya, tevI zakti temAM varte che. jema koI sAdhaka "mAre aNAhArIbhAva pragaTa karavo che" tevA saMkalpa vinA mAtra tapa karato hoya, tyAre tapanI pravRtti samaye AhArAdinI pravRtti nahIM hovAthI AhArAdiviSayaka rAgAdi bhAvo pravartatA nathI, topaNa tapa pachI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 yogalakSaNadvAciMzikA/bloka-26 AhArAdinI pravRtti kare che tyAre pharI te AhArAdiviSayaka bhAvo phuraNa thAya che. tethI praNidhAnAdi Azaya vagaranI te kriyAthI thayela rAgAdino parikSaya deDakAnA cUrNa jevo che. jyAre koI anya sAdhaka praNidhAnAdi AzayapUrvaka tapa karato hoya arthAt "jIvano AhAra karavAno svabhAva nathI, vastuta: teno aNAhArI svabhAva che, ane mAre aNAhArI svabhAvane pragaTa karavA mATe AhAranI vRttino uccheda karavo che. tethI AhArasaMjJAthI para thaI tapa karavA dvArA huM paNa mArA AtmAnA aNAhArIbhAvane pragaTa karuM." AvA prakAranA aNAhArIbhAvane pragaTa karavAnA praNidhAnathI tene anurUpa tapamAM yatna karato hoya, to tapanI kriyA daramyAna je rAgAdino parikSaya thAya che te deDakAMnI bhasma jevo che arthAt bhasmabhUta thayela deDakAMnA kalevaromAMthI pharI varasAdarUpa nimitta sAmagrI prApta thavA chatAM paNa kyAreya navAM deDakAM utpanna thaI zakatAM nathI, tema aNAhArIbhAvanA praNidhAnapUrvaka tapamAM karAyela yatnathI AhArasaMjJAno te rIte parikSaya thAya che ke jethI uttaramAM bhogAdikALamAM paNa te prakAranA pUrva jevA rAgAdi phuraNa thatA nathI. tethI praNidhAnapUrvaka karAyelI tapanI kriyAthI rAgAdino parikSaya uttarottara vRddhi pAmIne vItarAgatArUpa phaLamAM paryavasAna pAmanAra che. AnAthI zuM phalita thayuM ? te TIkAmAM spaSTa kare che -- praNidhAnaAzayapUrvakanI kriyAthI thayelo klezadhvasa te dhvasavizeSa che ane te dhvasavizeSanI janaka evI zaktivizeSa te kriyAmAM che, ane te kriyAmAM rahelI zaktivizeSa bhAvavRddhine anukULa che. Azaya e che ke praNidhAnAdi Azaya vagaranI kriyAthI je klezadhvaMsa thAya che, te klezadhvasa sAmAnya che; ane praNidhAnaAzayapUrvakanI kriyAthI je phlezadhvasa thAya che te dhvasavizeSa che. Avo je klezadhvaMsa thayo che te kleza pharI utpanna thato nathI, ane AvA dhvasavizeSanI janaka evI praNidhAnAdi AzayarUpa zaktivizeSa te kriyAmAM che, ane te kriyAmAM rahelI A zaktivizeSa bhAvavRddhinuM kAraNa che. ||rakA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-27 avataraNikA :tathA 2 - avataraNikArya : ane te rIte - bhAvArtha : pUrva zlokamAM kahyuM ke praNidhAnAdi AzayarUpa zaktivizeSathI karAyelI kriyAmAM deDakAMnI bhasma jevo klezadhvaMsa thAya che. tethI e phalita thAya ke je kriyAmAM deDakAMnA cUrNa jevo klezadhvaMsa thAya che te kriyAmAM zaktivizeSa nathI, paraMtu je kriyAmAM deDakAMnI bhasmasadaza klezadhvaMsa thAya che te kriyAmAM zaktivizeSa che; ane te zaktivizeSa ja bhAvavRddhine anukULa che; ane te rIte zuM prApta thAya che, te 'tathA va' thI kahe che - bloka :vicitrabhAvadvArA tat kriyA hetuH zivaM prati / asyA vyaJjakatApyeSA parA jJAnanayocitA / / 27 / / anvayArtha : ta= te kAraNathI kriyAmAM bhAvavRddhine anukULa zaktivizeSa che te kAraNathI, vicitramAddvArA vicitra bhAva dvArA trikriyA zivaM prati mokSa prati hetu =hetu che. sthA.=AnI kriyAnI para aSA vyaktavatapikaparA evI A vyaMjakatA paNa jJAnanayatA jJAnanayane ucita che. rA. zlokArca : te kAraNathI kriyAmAM bhAvavRddhine anukULa zaktivizeSa che te kAraNathI, vicitra bhAva dvArA kriyA mokSa prati hetu che. AnI kriyAnI parA evI A vyaMjakatA paNa arthAt zreSTha evI hetutAvizeSarUpa vyaMjakatA paNa jJAnanayane ucita che. ra7nA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-27 73 ka vyagnatApreSA' - ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke kriyAnI mokSa prati je hetutA che te to zaktivizeSarUpa che ja, paraMtu jJAnanayane ucita evI vyaMjakatA paNa hetutAvizeSarUpa che. TIkA : vicitreti-vicitro bhAvo'dhyAtmAdirUpaH tadvArA kriyA zivaM prati hetuH, daNDa iva cakrabhramidvArA ghaTe, karaNatA ca tasyAH zaktivizeSeNa na tu bhAvapUrvakatvenaiva, bhAvasyAnyathAsiddhiprasaGgAt, asyAH kriyAyAH, vyaJjakatApyeSA hetutAvizeSarUpA parA, ata eva bhAvasya jJApakatvarUpAbhivyaJjakatA jJAnanayocitAjJAnanayaprAdhAnyopayuktA, na tu vyavahArato vAstavI, anyathA satkAryavAdaprasaGgAt rUti bhava: sArA . TIkArya : citro ..... ti mAvaH II adhyAtmAdirUpa vicitra bhAva che, tenA dvArA kriyA mokSa prati hetu che, ghaTamAM cakrabhUmi dvArA daMDanI jema; ane tenI kriyAnI karaNatA zaktivizeSathI che=samyajJAnanA niyaMtraNarUpa zakti-vizeSathI che, paraMtu bhAvapUrvakatvathI ja nathI; kema ke bhAvanI atyathAsiddhi mAnavAno prasaMga che. AnI kriyAnI, A vyaMjakatA paNa parA zreSTha, evI hetutAvizeSarUpa che. AthI ja vyaMjakatA paNa zreSTha evI hetutAvizeSarUpa che AthI ja, bhAvanI jJApakatvarUpa abhivyaMjakatA=kriyAmAM bhAvane jaNAvavArUpa abhivyaMjakatA, jJAnanayane ucita che-jJAnanayanA prAdhAnyathI upayukta che, paraMtu vyavahAranayathI vAstavika nathI. anyathA=kriyAmAM bhAvanI abhivyaMjakatAne jJAnanayanA prAdhAnyathI na svIkAravAmAM Ave paNa vyavahAranayathI svIkAravAmAM Ave to, satkAryavAdano prasaMga che. tethI kriyAnI vyaMjakatA jJAnanayanA prAdhAnyathI upayukta che, ema avaya che, e pramANe bhAva che. rakSA "adhyAtma - ahIM '' thI bhAvanAyoga AdinuM grahaNa karavuM. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bhAvArtha : pUrvazlokamAM kriyAnA be prakAra batAvyA : (1) eka kriyAthI klezadhvaMsa deDakAnAM cUrNa jevo thAya che. (2) bIjI kriyAthI klezadhvaMsa deDakAMnI bhasma jevo thAya che. yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-27 tyAra pachI spaSTatA karI ke je kriyAthI deDakAMnI bhasma jevo klezadhvaMsa thAya che, te kriyAmAM bhAvavRddhine anukULa evI zaktivizeSa che. tenAthI zuM phalita thayuM ? te batAvavA mATe kahe che vyavahAranaya arthAt kriyAnaya, kriyAne mokSa prati kAraNa mAne che, te kriyA paNa zaktivizeSavALI grahaNa karavAnI che, paraMtu je kriyAmAM zaktivizeSa nathI, te kriyAne mokSanuM kAraNa vyavahAranaya paNa mAnato nathI. A vAta zlokanA pUrvArdhathI batAve che. nizcayanaya arthAt jJAnanaya, mokSa prati jJAnane kAraNa mAne che, ane kriyA mokSanuM kAraNa nathI paraMtu kriyA jJAnanI abhivyaMjaka che, ane kriyAthI abhivyakta thayeluM=pragaTa thayeluM, jJAna mokSanuM kAraNa che, ema mAne che. A vAta zlokanA uttarArdhathI batAve che - vyavahAranaya kahe che ke daMDa jema cakranI bhrami dvArA ghaTa prati kAraNa che, tema kriyA adhyAtmAdirUpa bhAvo pedA karIne mokSa prati kAraNa che. tethI jema daMDa bhUmi dvArA ghaTa pratye kAraNa che mATe daMDamAM ka2NatA che, tema kriyA bhAva dvArA mokSa pratye kAraNa bane che, mATe kriyAmAM karaNatA che; kema ke 'vyApAravavuM asAdhAraNAranuM rAM' e pramANe karaNanuM lakSaNa che; ane kriyAmAM karaNatA che te zaktivizeSathI che, paraMtu bhAvapUrvakatvathI nathI. tethI e phalita thAya ke praNidhAnAdi AzayavALI kriyAne mokSano hetu svIkArIe ane praNidhAnAdi Azayone bhAva kahIe, to bhAvapUrvakanI kriyA mokSano hetu che, tevo artha prApta thAya; ane svayaM graMthakAre pUrvamAM kahela ke bhAvapUrvakanI kriyAthI karAyelo klezadhvaMsa deDakAMnI bhasma jevo thAya che. tethI ema ja kahevuM paDe ke bhAvapUrvakanI kriyA mokSanuM kAraNa che; paraMtu A kathana graMthakAre sthUla dRSTithI kareluM che. jyAre sUkSmadraSTithI vicArIe to bhAvapUrvakanI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNa dvAciMzikA/zloka-27 75 kriyA mokSano hetu che, ema kahevAmAM Ave, ane pachI kahevAmAM Ave ke praNidhAnAdi bhAvapUrvakanI kriyAthI adhyAtmAdirUpa bhAva thAya che, ane tenA dvArA kriyA mokSano hetu che; to e prApta thAya ke kriyAmAM rahelo praNidhAnAdi Azaya mokSarUpa kArya pratye anyathAsiddha che. jema daMDa bhUmi dvArA ghaTanuM kAraNa che ane daMDamAM raheluM daMDatvakArya niyata pUrvavartI hovA chatAM ghaTa pratye anyathAsiddha che, tema bhAvapUrvakanI kriyA adhyAtmAdirUpa bhAva dvArA mokSanuM kAraNa che, tema kahIe to kriyAmAM vartato bhAva daMDatvanI jema mokSarUpa kArya pratye anyathAsiddha che kAraNa nathI, tema mAnavAno prasaMga Ave. tethI prathama graMthakAre kahela ke bhAvapUrvakanI kriyA bhAvavRddhinuM kAraNa che athavA bhAvapUrvakanI kriyAthI klezadhvasa deDakAnI bhasma jevo thAya che, te sthUladRSTithI kahela che. ahIM bhUladRSTithI kriyAmAM rahela praNidhAnAdi Azayane bhAva kahela che, ane sukSmadraSTithI kriyAmAM vartatA praNidhAnAdi Azayane zaktivizeSarUpe kahela che ane praNidhAnAdi AzayapUrvaka karAtI kriyAthI utpanna thatA adhyAtmAdibhAvone bhAvarUpe kahela che. tethI sUkSmadRSTithI vicArIe to e phalita thAya ke game tevI kriyA phaLaniSpattinuM kAraNa nathI, paraMtu samyajJAnathI niyaMtrita kriyA phaLaniSpattinuM kAraNa che. mATe dharmanA anuSThAnaviSayaka samyajJAna hoya, te jJAnathI niyaMtrita anuSThAna karavAnuM praNidhAna hoya, to te kriyAthI adhyAtmAdi bhAvo dvArA krame karIne mokSaphaLa prApta thAya che. Ama, praNidhAnAdi AzayavALI kriyA samyajJAnathI niyaMtrita che ane te kriyAmAM vartatA praNidhAnAdi Azayo zaktivizeSarUpa che ane te zaktivizeSavALI kriyA adhyAtmAdirUpa bhAvone pedA karavAmAM kAraNa bane che ane tenA dvArA kriyA mokSanuM kAraNa bane che. mATe AvI zaktivizeSavALI kriyAthI prathama adhyAtma pedA thAya, tyArapachI kramasara bhAvanA-dhyAna-samatA ane vRttisaMkSaya thAya, jethI mokSarUpa phaLanI prApti thAya che. Ama svIkAravAthI praNidhAnAdi Azayane mokSa prati anyathAsiddha mAnavAno prasaMga Avato nathI, paraMtu mokSa prati kAraNabhUta evI kriyAmAM zaktivizeSarUpe te Azayo rahelA che, ane te AzayathI yukta evI kriyA mokSanuM kAraNa che, e Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 yogalakSaNadvAtriMzikA|zloka-27 prakArano artha prApta thAya che. tethI kriyAnI samyag niSpatti karavAmAM praNidhAnAdi Azayo kAraNa che, ane praNidhAnAdi AzayathI niSpanna thayelI samyag kriyA adhyAtmAdibhAvo utpanna karavA dvArA mokSano hetu che, e prakArano vyavahAranayano mata che. vaLI vyavahAranaya=kriyAnaya, asatkAryavAdI che. tethI te mAne che ke je kArya vidyamAna nathI, te kAryano arthI te kAryanA kAraNamAM yatna karIne kAryane niSpanna kare che. mATe vyavahAranaya kahe che ke saMsArI jIva mokSano arthI bane che tyAre, mokSanA upAyarUpe kriyAmAM yatna kare che, te kriyAthI mokSane anukULa bhAva pedA thAya che ane uttara uttaranI kriyA uttara uttaranA bhAvane pedA karI mokSanuM kAraNa bane che. AthI kriyAmAM bhAvanI jJApakatvarUpa bhaMjakatA vyavahAranayathI vAstavika nathI tema TIkAmAM kahela che; kema ke kriyAne bhAvanI vyaMjaka mAnIe to sad evo bhAva ja kriyAthI abhivyakta thAya che tema prApta thAya. tethI vyavahAranayane satkAryavAda svIkAravAno prasaMga Ave. vastutaH vyavahAranayathI jema daMDa bhramine pedA kare che, tenA dvArA daMDa ghaTano hetu che, tema kriyA bhAvane pedA kare che ane tenA dvArA kriyA mokSano hetu che. tethI vyavahAranayathI kriyA bhAvanI janaka che, paraMtu bhAvanI vyaMjaka nathI, mATe vyavahAranayane satkAryavAda mAnavAno prasaMga nathI. vyavahAranayanI dRSTithI kriyA bhAva dvArA mokSano hetu che, te blokanA pUrvArdhamAM yuktithI batAvyuM. have zlokanA uttarArdhamAM jJAnanaya=nizcayanaya, mokSa pratye jJAnane kAraNa mAne che, te batAve che jJAnanaya=nizcayanaya satkAryavAdI che ane mokSa pratye jJAnane kAraNa mAne che ane kriyAne vidyamAna jJAnanI vyaMjaka mAne che. tethI te kahe che ke kriyA satu evA jJAnane abhivyakta kare che, paraMtu jJAnane pedA karatI nathI. AthI samyagdaSTine samyaktva pragaTe che, ema jJAnanaya kahe che. te rIte AtmAmAM mokSane anukULa evI jJAnanI pariNati vidyamAna che, paraMtu atyAre abhivyakta nathI, je kriyAthI abhivyakta thAya che.jema zarAvamAM=mATInA koDiyAmAM, gaMdha che chatAM abhivyakta nathI, ane zarAva upara pANI chAMTavAthI te gaMdha abhivyakta thAya che. tema AtmAmAM mokSane anukULa kaSAyanA saMzleSa vagaranI jJAnanI pariNati vidyamAna che, chatAM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 yogalakSaNadvAciMzikA/bloka-27 saMsArI jIvamAM te abhivyakta nathI; te kaSAyanA saMzleSa vagaranI jJAnanI pariNati zAstrAnusArI kriyA karavAthI abhivyakta thAya che=pragaTa thAya che, je adhyAtmAdi. bhAvarUpa che; ane kriyA dvArA adhyAtmAdibhAvarUpe pragaTa thayelI jJAnanI pariNati uttarottara vizuddha vizuddhatara thaIne mokSanuM kAraNa bane che. A rIte nizcayanayathI kriyA jJAnane abhivyakta karIne caritArtha thAya che. mATe kyiA mokSano hetu nathI, jJAna ja mokSano hetu che. vaLI jJAnanaya kahe che ke kriyAmAM je abhivyaMjakatA che, te paNa yathA-tathA karAyelI kriyAmAM nathI, paraMtu praNidhAnAdi AzayapUrvaka karAyelI kriyAmAM che, ane praNidhAnAdi Azaya e kriyAmAM zaktivizeSa che. tethI te zaktivizeSavALI jyiA mokSane anukULa evI jJAnapariNatinI abhivyaMjaka che, ane te jJAnapariNati uttarottara prakarSane pAmIne mokSanuM kAraNa che, ema phalita thAya che. saMkSepa - vyavahAranayathI samyajJAnathI niyaMtrita evI zaktivizeSavALI kriyA adhyAtmAdi bhAva dvArA mokSanuM kAraNa che, ane te zaktivizeSa kriyAkALamAM vartatA praNidhAnAdi Azayo che. nizcayanayathI jJAna mokSanuM kAraNa che ane kriyA jJAnanI abhivyaMjaka che= mokSane anukULa evuM jJAna AtmAmAM che, tene pragaTa karIne kriyA caritArtha thaI jAya che, ane kriyAthI pragaTa thayeluM jJAna mokSanuM kAraNa che. ahIM TIkAmAM kahyuM ke parAtutAvizeSarUpa A vyaMjakatA kriyAnI che. tethI e prApta thAya ke kriyAmAM jJAnanI vyaMjakatA be prakAranI che. I hetutAvizeSarUpa vyaMjakatA, 5 zreSTha hetutAvizeSarUpa vyaMjakatA. I hetutAvizeSarU5 vyaMjakatA : je kriyAmAM hetutAvizeSarUpa vyaMjakatA che=maMDukacUrNa jevA jJAnane abhivyakta kare tevI hetutAvizeSarUpa vyaMjakatA che, te kriyA mokSanuM kAraNa evA bhAvane abhivyakta karatI nathI. te A rIte -- Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78. yogalakSaNadvAtriMzikA|zloka-27 je kriyA praNidhAnAdi AzayavALI nathI, te kriyA paNa rAgAdino parikSaya kare che, ane te kriyAthI rAgAdinA parikSayavALA jJAnanI abhivyakti thAya che, topaNa te rAgAdinA parikSayavALo jJAnano upayoga mokSa pratye kAraNa nathI. tethI A kriyAmAM rahelI vyaMjakatAne jJAnanaya zreSTha hetutAvizeSarUpa vyaMjakatA tarIke svIkArato nathI, paraMtu hetutAvizeSarUpa vyaMjakatA tarIke svIkAre che. II zreSTha hetutAvizeSarUpa vyaMjakatA H je kriyAmAM parAhetutAvizeSarUpa vyaMjakatA che=mokSanuM kAraNa bane tevA maMDukabhasma jevA jJAnane abhivyakta kare tevI zreSTha hetutAvizeSarUpa vyaMjakatA che, te kriyAthI abhivyakta thayeluM jJAna mokSanuM kAraNa che. tethI e phalita thAya ke je kriyA praNidhAnaAdi AzayavALI che, te kriyAthI sAnubaMdha rAgAdino kSaya thAya che ane te uttarottara vRddhine pAmIne mokSarUpa phaLamAM paryavasAna pAme che. A kriyAmAM rahelI vyaMjakatAne jJAnanaya zreSTha hetutAvizeSarUpa vyaMjakatA tarIke svIkAre che. vaLI TIkAmAM kahyuM ke bhAvanI jJApakatvarUpa abhivyaMjakatA jJAnanayanA prAdhAnyathI upayukta che. tethI e prApta thAya ke kriyAthI bhAva abhivyakta thAya che, tethI kriyAmAM bhAvanI abhivyaMjakatA che, ane te abhivyaMjakatA bhAvane abhivyakta kare che, tethI te kriyA bhAvanI jJApaka banI arthAt jema zarAvamAM rahelI gaMdha jJAta na hatI ane tenA upara jaLa nAkhavAthI jaLa te gaMdhanuM jJApana kare che, tethI jaLa jJApaka che; tema AtmAmAM rahela bhAva jJAta na hato ane kriyA bhAvanuM jJApana kare che. tethI te kriyA bhAvanI jJApaka banI. mATe kriyAmAM rahelI abhivyaMjakatA jJApakatvarUpa che, ane te abhivyaMjakatA jJAnanayanA prAdhAnyathI upayogI che=jJAnanayanA prAdhAnyathI mAnya che, paraMtu vyavahAranayathI vAstavika nathI; kema ke vyavahAranaya asatkAryavAdI che, ane jo vyavahAranayathI kriyAmAM bhAvanI vyaMjakatA vAstavika svIkArIe to vyavahAranayane satkAryavAda svIkAravAno prasaMga prApta thAya. vastuta: vyavahAranaya kahe che ke je kArya thayuM nathI, te kAryano arthI kriyAmAM yatna karIne te kAryane pedA kare che; kema ke vyavahAranaya satkAryavAda mAnato nathI, paraMtu asatkAryavAda mAne che. mATe vyavahAranayathI kriyAmAM bhAvanI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-27-28 79 abhivyaMjakatA nathI, paraMtu janakatA che. tethI te nayathI abhivyaMjakatA vAstavika nathI; jyAre jJAnanaya satkAryavAdI che. tethI jJAnanaya kahe che ke AtmAmAM vidyamAna ja jJAna kriyAthI abhivyakta thAya che, navuM utpanna thatuM nathI. rilA avataraNikA : zloka-1mAM mokSanA mukhya hetunI vyApAratA yoganuM lakSaNa che' ema kahyuM, ane tyAra pachI zloka-27mAM yuktithI sthApana karyuM ke vyavahAranayathI kriyA adhyAtmAdi bhAva pedA karavA dvArA mokSa pratye hetu che, ane jJAnanayathI kriyA vidyamAna bhAvanI abhivyaMjaka che ane abhivyakta thayelo bhAva mokSa pratye hetu che; paraMtu bhAvato vyApAra yoga che tema kahyuM nahIM. tethI jijJAsA thAya ke mokSano je hetu hoya tene zloka-1mAM yoga kahevo joIe, paraMtu mokSanA hetunA vyApArane yoga kema kahyo ? tethI kahe che - zloka : vyApArazcidvivartatvAdvIryollAsAcca sa smRtaH / vivicyamAnA bhidyante pariNAmA hi vastunaH / / 28 / / anvayArtha: vidrivartatva=civivartapaNuM hovAthI jJAnano pariNAma hovAthI, virSottasAyaeN ane vIrSollAsa hovAthI AtmAnI zaktinuM sphorasa hovAthI tenuM yoga vyApAra: mRtaH=vyApAra kahevAyo che, hiM=je kAraNathI vastuna: vastunA vividhyamAna pariVT/HT=vivithyamAna pariNAmo macatte bheda pAme che. 28 zlokArca - civivartapaNuM hovAthI ane varSollAsa hovAthI, te arthAt yoga, vyApAra kahevAyo che, je kAraNathI vastunA vividhyamAna pariNAmo bheda pAme che. ra8II TIkA : vyApAra iti-sa-yogaH cidvivartatvAt-jJAnapariNAmAt, vIryollAsAd= AtmazaktisphoraNAcca, vyApAraH smRtaH, kramavataH pravRttiviSayasya vyApAratvAt, Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 yogalakSaNadvAtrizikA/zloka-28 etena dravyAdervyavacchedaH, hi-yataH vivicyamAnAH=bhedanayena gRhyamANA vastunaH pariNAmA bhidyante, tathA ca na vyApArAzrayasyApi vyApAratvamiti bhAvaH / / 28 / / TIkArtha : =o .... mAva: pA cidvivartapaNuM hovAthI jJAnano pariNAma hovAthI, ane vIrSollAsa hovAthI=AtmazaktinuM mhoraNa hovAthI, te yoga, vyApAra kahevAyo che; kema ke kramavALI pravRttinA viSayanuM vyApArapaNuM che. AnAthI= mokSane anukULa evA bhAvanA vyApArane yoga kahyo enAthI, dravyAdino vyavaccheda thayo=dravyAdino vyApAra yoga che eno vyavaccheda thayo, je kAraNathI vividhyamAna bhedanayathI grahaNa karAtA, vastunA pariNAmo bheda pAme che arthAt bhedanayathI grahaNa karAtA AtmAnA pariNAmo AtmAthI judA paDe che, ane te rIte bhedanayathI AtmAnA pariNAmo AtmAthI judA che te rIte, vyApAranA AzrayanuM paNa vyApArapaNuM nathI yogamArgane anukULa evA vyApAranA AzrayavALA evA AtmAnuM paNa vyApArapaNuM nathI, paraMtu mokSane anukULa bhAvanuM vyApArapaNuM che, e prakArano bhAva che. 28 - vya' ahIM dra' thI zuddha jJAyaka svabhAvanuM grahaNa karavuM. vyApArAzrayasthapa' ahIM ' thI e kahevuM che ke, vyApArano je Azraya nathI, tenuM to vyApArapaNuM nathI, paraMtu vyApAranA AzrayanuM paNa vyApArapaNuM nathI. bhAvArtha : jIvamAM vartata mokSane anukULa bhAva samyagukriyA dvArA vRddhi pAme che tyAre vRddhi pAmato te pariNAma cidvivartarUpa che arthAt koIka aMzathI kaSAyanA saMzleSa vagaranA jIvanA jJAnanA pariNAmarUpa che, ane te vakhate jIva te bhAvane prakarSa karavA arthe vIrSollAsavALo hoya che. tethI karmanI parataMtratAne choDIne AtmAnA zuddha bhAvane pragaTa karavA mATe AtmazaktinuM sloraNa kare che. tethI yoga vyApAra kahevAyo che arthAt mokSanA hetubhUta evA bhAvano vyApAra yoga kahevAya che; kema ke kramavALI pravRttinA viSayanuM vyApArapaNuM che arthAt jIvamAM vartato je mokSane anukULa bhAva e kramasara adhika-adhika thAya che, Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 yogalakSaNadvAtrizikA/zloka-28 tethI kramavALI pravRttino viSaya te bhAva bane che, ane te bhAva kramasara vadhato hoya tyAre te vyApArarUpa che, ane te vyApAra yoga che. jema ke koI sAdhakanA cittamAM bhagavAna pratye bahumAnabhAva che, tethI tenA cittamAM vartato bhagavAnanA bahumAnano bhAva te cituM pariNAma che=jJAna pariNAma che arthAt kaSAyanA kaMIka sparza vinAnA jJAnanA pariNAmarUpa che; ane te sAdhaka bhagavAnanI bhaktimAM praNidhAnAdi AzayapUrvaka yatna karato hoya tyAre tenA AtmAmAM vartato kaMIka kaSAyanA saMzleSa vagarano jJAnanA pariNAmarUpa bhAva kramasara vRddhi pAme che arthAt pUrva karatAM vizeSa kaSAyanA saMzleSa vinAnA pariNAmarUpe pariNamana pAme che; kema ke te vakhate te sAdhaka karmanI asarathI mukta thaIne AtmazaktinuM skaraNa kare che. tethI te AtmazaktinA skaraNane kAraNe pragaTa thayelo kaMIka zuddha bhAva adhika zuddha bane che; ane jema jema te sAdhaka atyaMta upayogapUrvaka pUjAno vyApAra kare che, tema tema teno bhagavAna pratyeno pUjyabhAva pravardhamAna bane che ane te pravardhamAna thato jJAnano pariNAma yoga che. je rIte jIraNa zreSThIne bhagavAna pratyeno bahumAnabhAva hato ane bhagavAna cAra mahinAnA upavAsa pachI bhikSA mATe nIkaLyA te joIne jIraNa zreSThIne bhAva thayo ke "Aje jarUra bhagavAna mAre tyAM pAraNA mATe padhAraze'; kema ke pote roja bhagavAnane bhaktithI vaMdana karIne pAraNAno lAbha ApavA mATe vinaMti karatA hatA; ane ghare AvyA pachI bhagavAnanA AgamananA ane temanA pratyenI bhaktinA bhAvamAM upayukta thayelA hovAthI jIraNa zreSThIne bhagavAna pratyeno pUjyabhAva pratikSaNa vadhato hato ane te bhAva kSapakazreNI tarapha jaI rahyo hato. te vadhato jato bhAva vyApArarUpa che ane te yoga che; ane jo bhagavAnanA pAraNAno duMdubhino nAda na saMbhaLAyo hota to te vadhato jato bhAva kSapakazreNInA prAraMbhanuM kAraNa paNa banata. jyAM sudhI te bhAva vadhato gayo tyAM sudhI vyApArarUpa che ane tethI yogarUpa che, tyArabAda aTakI gayo tyArathI yogarUpa nathI. tethI e phalita thAya ke sadaMta:karaNapUrvaka pravartato bhAva vyApArarUpa hovAthI yoga che; paraMtu kriyAmAM yatna hovA chatAM te bhAva lakSya tarapha pravartato na hoya ane upayoga anya kriyAmAM hoya athavA to apekSita kriyAmAM hovA chatAM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 yogalakSaNadvAciMzikAzloka-28 mohanA unmelanane anukULa na hoya, paraMtu bAhya AcaraNAnA kramamAtramAM vizrAMta hoya; jethI mana lakSya tarapha javAne badale mUchita jevuM bAhya AcaraNAmAtramAM pravartatuM hoya, tyAre jIvamAM bhagavAna pratyeno pUjyabhAva che, topaNa te kriyAthI bhAvavRddhi thatI nathI. mATe te kriyAthI bhAva pravardhamAna nahi hovAthI te bhAva yoga bane nahi. 'itana' AnA dvArA dravyAdino vyavaccheda thAya che. Azaya e che ke jIvamAM vartato bhAva kriyAthI vRddhi pAmato hoya tyAre te bhAva yogarU5 che, ema kahevAthI dravyAdino vyavaccheda thAya che arthAt te bhAvano Azraya evA jIvadravyano vyApAra yoga che, e kathanano vyavaccheda thAya che, ane 'dravyaH ' mAM ' padathI jIvamAM vartatA zuddha jJAyakabhAvano vyavaccheda thAya che, kema ke bhedanAthI grahaNa karAtA vastunA pariNAmo vastuthI judA che. tAtparya e che ke zuddha jJAyakasvabhAvavALA AtmadravyathI AtmAmAM vartatA aupAdhika bhAvone AtmAthI judA jonAro evo je bhedanaya che, te bhedanathI AtmAmAM vartatA pAdhika bhAvane grahaNa karavAmAM Ave tyAre te aupAdhika bhAvanA AzrayabhUta evA Atmadravyano vyavaccheda thAya che. tethI e phalita thAya ke zuddha jJAyakasvabhAvavALuM Atmadravya juduM che ane temAM vartatA aupAdhika bhAvo judA che. arthAt yogamArganI sAdhanAkALamAM vartatA paNa kSAyopathamikadi bhAvarUpa aupAdhika bhAvo AtmadravyathI judA che. A prakAranA kathanathI zuM phalita thAya che te batAvatAM TIkAkAra kahe che ke te rIte vyApAranA AzrayanuM=jIvanuM, paNa vyApArapaNuM nathI. Azaya e che ke jyAre jIva sadanuSThAna kare che ane te sadanuSThAnathI mokSane anukULa bhAvo vRddhi pAme che, tyAre te bhAva vyApArarUpa che; ane te vyApArano Azraya jIvadravya che, topaNa te jIvadravyamAM vyApArapaNuM nathI, paraMtu jIvathI bhinna evA kiyAthI vRddhi pAmatA bhAvamAM vyApArapaNuM che. tethI e phalita thAya ke AtmAno vyApAra yoga nathI ane AtmAmAM rahelo jJAyakabhAva paNa yoga nathI, paraMtu mokSane anukULa evA bhAvano vyApAra arthAtu AtmAnA jJAyakabhAvane anukULa evA bhAvano vyApAra yoga che. Il28mAM Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-29 avataraNikA :etadevAha - avataraNikArya : Ane ja kahe che - bhAvArtha : pUrvazloka-28mAM kahyuM ene ja kahe che=bhedanayathI grahaNa karAtA vastunA pariNAma vastuthI judA che, ane te dRSTithI vicArIe to bhedanayathI AtmAmAM vartatA aupAdhika bhAvarUpa pariNAmo AtmAthI judA che, ene ja kahe che - zloka : jIvasthAnAni sarvANi guNasthAnAni mArgaNAH / __ pariNAmA vivartante jIvastu na kadAcana / / 29 / / anvayArtha : sarvALi nIvasthAnani=sarva jIvasthAnarUpa gujasthAnani sarva guNasthAnarUpa mA =mArgaNArUpa pariVTma=pariNAmo vivartantakavivartana pAme cheH pariNAmAMtara pAme che, nIvatu paraMtu jIva na vAvana=kyAreya nahIM jIva kyAreya vivartana pAmato nathI. 29o. zlokArtha : sarva jIvasthAnarUpa, sarva guNasthAnarUpa ane mArgaNArUpa pariNAmo vivartana pAme che arthAt pariNAmAMtara pAme che, paraMtu jIva kyAreya nahIM arthAt jIva kyAreya pariNAmAMtarane pAmato nathI. //ra9I TIkA : jIvasthAnAnIti-sarvANi caturdazApi jIvasthAnAni, guNasthAnAni tAvantyeva, mArgaNA gatIndriyAdyAH pariNAmAH vivartante-dazAvizeSaM bhajante, jIvastu kadAcana na vivartate, tasya zuddhajJAyakabhAvasyaikasvabhAvatvAt / / 29 / / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 yogalakSaNadvAciMzikA/ka-29 TIkArya : sarvof.... vavasvAn ! sarva cauda paNa jIvasthAnorUpa, teTalA ja=cauda, guNasthAnorUpa, gati-IndriyAdi mArgaNArUpa pariNAmo vivartana pAme chedazAvizeSane pAme che, vaLI jIva kyAreya paNa vivartana pAmato nathI; kema ke zuddha jJAyakabhAvavALA evA tenuM jIvanuM, ekasvabhAvapaNuM che. 29. - vaturdazA ' ahIM 3pa' thI e kahevuM che ke koI eka nahIM paNa cauda paNa jIvasthAno vivartana pAme che. tAMndriyA: ' ahIM phara' thI bAkInI mArgaNA grahaNa karavI. bhAvArtha - saMsArI jIvonA ekendriyAdi cauda jIvasthAnako che, mithyAtvAdi cauda guNasthAnako che ane gati-jAti Adi cauda mArgaNAo che. te sarva pariNAmo jIvanamAM parivartana pAme che, te A rIte - (1) cauda jIvasthAnarUpa pariNAmomAM vivartana :- caMda jIvasthAnakamAMthI kyAreka koI eka jIvasthAnakanA pariNAma jIvamAM varte che, to koIka anya kALe anya jIvasthAnakanAM pariNAma varte che. tethI jIvasthAnakarUpa pariNAma jIvamAM parAvartana pAme che. (2) cauda guNasthAnarUpa pariNAmomAM vivartana :- jIvamAM guNano vikAsa karavAnAM sthAno cauda che. te caudamAMthI jIvane koI eka kALe eka guNasthAnaka varte che to anya kALe anya guNasthAnaka varte che. A rIte cauda guNasthAnakanA pariNAmo paNa jIvamAM parAvartana pAme che. (3) coda mArgaNAsthAnarUpa pariNAmomAM vivartana :- jema cauda guNasthAnaka ane cauda jIvasthAnaka che, tema cauda mArgaNAsthAna che. temAMthI pratyeka mArgaNAsthAnane AzrayIne jIvamAM parAvartana thAya che. jema jIvane cAra gatimAMthI koI eka gati koI eka kALamAM varte che, to anya kALamAM koI anya gati varte che, te rIte cauda mArgaNAsthAnamAM samajI levuM. tethI pratyeka mArgaNAsthAnane AzrayIne mArgaNAsthAnarUpa pariNAma jIvamAM parAvartana pAme che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-29-30 A rIte cauda mArgaNAsthAnaka, eka guNasthAnaka ane eka jIvasthAnakane AzrayIne 16 vikalpavALA vivartano jIvamAM varte che. bhedanayathI vicArIe to A badhA pariNAmothI jIva judo che ane jIva pote koI pariNAmAMtarane pAmato nathI; kema ke jIvano zuddhajJAyakabhAvarUpa eka svabhAva che. jema siddha avasthAmAM siddhanA AtmAo sarva karmathI rahita che, dehathI rahita che ane jJeyamAtranuM jJAna kare che, paraMtu jJeya sAthe leza paNa saMzleSa pAmatA nathI, tevo temano svabhAva che; tema saMsA2avasthAmAM paNa jIvano siddhanA jevo ja zuddhajJAyakabhAvarUpa eka svabhAva che, ane je anya anya pariNAmo dekhAya che, te jIvanA nathI, jIvathI judA che. te batAvavA mATe bhedanayanuM AzrayaNa karIne ahIM jIvanuM lakSaNa karela che. 85 bhedanayanuM AzrayaNa karIne jIvanuM lakSaNa karavAthI jIvane bodha thAya che ke "mAruM vAstavika svarUpa A che ane e svarUpane pragaTa karavA arthe yoganI pravRtti che. A yoga svayaM vyApArarUpa che ane jIvanA pariNAmarUpa nathI, topaNa A vyApArathI ja jIvamAM vartatAM sarva jIvasthAnako Adi bhAvono nAza thaze, ane zuddhajJAyakasvabhAvavALo mAro AtmA che, chatAM atyAre te svabhAva abhivyakta nathI, tenI abhivyakti aMte yoganI pravRttithI thaze." atyAre paNa bhedanayathI ApaNo AtmA zuddhajJAyakasvabhAvavALo hovA chatAM abhedanayathI tevo nathI, jyAre siddhanA AtmAomAM jIvasthAnakAdi koI bhAvo nahIM hovAthI sadA zuddha jJAyaka eka svabhAvavALA che. ||2|| avataraNikA : pUrvazloka-29mAM kahyuM ke jIvasthAtakAdi pariNAmo vivartata pAme che, jIva vivartana pAmato nathI. have te jIvasthAnakAdi pariNAmo zenAthI thAya che ? ane jIva kema vivartana pAmato nathI ? te yuktithI batAve che - zloka H upAdhiH karmaNaiva syAdAcArAdau zrutaM hyadaH / vibhAvAnityabhAve'pi tato nityasvabhAvavAn / / 30 / / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 yogalakSaNadvAtriMzikA/zloka-30 anvayArtha : upAdhi:-upAdhi rmova svAt karmathI ja thAya, ava:=e AcAro= AcArAdimAM=AcArAMga Adi sUtramAM zruta=saMbhaLAyuM che. tataH-te kAraNe= upAdhine kAraNe vimAvanityamAve'pi=vibhAvono anitya bhAva hovA chatAM paNa nityasvamAvavA=nityasvabhAvavALo AtmA che. / / 30|| zlokArtha : upAdhi karmathI ja thAya, e AcArAMgAdi sUtramAM saMbhaLAyuM che. te kAraNe=upAdhine kAraNe, vibhAvono anityabhAva hovA chatAM paNa nityasvabhAvavALo AtmA che. I|30|| * 'vinityamAve'pa' ahIM 'rjhApa' thI e kahevuM che ke vibhAvono anityabhAva na hoya to to AtmAne nityasvabhAvavALo kahevAmAM vAMdho nathI, paraMtu vibhAvono anityabhAva hovA chatAM paNa AtmA nityasvabhAvavALo che. TIkA : upAdhiriti - AcArAdau adaH zrutaM yaduta upAdhiH karmaNaiva syAt "kammuNA vAdI nAyapha tti (AvArA|-?-rU-? sU.20) vazvanAt, tato vimAvAnAM= mithyAtvaguNasthAnAdArabhyAyogiguNasthAnaM yAvat pravartamAnAnAmaupAdhikabhAvAnAm, anityabhAve'pi svabhAvavAnAtmA nitya:, tasyopAdhyajanitatvAd, upAdhinimittakA apyAtmano bhAvAstadrUpA eva yujyante iti cet ? satyaM, zuddhanayadRSTyAtmapudgalayo: svasvazuddhabhAvajananacaritArthatve saMyogajabhAvasya bhittau khaTikAzvetimna iva vivicyamAnasyekatrApyanantarbhAvena mithyAtvAt / / 30 / / TIkArya :AcArAdau A saMbhaLAyuM che zuM saMbhaLAyuM che te 'yadyuta' thI batAve che upAdhi karma vaDe ja thAya che; kema ke "karma vaDe upAdhi thAya che," e pramANenuM vacana che. (AcArAMga sUtra-1/3/1 sUtra-110) te kAraNe=upAdhine kAraNe, mithyAtvAt / / AcArAdimAM=AcArAMgasUtra AdimAM, - -- Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNa dvAciMzikA/zloka-30 vibhAvonuM mithyAtvaguNasthAnakathI AraMbhIne ayogI guNasthAnaka sudhI pravartamAna evA aupAdhika bhAvonuM, anityapaNuM hovA chatAM paNa, svabhAvavALo AtmA zuddhajJAyakasvabhAvavALo AtmA nitya che; kema ke tenuM AtmAnuM upAdhiatitapaNuM che arthAt AtmA karmanI upAdhithI pedA thayo nathI, mATe nitya che, ema avaya che. upAdhinA nimitte thanArA paNa AtmAnA bhAvo tadrupa ja=AtmArUpa ja, ghaTe che, ema jo tuM kahetA ho to tArI vAta sAcI che. Ama kahIne pUrvapakSInuM kathana ardha svIkArIne tenA nirAkaraNa mATe hetu kahe che -- zuddhanayanI dRSTithI AtmA ane pudgalonuM svasvazuddhabhAvane utpanna karavAmAM caritArthapaNuM hote chate vividhyamAnaca=bheda karAtA, evA saMyogathI thatA bhAvonuM, bhIMtamAM khaDInI kSetatAnI jema, ekamAM paNa AtmA ke pugala bemAMthI ekamAM paNa, attarbhAva hovAne kAraNe=asamAveza hovAne kAraNe, mithyApaNuM che. ll30 bhAvArtha : AcArAMgAdi sUtromAM kahyuM che ke karmathI ja upAdhi thAya che arthAt karma ja svayaM upAdhirUpa che, mATe karma vaDe AtmAmAM upAdhi prApta thAya che. tethI e prApta thAya ke jyAM sudhI jIva karmavALo che, tyAM sudhI karmarUpa upAdhine kAraNe jIvamAM pAdhika bhAvo varte che. tethI mithyAtvaguNasthAnakathI AraMbhIne caudamAM guNasthAnaka sudhInA jIvamAM je koI bhAvo che, te sarva jIvanA vibhAva svabhAva che, ane A sarva vibhAva svabhAvonuM anityapaNuM hovA chatAM paNa svabhAvavALo AtmA=nija svabhAvavALo AtmA, nitya che, kema ke AtmA koI upAdhithI janya nathI, paraMtu sadA potAnA svabhAvamAM rahenAro che. AnAthI e prApta thAya ke bhedanayathI vicArIe to caudamAM guNasthAnaka sudhImAM vartatA jIvomAM je koI jIvasthAnaka, guNasthAnaka ke mArgaNAonA pariNAmo varte che, te sarva karmanI upAdhithI thanArA bhAvo che; ane te bhAvArUpa AtmAno svabhAva nathI, paraMtu te bhAvo AtmAno vibhAva che; ane bhedanayanI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 yogalakSaNadvAaizikA/zloka-30 dRSTithI vicArIe to AtmA A sarva bhAvothI judo che, ane potAnA svabhAvamAM rahenAro che ane nitya che; kema ke AtmA AvI kamarUpa upAdhithI janita nathI. ahIM koIne zaMkA thAya ke upAdhinA nimittathI thanArA bhAvo paNa AtmAnA ja bhAvo che, mATe te AtmarUpa ja che. A prakAranI abhedanayanI dRSTine sAme rAkhIne zaMkA thAya to teno javAba ApatAM graMthakArazrI kahe che ke azuddhanayanI dRSTie tArI vAta sAcI che; topaNa zuddhanayanI dRSTithI vicArIe to AtmA ane pugala potapotAnA zuddhabhAvone utpanna karavAmAM caritArtha che. tethI AtmA potAnA zuddhabhAvane utpanna kare che, ane AtmAno zuddhabhAva jJAyaka svabhAva che, tethI AtmA potAnA jJAyaka svabhAvane utpanna karavAmAM caritArtha che; ane pudgalano jaDa svabhAva che, tethI pudgala potAnA jaDa svabhAvane utpanna karavAmAM caritArtha che. vaLI, jIvasthAnaka, guNasthAnaka ane mArgaNArUpa bhAvo saMyogathI pedA thanArA che, ane bhedanathI vicAravAmAM Ave ke A jIvasthAnaka Adi bhAvo jIvanA che ke karmanA che ? tyAre te saMyogathI thanArA bhAvo jIvamAM paNa aMtarbhAva pAmatA nathI ane karmamAM paNa aMtarbhAva pAmatA nathI. tethI te bhAvo mithyA che. jema cUnAne bhIMta upara lagADavAmAM Ave te vakhate jevI zvetatA dekhAya che, tevI zvetatA cUnAnI paNa nathI ane bhIMtanI paNa nathI; kema ke jo tevI zvetatA cUnAnI hoya to bhIMta para lagADyA pUrve paDelA cUnAmAM tevI cetatA dekhAvI joIe. vastuta: bhIMta upara lagADyA vinAnA cUnAmAM malina zvetatA che, paNa bhIMta upara lagAvelA cUnA jevI zvetatA nathI. tethI te zvetatA cUnAmAM rahetI nathI. vaLI te zvetatA bhIMtanI paNa nathI; kema ke jo bhItanI hoya to cUno lagADyA pUrve bhItamAM dekhAvI joIe je bhIMtamAM dekhAtI nathI; ane cUno lagADyA pachI paNa te zvetatA cUnAmAMthI saMkramita thaIne bhIMtamAM AvI che tema paNa kahI zakAya nahIM; kema ke cUnAnAM pudgalo judAM che ane bhIMtanAM pudgalo judAM che, ane cUnAnA pudgalomAM rahela dharma bhIMtanA pudgalamAM kaI rIte jaI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAtriMzikA/mloka-30-31 89 zake ? arthAt na jaI zake. tethI bhIMta ane cUnAne vibhAga karanArI dRSTithI jovAmAM Ave to A dekhAtI zvetatA cUnAmAM paNa aMtarbhAva pAmatI nathI ke bhIMtamAM paNa aMtarbhAva pAmatI nathI; ane cUno ane bhIMta sivAya koI trIjo padArtha nathI ke jemAM A zvetatA rahI zake, ane nirAzraya zvetatA paNa hoI zake nahIM. tethI A dekhAtI zvetatA bhramAtmaka che. jema citramAM UMcI-nIcI avasthA dekhAya che, te dekhAtI avasthA vAstavika nathI, tema bhIMtamAM dekhAtI zvetatA bhedanayathI vAstavika nathI. jema parvata uparathI nIce najara karIe to veMtiyA mANaso arthAt kadamAM atyaMta nAnA mANaso dekhAya che, paraMtu vAstavamAM manuSyanuM ATaluM nAnuM kada nathI, tethI te bhramAtmaka che, tema A dekhAtI zvetatA bhramAtmaka che. te rIte karmanI upAdhithI AtmAmAM thanArA bhAvo karmapudgalanA paNa pariNAmo nathI ane jIvanA paNa pariNAmo nathI, chatAM dekhAya che te indrajALa jevA mithyA che; kema ke koI paNa bhAva vAstavamAM nirAzraya rahI zakato nathI; ane dekhAtA bhAvo karmarUpa AzrayamAM paNa nathI ane jIvarUpa AzrayamAM paNa nathI, ane te baMnethI judo evo trIjo padArtha paNa nathI, ke jemAM A bhAvo rahI zake, mATe te bhAvo vastutaH nathI. A prakAre bhedanaya dekhADe che. ||30|| avataraNikA : pUrvamAM kahyuM ke zuddhanayanI dRSTithI upAdhithI thanArA bhAvo mithyA che. tyAM prazna thAya ke saMsAra avasthAmAM AtmA ane karmano sarvathA bheda nathI. tethI kathaMcit karma sAthe abhinna avasthAne pAmela evA AtmAnA jIvasthAnakAdi bhAvo che, tema mAnIe to anubhavatI saMgati thAya che. Ama chatAM te bhAvone mithyA kema kahyA ? tethI graMthakArazrI kahe che zloka H dravyAdeH syAdabhede'pi zuddhabhedanayAdinA / itthaM vyutpAdanaM yuktaM nayasArA hi dezanA / / 31 / / -- Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-31 anvayArtha : dravyaH meDapiEdravyAdito kathaMcit abheda hovA chatAM paNa dravyAdino pariNAmanI sAthe kathaMcit abheda hovA chatAM paNa, zuddhaenAdrinA= zuddhabhedanayAdi dvArA rUlpe=A rIte=AgaLanA zloka-30mAM kahyuM ke pAdhika bhAvono jIva ke pudgalamAM kyAMya aMtarbhAva thato nathI e rIte vyutpaniMgakathana yuvataMtrayukta che, ri-je kAraNathI nayasAra=nayapradhAna sezanA dezanA che. I31TI zlokArca - dravyAdino kathaMcit abheda hovA chatAM paNa, zuddhabhedanayAdi dvArA A rIte kathana yukta che, je kAraNathI nayapradhAna dezanA che. Il31. vyA: ' ahIM dra' thI zuddha jJAyakasvabhAvanuM grahaNa karavuM. 'thApi ' ahIM 3pa' thI e kahevuM che ke dravyAdinA kathaMcit bhedamAM to A rIte kathana yukta che, paraMtu dravyAdinA kathaMcit abhedamAM paNa zuddhabhedanayAdi dvArA A rIte kathana yukta che. zukUmavananA ' ahIM 3 thI karmaupAdhirahita zuddhadravyAstikanayanuM grahaNa karavuM. TIkA : dravyAderiti-dravyAdeH pariNAmebhyaH syAd-kathaMcid, abhede'pi, zuddhaH kevala:, yo bhedanayastadAdinA, ittham=uktarItyA vyutpAdanaM yuktaM, nayasArA-nayapradhAnA hi dezanA zAstre pravartate, anyathA'nuyogapariNata AtmApi yoga itISyata eva, caraNAtmano'pi bhagavatyAM pratipAdanAditi bhAvaH / / 31 / / TIkArca - dravyA ..... mAva: | pariNAmothI cAlkathaMcit dravyAdino abheda hovA chatAM paNa zuddha-kevala, je bhedanaya, te Adi dvArA A rItithI ukta rItithI zloka-30mAM batAvyuM ke pAdhika bhAvo pugalamAM ke AtmAmAM aMtarbhAva pAmatA nathI mATe mithyA che e rItithI, vyutpAdana=kathana, yukta che; je kAraNathI nayasArAtayapradhAna, dezanA zAstramAM pravarte che. anyathAra zuddhabhedanayathI vicAravAmAM na Ave, paraMtu amedavayathI vicAravAmAM Ave Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 yogalakSaNadvAciMzikA/zloka-31 to, anuyogapariNata AtmA paNa=caraNakaraNAnuyogAdi cAra anuyogamAMthI koI paNa anuyogathI pariNata evo AtmA paNa, yoga icchAya ja che; kema ke caraNaAtmAne paNa caraNakaraNAnuyogapariNata AtmAne paNa, bhagavatImAM pratipAdana che yogarUpe pratipAdana che, e bhAva che e tAtparya che. li31II. 'vara manopa' ahIM '3pa' thI e kahevuM che ke jIvamAM vartato bhAva to yoga che, paraMtu caraNAtmAnuM paNa bhagavatImAM yogarUpe pratipAdana che. bhAvArtha pUrvazloka-30mAM sthApana karyuM ke vaibhAvika bhAvo anitya che ane AtmA nitya che. A vaibhAvika bhAvo jIvamAM paNa aMtarbhAva pAmatA nathI ane pudagalamAM paNa aMtarbhAva pAmatA nathI mATe mithyA che. tethI e phalita thayuM ke zuddhajJAyakasvabhAvavALo AtmA ja satya che ane A dekhAtuM jagata mithyA cheH vaibhAvika bhAvo mithyA che, eTale ke je jIva-ajIva jagatamAM mizra che te mizraNathI janya bhAvo mithyA che, zuddha AtmA ane zuddha pudgalanA bhAvo mithyA nathI. ahIM vicArakane zaMkA thAya ke jIvadravya ane zuddhajJAyakasvabhAva te baMnethI jIvasthAnakAdi pariNAmono abheda paNa che. tethI abhedane vicArIne dekhAtA vaibhAvika bhAvono jIvamAM aMtarbhAva thaI zake che; kema ke jIvanI sAthe kathaMcita abheda pariNAmane pAmelA A bhAvo anubhavAya che. te A rIte -- karmAdina nimitta karIne jIva ja ekendriyAdi jIvasthAnarUpe pariNamana pAme che ke guNasthAnarUpe pariNamana pAme che ke mArgaNArUpe pariNamana pAme che. mATe A avasthAnakAdi pariNAmo mithyA che tema kahevAno prasaMga nahIM Ave. uparyukta zaMkAnA samAdhAnarUpe graMthakArazrI kahe che ke jIvadravyathI ane jIvanA zuddhajJAyakasvabhAvathI jIvasthAnakAdi pariNAmonI kathaMcit abheda hovA chatAM A jIvasthAnakAdi dekhAtA pariNAmo jIvamAM ke pudgalamAM aMtarbhAva pAmI zakatA nathI, ema kahevuM zuddhabhedanayathI yukta che; kema ke nayapradhAna dezanA zAstramAM che. tethI je samaye je dezanA yogamArganI pravRttimAM upakAraka thatI hoya te samaye te nayane pradhAna karIne dezanA apAya che. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 yogalakSaNadvAtrizikA/zloka-31 bhedanayanI dezanA ahIM prastuta che; kema ke yoganuM lakSaNa batAvIne yogano bodha karAvavA arthe zuddhabhedanayathI AtmA kevo che, teno bodha karAvavo che, ane tevA AtmAne pragaTa karavA mATe A yogamArga che, tema batAvavuM che. te mATe paramArthathI zuddhanayathI dekhAto AtmA vAstavika che ane jIvasthAnaka Adi pariNAmo indrajALa jevA che, tema batAvIne A sarva bhAvo pratye upekSA karAvavI che ane jIvane zuddhanayamAM tanmaya karAvavo che, je mATe zuddhanayanI dezanA ja upakAraka che. tethI zuddhajJAyakasvabhAvavALA evA AtmAne pragaTa karavAnA uddezathI AtmAne yogamArgamAM pravRtti karAvavA arthe zuddhabhedanayathI ahIM yoganuM lakSaNa karela che. vaLI bhedanayathI bodha karAvavAnI vivakSA na hoya to AtmAnI sAthe AtmAnA pariNAmono abheda svIkArIne paNa yoganuM lakSaNa karAya che. AthI abhedanayathI bhagavatIsUtramAM caraNakaraNAnuyogapariNata AtmAne paNa yoga kahyo che. tethI cAra prakAranA anuyogamAMthI koIpaNa anuyogapariNA AtmAne abhedanayathI yoga kahI zakAya. paraMtu prastutamAM anuyogapariNata AtmAne yoga kahevo nathI, paNa zuddhabhedanayathI AtmA kevo che, te batAvavuM che. tethI zuddhabhedanayathI AtmAnuM svarUpa batAvIne zuddhabhedanathI dekhAtA zuddha svarUpane pragaTa karavAmAM praNidhAnAdi AzayapUrvakanI kriyAthI abhivyaMgya evA bhAvone yogarUpe batAvavA che, jethI khyAla Ave ke praNidhAnAdi AzayapUrvakanI karAyelI kriyAthI abhivyakta thato bhAva prakarSane pAmIne zuddhabhedanane abhimata evA zuddhajJAyaka svabhAvavALA AtmAne pragaTa karaze; ane te pragaTa karavA arthe ja yogamArgano upadeza che. ahIM anuyogapariNata AtmAne yoga kahyo, tenAthI e prApta thAya ke zAstravacanAnusAra sAdhaka AtmA caraNakaraNAnuyoga sevatA hoya tyAre caraNa karaNAnuyogapariNata AtmA yoga che. vaLI caraNakaraNAnuyogapariNata sAdhaka AtmA zAstravacanAnusAra gaNitAnuyogAdinuM ciMtana karatA hoya ane tenAthI saMveganI vRddhi thatI hoya tyAre gaNitAnuyogAdipariNata AtmA yoga che. ahIM "zuddhabhedanayano artha karyo ke "kevaLa je bhedanaya." tethI e batAvyuM che ke graMthakArazrIe abhedanayanA sparza vagaranA phakta bhedanayano Azraya karIne Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogalakSaNadvAaizikA/zloka-31-32 93 A kathana karyuM che. joke syAdvAdI anekAMtane mAnanAra che, topaNa nayapradhAna dezanA che, tethI ahIM abhedanayane gauNa karIne, phakta bhedanayano Azraya karIne kahyuM ke "aupAdhika bhAvo mithyA che.' mULazlokanA 'zuddhamedanavinA' zabdanA gara' padathI zuddhadravyAstikanayanuM grahaNa che. tethI - zuddhadravyAjJikanaya ane zuddhabhedanaya vacceno taphAvata - pudgala potAnA zuddhabhAvane utpanna karavAnA svabhAvavALuM che, ane AtmA potAnA zuddhabhAvane utpanna karavAnA svabhAvavALo che, tema zuddhabhedanapatra zuddhaparyAyAstikanaya, mAne che. jyAre zuddha dravyAstikanaya AtmAne potAnA zuddhabhAvane utpanna karavAnA svabhAvavALo mAnato nathI, paraMtu AtmA zuddhabhAvabhuta che, ema mAne che arthAt AtmA zuddhabhAvathI bharelo che ema mAne che. tethI zuddhadravyAstikanayathI AtmA trikALavartI zuddhajJAyakasvabhAvathI bhUta che ane zuddhabhedana zuddhaparyAyAstikanayathI, AtmA zuddha jJAyakabhAvane karavAnA svabhAvavALo che. ll31nA avataraNikA :yogalakSaNa dvAaizikAnuM nigamana karatAM kahe che - zloka : yogalakSaNamityevaM jAnAno jinazAsane / paroktAni parIkSeta paramAnandabaddhadhIH / / 32 / / anvayArthI : ninazAsane jinazAsanamAM evA prakAranuM pUrvamAM varNana karyuM evA prakAranuM yonikSanyogalakSaNa che, vaM e pramANe, nAnAno jANatA paramAnandravaddhathI paramAnaMdamAM baddha buddhivALA=mokSamAM baddha buddhivALA parovattani para vaDe kahevAyelA yogalakSaNane parokSeta-parIkSA kare. Im32aa. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 yogalakSaNAviMzikA/zloka-32 zlokArya : jinazAsanamAM pUrvamAM varNana karyuM evA prakAranuM yoganuM lakSaNa che e pramANe jANatA, paramAnaMdamAM baddha buddhivALA, para vaDe kahevAyelA yogalakSaNanI parIkSA kare. II3II (zloka spaSTa hovAthI graMthakArazrIe A zlokanI TIkA lakhela nathI.) bhAvArtha : bhagavAnanA zAsanamAM rahelA yogamArganA jijJAsuo, bhagavAnanA zAstravacananA baLathI pUrvamAM varNana karyuM evA prakAranA yogalakSaNane jANIne, bhedanayathI potAnA AtmA zuddhajJAyakasvabhAvavALo che tema jANIne, ane zuddhajJAyakasvabhAvavALA AtmAne parama sukharUpa jANIne paramAnaMdarUpa mokSamAM baddha buddhivALA bane che; ane jemane paramAnaMdamAM atyaMta baddha buddhi che, evA sAdhako mAtra svadarzananA yoganA lakSaNane jANIne saMtoSa pAmatA nathI, paraMtu yogamArgane kahenArA anyadarzanavALAo yoganuM lakSaNa zuM kahe che, tene jANavA paNa yatna kare che ane tenI parIkSA kare che, jethI yoganA svarUpano pAramArthika bodha thAya ane tenA baLathI paramAnaMdanI prApti thAya. A hetuthI paramAnaMdamAM baddha buddhivALA sAdhako svadarzananA ane paradarzananA yogamArgane jANIne, parIkSA karIne, zaktinA prakarSathI yogamAM yatna kare che, jethI A saMsArano aMta thAya ane mokSanI prApti thAya. rUcA iti yogalakSaNadvAtriMzikA / / 10 / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'rasAnudAttAmrazya, hematvaM jJAyate ythaa| kriyAyA api samyaktvaM, tathA mAvAnuvaMzata: l'' ' "siddharasanA saMparkathI jema tAMbAnuM suvarNapaNuM thAya che tema bhAvanA anavedhathI 'kriyAnuM paNa mokSasaMpAdanA zaktirUpa samyapaNuM thAya che." : prakAzaka : kAI gaI.' DESIGN BY 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-380009. Teli./pheksa: (079) 26604911, phona : (079) 32911401 E-mail : gitarthganga@yahoo.co.in www.jain 5426566401erg