Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthakara caritra muni sumeramala lADanUM'
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara caritra muni sumeramala 'lADanUM'
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara caritra (caubIsa tIrthaMkaroM kA sarala saMkSipta jIvana vRtta) muni sumeramala (lADanUM)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( artha saujanya) sva. pitAjI zrI mIThAlAlajI maralecA kI smRti meM suputra rAjeza maralecA 56, kuppumuthu mudalI sTrITa, Triplikena, madrAsa-5 surapata ceriTIja, bI-17, annAnagara madrAsa evaM 127 VI, krosa loara pelesa guThallI baiMgalora-3 phona-3361281 saMpAdaka muni udita kumAra prakAzaka jaina vizva bhAratI lADanUM - 341306 paMcama saMskaraNa : 1995 mUlya : 25 rupaye pratiyAM : 3300 mudraka : koNArka presa, 5/201, lalitA pArka, lakSmI nagara, dillI lejara kampojiMga : pArasa kampyUTarsa pI-91/5, zaMkara nagara eksaTeMzana kRSNA nagara, dillI-110051 THIRTHANKAR CHARITRA -Muni Sumermal (Ladnun) Rs. 25/
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ svakathya tIrthaMkaroM kA jIvana-vRtta jaina itihAsa kI bahuta bar3I nidhi haiN| aneka jIvana-vRttoM meM tatkAlIna sAmAjika vyavasthAoM evaM rAjanItika paristhitiyoM kA : sAmayika citraNa bhI milatA hai, usa samaya kI dhArmika paramparAoM, dArzanika mAnyatAoM tathA rAjanItika-sAmAjika cetanA kA pratibimba bhI sahaja meM parilakSita hotA hai| anubhavI AcAryoM tathA muniyoM ne apanI anuzruti aura anubhUti ko kAvyabaddha karake bhAvI pIr3hI para bahuta bar3A upakAra kiyA hai| apanI smRtiyoM ko dIrghajIvI banAne kA yahI sabase upayukta sAdhana hai| AcAryoM va manasvI muniyoM kI sakriya sUjha-bUjha kA hI pariNAma hai ki Aja bhagavAn RSabha ke bAre meM bhI hama acchI khAsI jAnakArI rakhate haiM / yaugalika kAla ke bAda mAnava-saMskRti kA abhyudaya kaise huA? kisase huA? Adi praznoM ke samAdhAna hama hamAre granthoM ke AdhAra para AsAnI se kara sakate haiN| dRSTivAda sUtra ke mukhyataH pAMca aMga hai, unameM cauthA aMga itihAsa kA hai| arthAt-jitanA itihAsa hai vaha sArA dRSTivAda ke antargata Ane vAlA jJAna hai, ataH itihAsa kA jJAna Agama kA jJAna hai| isakI apanI upAdeyatA hai| jisakA itihAsa nahIM, usakA kucha bhI nahIM / pratyeka jAti, deza, varga aura darzana kA apanA itihAsa hotA hai| itihAsa ke bala para hI vyakti apane se pUrva kI sthitiyoM kA adhyayana kara sakatA hai aura Age bar3hane kI preraNA pA sakatA hai| upAdhyAya ne apane ziSyoM se pUchA-"ziSyoM ! madhura hai, kintu miSThAnna nahIM hai| bejAna meM jAna phUMkatA hai, kintu auSadhi nahIM hai / hRdaya meM gudagudI paidA karatA hai, kintu nATaka nahIM hai| batAo vaha kyA hai?" eka vidyArthI ne tatkAla uttara diyA-"gurujI ! itihaas|" sacamuca itihAsa madhura hai, saMjIvana hai| usakI jAnakArI hara dRSTi se upayogI hai| kucha jJAtavya zvetAmbara tathA digambara granthoM meM tIrthaMkaroM ke jIvanavRtta kucha-kucha bheda ke sAtha milate haiN| zvetAmbara Agama-grantha bhagavAna ke garbha meM Ane para mAtA ko Ane vAle svapnoM kI saMkhyA caudaha mAnate haiM jabaki digambara granthoM meM yaha saMkhyA saulaha mAnI gaI hai| kalpasUtra meM svapnoM ke nAma isa prakAra haiM-1. gaja 2. siMha 3. vRSabha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. lakSmI, 5. puSpamAlA, 6. candra, 7. sUrya, 8. dhvajA, 9. padma-sarovara 10. kSIra sarovara, 11. kuMbha 12, vimAna, 13. ratna rAzi, 14. agni / digambara grantha mahApurANa meM AcArya jinasena ne matsya yugala aura siMhAsana ye do atirikta svapna batalAye haiN| tIrthaMkaroM kI janma-tithiyoM meM bhI antara hai| kahIM-kahIM to samajha kA bheda hai aura kahIM-kahI vastutaH antara hI hai| bhagavAn RSabha kI janma-tithi zvetAmbara-AgamoM meM caitra kRSNA aSTamI hai aura digambara granthoM meM caitra kRSNA navamI hai| sabhI tIrthaMkaro kA jIvana madhya rAtri meM huA hai| jina AcAryoM ne madhya rAtri ke bAda tithi-parivartana mAnA unhoMne agalI tithi ko janma mAna liyA jinhoMne sUryodaya ke sAtha tithi-parivartana kA siddhAnta mAnA, unhoMne cAlU tithi ko janma-tithi ke rUpa meM ghoSita kara diyA / aneka tIrthaMkaroM kI tithi meM tIna-cAra dinoM kA bhI antara milatA hai| yaha sambhavataH nakSatroM kI kAla-gaNanA ke sAtha tithi kA mela biThAne ke kAraNa huA hai| ___ isI prakAra lakSaNa, varNa Adi meM bhI kahIM-kahIM bheda najara AtA haiM | kumArAvasthA va rAjyAvasthA meM bhI kahIM-kahIM bheda hai / bhagavAn mahAvIra ko digambara paramparA meM vivAhita nahIM mAnate, jabaki zvetAmbara paramparA vivAha kI puSTi karatI haiN| zAstrakAroM ne mahAvIra ke parivAra meM mAtA-pitA ke sAtha unakI patnI aura putrI kA bhI nAmollekha kiyA hai| ina chuTa-puTa antaroM ke atirikta zeSa jIvana-vRtta prAyaH eka jaisA hI milatA hai| _ vi0 saMvat 2028 ke phAlguna mAsa meM udAsara-bIkAnera meM AcArya pravara ne bAtacIta ke daurAna eka bAra kahA thA-"tIrthaMkaroM ke jIvanavRtta kAphI vistAra meM hai, caubIsa hI tIrthaMkaroM kI jIvanI yadi saMkSipta meM likhI jAe, to sabake lie upayogI bana sakatI hai| isake sAtha hI merI ora saMketa karate hue AcArya zrI ne pharamAyA- "likho, sarala bhASA meM likho, jo sabake lie upayogI bana ske|" ArAdhya ke usI saMketa ko dhyAna meM rakhate hue maiMne tIrthaMkaroM kA jIvana paricaya saMkSipta meM likhA hai| bolacAla kI bhASA meM sirpha jIvana-tathyoM ko ujAgara karane kA prayatna kiyA hai| par3hane se hara naye vyakti ko tIrthaMkaroM ke jIvana kI jhalaka mila jAye, sirpha yahI uddezya rahA hai| vidyArthiyoM ke lie to yaha pustaka aura bhI adhika upayogI ho sakatI hai binA bhASAI ADambara ke sIdhI-sAdI bhASA meM kahAnI kI taraha likhane kA prayatna kiyA gayA hai| __ AzA hai, yaha laghu prayAsa jaina-ajaina sabhI ko prArambhika jAnakArI bar3hAne meM sahayogI bnegaa| 21 agasta 1979 muni sumera (lADanUM) terApaMthI sabhA bhavana baiMgalUra
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama saMskaraNa itihAsa svayaM meM rasIlA hotA hai, usameM bhI tIrthaMkaroM kA jIvana-vRtta aura bhI adhika preraka hai| hara vyakti ke liye yaha paThanIya hai, mananIya hai| binA kisI sAhityika ADambara ke sahaja sarala bhASA hone se kama par3he-likhe loga bhI isase lAbha uThAte rahe haiN| yahI kAraNa hai-prati varSa isake pAThaka bar3hate jA rahe haiN| tIsare saMskaraNa se pustaka ko jaina vizva bhAratI prakAzita kara rahI hai| yaha pustaka kA paMcama saMskaraNa kucha vizeSa sAmagrI ke sAtha Apake samakSa prastuta hai| pAThaka adhika se adhika lAbha uThAyeMge, isI zubhAzaMsA ke saath| muni sumera (lADanUM) 21 apraila, 1995 aNuvrata bhavana naI dillI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya kisI bhI dharma/darzana ko jAnane ke lie usakI paramparA ko jAnanA anivArya hai| vartamAna kA pratyeka pala atIta ke prati kRtajJa hotA hai| jaina paramparA meM tIrthaMkara se U~cA koI sthAna nhiiN| namaskAra mahAmatra taka meM siddhoM se pahale jinheM namaskAra kiyA jAtA hai, ve tIrthaMkara hI haiM / tIrthaMkara anaMta jJAna, darzana aura cAritra ke dhanI tathA adhyAtma yuga ke ananya pratinidhi hote haiN| kisI bhI tIrthaMkara kI paramparA kA anya tIrthaMkara vizeSa kI paraMparA ke sAtha Abaddha nahIM honA tIrthaMkaroM kI svataMtra vyavasthA kA dyotaka hai| Azcarya hotA hai ki caubIsa tIrthaMkaroM meM se kisI bhI tIrthaMkara ne apane pUrva tIrthaMkara kI vyavasthA yA jJAna se na to kucha prApta kiyA aura na use paramparA svarUpa uttaravartI tIrthaMkaroM ko hI kucha diyaa| sabhI tIrthaMkaroM kI apanI paramparA aura apanA zAsana thA, jo pUrvavartI va uttaravartI tIrthaMkaroM se bhinna thaa| jaina paramparA ke mUla srota prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabha the| unake pazcAt eka ke bAda eka tIrthaMkara hote hue rAmAyaNa kAla meM bIsaveM tIrthaMkara muni suvrata aura mahAbhArata kAla meM bAIsaveM tIrthaMkara ariSTanemi hue| ina sabhI kA kAla prAgaaitihAsika hai| kaI ariSTanemi ko aitihAsika mAnate haiN| teisaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzva aura caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra aitihAsika purUSa haiM / vartamAna jaina zAsana kI paramparA bhagavAn mahAvIra se sambandhita hai| jaina granthoM meM pratyeka tIrthaMkara kA itihAsa savistara upalabdha hai| gaNAdhipati pUjya gurUdeva va AcArya zrI mahAprajJa ke vidvAn ziSya muni zrI sumeramalajI (lADanUM) ne "tIrthaMkara caritra" pustaka ke mAdhyama se caubIsa tIrthaMkaroM ke jIvana-tathyoM ko sarala evaM sahaja bhASA meM prastuta kara pratyeka pAThaka ko tIrthaMkaroM ke jIvanavRtta kI jhalaka prastuta karane kA jo prayAsa kiyA hai, vaha atyanta hI prazaMsanIya evaM mahattvapUrNa hai| sIdhI-sAdI bhASA meM kahAnI ke rUpa meM sRjita isa kRti ke adhyayana se jaina-ajaina sabhI sudhI pAThaka jJAnArjana kara samAna rUpa se lAbhAnvita hoMge, isI zubhAzaMsA ke sAtha pustaka kA paMcama saMskaraNa prakAzita kara jaina vizva bhAratI gaurava kA anubhava kara rahI hai| dinAMka 16-4-1995 tArAcanda rAmapuriyA jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAjasthAna) 'maMtrI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama praveza-1 se 13 jaina dharma kI prAcInatA 1, jaina dharma kI avadhAraNA 2, adhyAtma ko pramukhatA 2, avatAravAda kA niSedha 2, kAlacakra 3, yaugalika yuga (araNya yuga) 4, yaugalika-jIvana ke mukhya tathya 4, kulakara vyavasthA 5, . daNDa vyavasthA 6, tIrthaMkara kI mahattA 7, 'tIrthaMkara' kI mImAMsA 8, tIrthakara caubIsa hI kyoM 8, tIrthaMkara gotra baMdha ke kAraNa 6 dharmazAsana kI sthApanA 10, dvAdaza guNa 10, cautIsa atizaya 11, peMtIsa vacanAtizaya 12. bhagavAn RSabhadeva-14 se 42 pUrva bhava 14, RSabha kA janma 16, nAmakaraNa 17, vaMza utpatti 18, vivAha 18, saMtAna 16, rAjyAbhiSeka 20, kRSi karma zikSA 21, chIMkI lagAo 22, agni kI utpatti 22, bhojana pakAnA 23, asi-karma zikSA 23, masi karma zikSA 24,.sevA vyavasthA 24, varNa vyavasthA 24, tIna rekhAeM (janeU) 25, vivAha 25, grAma vyavasthA 25, daMDa vidhi 26, kalA-prazikSaNa (bahattara kalA, aThAraha lipi, causaTha kalA.) 27, abhiniSkramaNa 31, prathama dAna 33, vidyAdharoM kI utpatti 34, sarvajJatA-prApti 35, bharata kA dharma viveka 35, marudevA siddhA 37, tIrtha sthApanA 38, aThAnaveM bhAiyoM dvArA dIkSA grahaNa 38, bharata-bAhubalI yuddha 36, bAhubalI va bharata ko kevala jJAna 40, jainetara sAhitya meM RSabha kA varNana 40, nirvANa 41, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 41. bhagavAn zrI ajitanAtha- 43 se 47 pUrva bhava 43, do rAniyoM ko caudaha svapna 43, janma 44, nAmakaraNa 44, vivAha aura rAjya 44, dIkSA pratibodha 45, rAjya tyAga aura varSIdAna 45 dIkSA 45, sagara ko vairAgya 46, nirvANa 47, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 47. 3. bhagavAn zrI saMbhavanAtha-46 se 53 pUrva bhava 46, tIrthaMkara gotra kA baMdha 50, janma 50, nAmakaraNa 51, vivAha aura rAjya 51, dIkSA 51, nirvANa 52, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 52.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. bhagavAn zrI abhinaMdana-54 se 57 janma 54, nAmakaraNa 55, vivAha aura rAjya 55, dIkSA 55, nirvANa 56 prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 56. 5. bhagavAn zrI sumatinAtha-58 se 633 pUrva bhava 58, janma 56, nAmakaraNa 56, vivAha aura rAjya 61, nirvANa 62, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 62. 6. bhagavAn zrI padmaprabha-64 se 67 pUrva bhava 64, janma 64, vivAha aura rAjya 65, dIkSA 65, nirvANa 66, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 66. 7. bhagavAn zrI supArzvanAtha-68 se 71 tIrthaMkara gotra kA baMdha 68, janma 68, vivAha aura rAjya 66, dIkSA 66, nirvANa 66, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 70. 8. bhagavAn zrI caMdraprabha-72 se 75 tIrthaMkara gotra kA baMdha 72, janma 72, vivAha aura rAjya 73, dIkSA 73, nirvANa 74, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 74. 9. bhagavAn zrI suvidhinAtha-76 se 76 tIrthaMkara gotra kA baMdha 76, janma 76, dIkSA 77, nirvANa 77, tIrtha viccheda 77, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 78. 10. bhagavAn zrI zItalanAtha-80 se 83 tIrthaMkara gotra kA baMdha 80, janma 80, dIkSA 81, nirvANa 82, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 83. 11. bhagavAn zrI zreyAMsanAtha-84 se 87 tIrthaMkara gotra kA baMdha 84, janma 84, dIkSA 85, Arya janapada meM prabhAva 85, nirvANa 85, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 87. 12. bhagavAn zrI vAsupUjya-88 se 61 tIrthaMkara gotra kA baMdha 88, janma 88, dIkSA 60, eka chatra prabhAva 60, nirvANa 60. prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 60. 13. bhagavAn zrI vimala nAtha-62 se 15 tIrthaMkara gotra kA baMdha 62, janma 62, vivAha aura rAjya 63, dIkSA 63, apratihata prabhAva 64, nirvANa 64, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 64. 14. bhagavAn zrI anantanAtha-66 se 66 tIrthaMkara gotra kA baMdha 66, janma 66, vivAha aura rAjya 67, dIkSA 67,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ apratihata prabhAva 68, nirvANa 68, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 68. 15. bhagavAn zrI dharmanAtha-100 se 106 / tIrthaMkara gotra kA baMdha 100, janma 100, vivAha aura rAjya 101, dIkSA 101, kevalajJAna 101, tejasvI dharmasaMgha 102, cAra zalAkApuruSa 102, nirvANa 105, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 105. 16. bhagavAn zrI zAMtinAtha-107 se 111 dasavAM tathA gyArahavAM bhava 107, janma 106, vivAha aura rAjya 106, dIkSA 110, nirvANa 110, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 110. 17. bhagavAn zrI kuMthunAtha-112 se 115 tIrthaMkara gotra kA baMdha 112, janma 112, vivAha aura rAjya 113, dIkSA 114, nirvANa 114, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 115. 18. bhagavAn zrI aranAtha-116 se 118 tIrthaMkara gotra kA baMdha 116, janma 116, vivAha aura rAjya 117, dIkSA 117, nirvANa 117, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 117. 19. bhagavAn zrI mallinAtha-116 se 124 tIrthaMkara gotra kA baMdha 116, janma 120, mitroM ko pratibodha 120, dIkSA 121, nirvANa 123, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 123. 20. bhagavAn zrI munisuvrata-125 se 127 tIrthaMkara gotra kA baMdha 125, janma 125, dIkSA 126, nirvANa 126, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 126. 21. bhagavAn zrI naminAtha-128 se 131 tIrthaMkara gotra kA baMdha 128, janma 128, vivAha aura rAjya 126, dIkSA 126, kevalajJAna 130, nirvANa 130, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 130. 22. bhagavAn zrI ariSTanemi-132 se 153 pahalA va dUsarA bhava 132, tIsarA va cauthA bhava 132, pAMcavAM va chaThA bhava 133, sAtavAM va AThavAM bhava 133, janma 135, harivaMza kI utpatti 136, nemi kA paitRka kula 137, bAlyakAla 137, jarAsaMdha ke yuddha meM 137, aparimita bala 138, rukmiNI Adi kA nemi ke sAtha basaMtotsava 140, abhiniSkramaNa 141, kevala jJAna 142, rAjImatI kI virakti 142, devakI kA chaha putroM se milana 144, gajasukumAla kI mukti 146, utkRSTa tapasvI DhaMr3haNa 147, dvArikA-dahana kI ghoSaNA 148, madirA-niSedha 146, dIkSA kI dalAlI 146, dIpAyana kA nidAna 150, tIrthaMkaratva kI bhaviSyavANI 150, balarAma kI dIkSA 151, pAMDavoM kI mukti
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 170 152, nirvANa 152, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 153. 23. bhagavAn zrI pArzvanAtha-155 se 166 prathama va dvitIya bhava 155, tRtIya bhava 155, cauthA va pAMcavAM bhava 156, chaThA va sAtavAM bhava 156, tIrthaMkara gotra kA baMdha 157, janma 158, vivAha 156, nAga kA uddhAra 160, dIkSA 161, upasarga 163, kevala jJAna 163, cAturyAma dharma 164, apratihata prabhAva 164, nirvANa 164, prabhu kA parivAra, jhalaka va kalyANaka 165. 24. bhagavAn zrI mahAvIra-167 se 221 pahalA bhava - manuSya (nayasAra) 167 dUsarA bhava - svarga 168 tIsarA bhava manuSya (marIci) 168 cauthA bhava svarga pAMcavAM bhava manuSya 170 chaThA bhava manuSya 170 sAtavAM bhava svarga 170 AThavAM bhava manuSya 170 nauvAM bhava svarga dasavAM bhava manuSya 170 gyArahavAM bhava - svarga 170 bArahavAM bhava manuSya terahavAM bhava svarga 170 caudahavAM bhava manuSya 170 pandrahavAM bhava 170 solahavAM bhava manuSya (vizvabhUti) 171 satarahavAM bhava svarga aThArahavAM bhava - manuSya (vAsudeva) 173 unnIsavAM bhava naraka bIsavAM bhava tiryaMca ikkIsavAM bhava - naraka bAisavAM bhava manuSya 175 teisavAM bhava - manuSya (cakravartI) 176 caubIsavAM bhava svarga pacIsavAM bhava - manuSya 176 chabIsavAM bhava - svarga 170 svarga 173 175 175 175 176 176
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ satAisavA bhava - bhagavAn mahAvIra 177 vaizAlI kA vaibhava 177, avataraNa 178, garbha sAharaNa 178, garbha meM pratijJA 176, mahAvIra kA janma 176, indra kI AzaMkA 176, nagara meM utsava 180, bAla krIr3A 181, pAThazAlA meM 181, vivAha 182, dIkSA 182, prathama upasarga 184, upasarga va kaSTa pradhAna sAdhanA 185, sAdhanA kA pahalA varSa 186, zUlapANi yakSa kA upadrava 187, svapna-darzana 187, sAdhanA kA dUsarA varSa 188, caNDakauzika kA uddhAra 186, bhagavAn kA naukArohaNa 160, dharma cakravartI 160, sAdhanA kA tIsarA varSa 161, sAdhanA kA cauthA varSa 161, sAdhanA kA pAMcavAM varSa 161, sAdhanA kA chaThA varSa 162, sAdhanA kA sAtavAM varSa 163, sAdhanA kA AThavAM varSa 163, sAdhanA kA nauvAM varSa 164, sAdhanA kA dasavAM varSa 164, sAdhanA kA gyArahavAM varSa 165, saMgama ke upasarga 165, jIrNa seTha kI utkaTa bhAvanA 168, sAdhanA kA bArahavAM varSa : camarendra kI zaraNa 168, caMdanA kA uddhAra 166, sAdhanA kA terahavAM varSa : aMtima bhISaNa upasarga 200, kevala jJAna kI prApti 201, chadmastha kAla kI sAdhanA 201, prathama dezanA 201, gaNadharoM kI dIkSA 202, tIrtha sthApanA 204, sarvajJatA kA dUsarA varSa : RSabhadatta va devAnaMdA kI dIkSA 204, sarvajJatA kA tIsarA varSa 204, sarvajJatA kA cauthA varSa 205, sarvajJatA kA pAMcavAM varSa 205, sarvajJatA kA chaThA varSa 205, sarvajJatA kA sAtavAM varSa 206, sarvajJatA kA AThavAM varSa 206, sarvajJatA kA nauvAM varSa 207, sarvajJatA kA dasavAM varSa 207, sarvajJatA kA gyArahavAM varSa 207, sarvajJatA kA bArahavAM varSa 207, sarvajJatA kA terahavAM varSa 207, sarvajJatA kA caudahavAM varSa 208, sarvajJatA kA pandrahavA varSa 208, gozAlaka kA mithyA pralApa 208, bhagavAn para tejolezyA kA prayoga 210, siMha aNagAra kA rudana 211, sarvajJatA kA solahavAM varSa 212, sarvajJatA kA satarahavAM varSa 212, sarvajJatA kA aThArahavAM varSa 212, sarvajJatA kA unnIsavAM varSa 213, sarvajJatA kA bIsavAM varSa 213, sarvajJatA kA ikkIsavAM varSa 213, sarvajJatA kA bAisavAM varSa 213, sarvajJatA kA teIsavAM varSa 213, sarvajJatA kA caubIsavAM varSa 213, sarvajJatA kA pacIsavAM varSa 213, sarvajJatA kA chabbIsavAM varSa 214, sarvajJatA kA satAisavAM varSa 214, sarvajJatA kA aTThAisavAM varSa 214, sarvajJatA kA unatIsavAM varSa 214, sarvajJatA kA tIsavAM va aMtima varSa 214, saMtima pravacana 214, indra dvArA Ayu-vRddhi kI prArthanA 215, nirvANa 215, gautama svAmI ko kevala jJAna 216. zarIra kA saMskAra 216, tIrtha ke bAre meM prazna 216, mahAvIra kA apratihata prabhAva 217, mahAvIra ke pramukha siddhAMta 217, jAtivAda kA virodha 217, mahAvIra kI Ayu evaM cAturmAsa 216, prabhu kA parivAra. jhalaka va kalyANaka 220-221.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauvIsatthava (caturviMzatistava) logassa ujjoyagare, dhammatitthayare jiNe / arahaMte kittaissaM, cauvIsaMpi kevalI / / 1 / / usabhamajiyaM ca vaMde, saMbhavamabhinaMdaNaM ca sumaI c| paumappahaM supAsaM, jiNaM ca caMdappahaM vaMde / / 2 / / suvihiM ca pupphadaMtaM, sIala sijjaMsa vAsupujjaM ca / vimalamaNaMtaM ca jiNaM, dhamma saMtiM ca vaMdAmi / / 3 / / kuMthu araM ca malliM, vaMde muNisuvvayaM nami jiNaM ca / vaMdAmi riTThanemi, pAsaM taha vaddhamANaM ca / / 4 / / evaM mae abhithuA, vihuyarayamalA phiinnjrmrnnaa| cauvIsaMpi jiNavarA, titthayarA me pasIyaMtu / / 5 / / kittiya vaMdiya mae, je e logassa uttamA siddhaa| Aroggabohi lAbhaM, samAhivaramuttamaM ditu / / 6 || caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM pyaasyraa| sAgaravaragaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disaMtu / / 7 / /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ praveza bhAratIya saMskRti eka prANavAna saMskRti hai| yaha tyAgamaya bhAvanAoM se anuprANita hai| isa ujjvala saMskRti meM tIna dhArAoM kA mUlyavAn yoga rahA hai-1 jaina, 2 bauddha, 3 vaidik| ye tInoM dhArAeM isI bhArata bhUmi para prasUta huI, pallavita va puSpita huii| ina tInoM ne bhAratIya jana mAnasa ko prabhAvita kiyA hai aura usameM apanA sthAna banAyA hai| Aja bhI bhAratIya saMskRti meM tyAga, sahiSNutA, dhairya jaise guNa samAye huye haiM jo ina tInoM ke mUla meM haiN| jaina dharma kI prAcInatA jaina dharma vizva kA prAcInatama dharma hai| "jaina dharma' nAma nayA hai| yaha nAma bhagavAn mahAvIra ke bAda jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne prayukta kiyA hai / yaha nAma unake viracita graMtha vizeSAvazyaka bhASya meM ullikhita hai| usake bAda to uttaravartI sAhitya meM 'jaina' zabda pracura rUpa meM vyavahRta huA hai| isase pUrva bhagavAn RSabha se bhagavAn mahAvIra taka vibhinna nAmoM se abhihita hotA rahA hai| prAraMbha meM usakA nAma zramaNa dharma thA, phira Arhat dharma huaa| mahAvIra ke yuga meM use nirgrantha dharma kahA jAtA thaa| __ satya kI upalabdhi meM prAcIna aura navIna kA koI mahattva nahIM hotaa| jisase Atma-sAkSAtkAra ho sake, vahI upayogI hai| itihAsa kI dRSTi se pahale-pIche kA bar3A mahattva hai| yaha prApta pramANoM ke AdhAra para niHsaMdeha kahA jA sakatA hai ki jaina dharma prAgvaidika hai aura bauddha arvAcIna hai| ___kaI itihAsavettAoM meM eka bhrama palane lagA hai| kaI jaina dharma ko vaidika dharma kI zAkhA mAnate haiM to kaI bauddha dharma kii| yaha bhrama bhagavAn mahAvIra ko jaina dharma kA pravartaka mAnane se huI hai| jaina dharma ke prathama pravartaka bhagavAn RSabha the| aura mahAvIra aMtima pravartaka the| unhoMne prAcIna paraMparAoM ko Age bar3hAyA aura samasAmayika vicAroM ko janatA ke sAmane prastuta kiyaa| mahAtmA buddha mahAvIra ke samakAlIna the, isalie yaha arvAcIna siddha ho jAtA hai / vaidika mata meM sabase prAcIna veda hai| vidvAn loga vedoM ko pAMca hajAra sAla purAnA mAnate haiN| tilaka ATha hajAra sAla prAcIna batAte haiN| vedoM meM bhagavAn RSabha, ariSTanemi va zramaNoM kA ullekha milatA hai, 'munayo vAtarazanAH' arthAt ugratapasvI muni ke rUpa meM zramaNoM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/tIrthaMkara caritra ko darzAyA hai| vedoM ke bAda upaniSadoM, AraNyakoM, purANoM meM sthAna-sthAna para inakA varNana upalabdha hotA hai| ina graMthoM kI racanA se pUrva jaina dharma nahIM hotA, bhagavAn RSabha nahIM hote to inakA ullekha kaise hotA? jaina dharma kI avadhAraNA __jaina dharma meM puruSArtha ko sarvAdhika mahattva diyA gayA hai / yaha dharma bhautika vastuoM ke prati Asakti haTAkara vyakti ko AdhyAtmikatA kI ora unmukha karatA hai| svArtha ko nahIM paramArtha kI bhAvanA ko ujAgara karatA hai| pravRtti ke sthAna para nivRtti kA rAjapatha dikhAtA hai| bhoga kI jagaha tyAga kI bhAvanA para bala detA hai| jaina darzana Atma kartRtvavAda ke siddhAnta kA pratipAdana karatA hai, pratyeka AtmA ke svataMtra astitva ko svIkAra karatA hai aura punarjanma meM vizvAsa rakhatA hai| hara AtmA meM paramAtmA banane kI zakti kI bAta kahatA hai| hara choTe-bar3e jIva ko samAna dRSTi se dekhatA hai / jAtivAda ko atAttvika mAnatA hai| jaina dharma meM siddhAntoM kI spaSTatA ke sAtha sAdhanA ke pracura prayogoM kA ullekha hai| yahAM jJAna, darzana va cAritra mUlaka pravRttiyoM ko upayogI mAnA hai| adhyAtma ko pramukhatA ___jisa prakAra ziva ke nAma para zaiva dharma, viSNu ke nAma para vaiSNava dharma va buddha ke nAma para bauddha dharma pracalita huA, vaise hI jina ke nAma para jaina dharma pracalita huaa| para ziva, viSNu va buddha ke viparIta 'jina' zabda kisI vyakti vizeSa kA nAma nahIM hai| yaha usa AdhyAtmika zakti kA saMbodhaka zabda hai jisameM vyakti ne rAga-dveSa yA priyatA-apriyatA kI sthiti se apane Apako uparata kara liyA hai| jaina dharma kA pramukha maMtra hai-'nmskaar-mhaamNtr'| isameM kisI vyakti vizeSa ko namaskAra nahIM kiyA gayA hai| mAtra Atma-saMpadA se saMpanna unhIM vibhUtiyoM ko namaskAra kiyA jAtA hai jo varNa, liMga, jAti kI sImA se Upara hai| jaina dharma kI yaha suspaSTa avadhAraNA hai ki koI vyakti apanI AtmA ke utkarSa se mahApuruSa bana sakatA hai, arhata yA tIrthaMkara bana sakatA hai| __ deza, kAla Adi ke anusAra zabda badalate rahe haiM, para zabdoM ke badalate rahane se jaina-dharma arvAcIna nahIM ho sktaa| kAla kI dRSTi se isa avasarpiNI meM usakA saMbaMdha bhagavAn RSabhadeva se hai| avatAravAda kA niSedha jaina dharma avatAravAda meM vizvAsa nahIM krtaa| usakI yaha spaSTa avadhAraNA hai ki tIrthaMkara bhI eka sAmAnya bacce kI taraha hI janma lete haiM kiMtu apane puruSArtha va AdhyAtmika bala para ve tIrthaMkara ke rUpa meM pratiSThita ho jAte haiM / vaidika paraMparA avatAravAda meM vizvAsa rakhatI hai| avatAravAda kA sIdhA artha hai-Izvara kA mAnava
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara caritra / 3 1 ke rUpa meM avatarita honA yA janma lenaa| gItA kI dRSTi meM avatAra lene kA eka mAtra uddezya hai ki isa sRSTi meM cahuM ora jaba adharma kA sAmrAjya phaila jAtA hai, use chinna-bhinna kara sAdhuoM kA paritrANa va duSToM kA nAza kara dharma kI sthApanA karanA / vaidikoM ke Izvara ko svayaM rAga-dveSa se mukta rahakara bhI bhaktoM ke lie rAga va dveSa janya kArya karanA par3atA hai| jana hita ke lie saMhAra kA kArya bhI karanA par3atA hai| Izvara ko mAnava banakara puNya-pApa karane par3ate haiN| ise ve loga bhagavAn kI lIlA ke rUpa meM citrita karate haiN| jaina dharma kA isa avatAravAda meM vizvAsa nahIM hai| siddhatva yA Izvaratva prApta AtmA punaH kabhI bhI sakarmA nahIM bntii| aisI sthiti meM vaha na janma letI hai na hI rAga-dveSa mUlaka pravRttiyoM meM saMlagna hotI haiN| yaha sunizcita hai ki pratyeka vyakti sAdhanA ke dvArA AMtarika zaktiyoM kA vikAsa kara tIrthaMkara yA kevalI bana sakatA hai| kAlacakra I jaina dharma ke anusAra sRSTi anAdi kAla se gatizIla hai| isakI na hI Adi hai aura na hI aMta | vaidika paraMparA ise IzvarakRta mAnatI hai| jaina dharma kI yaha spaSTa avadhAraNA hai ki yaha dRzyamAna jagat pariNAmI nitya hai / dravya kI apekSA se yaha nitya aura dhruva hai, para paryAya kI apekSA se yaha pratikSaNa parivartanazIla hai| jisa prakAra divasa ke bAda rAtri va rAtri ke bAda divasa AtA hai| varSa meM chaha RtueM hotI haiM aura ve eka nizcita samaya-sImA ke sAtha parivartita hotI rahatI haiN| kAla (Time) kA krama bhI niraMtara badalatA rahatA hai| dina, saptAha, pakSa, mAsa, varSa, yuga Adi ke rUpa meM jIvoM ke kabhI sukha va kabhI duHkha kA daura calatA hai| vaha kabhI utkarSa kA varadAna prApta karatA hai to kabhI apakarSa kA abhizApa bhii| ye saba anAdikAlIna hai, inakI saMtati niraMtara cala rahI hai| saMsAra ke apakarSa va utkarSamaya kAla ko jaina dharma meM kramazaH avasarpiNI va utsarpiNI kahA gayA hai| jo kAla kramazaH hrAsa kI ora unmukha hotA hai vaha avasarpiNI tathA jo vikAsa kI ora agrasara hotA hai vaha utsarpiNI kAla kahA jAtA hai / avasarpiNI kAla ke chaha vibhAga haiM jinheM ara kahA gayA hai| sarpa ke muMha se pUMcha taka kramazaH patalApana rahatA hai usI taraha ina vibhAgoM kA kAla kramazaH saMkucita hotA calA jAtA hai| chaha vibhAga isa prakAra haiM 1. suSamasuSamA 2. suSamA 3. suSamaduSamA 4. duSamasuSamA 5. duSama cAra karor3a karor3a sAgara tIna karor3A karor3a sAgara do karor3a karor3a sAgara bayAlIsa hajAra varSa kama eka karor3A karor3a sAgara ikkIsa hajAra varSa
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / tIrthaMkara caritra 6. duSamaduSamA ikkIsa hajAra varSa utsarpiNI kAla meM ye hI chaha vibhAga ulTe krama se hote haiN| sarpa kI pUMcha se muMha taka kramazaH moTApana rahatA hai usI taraha ina vibhAgoM kA kAla kramazaH vRddhiMgata hotA calA jAtA hai| avasarpiNI va utsarpiNI ina donoM ko kAlacakra kahate haiN| kAlacakra kI avadhi bIsa karor3A karor3a sAgara kI hotI hai / yaugalika yuga (araNya yuga) yaugalika yuga meM manuSya zrama ke AdI nahIM the| usa samaya pRthvI utkRSTa rUpa, rasa, gaMdha, sparza se yukta thI / yaugalika yuga ke manuSya ko yaugalika kahA jAtA thA kyoMki ve yugala rUpa meM utpanna hote the / unako zrama karane kI jarUrata nahIM rahatI thii| binA zrama kie khAne pIne, rahane Adi kI samasta apekSAeM kalpavRkSoM se pUrI ho jAtI thI / kalpavRkSa bhI itane the ki kisI ko unheM apane adhikAra meM karane kI icchA hI utpanna nahIM hotI thii| jisa kisI ko bhUkha lagI, vRkSa se phala tor3e aura khAye / patte tor3e aura phne| phUla tor3e aura zrRMgAra sajA / kahIM koI bAdhA nahIM thii| unheM kisI vastu kA saMgraha karane kI jarUrata nahIM thI / kalpavRkSa dasa prakAra ke hote the jo una yaugalikoM ke kAma Ate the / ve isa prakAra haiM 1 1. mattaMga 2. bhRgAMga 3. truTitAMga 4. dIpAMga - madya sadRza rasa ko dene vAle - pAtra -bhAjana dene vAle - Amoda-pramoda ke lie vAdya dene vAle - prakAza dene vAle 5. jyoti 6. citrAMga 7. cittarasa 8. mANiyaMga 9. hAgAra 10. anagna yaugalika - jIvana ke mukhya tathya * yaugalika puruSa evaM strI kA eka sAtha janma hotA aura eka sAtha hI mRtyu ko prApta hote / 0 bhAI-bahina, pati-patnI, mAtA-pitA, putra-putrI ke atirikta koI pArivArika saMbaMdha nahIM thA / 0 rAjA prajA kI koI vyavasthA nahIM thI / * samAja nahIM thA / - uSNatA pradAna karane vAle - vividhavarNI puSpa dene vAle - aneka rasa dene vAle - camakadAra AbhUSaNoM kI saMpUrti karane vAle -gRha AkAra vAle - vastra ApUrti karane vAle
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara caritra/5 0 ghara, gAMva, kasbe va zahara nahIM the| 0 saMgraha va vigraha kA kahIM sthAna nahIM thaa| 0 astra-zastra nahIM the| 0 sthUla agni nahIM thii| 0 apakvabhojI the| 0 roga va bur3hApA nahIM satAtA thaa| 0 upaghAta (akAla mRtyu) nahIM thii| 0 gAya, bhaiMsa, azva Adi pAlatu pazu nahIM the| 0 kriyAtmaka zikSA nahIM thii| 0 sAmAyika, pauSadha Adi kriyAtmaka dharma nahIM thaa| 0 karor3a pUrva se adhika AyuSya hotA thaa| 0 asi, maSi va kRSi karma nahIM thaa| yaugalikoM kA jIvana stara samAna thA, ataH kisI meM IrSyA nahIM thii| UMca-nIca kI bhAvanA nahIM thii| sabhI samAna rUpa se prakRti kI goda meM palane vAle the| janasaMkhyA sImita thii| hara yugala-dampatti ke eka hI yugala putra-putrI ke rUpa meM utpanna hotA thaa| bacapana meM ve bhAI-bahina ke rUpa meM rahate / jIvana ke saMdhyAkAla meM ve eka yugala (putra-putrI) ko janma dete aura kucha hI samaya meM ve mRtyu ko prApta ho jAte / yaha krama pUre yaugalika kAla meM calatA rahA thaa| kulakara vyavasthA avasarpiNI ke pahale, dUsare va tIsare ara ke Adhe se adhika samaya taka uparokta vyavasthA sucArU rUpa se calatI rhii| usake bAda isa vyavasthA meM hAsa zurU ho gayA / pRthvI ke rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi kA pUrvApekSayA hAsa ho gayA / kalpavRkSoM ke kramika vilopa hone se khAne-pIne, rahane tathA anya jIvanopayogI sAmagrI apekSA se kama upalabdha hone lgii| jaba kabhI vyakti ke jIvanopayogI vastuoM kA abhAva hotA hai to bhayAvaha sthiti paidA ho jAtI hai| isase jana mAnasa AMdolita ho jAtA hai| yaugalikoM ke sAtha bhI kucha aisA hI huA / ve abhAva kI pIr3A se aparicita the| unheM sukhada vyavasthA kA chinna-bhinna honA asvAbhAvika lgaa| jyoMhI unake sAmane abhAva kI sthiti AI, saba ciMtita ho gye| 'saMgraha' zabda unake zabdakoSa meM nahIM thA, ataH phaloM kA prabaMdha karanA unake lie kaThina ho rahA thaa| vRkSa sUkhane lage, phaloM kI mAtrA kama ho gaI aMtataH phaloM ko hathiyAne kI bhAvanA panapa utthii| unhoMne adhikAdhika saMkhyA meM vRkSoM para adhikAra karanA zurU kara diyA, chInA-jhapaTI calane lgii| pUre yaugalika kSetra meM AtaMka vyApa gyaa| ghanaghora avyavasthA chA gii|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/tIrthaMkara caritra avyavasthA se vyavasthA kA janma hotA hai| arAjakatA se pIr3ita yaugalika ekatrita hue| unhoMne milakara choTe-choTe kuloM ke rUpa meM apanI vyavasthA banAI aura kuloM kI vyavasthA ko karane vAle 'kulakara' kahakara pukAre jAne lge| kulakara kI hara bAta ko mAnane ke lie ve saMkalpabaddha bne| mukhya kulakaroM ke nAma isa prakAra haiM1. vimalavAhana 2. cakSuSmAna 3. yazasvI 4. abhicandra 5. prasenajita 6. marudeva 7. nAbhi kulakaroM kI saMkhyA ke bAre meM graMthakAroM ke bIca matabheda haiM | sthAnAMga, samavAyAMga evaM bhagavatI sUtra meM sAta kulakaroM ke nAma Ae haiN| jaMbU dvIpa prajJapti meM pandraha kulakaroM kA ullekha hai| ___ tIsare ara kA jaba palyopama kA AThavAM bhAga zeSa rahA, taba sAta kulakara utpanna hue| prathama kulakara vimalavAhana hue| Avazyaka niyukti meM varNana AtA hai ki vana meM eka zveta hAthI ne eka mAnava yugala ko dekhaa| dekhate hI pUrva janma ke sneha se usane usa yugala ko apanI pITha para baiThA liyaa| use isa taraha gajArUr3ha dekha yaugalikoM ne socA-'yaha manuSya hamase adhika zaktizAlI hai|' ujjvala vAhana vAlA hone ke kAraNa use vimalavAhana kahane lge| daMDa vyavasthA kalpavRkSoM kI kamI se jo zAMti bhaMga ho gaI thI, avyavasthA ho gaI thI use suvyavasthita karane ke lie yaugalikoM ne vimalavAhana ko apanA netA banA liyaa| yahI prathama kulakara ke rUpa meM pratiSThita hue| unhoMne sabake lie eka nizcita saMvidhAna banAyA aura usakA ullaMghana karane vAloM ke lie daMDa dene kI ghoSaNA kii| isake lie vimalavAhana ne 'hAkAra' daMDa kI sthApanA kii| jaba koI yaugalika mAnya maryAdA kA atikramaNa karatA to use itanA mAtra kahA jAtA -'hA! tUne yaha kAma kiyA hai' basa itanA kahanA hI unake lie kaThora daMDa hotA thaa| vaha isase apane Apako lAMchita mAnatA thaa| isa daMDa kA kAphI samaya taka asara rhaa| __pahale va dUsare kulakara taka yaha 'hAkAra' daMDa vidhi prabhAvI rhii| jaba aparAdhI ko 'hA' kahane se kAma nahIM calA, taba kucha ucca svara meM kahA jAtA 'mA' arthAt mata karo aura isase loga aparAdha karanA chor3a dete / yaha 'mAkAra' daMDa vyavasthA tIsare va cauthe kulakara taka clii| hAkAra aura mAkAra ke niSprabhAvI hone se dhikkAra' daMDa vyavasthA kA AvirbhAva huaa| yaha vyavasthA pAMcaveM se sAtaveM kulakara taka calatI rhii|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaugalikoM kI samasyAoM ko ina tIna daMDa vidhiyoM se kulakara samaya-samaya para sulajhAte rahe / yaugalikoM ke sAmane khAdya - samasyA thI / kalpavRkSoM kI kamI aura usa kAraNa phaloM kI alpatA kA jo daura cala rahA thA usakA koI sArthaka upAya nahIM socA gyaa| isI kAraNa ye daMDa vidhiyAM sAtaveM kulakara nAbhi ke samaya nisteja ho gaI jisase niyaMtraNa DhIlA ho gayA / chInA-jhapaTI meM yakAyaka bar3hotarI ho gii| nAbhi kulakara ke pAsa Ae dina yaugalikoM kI ye samasyAeM Ane lagIM / inakA nirAkaraNa na kara pAne ke kAraNa nAbhi khinna manA ho ge| usa samaya RSabha kA avataraNa huA / tIrthaMkara kI mahattA jaina dharma meM sarvathA karmamukta Atma-zakti saMpanna vibhUti siddha / vaha zarIra, janma-maraNa, bhautika sukha-duHkha se mukta hai| jaina sAdhanA paddhati kA carama lakSya siddhatva prApti hI hai / arhat jaina dharma ke mukhya dhurI hote haiN| ve cAra karma kA kSaya kara sarvajJa kI bhUmikA pA lete haiM / arhat jana-kalyANa ke mahanIya upakrama ke mukhya saMvAhaka hote haiN| unake dvArA bole gae hara bola chadmastha muniyoM va dharma zAsana ke lie patha- darzaka bana jAte haiN| isI vajaha se namaskAra mahAmaMtra meM arhatoM ko siddhoM kI apekSA (saMpUrNa Atma-ujjvalatA hone para bhI) pahale namaskAra kiyA gayA hai / arhat, jina, tIrthaMkara Adi paryAyavAcI zabda haiM / sarvajJa va tIrthaMkara meM Atma-upalabdhi kI dRSTi se koI aMtara nahIM hai| donoM kevala- jJAna va kevala darzana ko saMprApta haiN| phira bhI donoM meM kucha maulika aMtara haiM tIrthaMkara * pahale pada meM hote haiM / 0 nAma karma kA udaya 0 naraka va devagati se Aye hue hI banate haiM / * vedanIya karma zubha-azubha donoM avaziSTa tIna aghAti karma ekAMta zubha hote haiM / 0 1,2,3,5,11 vAM guNasthAna sparza nahIM hotA / tIrthaMkara caritra / 7 * kevalI samudghAta nahIM hotA / 0 saMsthAna samacaturastra * 15 karma bhUmi meM hote haiM usameM bhI Arya kSetra meM hI hote haiM / sarvajJa pAMcoM pada meM hote haiM / kSAyika bhAva se prApta cAroM gatiyoM se Akara bana sakate haiN| AyuSya ekAnta zubha, zeSa zubha-azubha donoM hote haiM / kevala 11 vAM guNasthAna sparza nahIM karate / ho sakatA hai chaha meM se koI bhI sAharaNa kI apekSA ar3hAI dvIpa meM kahIM bhI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8/tIrthakara caritra 0 do kA milana nahIM hotA milana ho sakatA hai| 0 svayaMbuddha hote haiN| svayaMbuddha ke sAtha buddha bodhita bhI hote haiN| 0 inake gaNadhara hote haiN| nahIM hote haiN| 0 saMkhyA meM jaghanya 20 utkRSTa 170 hote haiN| jaghanya 2 karor3a utkRSTa 9 karor3a hote haiN| 0 avagAhanA-jaghanya 7 hAtha utkRSTa jaghanya 2 hAtha utkRSTa ___500 dhanuSya hotI hai| 500 dhanuSya hAtI hai| 0 AyumAna-jaghanya 72 varSa utkRSTa jaghanya 9 varSa, utkRSTa 1 84 lAkha pUrva karoDaM pUrva 0 upasarga nahIM aate| A sakate haiN| 0 cautIsa atizaya hote haiN| nahIM hote 0 peMtIsa vacanAtizaya hote haiN| nahIM hote 0 amUka hote haiN| mUka-amUka donoM hote haiN| 0 caturvidha saMgha kI sthApanA karate haiN| nahIM karate 0 pAMca kalyANaka hote haiN| nahIM hote 0 dIkSA svIkArate hI manaH paryava jJAna kI koI niyama nahIM __ prApti ho jAtI hai| 0 garbha meM bhI avadhi jJAnI koI niyama nahIM 0 caudaha mahAsvapna se janma lete haiM koI niyama nahIM 0 pUrva janma meM do bhava se niyamataH samyag koI niyama nahIM dRSTi hote haiN| 'tIrthaMkara' kI mImAMsA 'tIrthaMkara' zabda jaina sAhitya kA pAribhASika zabda hai| AgamoM va Agametara graMthoM meM isakA pracura mAtrA meM ullekha huA hai| jo tIrtha kA kartA hotA hai use tIrthaMkara kahate haiM / jo saMsAra-samudra se tirane meM yogabhUta banatA hai vaha tIrtha arthAt pravacana hotA hai| usa pravacana ko sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA dhAraNa karate haiN| upacAra se isa caturvidha saMgha ko bhI tIrtha kahA gayA hai| inake nirmAtA ko tIrthaMkara kahA jAtA hai jinake tIrthaMkara nAmakarma kA udaya hotA hai ve tIrthaMkara banate haiN| tIrthaMkara caubIsa hI kyoM ___ jaina bhUgola meM ar3hAI dvIpa kSetra kA varNana AtA hai (1) jaMbU dvIpa (2) dhAtakI khaMDa (3) ardhapuSkara dvIpa / ina ar3hAI dvIpa kSetroM meM pandraha karma bhUmi hai pAMca bharata, pAMca erAvata va pAMca mahAvideha / inake 170 bhUbhAga aise haiM jahAM
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara caritra/9 tIrthaMkara ho sakate haiN| eka samaya meM nyUnatama 20 va adhikatama 170 tIrthaMkara ho sakate hai| kiMtu sarvajJoM kI saMkhyA nau karor3a mAnI gaI hai| inameM mAtra dasa bhUbhAga (pA~ca bharata pA~ca erAvata) aise hai jahAM avasarpiNI va utsarpiNI rUpa kAla cakra calatA hai| eka avasarpiNI va utsarpiNI meM 24-24 tIrthaMkara hote haiN| mahAvideha kSetroM meM kAla kA yaha rUpa nahIM hai| vahAM eka sadRza (avasarpiNI ke cauthe ara ke samAna) kAla rahatA hai| vahAM tIrthaMkara kI nirantara vidyamAnatA hai| vahAM dharma kA sthAyI rUpa rahatA hai para bharata evaM erAvata meM aisA nahIM hotaa| isakA kAraNa hai-eka tIrthaMkara hone ke bAda dUsare tIrthaMkara utpanna hone ke bIca kA samaya svabhAvata nirdhArita hai| usa antarAla ko jor3ane se tIrthaMkaroM ke utpanna hone kA samaya hI samApta ho jAtA hai / hara utsarpiNI-avasarpiNI kAla meM eka karor3A karor3a sAgaropama kA samaya mAnA gayA haiM isalie caubIsa tIrthaMkaro ke hI hone kA avakAza hai, jyAdA nhiiN| zeSa eka sau sATha kSetra mahAvideha meM A jAte hai, vahAM avasarpiNI utsarpiNI kAla nahIM hai| eka tIrthaMkara ke bAda dUsare tIrthaMkara kA abhyudaya ho jAtA hai| ___ avasarpiNI kAla meM bharata kSetra meM dharma kI sarvaprathama dezanA dene vAle bhagavAn RSabha hai isalie ve isa avasarpiNI kAla ke prathama dharma pravartaka hai| tIrthaMkara sarvajJa hI hote hai| sarvajJa kabhI dUsare kA anukaraNa nahIM krte| ve jisa satya kA udghATana karate hai usI kA nAma tIrtha pravartana hai| paraMparA kA vahana to chadmastha karate haiN| unake lie yaha jarUrI bhI hai aura upayogI bhii| sabhI tIrthaMkara apane DhaMga se tIrtha kA pravartana karate hai isaliye ve sabhI pravartaka haiM saMvAhaka nhiiN| saMvAhaka AcArya hote haiN| tIrthaMkara gotra baMdha ke kAraNa tIrthaMkara ve hI banate haiM jinhoMne pUrva bhava meM tIrthaMkara nAma karma kI prakRti kA upArjana kiyA ho| yaha karma prakRti baMdhakAraka hai tadapi yaha viziSTa sAdhanA, tapasyA Adi se karma-kSaya ke sAtha svayameva baMdhane vAlI karma prakRti hai| yaha puNya kI utkRSTa prakRti hai| jaina Agama jJAtAdharmakathA meM tIrthaMkara gotra karma baMdha ke bIsa kAraNa batAe gaye haiN| ve isa prakAra haiM 1. arhat ke prati bhakti 2. siddha ke prati bhakti 3. pravacana ke prati bhakti 4. guru kI upAsanA-sevA karanA 5. sthavira kI upAsanA-sevA karanA 6. bahuzruta kI upAsanA-sevA karanA 7. tapasvI muni kI upAsanA-sevA karanA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10/tIrthaMkara caritra 8. jJAna meM niraMtara upayoga rakhanA 9. doSa rahita samyaktva kI anupAlanA karanA 10. guNIjanoM kA vinaya karanA 11. vidhipUrvaka Avazyaka (pratikramaNa Adi) karanA 12. zIla aura vrata kA niraticAra pAlana karanA 13. vairAgya bhAva meM vRddhi karanA 14. tapa va tyAga meM saMlagna honA 15. aglAna bhAva se vaiyAvRttya karanA 16. samAdhi utpanna karanA 17. apUrva jJAna kA abhyAsa karanA / 18. vItarAga-vacanoM para gahana AsthA rakhanA 19. supAtra dAna denA 20. jina-zAsana kI prabhAvanA karanA yaha Avazyaka nahIM hai ki uparokta bIsa hI kAraNoM ke sevana se tIrthaMkara nAma karma kA baMdha hotA hai koI eka, do kAraNa ke sAtha utkRSTa sAdhanA va bhAvoM kI uccatA se bhI tIrthaMkara nAma karma kI prakRti kA upArjana kara sakatA hai| dharmazAsana kI sthApanA ___ tIrthaMkara ahiMsA, satya, asteya, bahmacarya va aparigraha rUpa dharma kI prarUpaNA karate haiN| ve isake mahAvrata svarUpa kI vyAkhyA karate haiN| jo isake mahAvrata svarUpa ( saMpUrNataH) ko aMgIkAra karate haiM ve sAdhu-sAdhvI kI koTi meM Ate haiN| jo isake aNuvrata svarUpa (aMzataH)ko svIkAra karate haiM ve zrAvaka-zrAvikA kI bhUmikA meM Ate hai / tIrthaMkara eka aisI dharmazAsanA kI sthApanA kara dete haiM jisakA avalaMbana lekara lAkhoM bhavyAtmAeM apane Atma-kalyANa kA patha prazasta kara letI haiN| dvAdaza guNa tIrthaMkaroM ke kSAyika bhAva ke sAtha-sAtha puNya prakRtiyoM kA bhI bhArI udaya hotA hai| unake bAraha vizeSa guNoM meM prathama cAra kSAyika bhAva haiM aura avaziSTa ATha udaya janya hai| bAraha guNoM ke nAma isa prakAra haiM1. ananta jJAna 2. ananta darzana 3. ananta cAritra 4. ananta bala 5. azoka vRkSa 6. puSpa vRSTi 7. divya dhvanni 8. deva duMdubhi 9. sphaTika siMhAsana 10. bhAmaMDala 11. chatra 12. cAmara
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara caritra / 11 isI prakAra tIrthaMkaroM ko cautIsa atizaya (vizeSatAeM), peMtIsa vacanAtizaya ( vANI kI vizeSatAeM) sahaja prApta hotI haiN| dUsare sarvajJoM meM inakA honA Avazyaka nahIM hai| ye vizeSatAeM unameM milatI bhI nahIM hai| kisI meM do, kisI meM cAra vizeSatAeM mila jAye to logoM meM usakA bhI Azcarya janaka prabhAva rahatA hai| tIrthaMkara to pUrNa atizayoM ke dhAraka hote haiN| cautIsa atizaya 1. deha - adbhuta rUpa va gaMdha vAlA, niroga, pasInA va mala rahita / 2. zvAsa- kamala jaisI sugaMdha / 3. rudhira mAMsa - gAya ke dUdha kI bhAMti sapheda / 4. AhAra- nIhAra vidhi- yaha adRzya hotI hai| ye cAra tIrthaMkara ke janma se hI prApta hote haiN| 5. eka yojana pramANa kSetra meM bhI bahuta bar3I saMkhyA meM manuSya, deva aura tiryaMca raha sakate haiN| 6. vANI-ardhamAgadhI bhASA meM diyA huA pravacana sabhI manuSya evaM pazu-pakSI bhI samajha lete haiM / 7. bhAmaMDala - mastaka ke pIche ati dedIpyamAna suMdara prabhAmaMDala hotA hai / 8. rujA - tIrthaMkara jahAM pravAsita hote haiM vahAM se eka sau pacIsa yojana taka roga nahIM hotA / 9. vaira - eka sau pacIsa yojana taka paraspara vaira bhAva nahIM hotA / 10. Iti - dhAnya Adi ko nukasAna pahuMcAne vAle cUhe, kITa Adi kI utpatti eka sau pacIsa yojana taka nahIM hotI 11. mArI - eka sau pacIsa yojana taka mahAmArI nahIM hotI yA akAla mauta nahIM hotI / 12. ativRSTi - eka sau pacIsa yojana taka ativRSTi nahIM hotI / 13. anAvRSTi - eka sau pacIsa yojana taka barasAta na ho aisA nahIM hotA / 14. durbhikSa - eka sau pacIsa yojana taka duSkAla nahIM par3atA / 15. bhaya - eka sau pacIsa yojana taka kisI prakAra kA bhaya nahIM hotA / ye 11 atizaya karma kSaya se prApta hote haiM / 16. AkAza meM dharmacakra calatA hai| 17. AkAza meM camara vIjana hotA hai| 18. pAdapIThikA sahita ujjvala sphaTika maya siMhAsana hotA hai / 19. AkAza meM tIna chatra hote haiN| 20. AkAza meM ratnamaya dhvajA phaharAtI hai /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/tIrthaMkara caritra 21. svarNa kamala para paira dhara kara calate haiN| 22. svarNa, rajata va ratnamaya samavasaraNa kI racanA hotI hai| kilA (gar3ha) hotA 23. samavasaraNa meM cAroM dizAoM meM cAra mukha dikhAI dete haiN| 24. jahAM Thaharate haiM yA baiThate haiM vahAM azoka vRkSa prakaTa hotA haiN| 25. kAMTe auMdhe ho jAte haiN| 26. vRkSa nama/jhuka jAte haiN| 27. duMdubhi nAda hotA hai| 28. anukUla havA calatI hai| 29. pakSI pradakSiNA karate haiN| 30. sugaMdhita pAnI kI varSA hotI hai| 31. uttama jAti va raMgoM ke phUloM kI vRSTi hotI hai| 32. keza, dAr3hI, mUMcha va nakha nahIM bddh'te| 33. cAroM hI prakAroM ke devoM meM (vyantara, bhavanapati, jyotiSI va vaimAnika) kama se kama eka karor3a devatA sevA karate haiN| 34. RtuoM kI anukUlatA rahatI hai tathA manojJa zabda, rUpa gaMdha, rasa va sparza rUpa iMdriya viSaya anukUla rahate haiN| ye unnIsa atizaya devakRta hote haiN| isa taraha janma ke sAtha cAra, karma kSaya se gyAraha va devakRta unnIsa (4+11+19=34) kula cautIsa atizaya hote haiN| peMtIsa vacanAtizaya 1. saMskAravattva - susaMskRta vANI arthAt bhASA va vyAkaraNa kI dRSTi se nirdoSa honaa| 2. audAttya - udAtta svara arthAt svara kA UMcA honaa| 3. upacAraparItatA - grAmya-doSa se rahita honaa| 4. meghagaMbhIra ghoSa - AvAja meM meghavat gaMbhIratA honaa| 5. pratinAda - vANI kA pratidhvani sahita honaa| 6. dakSiNattva - bhASA kA sarala honaa| 7. upanIta rAgatva- mAlakoza rAgayukta honaa| 8. mahArthatA - vizAla artha vAlI, thor3e meM adhika khnaa| 9. avyAhatatva - vANI meM pUrvApara virodha na honaa| 10. ziSTatva - ziSTa bhASA kA honaa|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara caritra/13 11. asaMdigdhatva - saMdeha rahita bhaassaa| 12. nirAkRtAnyottaratva - vacana kA dUSaNa rahita honA / 13. hRdayaMgamatA - AkarSaka va manohara vaannii| 14. mithaH sAkAMkSatA - deza, kAla kI anusAriNI vaannii| 15. dezakAlAvyatItatva - deza, kAla ke anurUpa artha khnaa| 16. tattvaniSThatA - vivakSita vastu kA jo svarUpa ho usI ke anusAra usakA vyAkhyAna krnaa| 17. aprakIrNaprasRtattva - ati vistAra rahita saMbaddha bhASA kA pryog| 18. asvazlAghAnyaninditA- sva prazaMsA va para nindA rahita vacana / 19. AbhijAtya - vaktA va pratipAdya bhAva kA ucita honaa| 20. atisnigdha madhuratva - ati sneha va mAdhurya se paripUrNa vaannii| 21. prazasyatA - prazaMsA yogya bhASA 22. amarmavedhitA - dUsaroM ke marma kA prakAzana na karane vAlI bhASA / 23. audArya - udAra vaannii| 24. dharmArthapratibaddhatA - zruta cAritra rUpa dharma va mokSa rUpa artha se saMbaddha honaa| 25. kArakAdyaviparyAsa - kAraka, kAla, vacana, liMga Adi ke viparyAsa rUpa doSa se rhit| 26, vibhramAdiviyuktatA - bhrAMti, vikSepa rahita vaannii| 27. citrakRtva - nirantara Azcarya utpanna karane vAlI vaannii| 28 adbhutatva -adbhuta-vismayakArI vaannii| 29. anativilambitA - vilaMba rahita-dhArA pravAha vaannii| 30. anekajAti vaicitrya - pratipAdya kI vividhatA hone se vANI meM vicitratA honaa| 31. AropitavizeSatA - vizeSaNa-upamA se yathAvat vyakta karanA / 32. sattvapradhAnatA - ojasvI-sAhasika vaannii| 33. varNapadavAkyaviviktatA - varNa, pada aura vAkyoM kA alaga-alaga honA 34. avyucchitti - vyakti ke pUrNa rUpa se samajhane taka usakA ___ vyAkhAna karate rhnaa| 35. akheditva - upadeza dete hue thakAvaTa anubhava na karanA / ye peMtIsa unake pravacana-vyAkhyAna-upadeza kI atizaya-vizeSatAeM hotI haiM
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) bhagavAn zrI RSabhadeva qwm (O bhagavAn RSabha kA janma yaugalika (araNya) saMskRti ke aMta meM huA thaa| yaugalika vyavasthA usa samaya chinna-bhinna ho rahI thii| samucita vyavasthA dene vAlA koI nahIM thaa| kulakaroM ne jo vyavasthA kI, vaha kucha samaya ke bAda prabhAvahIna va nisteja hotI gii| nita naI ulajhaneM bar3hatI jA rahI thii| svayaM nAbhi kulakara bhI kisI taraha isa dAyitvapUrNa pada se chuTakArA pAnA cAhate the| kahIM koI samAdhAna najara nahIM A rahA thaa| usa samaya bhagavAn RSabha kA janma huaa| pUrva bhava bhagavAn RSabhadeva kA jIva mukti se pUrva terahaveM bhava meM mahAvideha kSetra ke kSitipratiSTha nagara meM dhannA sArthavAha ke rUpa meM utpanna huaa| vaha eka dhanADhya vyApArI thaa| dUra-dUra taka usakA vyApAra phailA huA thA / eka bAra arthopArjana hetu vaha videza jAne ke lie udyata huaa| usane yaha ghoSaNA karavAI ki mere sAtha jo bhI calegA, maiM use sabhI prakAra kI suvidhAeM duuNgaa| yaha ghoSaNA sunakara saiMkar3oM vyakti usake sAtha vyApArArtha cala diye| ___ AcArya dharmaghoSa ko bhI basaMtapura jAnA thaa| nirjana aTavI pAra karane ke liye ve apane ziSya samudAya ke sAtha dhannA sArthavAha ke sAtha ho ge| seTha ko jaba aise tyAgI muniyoM kA paricaya milA to vaha atyadhika prasanna huaa| mArga meM seTha ne AcArya sahita pUre ziSya samudAya kI upAsanA kA acchA lAbha liyA, prAsuka AhAra, pAnI Adi kA dAna diyA, jisase vahAM RSabhadeva ke jIva dhannA sArthavAha ko prathama bAra samyaktva kI prApti huii| dhannA sArthavAha ke bhava se deva va manuSya ke sAta bhava karane ke bAda nauveM janma meM RSabha kA jIva jIvAMnada vaidya ke rUpa meM utpanna huA / usake cAra abhinna mitra the-rAjaputra, zreSThIputra, maMtrI putra, sArthavAha putra / ina pAMcoM ne eka kor3ha jaisI bhayaMkara vyAdhi se grasta eka muni kI paricaryA kii| unakI prareNA pAkara ve zrAvaka bane / jIvana paryaMta zrAvaka dharma kA pAlana kara pAMcoM bArahaveM devaloka meM deva bne| gyArahaveM bhava meM RSabha kA jIva mahAvideha kI puSkalAvatI vijaya meM rAjakumAra
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ , bhagavAn zrI RSabhadeva/15 TV www.y AM me ale llulthi HI MIN 177MAMM 0 DA0 0 0 T IZApAsa SH hai PROIN MOSIIMIRZ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16/tIrthaMkara caritra vajanAbha ke rUpa meM utpanna huaa| usake pitA mahArAjA vajrasena va mAtA mahArAnI dhAriNI thii| garbha-kAla meM mAtA ne caudaha mahAsvapna dekhe| Age jAkara vajranAbha chaha khaMDa kA svAmI cakravartI bnaa| usake pUrvabhava ke cAra mitra bAhu, subAhu, pITha, mahApITha nAma se sahodara rUpa meM paidA hue| apane pitA rAjarSi vajrasena ke upadeza se prabhAvita hokara vajranAbha ne apane sahodaroM ke sAtha dIkSA vrata svIkAra kiyaa| saMyamI banakara laMbe samaya taka tapasyA va sAdhanA kI aura utkRSTa adhyavasAya meM tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana kiyaa| vahAM se bArahaveM bhava meM ve sarvArthasiddha mahAvimAna meM utpanna hue| vahAM se cyavakara vajranAbha bhagavAn RSabha bane / bAhu va subAhu bharata va bAhubalI bane / pITha va mahApITha brAhmI va suMdarI ke rUpa meM utpanna hue| RSabha kA janma RSabha kA jIva sarvArthasiddha devaloka se cyavakara nAbhi kulakara kI jIvanasaMginI marudevA kI pavitra kukSi meM avatarita huaa| usI rAtri meM mAtA marudevI ne caudaha mahAsvapna dekhe / ve isa prakAra haiM :1- vRSabha 2- hAthI 3-siMha 4- lakSmI 5- puSpamAlA 6- candra 7- sUrya 4- mahendra dhvaja 9- kuMbha 10- padma sarovara 11- kSIra samudra 12- deva-vimAna 13- ratnarAzi 14- nirdhuum-agni| svapna-darzana kA bhI apanA mahatva hai| garbha ke prArambha meM svapna-darzana garbhagata prANI ke zubhAzubha bhaviSya kI sUcanA mAnI jAtI hai| svapna zAstra meM vaise bahattara zubha svapnoM kA vivecana hai, unameM tIsa mahAsvapna mAne gaye haiN| una tIsa mahAsvapnoM meM caudaha mahAsvapna tIrthaMkara aura cakravartI kI mAtA dekhatI hai| digambara granthoM meM tIrthaMkara kI mAtA ke solaha svapna dekhane kA ullekha hai| pUrvokta caudaha ke atirikta matsya yugala tathA siMhAsana ye do svapna aura batAye gaye haiN| vAsudeva kI mAtA sAta tathA cAra svapna baladeva kI mAtA dekhatI hai| mAMDalika rAjA (jana netA) yA bhAvitAtma-aNagAra kI mAtA eka svapna dekhatI hai| ina svapnoM ke AdhAra para garbhagata AtmA ke paNya prabhAva kA anamAna svapna-zAstrI lagA lete the| mAtA marudevA caudaha svapnoM ko dekhakara harSa vibhora ho gii| ajJAta khuzI se unakA mAnasa uchalane lgaa| roma-roma pulakita ho utthaa| marudevA ne apane pati nAbhi kulakara se kahA- Aja maiMne caudaha svapna dekhe haiN| prANanAtha! ina svapnoM ko dekhane ke bAda merA mana- mAnasa harSa vibhora ho uThA hai| prasannatA hRdaya meM nahIM samA rahI hai| vismita nAbhi kulakara ne pUchA- priye! ve kauna se svapna the jinase tuma harSavibhora huI ho, batAo to? marudevA ne eka-eka kara svapnoM meM dekhe dRzya ginaaye| svapnoM ko sunakara nAbhi kulakara cakita ho uThe / nAbhi koI svapnavettA nahIM
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva/17 the, para pratyutpanna mati se unhoMne kahA- 'svapna kyA haiM! prANimAtra ke ujjvala bhaviSya kI sUcanA hai| lagatA hai jaldI hI hamArI cintA samApta hogii| janapada kI samasyAeM suljhegii| koI aisA bhuvanabhAskara tumhAre garbha meM AyA hai, jisase sArA vizva Alokita ho utthegaa| ___ garbha kAla pUrA hone para caitra kRSNA aSTamI kI madhya rAtri meM mAtA marudevA ne eka putra tathA eka putrI ko yugala rUpa meM janma diyaa| bhagavAna ke janma para samUcA vizva pulakita ho uThA, ajJAta zAMti kA anubhava karane lgaa| narakagata jIvoM ko bhI kSaNabhara ke lie zAnti milii| causaTha indra va sahastroM devoM ne dharatI para Akara bhagavAn kA janmotsava mnaayaa| itanI bar3I saMkhyA meM devoM ko dekhakara Asa-pAsa ke yaugalika ikaTThe ho gye| utsava vidhi se aparicita hote hue bhI dekhA-dekhI sabhI ne milakara janmotsava mnaayaa| isa avasarpiNI kAla meM sabase pahale janmotsava bhagavAn RSabha deva kA hI manAyA gayA thA / janmotsava manAne kI vidhi vahIM se prArambha huI thii| nAmakaraNa bhagavAna RSabha ke nAmakaraNa ke utsava para bar3I saMkhyA meM yaugalika ikaTThe hue| usa yuga kI yaha pahalI ghaTanA thI ki kisI ke nAmakaraNa para itane loga ikaTThe hue hoN| bAlaka kA kyA nAma rakhA jAya, isa saMbaMdha meM bolate hue nAbhi kulakara ne kahA- jaba yaha garbha meM AyA thA taba isakI mAtA ko caudaha svapna dikhAI diye the| unameM pahalA svapna vRSabha kA thaa| bacce ke uru pradeza meM bhI vRSabha kA cinha hai, ataH merI dRSTi meM bAlaka kA nAma vRSabha kumAra rakhA jaaye| upasthita sabhI yugaloM ko yaha nAma ucita lagA, sabhI ne bAlaka ko isI nAma se pukaaraa| putrI kA nAma diyA sunNdaa| ___digambara AmnAya meM nAmakaraNa ke bAre meM bhinna mata hai| mahApurANa ke anusAra gyArahaveM dina indra ne svayaM Akara nAmakaraNa vidhi logoM ko batAI / indra ko AyA dekhakara kAphI yugala ikaTThe ho ge| indra ne logoM se kahA- yaha bAlaka Age calakara dharmarUpI amRta kI varSA karegA, ataH bAlaka kA nAma vRSabha kumAra rakhatA hU~| indra kI bAta kA samarthana karate hue sabhI yugaloM ne bAlaka ko vRSabha kumAra kaha kara pukaaraa| vaidika graMtha bhAgavata ke raciyatA ne likhA hai- 'bAlaka kA sundara va sudRr3ha zarIra, tejasvI lalATa dekhakara nAbhi rAjA ne usakA nAma "RSabha" rkhaa| jaina itihAsavidoM ne jaina dharma ke Adyapravartaka hone se 'AdinAtha' ke rUpa me unakA ullekha kiyA hai| bhagavAn kA sabase pahale nAma 'vRSabhadeva' huaa| saMbhavataH uccAraNa saralatA se
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18/tIrthaMkara caritra vahI 'RSabha' ho gyaa| vaise kalpasUtra kI TIkA meM unake pAMca guNa niSpanna nAma batalAe hai- 1 vRSabha, 2 prathama rAjA, 3 prathama bhikSAcara, 4 prathama jina, 5 prathama tIrthaMkara- inake atirikta AdinAtha, Adima bAbA nAma bhI granthoM meM Ae haiN| vaMza-utpatti bhagavAn RSabha ke samaya koI vaMza (jAti) nahIM thaa| RSabha kumAra jaba eka varSa ke hue, taba eka dina apane pitA kI goda meM bAla krIr3A kara rahe the| itane meM indra eka thAla meM vibhinna khAdya vastueM Adi sajAkara bAlaka RSabha ke samakSa upasthita hue| nAbhi kulakara ne r3hera sArI vastueM dekhakara apane putra se kahA'jo kucha khAnA ho use hAtha se utthaao|' RSabha kumAra ne sarvaprathama ganne kA Tukar3A uThAkara cUsane kA yatna kiyaa| bAlaka RSabha ke isa prayatna ko dhyAna meM rakhakara indra ne ghoSaNA kI- 'bAlaka RSabha kumAra ko ikSu priya hai, ataH Age isa vaMza kA nAma ikSvAku vaMza hogaa|' ikSvAku vaMza kI sthApanA ke sAtha hI vaMza paramparA sthApita huii| vivAha RSabha ne jaba tAruNya meM praveza kiyA to unakA vivAha do lar3akiyoM ke sAtha kara diyA gyaa| eka lar3akI sahajanmA thI, dUsarI anAtha thii| zAdI kA yaha krama logoM ke lie ajIba thaa| loga zAdI se aparicita the| usase pahale sAtha meM janme bhAI-bahina hI Age calakara pati-patnI bana jAte the| zAdI nAma kI koI rasma nahIM hotI thii| dUsaroM ke prati vikAra utpanna honA jaghanya kArya mAnA jAtA thaa| usa samaya sAtha meM janme hue paraspara eka dUsare para adhikAra samajhate the| yaha pahalA prasaMga thA ki jaba kisI ne apane sAtha janma na lene vAlI lar3akI ko patnI banAyA aura isa rUpa meM zAdI kii| dhIre-dhIre logoM ke dimAga meM zAdI kI upayogitA samajha meM Ane lgii| RSabha kI do patniyoM meM eka unake sAtha janmI huI sunaMdA thii| dUsarI lar3akI ke mAtA-pitA pahale hI mara cuke the| mAtA-pitA ke marane se to usa samaya koI pharka nahIM par3atA thaa| saMtAnotpatti yaugalika kAla meM jIvana ke anta meM hI hotI thii| kucha samaya taka saMtAna kA lAlana-pAlana karane ke bAda mAtA-pitA jaldI hI mara jAte the| pIche se ve bhAI-bahina khAna-pAna kI vyavasthA binA kisI kaThinAI ke svayaM kara lete the, kintu isa lar3akI kA to jIvana-sAthI lar3akA bhI mara gayA thaa| yaugalika jagat meM saMbhavataH yaha pahalI ghaTanA thii| kintu sAmUhika jIvana ke abhAva meM isa ghaTanA kI sabako jAnakArI bhI nahIM huii| Asa-pAsa ke kucha logoM ko jaba isakA patA lagA to unheM isakA bar3A Azcarya huaa| lar3akI becArI vahIM phala-phUla khAkara dina bitAne lgii|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva/19 eka bAra udhara se marudevA mAtA ghUmane ko niklii| unhoMne lar3akI ko akelI dekhakara pUchA- 'tumhArA sAthI kahA~ gayA?' lar3akI ne sArI ApabItI sunaaii| marUdevA ne socA- akelI lar3akI kaise jIvana bitAyegI? acchA ho, ise maiM ghara le jaauuN| RSabha ke sAtha yaha bhI khelatI rhegii| bar3I hone para RSabha ke do patniyA~ ho jaaegii| isa bhAvanA se abhiprerita marUdevA lar3akI ko apane ghara le aaii| Age calakara yahI lar3akI sumaMgalA ke nAma se RSabha kI dUsarI patnI bnii| santAna __ yaugalika kAla meM sImita santAna kA niyama aTala thaa| hara yugala ke jIvana meM eka hI bAra saMtAnotpatti hotI thI aura vaha bhI yugala ke rUpa meN| usameM bhI eka lar3akA va dUsarI lar3akI hotI thii| sarvaprathama RSabha ke ghara meM yaha krama ttuuttaa| RSabha kI patnI sunaMdA ke to eka hI yugala utpanna huA bAhubali aura sundrii| sumaMgalA ke pacAsa yugala janme; jinameM prathama yugala meM bharata aura brAmhI kA janma huA, zeSa unapacAsa yugaloM meM kevala putra hI putra paidA hue| isa prakAra aTThAnaveM putra to ye hue aura bharata bAhubali donoM do bahinoM ke sAtha janmeM / kula milAkara RSabha ke sau putra aura do putriyA~ thii| sabase bar3A putra bharata thaa| isake bAda to anya yugala dampatiyoM ke bhI aneka putra-putriyAM hone lgii| tabhI Age calakara ina sabakI zAdiyA~ aneka kanyAoM se hone kA ullekha hai| janasaMkhyA bhI bahuta tejI se bar3hane lgii| bhagavAn ke putra-putriyoM ke nAma isa prakAra haiM :1-bharata 2-bAhubalI 3-zaGkha 4-vizvakarmA 5-vimala 6-sulakSaNa 7-amala 8-citrAMga 9-khyAtakIrti 10-varadatta 11-datta 12-sAgara 13-yazodhara 14-avara 15-thavara 16-kAmadeva 17-dhruva 18-vatsa 19-nanda 20-sUra 21-sunanda 22-kurU 23-aMga 24-baMga 25-kauzala 26-vIra 27-kaliMga 28-mAgadha 29-videha 30-saMgama 31-dazArNa 32-gambhIra 33-vasuvarmA 34-suvarmA 35-rASTra 36-surASTra 37-buddhikara 38-vividhakara 39-suyaza 40-yazaHkIrti 41-yazaskara 42-kIrtikara 43-suSeNa 44-bahmaseNa 45-vikrAnta
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 / tIrthaMkara caritra 46-narottama 49- suseNa 52 - puSpayuta 55- susumAra 58-sudharmA 61-Ananda 64 - vizvasena 67- vijaya 70-aridamana 73-dIrghabAhu 76-vizva 79-sena 82-ariMjaya 85-nAgadatta 88 - vIra 91-padmanAbha 94 - saMjaya 97 - cittahara 100 - prabhaMjana 47-candrasena 50-bhAnu 53-zrIdhara 56 - durjaya 59-dharmasena 62-nanda 65 - hariSeNa 68 - vijayanta 71-mAna 74-megha 77 - varAha 80- kapila 83-kuMjarabala 86- kAzyapa 89-zubha 92- siMha 95-sunAma 98 - sukhara 48 - mahasena 51-kAnta 54 durddharSa 57- ajayamAna 60-Anandana 63- aparAjita 66-jaya 69 prabhAkara 72-mahAbAhu 75- sughoSa 78-vasu 81-zailavicArI 84 - jayadeva 87-bala 90-sumati 93-sujAti 96- naradeva 99-dRr3haratha digambara paramparA ke AcArya jinasena ne bhagavAna RSabhadeva ke 101 putra mAne haiN| eka nAma vRSabhasena adhika diyA hai| bhagavAn RSabhadeva kI do putriyoM ke nAma haiM - 1- brAhmI, 2- sundarI / rAjyAbhiSeka kulakara nAbhi ke pAsa pratidina yaugalikoM kI bahuta adhika zikAyateM Ane lagI thI / daNDa saMhitA nisteja hotI jA rahI thI / pratidina abhAva bar3hatA jA rahA thaa| kulakara nAbhi ke pAsa inakA koI samAdhAna nahIM thaa| zikAyata Ane para kisI ko kucha kahate to jabAba milatA- 'bhUkhA thA, Apa peTa bharane kA prabaMdha kara dIjiye, phira aisI galatI nahIM hogii| peTa bharane kA upAya kulakara nAbhi ke pAsa bhI nahIM thA ataH sirpha daNDa saMhitA se kAma nahIM cala pA rahA thaa| jahA~ kahIM phala vAle vRkSa hote vahIM chInA-jhapaTI prAraMbha ho jAtI thii| phira ve hI yugala zikAyateM lekara nAbhi kulakara ke pAsa Ate the| kulakara nAbhi samasyAoM se atyanta parezAna the / ve cAhate the ki kisI prakAra isa dAyitva se chuTakArA mile T
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva/21 eka dina kucha yugala RSabha kumAra ke pAsa baiThe bAta kara rahe the| abhAva ke bAre meM jikra cala pdd'aa| sabhI duHkhI the, AtaMkita the| RSabhadeva se pUcha baiThe- "isakA sahI samAdhAna bhI hogA yA yoM hI lar3a-jhagar3akara sabako maranA par3egA? jInA dUbhara ho rahA hai|" RSabha ne muskarAkara kahA-samaya ke sAtha vyavasthA badalanI par3atI hai, apanI AdatoM meM parivartana karanA par3atA hai| aisA karane para samasyA svataH samApta ho jAtI hai| aba kulakara vyavasthA se kAma nahIM clegaa| aba to eka vidhivat rAjA honA cAhie, usake anuzAsana se hI samasyA sulajha sakatI hai| rAjA kI sUjha-bUjha se hI abhAva samApta ho sakatA hai|' upasthita yugala janoM ne kahA- 'hama to jAnate nahIM, rAjA kyA hotA hai?' taba RSabha ne rAjA kA dAyitva btaayaa| yugaloM ne kahA- 'aisI kSamatA to sirpha Apa meM hai, auroM meM nahIM / Apa hI yaha dAyitva saMbhAle / ' RSabha ne kahA- 'tuma kulakara nAbhi se nivedana karo, ve zAyada ApakI bAta mAna le|' yugala milakara kulakara nAbhi ke pAsa aae| unase rAjA banane kI prArthanA kii| kulakara nAbhi pahale se hI Ube hue the aura nirAza the| apanI vyavasthA se svayaM asaMtuSTa the| niHzvAsa chor3ate huye ve bole- 'mere vaza kA roga nahIM hai| jamAnA bahuta kharAba A cukA hai| isameM merI buddhi kAma nahIM karatI, sacamuca hama abhAge haiM, tabhI aisA abhAva dekhanA par3a rahA hai| peTa ke liye takarAra, kitane zarma kI bAta hai! apane pUrvaja bar3e sukhI the| unake jIvana meM aisA kucha nahIM huaa| jAo, tuma RSabha ke pAsa hI jaao| vahI rAjA banegA aura samasyAoM ko suljhaayegaa| aba kala se tumhArI samasyAeM aura zikAyateM RSabha ke pAsa kiyA karo, vahI tumheM samAdhAna degaa| mujhe aba chuTakArA do|' aba yugala apanI kalpanA se RSabha ke rAjyAbhiSeka kI taiyAriyAM karane lge| kaI taraha ke phUloM se RSabha ke zarIra ko alaMkRta kiyaa| RSabha ko ucca Asana para biThAkara pairoM meM jalAbhiSeka karane lge| abhiSeka ke krama meM sarvaprathama padAbhiSeka huA thaa| indra ne apane avadhidarzana se yaha dRzya dekhA to gadgad ho uThA / turanta mRtyu-loka meM aayaa| logoM ke vinaya kI prazaMsA karate huye usa sthAna kA nAma usane vinItA rkhaa| Age calakara vahIM para vinItA nAma kI nagarI bsii| kRSi karma zikSA RSabha ke samakSa sabase pahalA kAma thA- khAdya-saMkaTa miTAne kA / zeSa samasyAeM usI se jur3I huI thiiN| ve jAnate the-bhara peTa bhojana milane para ye sabhI anuzAsita bana jaaeNge| RSabha ne sabase kahA-'samaya badala gayA hai, ataH apane ko badalo / Aja taka
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/tIrthakara caritra hameM vRkSoM se bAraha hI mahIne phala milA karate the, aba unameM parivartana A rahA hai| samaya ke sAtha vRkSoM ne bhI phala denA baMda kara diyA hai| kyA hama phaloM ke abhAva meM bhUkhe raheMge ? nahIM, kabhI nhiiN| hameM bharapeTa bhojana milegA, khUba acchA bhojana milegaa| zarta eka hI hai ki aba hameM zrama karanA hogA, khetoM meM anAja bonA hogA, hara cIja utpanna karanI hogii| ataH saba zrama karo, sukha se jiio|' RSabha ke isa AhvAna se hajAroM-hajAroM naujavAna khar3e hokara zrama karane ke lie saMkalpabaddha ho gaye / sarvatra aisA vAtAvaraNa bana gayA ki zrama hI sukha kA rAstA hai| zrama ke binA jIne kA samaya bIta gyaa| aba usa purAnI lakIra ko pakar3e rakhanA nAsamajhI hai| sabhI ke muMha para eka hI nArA gUMjane lagA- 'zrama karo, sukha se jiio| RSabha ne kRSi ke sAtha-sAtha anya sabhI AvazyakatAoM kI pUrti ke anya upAya bhI sikhaaye| pratyeka kArya kI vidhi unheM svayaM hI sikhAnI par3I thii| chIMkI lagAo logoM kA bauddhika vikAsa nahIM ke barAbara thaa| jitanA batAyA jAtA thA ve utanA hI samajhate the| Asa-pAsa kI bAta unake cintana se bAhara thii| khetI pakane ke bAda use kATakara anAja nikAlane kI vidhi svayaM RSabha ne unheM btlaaii| loga anAja nikAlane lge| anAja para bailoM ko ghumA-ghumA kara anAja aura bhUse ko alaga-alaga karate, para bailoM ko bhUkha lagane para ve usI anAja ko khAne lge| loga ghabarAe aura socane lage ki ye anAja khA jAeMge to hama kyA khAeMge ? zAma ko RSabha ke pAsa aae| ve RSabha ko 'bAbA' ke nAma se pukArate the| kahane lage- bAbA! anAja to baila khA jAeMge, phira hamAre lie kyA bacegA ? bAbA ne ghAsa kI rassiyoM kI chIMkI banAkara kahA- aisI chIMkI lagA do, phira nahIM khaaeNge| dUsare dina sabhI logoM ne chIMkI lagA dii| bailoM ke muMha chIMkI se banda ho ge| dina-bhara kucha bhI nahIM khA ske| kisAna khuza the| Aja eka dAnA bhI anAja phAlatU nahIM gyaa| zAma ko una bailoM ke Age cArA Adi rakha diyA, phira bhI unhoMne nahIM khaayaa| aba kyA hogA? saba bAbA ke pAsa pahuMce, apanI cintA pragaTa karate hue bole- 'bAbA! baila to mara jAeMge, unhoMne khAnA-pInA chor3a diyA hai|' bAbA ne pUchA-are ! chIMkI to tumane khola dI hogI? sabane kahA- kholane kA Apane kaba kahA thA ? bAbA ne kahA-jAo, jaldI kholo| logoM ne chIMkI kholI, taba jAkara bailoM kI jAna bcii| agni kI utpatti ____eka dina kucha loga udbhrAMta hokara bhAge-bhAge RSabha ke pAsa aae| apane hAtha dikhAte hue bole- ye phaphole ho gae, aba kyA kareM ? bAbA ne pUchA- yaha
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva / 23 kaise huA ? unhoMne kahA- bAbA ! jaMgala meM lAla-lAla 'ratna' paidA huA hai| dIkhane meM bar3A AkarSaka hai| prArambha meM kAlA kAlA nikalatA hai, phira lAla ho jAtA hai, UMcA uThatA hai usameM se lAla-lAla kaNa bhI nikalate haiM / hamane socA- ise bAbA ke pAsa le caleM, ve hI batAyeMge- isakA nAma kyA hai aura kyA upayoga hai| hamane hAtha DAlA to bar3I pIr3A huI, dekhA to ye phaphole ho ge| bAbA ! yaha kyA cIja hai ? hameM to aba Dara lagane lagA hai| muskarAte hue bAbA ne kahA- 'are ! tumhAre bhAgya se agni paidA ho gaI hai| isase Darane kI jarUrata nahIM, ise samajhane kI jarUrata haiM Ane vAle yuga meM yaha mAnavIya sabhyatA tathA samRddhi kI AdhAra mAnI jaaegii| yaha bahuta lAbhaprada hai| isakA upayoga karanA siikho| bhojana pakAnA kaI logoM ne bAbA se eka dina zikAyata kI - 'bAbA ! peTa bharate haiM kintu pahale vAlI bAta nhiiN| pahale khAne ke bAda peTa para kabhI bhAra nahIM hotA thA / Ajakala peTa bhArI-bhArI rahatA hai, kabhI-kabhI peTa darda bhI karatA hai| bhUkha satAtI hai, ataH khAnA to par3atA hai, kintu yaha samasyA hai| bAbA ne kahA- tuma loga aba taka kaccA bhojana karate rahe ho, isalie yaha duSpAcya aura bhArI rahatA hai, kala se tuma bhojana agni meM pakA kara khAyA karo / dUsare dina logoM ne agni meM anAja DAla diyaa| agni zAMta hone para dekhA to kucha nahIM milA, anAja jala kara rAkha ho cukA thA / nirAza hokara sabhI bAbA ke pAsa pahuMce aura zikAyata ke svara meM bole- bAbA! anAja to agni khA gaI, hama kyA khAeMge ? bAbA ! Apa hI batAo, aba anna pakAeM to kaise pkaaeN| bAbA ne isa samasyA ko sulajhAne ke lie miTTI ke pAtra banAe / kumhAra bane, saba taraha kI AvazyakatAoM ke anusAra choTe-bar3e bartana banAkara sabako unakA upayoga kisa rUpa meM karanA hai, batalAyA khAnA kaise pakAyA jAtA hai, saMpUrNa pAka vidyA logoM ko sikhlaaii| loga taba se khAnA pakA kara khAne lge| usase pahale kaccA bhojana hI khAyA jAtA thA / asi-karma zikSA RSabha ne eka varga aisA bhI taiyAra kiyA jo logoM kI surakSA kA dAyitva saMbhAlane meM dakSa ho / use talavAra, bhAlA, barachI Adi zastra calAne sikhalAe / sAtha meM kaba, kisa para ina zastroM kA prayoga karanA cAhie, isa bAre meM bhI pUre nirdeza die| ve loga surakSA ke lie sadA tatpara rahate the| unheM khetI karane kI jarUrata nahIM thI / loga unakI AvazyakatA kI pUrti saharSa kara dete the| isa varga ko sabhI "kSatriya" kahakara pukArate the / 1
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 24/tIrthakara caritra masi-karma zikSA __ RSabha kRSi kalA, zilpa kalA kI vibhinna prakriyAoM ko sikhAkara aba vinimaya kA mAdhyama banAne kI socane lge| utpAdana kI ve zikSA de cuke the| aba utpAdita vastueM eka dUsare ke pAsa kaise pahuMce isI cintana meM unhoMne masi karma kI zikSA kA AviSkAra kiyaa| masi-karma arthAt likhA-par3hI se vastu kA vinimaya karanA / prAraMbha meM mudrA nahIM thI, vastu se vastu kA vinimaya hotA thaa| unakA hisAba rakhanA jarUrI thaa| kauna-sI vastu kA vinimaya kisa mAtrA meM honA hai jAnanA jarUrI thaa| yaha nirdhArita karane ke lie kucha logoM ko prazikSita kiyaa| loga becAre bhole-bhAle the| itanA hisAba rakhanA unake lie kaThina thaa| isa varga ne isa kaThinAI ko hala kiyaa| logoM ne saharSa isa kArya ke lie pArizramika kI vyavasthA kii| utpAdaka se upabhoktA taka pahuMcane meM kucha pratizata munAphA lene kI chUTa dii| isa vinimaya prakriyA ko 'vyApAra tathA ise karane vAle varga ko 'vyApArI' (vaizya) kahakara pukArane lge| sevA vyavasthA kRSi, asi, masi karma kI samucita zikSA logoM ne bAbA se siikhii| eka aisA vAtAvaraNa banA ki koI vyakti niSkriya na rhe| logoM ko lagA ki nikammA rahanA samAja para bhAra hai| mAnavIya saMskRti meM niSkriyatA ko sthAna nahIM haiN| zrama se koI choTA nahIM hotA, zrama karanA hI sAmUhika jIvana kI sArthakatA hai| jo loga khetI Adi kisI kArya meM dakSa nahIM bane, ve loga sevA aura saphAI ke kArya meM laga ge| isameM jyAdA dimAga lagAnA nahIM par3atA thaa| kAma kiyA, pArizramika paayaa| koI jhaMjhaTa nahIM, adhika jimmedArI bhI nahIM thI, kintu koI kaisA hI kArya karane vAlA ho, samAja meM saba samAna the| UMca-nIca kI bhAvanA tanika bhI nahIM thii| RSabha ne zrama kA aisA pravAha pravAhita kiyA ki koI bhI vyakti usase achUtA nahIM rhaa| sabako apanI-apanI yogyatA ke anusAra kArya-cayana kA avasara milaa| varNa-vyavasthA kArya kI apekSA se alaga-alaga varNa (varga) bana cuke the| unakA alaga-alaga kArya thaa| bhAratIya granthoM meM upalabdha cAra vargoM meM se tIna varNoM kI utpatti bhagavAn RSabha ke samaya meM ho cukI thii| surakSA kA dAyitva saMbhAlane vAlA varga kSatriya kahalAtA thaa| kRSi tathA masi karma karane vAle loga vaizya kahalAte the| utpAdana tathA vinimaya kI samucita vyavasthA unake jimme thii| logoM ke dainika jIvana kI AvazyakatA-pUrti inhIM do vargoM se hotI thii| ina donoM vargoM ko 'vaizya' zabda se pukArA jAtA thaa| kRSi aura masi karma ke atirikta anya kArya karane vAle loga zUdra kahalAte the| inake jimme sevA tathA saphAI kA kArya thaa|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva/25 brAhmaNa varNa kI utpatti samrAT bharata ke zAsanakAla meM huii| samrAT bharata ne dharma ke satata jAgaraNa ke lie kucha buddhijIvI vyaktiyoM ko cunA jo vaktRtva kalA meM nipuNa the| brahmacArI rahakara samaya-samaya para rAjya sabhA meM tathA anya sthAnoM meM pravacana denA, logoM ko dhArmika preraNA denA unakA kAma thaa| samrAT bharata ne unheM AjIvikA kI cintA se mukta kara diyaa| unheM mahaloM se bhojana mila jAyA karatA thaa| gAMvoM meM loga unheM apane gharoM para bhojana karavA dete the yA bhojana sAmagrI de dete the| brahmacarya kA pAlana karane se yA brahma (AtmA) kI carcA meM lIna rahane ke kAraNa unheM brAhmaNa kahA jAtA thaa| inakI saMkhyA sImita thI aura bharata dvArA nirdhArita thii| tIna rekhAeM (janeU) cAlU vyavasthA kA koI anucita lAbha na uThA le, isalie bharata samucita parIkSaNa ke bAda brAhmaNoM kI chAtI para apane kAMgaNI ratna se tIna rekhAeM khIMca dete the| ye rekhAeM unakI pahacAna thii| loga ise dekhakara hI nimaMtraNa Adi diyA karate the| bharata ke bAda jaba Adityajaza rAjA banA to hara brAhmaNa ko pahacAnane ke lie vizeSa prakAra se banA svarNa-sUtra denA prArambha kiyaa| Age calakara yahI dhAge kI "janeU" bana gaI thii| prArambha meM ye loga brahmacArI the| sAdhu aura gRhastha ke bIca kI bhUmikA nibhAte the| yaha krama lambe samaya taka claa| isa prakAra cAroM varga (varNa) kI utpatti RSabha aura samrAT bharata ke samaya meM ho gaI thI, kintu hInatA aura uccatA kI bhAvanA usa samaya bilkula nahIM thii| sabhI apane-apane kArya se santuSTa the| varNa ke nAma para hIna-ucca yA spRzyAspRzya Adi bhAva nahIM the| ye saba bAda ke vikAra hai, nihita svArthoM ke dvArA mAnava samAja para thopI gaI kutsita ahaMkAra kI bhAvanAeM haiN| vivAha RSabha ne kAma-bhAvanA para niyaMtraNa rakhane kI dRSTi se zAdI kI vyavasthA pracalita kii| zAdI se pahale kA jIvana sarvathA nirvikAra banAye rakhanA anivArya ghoSita kiyA unhoMne aisA karake vAsanAjanya unmAda ko niyantrita kara diyaa| loga patnI ke atirikta anya sabhI ke sAtha nirvikAra sambandha rakhane ke AdI ho gye| isake atirikta bahina ke sAtha zAdI bhI varjita kara dI gyii| bhAI-bahina kA pavitra sambandha jo hama Aja dekha rahe haiM vaha bhagavAn RSabha kI dena hai| grAma vyavasthA RSabha ne sAmUhika jIvana kA sUtrapAta karate hue sabase pahale grAma vyavasthA kI rUparekhA logoM ko smjhaaii| unhoMne batAyA- aba samaya badala cukA hai, rahana-sahana meM parivartana kro| aba taka vRkSoM ke nIce rahA karate, RtueM anukUla
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26/tIrthakara caritra rhtii| na jyAdA sardI thI na jyAdA garmI thii| barasAta bhI jyAdA nahIM hotI thii| aba RtueM kabhI anukUla to kabhI pratikUla huA kreNgii| sardI-garmI kI mAtrA bhI bddh'eNgii| zArIrika sahana-zakti kramazaH ghaTatI jAegI ataH ghara banAkara rahanA adhika surakSita hogaa| ghara kI upayogitA samajhAne ke sAtha hI RSabha ne sAmUhika jIvana kI upayogitA smjhaaii| samUha ke sAtha rahane vAlA eka dUsare kA sahayogI bana sakatA hai| hara vipatti kA sAmanA milakara hI saralatA se kiyA jA sakatA hai| gRhastha kI sArI AvazyakatAeM alaga-alaga logoM dvArA pUrI hotI thii| eka dUsare ke nikaTa rahane para hI eka dUsare ke utpAdana kA pUrA-pUrA lAbha mila sakatA hai| bAta logoM ke samajha meM A gaI, bar3I saMkhyA meM yugala jaMgaloM ko chor3akara grAmoM meM basa gye| sarvaprathama jo bastI banI usakA nAma vinItA rakhA gyaa| RSabha ne apanA nivAsa sthAna vahIM bnaayaa| bhArata kI prathama rAjadhAnI hone kA gaurava bhI use hI prApta huaa| use hI Age cala kara 'ayodhyA' ke nAma se pukArA jAne lgaa| daNDa vidhi tAtkAlika abhAva kI paristhiti ko samApta karane ke bAda RSabha ne yaugalikoM meM bar3hatI huI aparAdha-vRtti para dhyAna diyaa| cAlU daNDa-vidhi asaphala ho cukI thii| sarvopari 'dhikkAra' daNDa ko pAne vAle aneka loga ho cuke the| kisI ke mana meM saMkoca nahIM rhaa| unhoMne sabako bulAkara aparAdha na karane kI cetAvanI dii| sAtha meM ghoSaNA kI ki agara kisI ne aba koI galata kAma kiyA to unake lie 'hAkAra' 'makAra' tathA 'dhikkAra' daNDa se kAma nahIM calegA, unake lie cAra daNDa aura ghoSita karatA hUM : (1) paribhASaNa - aparAdhI ko kaThora zabdoM se pratAr3ita krnaa| (2) maMDalI-baMdha - aparAdhI ko sImA vizeSa meM roke rkhnaa| (3) cAraka-baMdha - aparAdhI ko vizeSa sthAna meM roke rakhanA-kaida krnaa| (4) chaviccheda - aparAdhI ke aMga vizeSa kA chedana yA lAMchita krnaa| uparokta cAroM daNDa bar3e prabhAvaka rhe| inase vizrRMkhalita manovRtti sarvathA niyaMtrita ho gaI thii| loga naI sAmAjika paddhati meM Dhala cuke the, sabhI santuSTa the| khAdya vastuoM kA abhAva miTa jAne ke bAda sabhI kramazaH anuzAsita jIvana bitAne ke AdI bana gaye the| RSabha ke prati logoM meM gaharA vizvAsa thaa| sArI vyavasthA svataH saMcAlita hone lagI thii| navIna paristhitiyoM meM sabhI prasanna the| uparokta cAroM daMDoM ke saMbaMdha meM kucha AcAryoM kA abhimata hai ki aMtima do nItiyAM bharata ke samaya pracalita huI thIM, parantu kaI AcArya mAnate haiM ki ye sAre daMDa RSabha ke samaya meM hI lAgU ho gaye the|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva/27 kalA-prazikSaNa rAjA RSabha ne logoM ko svAvalaMbI va karmazIla banAne ke lie vividha prakAra kI zikSA dI, kalA kA prazikSaNa diyaa| unhoMne sau zilpa aura asi, masi, kRSi rUpa karmoM kA sakriya jJAna kraayaa| zilpa jJAna meM kuMbhakAra karma, paTAkAra karma, vardhakI karma Adi sikhaaye| isake sAtha hI RSabha ne apane jyeSTha putra bharata ko nimnAMkita bahattara kalAeM sikhAI1. lekha - lipi kalA aura lekha viSayaka kalA 2. gaNita - saMkhyA klaa| 3. rUpa - nirmANa klaa| 4. nATya - nRtya klaa| 5. gIta - gAyana vijnyaan| 6. vAdya - vAdya vijnyaan| 7. svaragata - svara vijnyaan| 8. puSkaragata - mRdaMga Adi kA vijJAna / 9. samatAla - tAla vijnyaan| 10. dyUta - dyUta klaa| 11. janavAda - vizeSa prakAra kI cUta kalA / 12. puraH kAvya - zIghra kvitv| 13. aSTApada - zataraMja khelane kI kalA 14. dakamRttikA - jala zodhana kI kalA / 15. annavidhi - anna-saMskAra klaa| 16. pAnavidhi - jala-saMskAra klaa| 17. layanavidhi - gRha-nirmANa kalA 18. zayanavidhi - zayyA-vijJAna yA zayana vijnyaan| 19. AryA - AryA-chanda / 20. prahelikA - pahelI racane kI klaa| 21. mAgadhikA - mAgadhikA chanda / 22. gAthA - saMskRta se itara bhASAoM meM nibaddha AryA chanda / 23. zloka - anuSTup chanda / 24. gaMdhayukti - padArtha ko sugaMdhita karane kI kalA / 25. madhusiktha - moma ke prayoga kI klaa| 26. AbharaNavidhi - alaMkaraNa banAne yA pahanane kI klaa|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28/ tIrthakara caritra 27. taruNIpratikarma 28. strIlakSaNa 29. puruSalakSaNa 30. hayalakSaNa 31. gajalakSaNa 32. golakSaNa 33. kukkuTalakSaNa 34. meSalakSaNa 35. cakralakSaNa 36. chatra- lakSaNa 37. daMDalakSaNa 38. asilakSaNa 39. maNilakSaNa 40. kAkiNIlakSaNa 49. carmalakSaNa 42. candracarita 43. sUryacarita 44. rAhucari 45. grahacarita 46. sobhAkara 47. durbhA 48. vidyAgata 49. maMtragata 50. rahasyagata 51. sabhAsa 52. cAra 53. praticAra 54. vyUha 55. prativyUha 56. skandhAvAramAna 57. nagaramAna 58. vastumAna taruNI kI prasAdhana kalA / sAmudrazAstrokta strI lakSaNa - vijJAna | sAmudrazAstrokta puruSa lakSaNa-vijJAna / - sAmudrazAstrokta azvalakSaNa-vijJAna / sAmudrazAstrokta gaja-lakSaNa-vijJAna / sAmudrazAstrokta golakSaNa vijJAna | sAmudrazAstrokta kukkuTalakSaNa vijJAna / sAmudrazAstrokta meSalakSaNa vijnyaan| jyotizAstrokta cakralakSaNa | jyotiSazAstrokta chatralakSaNa vijJAna | jyotiSazAstrokta daMDalakSaNa vijJAna - jyotiSazAstrokta asilakSaNa vijJAna | jyotiSazAstrokta maNilakSaNa vijJAna | jyotiSazAstrokta kAkiNIlakSaNa vijJAna / - jyotiSazAstrokta carmalakSaNa vijJAna | candragati vijJAna | sUryacarita vijJAna / rAhucarita vijJAna | grahacarita vijJAna | - saubhAgya ko jAnane kI kalA / durbhAgya ko jAnane kI kalA / rohiNI - prajJapti Adi vidyA - vijJAna | - maMtra-vijJAna | - - - - gupta vastuoM ko jAnane kI kalA / - vastuoM ko pratyakSa jAnane kI kalA / - jyotiSa - cakra kA gativijJAna | - - grahoM ke pratikUla gati kA vijJAna athava cikitsA-vijJAna | vyUha racane kI kalA / - vyUha ke prativyUha racane kI kalA / - sainyasaMsthAna - zAstra | nagara zAstra / vAstuzAstra / -
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva/29 59. skandhAvAraniveza 60. nagaraniveza 61. vastuniveza 62. iSuastra 63. zastra zikSA 64. azvazikSA - sainyasaMsthAna-racanA kI klaa| - nagara-nirmANa klaa| - gRha-nirmANa klaa| - divya astra saMbaMdhI zAstra - khddgshaastr| - ghor3e ko prazikSaNa dene kI klaa| TATUUT TIM TUDI TWWWWWWWW TMAL Diminime 65. hastizikSA - hAthI ko prazikSaNa dene kI klaa| 66. dhanurveda - dhnuss-vidyaa| 67. hiraNyapAka - rajata-siddhi kI klaa| suvarNapAka __ - svarNa-siddhi kI klaa| maNipAka - ratna-siddhi kI klaa| dhAtupAka - dhAtusiddhi kI klaa| 68. bAhuyuddha, daMDayuddha, muSTiyuddha, asthiyuddha, yuddha, niyuddha, yuddhAtiyuddha 69. sUtrakheTa - sUtrakrIr3A
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30/tIrthaMkara caritra nalikAkheTa - nalI ke dvArA pAzA DAla kara khelA jAne vAlA juA vRttakhela - vRttakrIr3A 70. patracchedya - nizAnebAjI, patravedha kaTakacchedya - kramapUrvaka chedane kI kalA patrakacchedya - pustaka ke patroM-tAr3apatra Adi ko chedane kI kalA 71. sajIvakaraNa - mRta dhAtu ko sajIva karanA-usako apane maulika rUpa meM lA denaa| 72. zakunaruta - zakuna zAstra yaha vivaraNa samavAyAMga sUtra ke anusAra hai| jJAtA dharmakathA, aupapAtika, rAjapraznIya va jaMbUdvIpa prajJakti kI vRtti bhI bahattara kalAoM kA kucha nAma aura krama bheda ke sAtha ullekha milatA hai| bAhubalI ko prANI lakSaNa kA jJAna karAyA / jyeSTha putrI ko dAhine hAtha se aThAraha prakAra kI lipiyAM sikhAI, ve isa prakAra haiM1. brAhmI 2. yavanAnI 3. dosauriyA 4. kharoSTrikA 5. kharazAhikA (kharazApitA) 6. prabhArAjikA 7. uccattarikA 8. akSarapRSTikA 9. bhogavatikA 10. vainatikI 11. ninhavikA 12. aMkalipi 13. gaNitalipi 14. gaMdharvalipi 15. Adarzalipi 16. mAhezvarI 17. drAvir3I 18.poliNdii| dUsarI putrI suMdarI ko bAyeM hAtha se gaNita kA jJAna karavAyA, sAtha hI rAjA haSabha ne striyoM kI causaTha kalAoM kA bhI jJAna diyA, ve isa prakAra haiM1. nRtya-kalA 2. aucitya 3. citra-kalA 4. vAdya-kalA 5. maMtra 6. tantra 7. jJAna 8. vijJAna 9. dambha 10. jalastambha 11. gItamAna 12. tAlamAna 13. meghavRSTi 14. phalAkRSTi 15. ArAma-ropaNa 16. AkAra gopana 17. dharma vicAra 18. zakunasAra 19. kriyAkalpa 20. saMskRta jalpa 21. prasAdanIti
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva/31 22. dharmanIti 23. varNikAvRddhi 24. suvarNasiddhi 25. surabhitailaka 26. lIlAsaMcaraNa 27. haya-gajaparIkSaNa 28. purUSa-strIlakSa 29. hemaratna bheda 30. aSTAdaza lipiparIccheda 31. tatkAla buddhi 32. vastu siddhi 33. kAma vikriyA 34. vaidyaka kriyA 35. kumbha bhrama 36. sArizrama 37. aMjanayoga 38. cUrNayoga 39. hastalAghava 40. vacana-pATava 41. bhojya vidhi 42. vANijya vidhi 43. mukhamaNDana 44. zAli khaNDana 45. kathAkathana 46. puSpa graMthana 47. vakrokti 48. kAvyazakti 49. sphAravidhiveSa 50.sarvabhASA vizeSa 51 abhidhAna jJAna 52. bhUSaNa-paridhAna 53. bhRtyopacAra 54. gRhAcAra 55. vyAkaraNa 56. paranirAkaraNa 57. randhana 58. kezabandhana 59. vINAnAda 60. vitaNDAvAda 61. aMka vicA 62. loka vyavahAra 63. antyAkSarikA 64. prazna prahelikA abhiniSkramaNa bhagavAn RSabha kA jIvana caurAsI lAkha pUrva kA thaa| usameM tirAsI lAkha pUrva samaya unhoMne sAmAjika aura rAjanaitika mUlyoM kI sthApanA meM bitaayaa| loka-jIvana ke parimArjana meM unakA athaka parizrama rhaa| logoM ne unase sahaastitva tathA paraspara sahayoga kA mahatva smjhaa| tAtkAlika vyAvahArika jIvana kI kaThinAiyoM kA samAdhAna karane ke bAda bhagavAn RSabha ne dharma-nIti kA pravartana karane kA nizcaya kiyaa| __usa samaya pAMcaveM devaloka ke nau lokAntika deva-sArasvata, Aditya, vahnI varUNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha, Agneya aura riSTa RSabha ke upapAta meM pahuMce aura unheM vaMdana kara nivedana karane lage 'bhagavan ! loka vyavahAra kI saMpUrNa vyavasthA Apane pUrI kara lI hai, aba Apa dharmatIrtha kA pravartana kiijie| isa taraha nivedana kara deva apane-apane vimAna meM cale gye| isa saMdarbha meM pUrNa vinizcaya karake rAjA RSabha ne pUre bhUmaMDala ko sau hissoM meM vibhakta karake bharata ko vinItA va ninnAnaveM putroM ko anya kSetroM kI sAra-saMbhAla kA bhAra sauNpaa| saba prakAra se pUrNataH nivRtta hokara ve varSIdAna dene lge| varSIdAna se saba logoM ko patA laga gayA ki bAbA aba ghara chor3a kara jAne vAle haiM | bhole-bhAle loga isa bAta se bar3e becaina huye ki bAbA hagako chor3akara jA rahe haiM, aba kyA kareMge? hama logoM kI ulajhanoM ko kauna sulajhAyegA? yadyapi bharata Adi sau bhAiyoM
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32/tIrthaMkara caritra ko hamArI dekhabhAla kA kAma sauMpA hai, kintu bAbA jaisI kSamatA unameM kahAM? aisI pratibhA auroM meM milanI asaMbhava hai! acchA ho, hama loga bAbA kA anugamana karane vAle bana jAyeM, phira koI saMkaTa nahIM haiN| hara samasyA kA samAdhAna bAbA svayaM kreNgeN| Vin U AR THEATENIEUTITraile isI dhuna meM niSkramaNa kI tithi caitra kRSNA aSTamI ke dina eka, do nahIM pUre cAra hajAra vyakti RSabha ke pAsa ekatrita ho gye| ThIka samaya para RSabha ne abhiniSkramaNa kiyaa| abhiniSkramaNa dekhane ke liye dUra-dUra ke loga pahuMca gaye the| bhaviSya ke prati sabhI sazaka the| sAdhanA ke prati sabhI ko ajJAta vismaya ho rahA thaa| causaTha indroM ke sAtha hajAroM deva bhI utsava meM sammilita hue| zahara ke bAhara eka upavana meM pahuMca kara RSabha ne apane vastrAbhUSaNa utAra kara indra ko sauMpa die| ___ aba RSabha ne keza-luMcana prArambha kiyA ! pahale Age ke keza ukhAr3e, phira dAyeM-bAyeM bhAga kA luMcana kiyA va usake bAda pIche ke kezoM kA luMcana kiyaa| anta meM madhya bhAga meM rahe kezoM kA luMcana prArambha kiyA taba indra ne prArthanA kI-'prabho! inheM rahane dIjiye, bahuta sundara lagate haiN| indra kI prArthanA para bhagavAn RSabha ne una kezoM ko vaise hI chor3a diyaa| bhagavAn RSabha kA anukaraNa anya logoM ne
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva/33 bhI karanA prArambha kara diyaa| saMbhavataH coTI kI paramparA vahIM se cala pdd'ii| kucha AcArya RSabha kA paMca-muSTi hu~cana bhI mAnate haiN| . RSabha kI dIkSA ke sAtha cAra hajAra vyakti dIkSita hue, kintu RSabha kI chadmastha avasthA ke mauna se saba nirAza ho gae the| kucha samaya taka pratIkSA bhI kI, kintu RSabha ke sarvathA na bolane se una sAdhuoM ne socA-jIvana bhara aise hI nirAhAra aura mauna rahanA par3egA aura ve ghabarA uThe, sAdhutva chor3akara jaMgala kI ora cala pdd'e| saba vana- vihArI ho ge| unameM koI kaMdAhArI bana gayA, koI mUlAhArI, koI phlaahaarii| prathama dAna dIkSA ke sAtha hI RSabha ke pUrvArjita antarAya karma kA vipAkodaya ho gayA thaa| loga bhikSA vidhi se aparicita the| RSabha ke prati apAra zraddhA rakhate hue bhI AhAra-pAnI ke liye kisI ne nahIM khaa| kisI ne hAthI, kisI ne ghor3A, kisI ne ratha ke lie Agraha kiyaa| prabhu ko naMge paira dekhakara kisI ne ratna-jar3ita jUte lAkara pahana lene kA Agraha kiyaa| kisI ne naMge sira dekhakara mukuTa dhAraNa karane kA Agraha kiyaa| RSabha ke zarIra para AbhUSaNa na dekha kara nAnA prakAra ke AbhUSaNoM ke lie Agraha kiyA, kintu khAdya-padArthoM ke lie kisI ne nahIM khaa| zuddha AhAra ke abhAva meM RSabha ko binA khAye-pIye bAraha mAsa bIta gye| bhikSA ke samaya ve bhikSA kI gaveSaNA karate, zeSa samaya meM dhyAnastha bane rahate / vicarate-vicarate ve hastinApura pdhaare| vaizAkha zuklA tRtIyA kA dina thaa| prabhu bhikSA ke lie ghara-ghara gaveSaNA kara rahe the| udhara RSabha ke prapautra zreyAMsa kumAra ko pichalI rAtri meM eka svapna dikhAI diyA ki zyAmala bane hue meru giri ko mere dvArA dUdha se sIMcane para vaha punaH krAMtimAna bana gayA hai| prAtaHkAla apane mahala ke gavAkSa meM baiThA huA zreyAMsakumAra rAtri meM Aye apane svapna para vicAra kara rahA thaa| akasmAt rAja-patha para ghUmate hue apane paradAdA bhagavAn RSabha unheM najara Aye / jAtismaraNa jJAna se zreyAMsakumAra ne jAnA ki prabhu prAsuka (nirdoSa) AhAra kI gaveSaNA kara rahe haiM ora loga unakI bhikSA-vidhi se anajAna haiN| ve unako agrAhya vastuoM ko grahaNa karane kA Agraha kara rahe haiN| tatkAla zreyAMsakumAra nIce utarA / RSabha ke caraNoM meM unhoMne vidhivat vandanA kara AhAra ke lie prArthanA kI / bhagavAn ne rAjamahala meM praveza kiyaa| zreyAMsakumAra tatkAla bhItara gaye aura dekhA, kyA cIja zuddha hai? unheM vahAM sirpha ikSu-rasa hI zuddha milA / ikSu rasa ke mausama kA aMtima dina hone ke kAraNa kisAna loga ikSu-rasa ke ghar3e bheMTa meM lAye the, jo eka sthAna para yathAvat rakhe huye the|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34/tIrthakara caritra zreyAMsakumAra ne nivedana kiyA, "bhaMte! ikSu-rasa ke 108 ghar3e prAsuka haiM, Apa grahaNa kreN|" RSabha ne vahAM sthira hokara donoM hatheliyoM ko saTAkara mukha se lagA liyaa| rAjakumAra zreyAMsa ne ullasita bhAvanA se ikSu-rasa kA dAna diyaa| isa prakAra ikSu-rasa se bhagavAn kA pAraNA huaa| devoM ne paMca dravya prakaTa kiye / 'ahodAnaM' kI dhvani se AkAza gUMja utthaa| dAna kI mahimA va vidhi se loga paricita hue| prathama bhikSuka RSabha aura prathama dAtA zreyAMsakumAra kahalAye / RSabha ke eka saMvatsara kI tapasyA ke bAda dAna-dharma kI sthApanA huii| isake bAda hI loga dhIre-dhIre dAna-dharma ke AdI bane / ikSu-rasa ke dAna se vaizAkha zuklA tRtIyA kA dina 'akSaya' ho gyaa| ise ikSu-tIja 'AkhA tIja' yA 'akSaya-tRtIyA' ke nAma se jAnA jAne lgaa| RSabha ke varSItapa ke pAraNe kA itihAsa isake sAtha jur3a jAne se yaha varSa kA staMbha-dina mAnA jAne lgaa| Age calakara aura ghaTanAeM bhI isake sAtha jur3atI gaI / Aja bhI akSaya-tRtIyA kA dina aneka ghaTanAoM, paramparAoM kA saMgama-sthala banA haA hai| vidyAdharoM kI utpatti RSabha ke sau putroM ke atirikta do kuMvara aura aise the, jinako unhoMne putra kI taraha hI vAtsalya diyaa| ve mahaloM meM hI rahate the patA nahIM unake mAtA-pitA jIvita the yA unake janmate hI mara gaye the| ve RSabha ke yahAM hI bar3e hue the| unake nAma the nami aura vinmi| donoM bhAI bhagavAn ke dvArA sujhAye gaye pratyeka abhiyAna ko janatA taka pahuMcAne meM bar3e siddhahasta the| saMyogavaza donoM hI kisI kArya ko lekara sudUra pradezoM meM gaye hue the| pIche se RSabha ne abhiniSkramaNa kara pravrajyA grahaNa kara lI thii| jaba ve donoM vApisa Aye to patA calA ki bAbA saba kucha chor3akara jA cuke haiM / bharata Adi se unhoMne pUchA-'hamAre lie bAbA ne kyA kahA hai? kauna-sA pradeza diyA hai?' bharata ne kahA-' bAbA ne to kucha nahIM diyA, lo maiM de detA hUM, tAki tumhArI vyavasthA ThIka se cala sake / ' donoM ne tamakakara kahA-'tuma dene vAle kauna ho? leMge to bAbA se hI leMge, tumhAre se nhiiN|' bharata ne kahA- bAbA ne to bolanA hI banda kara diyA hai, deMge kyA', donoM ne kahA-'dekho, hama jAte haiM, kabhI na kabhI to mauna kholeMge hI, kucha na kucha to lekara hI lautteNge|' donoM bhAI bAbA ke pAsa Aye aura mIThe upAlambhoM ke sAtha kucha na kucha dene kI mAMga kii| prabhu mauna the| ve bhI sAtha meM rahane lage aura subaha, zAma madhyAhna meM jora-jora se bolakara apanI mAMga ko duharAne lge| ___kaI dinoM ke bAda surapati indra bhagavAn ke darzanArtha Aye / ina donoM bhAiyoM kI haThapUrvaka mAMga unhoMne sunI / socane lage-'prabhu nivRtta ho cuke haiM, ye donoM kucha
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva / 35 pAne kI AzA se pIche-pIche phira rahe haiN| 'indra ne samajhAte hue kahA- bhAI! bAbA saMyamI bana cuke haiN| aba kucha nahIM deNge|' isa para donoM gir3agir3Ae - 'hama to begharabAra hI raha gye|' indra ne kahA- lo, tumheM aisA rAjya detA hUM, jo binA diyA huA hai| vaitAdayagiri parvata para jaao| donoM bhAI vahAM dakSiNa aura uttara donoM ora nagara bsaao| donoM ne nivedana kiyA- itanI UMcAI para car3ha pAnA asambhava hai / car3ha bhI jAyeMge to nagara kaise basegA? janatA kyoM AyegI vahAM ? indra ne kahA- cintA kyoM karate ho? lo, mai tumheM ar3atAlIsa hajAra vidyAeM detA hUM jinase tuma pakSI kI bhAMti AkAza meM ur3a sakate ho| isake atirikta dina ko rAta aura rAta ko dina banA sakate ho / nAgarika jIvana kI sArI bhautika suvidhAeM ina vidyAoM se tuma prApta kara sakate ho| donoM bhAI una vidyAoM ko siddha kara vaitADhya parvata para gaye / unhoMne dakSiNa kI ora sATha nagara aura uttara kI ora pacAsa nagara basAye / vidyA bala aura indra sahayoga se sAmAnya jIvana kI sabhI suvidhAeM vahAM upalabdha kara dI gaI / atyadhika suvidhAeM dekhakara aneka loga vahAM basane ko Atura ho utthe| kucha hI samaya meM kAphI loga vahAM A base / unakI saMtAna hI Age calakara vidyAdhara kahalAI / sarvajJatA prApti eka hajAra varSa taka RSi RSabha ne chadmastha avasthA meM sAdhanA kI / anukUla-pratikUla parISahoM ko sahana karate hue ve dUra-dUra taka Arya janapadoM meM vicarate rhe| vicarate-vicarate ve purimatAlapura pdhaare| vahAM udyAna meM vaTa vRkSa ke nIce tele (tIna dina kA tapa) kI tapasyA meM phAlguna kRSNA ekAdazI ke dina prAtaH kAla prabhu sarvajJa bane / bhagavAn ke kevala jJAna-prApti mahotsava para causaTha indra ekatrita hue / devatAoM ne deva-duMdubhi kii| logoM ko jJAta huA ki aba bhagavAn jIvana kI Antarika samasyAoM kA samAdhAna deNge| loga bahuta prasanna hue / sarvatra eka hI bAta hone lagI- aba bAbA boleMge, logoM kI duvidhAoM ko miTAyeMge / ve pichale eka hajAra varSoM se mauna the, aba punaH bolane vAle haiM / udghoSaNA sunakara loga dUra-dUra se calakara bhagavAn ke caraNoM meM upasthita ho ge| devoM ne samavasaraNa kI racanA kii| logoM ne pahalI bAra bhagavAn se adhyAtma ke bAre meM sunA / ve dhArmika upAsanA kI vidhi se paricita hue / aneka vyaktiyoM ne apane Apako dharma kI upAsanA meM samarpita kiyA / bharata kA dharma-viveka usa samaya samrAT bharata ko eka sAtha tIna badhAiyAM prApta huI / AyudhazAlA meM anAyAsa hI cakra-ratna paidA hone kA unheM saMvAda milaa| dUsarI badhAI putra-ratna
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36/ tIrthaMkara caritra
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva / 37 ke utpanna hone kI thI tathA tIsarI badhAI bhagavAn RSabha ko kevala jJAna prApti kI thI / ye tInoM badhAiyAM sAtha meM prApta huI thIM / samrAT socane lage- maiM pahale kisakA mahotsava karUM? kSaNa-bhara meM ve isa nirNaya para pahuMce ki pitAjI ne jisa lakSya ko lekara abhiniSkramaNa kiyA thA, mauna vrata svIkAra kiyA thA, vaha unheM prApta ho cukA hai, ataH mujhe pahale pitAjI kI saphalatA kI abhyarthanA karanI caahie| isI meM merA vinaya hai / bharata ne tatkAla ghoSaNA kI pahale kevala mahotsava hogA, cakra-ratna aura putra ratna ke mahotsava bAda meM hoNge| isa ghoSaNA ke sAtha hI sampraT bharata rAjakIya savArI meM bhagavAn ke kevala mahotsava meM sammilita hone ke lie cala pdd'e| unakI rAjakIya savArI meM bharata kI dAdI marudevA mAtA bhI thI / purimatAlapura vinItA kA hI samIpavartI nagara thaa| marudevA siddhA RSabha aba boleMge, logoM se mileMge, zikSA deMge, aisA jaba se marudevA ne sunA, tabhI se ve pulakita ho rahI thii| RSabha se milUMgI, sukhaHdukha kI bAta pUchUMgI, isI umaMga meM utAvalI hokara hAthI kI savArI se cala pdd'ii| upavana ke nikaTa pahuMcate hI unheM bhagavAn RSabhadeva dRSTigata hue / samavasaraNa meM deva tathA manuSyoM kI bar3I
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38/tIrthaMkara caritra bhIr3a se ghire hue RSabha ko dekhakara marudevA vismitamanA socane lagI-oha! RSabha ke pAsa to bhIr3a laga rahI hai / maiM to soca rahI thI ki RSabha akelA hai, use bhojanapAnI kaise milatA hogA? usakI dekhabhAla kauna karatA hogA? maiM vyartha hI ciMtAtura thI, yahAM to Ananda hI Ananda hai| RSabha duHkhI nahIM, atyanta sukhI hai| dekho, RSabha saba kucha chor3akara sukhI ho gayA hai| lagatA hai, sukha ina sabako chor3ane meM hai| isI UhApoha meM unakA ciMtana tyAga kI tarapha ho gyaa| dharma- dhyAna meM bar3hatI huI marudevA mAtA ne bhAvoM meM cAritra pA liyA aura turanta kSapaka- zreNI para jA phuNcii| hAthI para baiThI-baiThI hI ve terahaveM guNasthAna ko prApta kara sarvajJa bana gii| AyuSya atyadhika kama hone se hAthI se nIce utarane kA avakAza bhI unheM nahIM milaa| vahIM para yoga-nirodha hokara zailezI bana gaI aura caudahaveM guNasthAna meM rahe aghAtI karmoM kA bhI kSaya karake unhoMne siddhatva prApta kara liyaa| __bharata bhagavAn ke nikaTa pahuMcakara vaMdanA karane lge| bhagavAn ne tabhI pharamAyA-'marudevA siddhaa'| bharata ne tatkAla mur3akara dekhA to hAthI para paramazraddheyA dAdIjI kA zarIra bhadrAsana ke sahAre lur3hakA huA par3A hai| bharata ko bahuta Azcarya huA / bhagavAn ne kahA- isa avasarpiNI meM sarvaprathama mokSa jAne vAlI marudevA mAtA hI hai| tIrtha sthApanA bhagavAn ke prathama pravacana meM hI sAdhu- sAdhvI, zrAvaka tathA zrAvikAeM bana gaI thiiN| caturvidha tIrtha kI sthApanA ke bAda bhagavAn tIrthaMkara khlaae| kramazaH kAphI loga yathAzakti sAdhanA meM rata huye| bhagavAn ke pAMca mahAvrata rUpa aNagAra dharma ke sAdhaka bhI kAphI bana gae the| bhagavAn RSabha ke sAdhuoM kA zarIra zaktizAlI thA, kintu bauddhika vikAsa nyUnatama thaa| jJAna kI dRSTi se ve manda the| koI bhI bAta samajhAne meM pUrA parizrama karanA par3atA thA, kiMtu samajhane ke bAda pAlana karane meM bar3e sudRr3ha the, usa samaya AcaraNa kSamatA pUrI thii| tabhI usa samaya ke yuga ko Rju (sarala) jar3a kahA jAtA thaa| aThAnaveM bhAiyoM dvArA dIkSA-grahaNa samrAT bharata pUre kSetra meM eka chatra sAmrAjya sthApita karane ke lie cakra ratna ke sAtha vijaya yAtrA ke lie nikala pdd'e| sarvatra vijaya prApta karane ke bAda apane bhAiyoM ko dUta bhejakara yaha saMdeza diyA ki ve unakI adhInatA svIkAra kareM / bhAiyoM ko yaha upayukta nahIM lgaa| aThAnaveM bhAiyoM ne socA-pitAjI ke pAsa jAkara isa samasyA kA samAdhAna karanA caahie| sabhI bhAI pitA bhagavAn RSabha ke pAsa Aye aura apanI vyathA vyakta karate
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva/39 hue bole-'pitAjI! Apane hameM svataMtra rAjyabhAra sauMpA thA, para jyeSTha bhrAtA bharata ApakA diyA rAjya har3apanA cAhatA hai| yaha bahuta galata bAta hai| Apa hamArA patha pradarzana kre|' ___ bhagavAn RSabha ne aThAnaveM bhAiyoM ko samajhAyA- 'dekho, ye rAjya to kabhI sthAyI nahIM hote haiM! ye sAre samaya ke sAtha chUTane vAle haiM! maiM tumheM aise rAjya kA aghi pati hone kA upAya batAtA hUM jo prApta hone ke bAda kabhI jAtA nahIM! bhagavAn kI yukti purassara vANI se bhAiyoM ko avabodha milA aura usa zAzvata rAjya ke adhipati hone kI dizA meM pAdanyAsa kara diyaa| bharata- bAhubalI yuddha __ aThAnaveM bhAiyoM ne prabhu ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| bAhubalI ke pAsa jaba dUta saMdeza lekara pahuMcA to rAjA bAhubalI ne kahA - dUta ! jA apane samrAT bharata se kaha de ki bAhubalI apane una bhAiyoM kI taraha nahIM hai jinhoMne dIkSita hokara apane rAjyoM ko samarpita kara diyaa| pUjya pitAjI ne saba bhAiyoM ko svataMtra rAjya diyA thaa| tadapi bharata balAt ceSTA karegA rAjya har3apane kI to mere pAsa bAhubala haiM, maiM apane rAjya kI rakSA karanA bhalI bhAMti jAnatA hUM | maiM kisI ke kAryoM meM hastakSepa nahIM karatA na hI koI mere kAryoM meM dakhala de yaha pasaMda karatA hUM, isalie maiM rAjA bharata kI adhInatA svIkAra nahIM kruuNgaa| hAM, choTA bhAI hone ke nAte jyeSTha bhrAtA ke caraNoM meM kabhI bhI, kahIM bhI praNAma karane lie sadaiva tatpara huuN|' ___ Akhira samrAT bharata ne bAhubalI ke rAjya takSazilA para car3hAI kara dii| donoM pakSoM kI senAoM meM bhISaNa saMgrAma chir3a gyaa| kabhI bharata kI senA bAhubalI kI senA para bhArI par3a rahI thI to kabhI bAhubalI kI phauja bharata kI phauja ko pachAr3a rahI thii| yuddha meM bhArI janahAni ko dekhate hue yaha nirNaya huA ki mukhyataH yuddha bharata va bAhubalI ke bIca hai to kyoM nahIM ina donoM ke bIca hI aMtima yuddha ho| jo jIte vahI vijetA ho| yuddha kI jo yojanA banAI gaI vaha isa prakAra thI1. dRSTi yuddha 2. vAk yuddha 3. muSTi yuddha 4. daMDa yuddha ina sabhI yuddhoM meM bAhubalI ke hAthoM bharata ko jabaradasta parAjaya milii| isa parAjaya se uttejita hokara bharata ne apane acUka va aMtima stra "cakra" ko prakSepita kiyaa| cAroM ora sannATA chA gayA, hAhAkAra maca gyaa| sabhI yaha jAnate the ki isakA vAra kabhI khAlI nahIM jaataa| bAhubalI ke pakSagharoM ne cakra ko rokane kI
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 40/tIrthaMkara caritra pUrI koziza kI para asaphala rhe| cakra Age bar3hatA gayA para bharata ke hI parivAra ke sadasya evaM carama zarIrI hone ke kAraNa cakra ratna bhI bAhubalI kI pradakSiNA karake lauTa gyaa| bAhubalI kI isa vijaya se gagana vijaya ghoSoM se gUja utthaa| bAhubalI ne rUSTa hokara jaba bharata para prahAra karane ke lie muSTi uThAI taba sabake dila kAMpa gye| sabane eka svara meM prArthanA kI- kSamA kIjie! sAmarthyavAn hokara jo kSamA karatA hai vaha bar3A hotA hai| Apa bhUla ko bhUla jaayeN| bAhubalI ke uThe hue hAtha khAlI kaise jA sakate the| unhoMne apane uThe hue hAthoM ko apane hI sira para rakhA, bAloM kA loca kiyA aura zramaNa-nirgrantha bana gye| bAhubalI va bharata ko kevala jJAna 'choTe bhAiyoM ko vaMdana kaise karUM' isa ahaM bhAvanA se prerita hokara bAhubalI bhagavAn RSabhadeva kI sevA meM upasthita nahIM hue| vahIM para utkaTa sAdhanA meM laga gaye / eka varSa bIta gayA aDola dhyAnAvasthA meM / na bhojana, na pAnI, phira bhI kevala jJAna kI prApti se dUra the| / bhagavAn ne yaha sthiti samajha donoM putriyoM- sAdhvI brAmhI va sAdhvI suMdarI ko ' bhejaa| donoM kI yukti yukta bAta se bAhubalI samajhe aura vaMdana hetu prasthita hote hI unheM kevala jJAna prApta ho gyaa| samrAT bharata ko eka chatra sAmrAjya mila jAne ke bAda bhI bhItara meM zAMti nahIM thii| unheM isa bAta kA duHkha thA ki rAjya sukha ke lie maiMne apane sabhI bhAiyoM ko kho diyaa| zAsana karate hue bhI bharata ke mana meM aba koI Asakti nahIM thii| eka dina ArisA bhavana (Glass house) meM anitya anuprekSA meM unheM kevala jJAna prApta ho gyaa| jainetara sAhitya meM RSabha kA varNana jaina sAhitya meM bhagavAn RSabha kA savistara varNana sthAna-sthAna para upalabdha hotA hai usI prakAra vaidika va bauddha sAhitya meM bhI unakA kaI sthaloM para ullekha milatA hai| purANoM meM RSabha kI vaMza paramparA ko isa taraha batAyA hai. brahmAjI ne apane samAna prathama manu ko bnaayaa| phira manu se priyavrata aura priyavrata se AgnIdhra Adi dasa putra hue| AgnIdhra se nAbhi va nAbhi se RSabha hue| RSabha ke paricaya ke bAre meM purANa kahate haiM- nAbhi kI priyA marudevA kI kukSi se atizaya krAMti vAle bAlaka RSabha kA janma huaa| rAjA RSabha ne dharmapUrvaka rAjya kA zAsana kiyA tathA vividha yajJoM kA anuSThAna kiyaa| apane vIra putra bharata ko uttarAdhikAra sauMpa kara tapasyA ke lie pulahAzrama kI ora prasthita ho gye|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI RSabhadeva/41 RSabha ne apanA rAjya bharata ko diyaa| taba se yaha hima varSa bhArata varSa ke rUpa meM prasiddha huaa| vaidika graMthoM meM RSabha kI sAdhanA kA suMdara vivecana milatA hai-RSabha deva ne kaThora caryA va sAdhanA kA mArga svIkAra kiyaa| unakI laMbI tapasyA se zarIra kAMTe kI taraha sUkha gyaa| unakI zirAeM va dhamaniyAM spaSTa dRSTigocara hone lgii| Akhira nagnAvasthA meM unhoMne mahAprasthAna kiyA! Rgaveda meM bhagavAna RSabha ko parva jJAna kA pratipAdaka va dakhoM kA nAza karane vAlA batAyA hai| veda ke maMtroM, purANoM va upaniSadoM meM unakA pracura ullekha huA hai| isa deza kA nAma bhI bharata cakravartI ke nAma se hI prasiddha huA hai| yaha vivecana mArkaNDeya purANa, kUrma purANa, agni purANa, vAyu mahApurANa, viSNu purANa Adi graMthoM meM AtA hai| bhArata ke Adi samrAToM meM nAbhi putra RSabha aura RSabha putra bharata kI gaNanA kI gaI hai| ve vrata pAlana meM dRr3ha the| ve hI nirgrantha tIrthaMkara RSabha jainoM ke Apta deva the| dhammapada meM RSabha ko sarvazreSTha vIra kahA hai| nirvANa sarvajJatA ke bAda bhagavAn kA janapada vihAra kAphI lambA huA thaa| kahAM ayodhyA aura kahAM vahalI! kahAM yUnAna aura kahAM svarNabhUmi! anArya mAnI jAne vAlI bhUmi kA bhI kAphI hissA bhagavAn ke caraNoM se spRSTa huA thaa| lAkhoM sarala AtmajJa vyakti bhagavAna kI zaraNa meM Akara kalyANa ke patha para agrasara bane the|| bhagavAn apane jIvana kA avasAna nikaTa samajhakara dasa hajAra sAdhuoM ke sAtha aSTApada parvata (kailAza) para cddh'e| avasarpiNI ke tIsare Are ke tIna varSa sADhe ATha mAsa jaba zeSa rahe, taba chaha dinoM ke anazana (nirAhAra) tapa meM ayogI avasthA pAkara, zeSa aghAtI karmoM kA kSaya karake ve parinirvANa ko prApta hue| bhagavAn RSabha ne paryaMkAsana meM siddhatva ko prApta kiyA thaa| bhagavAn ke nirvANa kA dina mAgha kRSNA trayodazI kA thaa| bhagavAn kA samagra AyuSya 84 lAkha pUrva kA thaa| prabhu kA parivAra bhagavAn ne jaba dIkSA lI taba cAra hajAra ziSya unake sAtha the, kintu prabhu kI mauna va kaThora sAdhanA kI ajAnakArI se saba chinna-bhinna ho gae the| kevalajJAna prApta hone ke bAda unakA dhArmika parivAra punaH bar3hane lgaa| unake parivAra meM caurAsI hajAra zramaNoM kA honA adbhuta dharmakrAMti kA hI pariNAma thaa| unakI vyavasthA ke lie bhagavAn ne caurAsI gaNa bnaae| pratyeka gaNa kA eka-eka mukhiyA sthApita kiyA, jise gaNadhara kahA jAne lgaa| bhagavAn ke prathama gaNadhara RSabhasena the| 0 gaNadhara 84 0 kevalajJAnI 20,000 0 manaHparyavajJAnI 12,750
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42/tIrthaMkara caritra 0 avadhijJAnI 0 vaikriya labdhidhArI 0 caturdaza pUrvI 0 carcAvAdI 0 sAdhu 0 sAdhvI 0 zrAvaka 0 zrAvikA eka jhalaka0 mAtA 0 pitA 0 nagarI 9,000 20,600 4,750 12,650 84,000 (RSabhasena pramukha) 3,00,000 (brAmhI pramukha) 3,05,000 5,54,000 0 vaMza 0 gotra 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI 0 yakSa 0 yakSiNI 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya paMca kalyANaka marudevA nAbhi vinItA (ayodhyA) ikSvAku kazyapa vRSabha svarNa 500 dhanuSya gomukha cakrezvarI 20 lAkha pUrva 63 lAkha pUrva 1000 varSa 1 lAkha pUrva 84 lAkha pUrva 0 cyavana 0 janma 0 dIkSA 0 kevalajJAna - 0 nirvANa - tithi ASAr3ha kRSNA 4 caitra kRSNA 8 caitra kRSNA 8 phAlguna kRSNA 11 mAgha kRSNA 93 sthAna nakSatra sarvArthasiddha se uttarASAr3hA ayodhyA kA araNya uttarASAr3hA ayodhyA uttarASAr3hA purimatAlapura uttarASAr3hA aSTApada parvata abhijita
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ de Leerders (2) ces bhagavAn zrI ajitanAtha jaina darzana kA vizvAsa AtmavAda meM hai| jitane bhI tIrthaMkara hote haiM, ve saba sAdhanA ke mAdhyama se hI tIrthaMkaratva kI bhUmikA ko prApta karate haiN| AtmA apanI sajagatA aura sakriyatA se karma-mukta hokara paramAtmA banatI hai| paramAtmA kabhI sakarmA AtmA nahIM bntii| aNu se pUrNa kI ora to gati hotI hai, kintu pUrNa se aNu kI ora gati nahIM hotii| pUrva bhava dUsare tIrthaMkara bhagavAn ajitanAtha ne bhI apane pUrva janma meM ghora tapasyA kI thii| jaMbU dvIpa ke mahAvideha kSetra kI sItA nadI ke taTa para vatsa nAmaka deza meM susImA nagarI thii| vahAM ke samrAT vimalavAhana ke bhapa meM unhoMne bahuta hI virakti kA jIvana bitAyA thaa| vipula bhogasAmagrI ke bAvajUda inakA jIvana vAsanA se uparata thaa| AcArya aridamana kA samparka pAne ke bAda ve sAdhanA ke lie aura bhI kRta saMkalpa ho ge| putra kA rAjyAbhiSeka kara svayaM gurU caraNoM meM pradrajita ho ge| dIkSita hone ke bAda vimalavAhana muni tapa meM lIna ho gaye / ekAvalI, ratnAvalI, laghusiMha, mahAsiMha vikrIr3ita jaisI kaThoratama tapasyAeM kiiN| tapasyA ke sAtha dhyAna, svAdhyAya, sevA Adi karma-nirjarA ke aneka sAdhana apnaae| mahAn karma-nirjarA karake tIrthaMkara nAma-karma kA baMdha kiyaa| anta meM anazanapUrvaka prANa chor3akara vijaya nAmaka anuttara vimAna meM gye| do rAniyoM ko caudaha svapna jitazatru kA rAjaprAsAda usa samaya duniyA meM advitIya thaa| isakA eka kAraNa aura bhI thA ki jisa rAtri meM mahArAnI vijayAdevI ko caudaha mahAsvapna Ae. usI rAtri meM rAjA jitazatru ke choTe bhAI yuvarAja sumitra kI dharmapatnI vaijayaMtI ko bhI caudaha mahAsvapna aae| devatva kI tetIsa sAgaropama Ayu bhogakara bharata-kSetra kI vinItA nagarI meM rAjA jitazatru ke rAjamahala meM Akara mahArAnI vijayAdevI kI kukSi meM avatarita hue| usa rAtri meM mahArAnI vijayAdevI ne caudaha mahAsvapna
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44/tIrthaMkara caritra dekhe| putra-ratna kA ghara meM AnA hI khuzI kI bAta hotI hai, usameM bhI jagat trAtA kA ghara meM avatarita honA aura bhI AnaMda maMgala kI bAta thii| savere svapnazAstriyoM ko bulAkara donoM rAniyoM ke svapnoM ke phala pUche gye| svapnazAstrI cakita the ki eka sAtha do rAniyoM ko caudaha mahAsvapna kaise Ae? kAphI vicAra-vimarza ke bAda ve isa niSkarSa para pahuMce ki eka tIrthaMkara aura eka cakravartI kA janma honA caahie| samUce parivAra meM harSa kA vAtAvaraNa chA gyaa| donoM mahArAniyAM sAvadhAnI se garbha kA pAlana karane lgii| janma mAgha zuklA aSTamI kI madhyarAtri kI maMgala belA meM garbhakAla pUrA hone para sukhapUrvaka bhagavAn kA janma huaa| causaTha indra ekatrita hue| rAjA ne janmotsava mnaayaa| isa avasara para saba kaidiyoM ko mukta kara diyA gyaa| ghara-ghara meM Ananda kA vAtAvaraNa chA gyaa| gyAraha dinoM taka rAjakIya utsava manAyA gyaa| nAmakaraNa nAmakaraNa ke dina pArivArika prItibhoja kA Ayojana kiyA gyaa| samasta pArivArika logoM ne putra ko goda meM le lekara AzIrvAda diyaa| kisa nAma se pukArA jAe, isa paricarcA meM mahArAnI vijayAdevI ne kahA-zAdI ke bAda kaI bAra mahArAjA ke sAtha dyUta-krIr3A kA avasara AyA, kintu pratyeka bAra hAra khAnI par3I thii| mere mana meM AkAMkSA thI ki kama se kama eka bAra to maiM bhI inako jItUM / yaha manokAmanA isa bacce ke garbha meM Ane bAda pUrI huii| una dinoM maiMne jitanI bAra jUA khelA, vijaya merI huii| usa samaya maiM ajeya bana gii| samrAT jitazatru ne kahA- AsapAsa ke rAjyoM se jo sUcanA tathA zatru rAjyoM se guptacaroM kI jo riporTa milI hai, vaha bahuta hI Azcaryajanaka hai| ina mahInoM meM zatru rAjyoM ke diloM meM bhI yaha bhAvanA utpanna huI hai ki mahArAjA jitazatru ajeya haiN| inheM jItanA asambhava hai| inake sAtha zatrutA prANaghAtinI siddha ho sakatI hai, aisI eka bhAvanA bana gaI hai| yadyapi maiMne yuddha kI taiyArI nahIM kI hai, tathApi ina zubha- saMketoM kA utpanna honA maiM to isa bAlaka kA prabhAva hI mAnatA hUM | ataH mere cintana meM bAlaka kA nAma ajitanAtha rakhA jaae|' guNa- niSpanna isa nAma para turanta sabakI sahamati mila gaI / choTe bhAI sumitra ke putra kA nAma 'sagara' rakhA gyaa| vivAha aura rAjya kramazaH donoM bAlaka bar3e hue| yuvAvasthA meM praveza karane para vaMza paramparA ke anusAra aneka rAjakanyAoM se donoM kI zAdI kara dI gii| donoM bhAI mahaloM meM paMcendriya sukhopabhoga karate hue rahane lge|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ajitanAtha /45 eka bAra rAjA jitazatru ke mana meM vicAra uThA- putra rAjya karane lAyaka ho gaye haiM, phira bhI maiM rAjya kara rahA huuN| yaha merA pramAda hai / mujhe aba zIghrAtizIghra rAjya chor3akara sAdhanA meM laga jAnA caahie| isI nirNaya ke sAtha apane choTe bhAI yuvarAja sumitra ko bulAkara rAjya kA bhAra unheM denA cAhA, kintu sumitra inkAra ho ge| taba unhoMne apane putra ajitanAtha kA rAjyAbhiSeka kiyA aura svayaM yuvarAja sumitra ke sAtha dIkSita hokara utkRSTa sAdhanA meM laga ge| ajitanAtha ke rAjya saMcAlana se prajA bar3I sukhI thii| rAjya meM kisI bhI vastu kA abhAva nahIM thaa| janatA atyanta caina se jIvanayApana kara rahI thii| sabake hRdaya meM ajitanAtha ke prati gaharI ekAtmakatA thI / dIkSA-pratibodha ikahattara lAkha pUrva varSoM taka ghara meM rahane ke bAda bhogAvalI karma zeSa huye aura prabhu kA antarmana sAdhanA ke lie udyata banA jAnakara lokAMtika deva Ae, aura razma ke taura para ajitanAtha ko pratibodha diyaa| pratyeka tIrthaMkara vaise svayaM buddha hote hai, kintu lokAntika deva unheM dIkSA se eka varSa pUrva pratibodha dene Ate haiN| unake Ane ke bAda hI tIrthaMkara abhiniSkramaNa kI taiyArI karate haiM 1 rAjya tyAga aura varSIdAna ajitanAtha ne apane cacere bhAI 'sagara' ko rAjya saMcAlana kA bhAra sauMpA aura varSIdAna prAraMbha kiyA / varSIdAna kI vyavasthA sadaiva devatA hI karate haiN| bharata kSetra meM kahIM para bhI gaDA huA svAmI - vihIna svarNa nikAlakara use jau ke AkAra kA banAkara rAtri meM bhaMDAra bhara dete haiN| ina svarNayavoM ko 'sonaIyA' kahA jAtA haiM / sonaIyA ke eka tarapha tIrthaMkara kI mAtA kA nAma tathA dUsarI tarapha pitA kA nAma aMkita rahatA haiM / bhagavAn dIkSA se pUrva una sonaIyoM kA dAna varSa bhara pratidina eka prahara taka dete haiN| isa eka prahara meM ve eka karor3a assI lAkha sonaIyoM kA dAna karane lge| isakA uddezya jana sAdhAraNa meM dIkSA se pUrva hI bhagavAn kA vaiziSTya sthApita karanA hotA hai| isa bahAne aneka paricita - aparicita vyaktiyoM se sAkSAtkAra ho jAtA hai| isa dAna ko amIra- garIba sabhI grahaNa karate haiN| isakI sArI vyavasthA devoM ke hAtha meM rahatI hai| tIrthaMkara to sirpha paramparA ke nirvAha ke lie nAyaka mAtra hote haiN| bhagavAn ajitanAtha ne bhI usa paramparA kA pAlana kiyA aura eka varSa taka varSIdAna diyaa| isa avadhi meM kula tIna araba aThAsI karor3a assI lAkha sonaIyoM kA dAna kiyA / dIkSA varSIdAna ke bAda jaba ajitanAtha dIkSA ke lie tatpara hue to rAjA sagara ne bhagavAn kA dIkSA mahotsava kiyaa| causaTha iMdra ekatrita hue| susajjita
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46/tIrthaMkara caritra sukhapAlikA meM biThAkara bhagavAn ko sahasrAmra udyAna meM lAyA gyaa| vahAM bhagavAn eka hajAra anya rAjA, rAjakumAra va prajAjanoM ke sAtha dIkSita hue| dIkSA lete samaya bhagavAn ke bele kA tapa thaa| dUsare dina ayodhyA nareza brahmadatta ke yahAM prathama pAraNA huaa| dIkSita hone ke bAda bhagavAn ne bAraha varSa taka kaThora tapasyA va utkRSTa sAdhanA kii| grAmAnugrAma vicarate hue prabhu punaH ayodhyA pdhaare| pauSa zuklA ekAdazI ke dina prabhu dhyAnAvasthA meM kSapaka zreNI car3he / ghAtika karmoM ko kSaya karake sarvajJatA prApta kii| devoM ne utsava kiyA, prabhu ne tIrtha-sthApanA kii| prathama dezanA meM hI bar3I saMkhyA meM sAdhu- sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikAyeM ho gye| _tta sagara ko vairAgya bhagavAn cirakAla taka dharma-cakra kA pravartana karate rhe| lAkhoM loga adhyAtma ke Aloka se Alokita hue| unake zAsanakAla meM hI unake bhAI sagara cakravartI bane aura eka nimitta ke sAtha saba kucha chor3alara ve Atmastha bana ge| cakravartI sagara ke sATha hajAra putra the| apane pitA ke ve parama- bhakta the| eka bAra unhoMne
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ajitanAtha/47 socA- pUjya pitAjI ko pratidina nayA kuAM khoda kara pAnI pilAnA caahie| dUsare dina se yaha krama cAlU ho gyaa| cakravartI ke mUzalaratna kA isa kArya meM prayoga kiyA jAne lgaa| mUzalaratna se kuA tatkAla khuda jAtA thaa| usa kueM ke pAnI ko apane pitA ke pIne ke lie prastuta karate the| eka dina ve anajAna meM kisI nAgakumAra devatA ke sthAna ko khodane lge| nAgadeva ne inakA virodha kiyA, kintu sattA ke unmAda meM kisI ne dhyAna nahIM diyA pratyuta usakI makhaula ur3Ane lge| kSubdha nAgadeva ne apane adhikArI deva ke pAsa unakI zikAyata kii| adhikArI deva ne unako cetAvanI dI, phira bhI ve nahIM maane| adhikArI deva ne kruddha hokara usa kue meM se itane vega se pAnI nikAlA ki saba eka sAtha pAnI ke pravAha meM bahakara mara gye| samrAT sagara kI kula devI bhI isa bhavitavyatA ko TAla nahIM sakI / vaha sagara kA samajhAne kI dRSTi se bur3hiyA kA rUpa banAkara samrAT jidhara ghUmane gaye the, udhara cillA- cillA kara putra- zoka meM rone lgii| samrATa ne use dhairya dene kA prayatna kiyaa| isa para bur3hiyA ne duHkhI svara se kahA- jisa para bItatI hai use hI patA calatA hai| samrATa ne kahA- yaha to ThIka hI haiN| kiMtu mere para agara kabhI aisI botegI, to meM dhairya rkhuugaa| bur3hiyA ne tatkAla pUchA- kyA pakkI bAta hai? samrAT ne kahA- merI vANI kabhI kaccI nahIM hotii| bur3hiyA ne tatkAla devI ke rUpa meM prakaTa hokara usa duHkhada saMvAde ko sunaayaa| ___ samrAT ko bhArI AghAta lagA, kintu ve use pI gye| saMsAra kI nazvaratA unake sAmane sAkAra ho gaI samrAT sagara tatkAla pautra bhagIratha ko rAjya dekara dIkSita ho gye| kramazaH utkRSTa sAdhanA karake mukta bne| nirvANa __ bhagavAn ajitanAtha ne jaba apanA nirvANa nikaTa dekhA to eka hajAra sAdhuoM ke sAtha sammeda zikhara para phuNce| eka mAsa ke anazana meM unhoMne samasta karmoM ko kSaya karake siddhatva ko prApta kiyaa| prabhu kA parivAra0 gaNadhara - 95 0 kevalajJAnI - 22,000 0 manaH paryavajJAnI 12,500 0 avadhijJAnI - 9,400 0 vaikriya labdhidhArI - 20,400 0 caturdaza pUrvI - 3,720 0 carcAvAdI - 12,400
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48/tIrthaMkara caritra 0 sAdhu - 1,00,000 - 3,30,000 - 2,98,000 - 5,45,000 0 sAdhvI 0 zrAvaka 0 zrAvikA eka jhalaka 0 mAtA 0 pitA - vijayA - jitazatru 0 nagarI 0 vaMza 0 gotra 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI 0 yakSa 0 yakSiNI 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya paMca kalyANaka tithi 0 cyavana baisAkha zuklA 13 0 janma mAgha zuklA 8 0 dIkSA mAgha zuklA 9 0 kevalajJAna - poSa zuklA 11 0 nirvANa caitra zuklA 5 - ayodhyA ikSvAku kAzyapa hAthI suvarNa - 450 dhanuSya - mahAyakSa - ajitabalA - 18 lAkha pUrva - eka pUrvAMga adhika 53 lAkhapUrva - 12 varSa - 1 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva - 72 lAkha pUrva sthAna nakSatra vijaya rohiNI ayodhyA rohiNI ayodhyA rohiNI ayodhyA rohiNI sammeda zikhara mRgazIrSa
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ N4 ___2064 | bhagavAn zrI saMbhavanAtha mahApuruSa koI eka dina meM nahIM bana jaataa| isake lie varSoM nahIM, kaI janmoM taka sAdhanA karanI par3atI hai| bhagavAn zrI saMbhavanAtha ke jIva ne bhI aneka bhavoM meM sAdhanA kI thI, mAnavIya guNoM kA vikAsa kiyA thaa| usI ke pariNAmasvarUpa ve tIrthaMkara bne| pUrva bhava eka bAra ve dhAtakIkhaMr3a dvIpa ke airAvata kSetra meM kSemapurI nagarI ke vipulavAhana nAmaka rAjA the| rAjya meM bhayaMkara duSkAla pdd'aa| rAjA ke mana meM dAyitva-bhAva umar3a pdd'e| usane apane bhaMDAra ke dvAra khola die| adhikAriyoM ko nirdeza diyA ki bhaMDAra meM bhale hI kucha na bace, kintu rAjya kA eka bhI vyakti bhUkhA nahIM rahanA caahie| rAjA ne bAhara se anna maMgAyA, grAma- grAma meM anna kSetra bnaaye| svayaM dehAtI kSetroM kA daurA kiyA aura anna vitaraNa kI vyavasthA dekhii| rAjya meM cala rahe vikAsa kAryoM kI gatividhi ko dekhaa| rAjA ke isa AtmIya vyavahAra se prajA meM adbhuta ekAtmakatA A gii| duSkAla ke kAraNa aneka sAdhu sudUra janapadoM meM cale gae, kintu kucha zarIra se asvastha yA akSama sAdhu aura unakI paricaryA karane vAle muni abhI zahara meM the| unheM zuddha AhAra kabhI milatA aura kabhI nahIM miltaa| jAnakArI milate hI rAjA tatkAla muniyoM ke pAsa gayA aura bhojana ke lie nimaMtraNa diyaa| muni kI caryA se rAjA aparicita thaa| muniyoM ne apane kalpa- akalpa kI vidhi btlaaii| rAjA ne nivedana kiyA- koI bAta nahIM, rAjamahala meM aneka bhojanAlayoM meM sAtvika bhojana banatA hai| mere sahita sabhI vyakti kucha na kucha kama khAkara Apako deMge, Apa pdhaarie| muni gae, rAjamahala se yathocita AhAra le aae| rAjA ne zahara meM anna saMpanna vyaktiyoM ko bhI samajhAyA, ve bhI muniyoM ko bhakti se bhikSA dene lge| duSkAla ke dinoM meM pratidina rAjA saMtoM ko AhAra milA yA nahIM, isakI jAnakArI letA aura dharma- dalAlI krtaa| isa dharma- dalAlI aura zuddha- dAna se
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50/tIrthaMkara caritra rAjA ko viziSTa karma- nirjarA huI evaM apUrva puNya kA badhaM huaa| ___agale varSa bArisa huii| acchI phasala hone se sarvatra amana chA gyaa| pUrvavat sArI vyavasthAeM cAlU ho gii| rAjakIya sahAyatA kendra jarUrata ke abhAva meM banda kara die gae, kintu rAjA ke prati niSThA ke bhAva prajA meM sthAyI rUpa se jama ge| tIrthaMkara gotra kA bandha eka bAra rAjA vipulavAhana ne bAdaloM kI ghanaghora ghaTA ko havA ke sAtha umar3ate va bikharate dekhA / rAjA ko saMsAra va parivAra kA svarUpa bhI aise hI chinna- bhinna hone vAlA lgaa| ve bhautika jIvana se virakta ho gae, aura svayaMprabha AcArya ke pAsa dIkSita hokara adhyAtma meM lIna ho ge| muni vipulavAhana ne apanI udAtta bhAvanA ke dvArA karma nirjarA ke bIsa vizeSa sthAnoM kI sAdhanA kI / azubha karmoM kI nirjarA ke sAtha tIrthaMkara nAma karma jaisI zubha puNya -prakRti kA baMdha kiyaa| anta meM samAdhipUrvaka ArAdhaka pada pAkara nauMve devaloka meM deva bane / tiloyapannatti Adi graMthoM meM vipulavAhana graiveyaka meM gae, aisA ullekha hai| janma ___ sukhamaya devAyu ko pUrNataH bhoga lene ke bAda unakA vahAM se cyavana huA / bharata kSetra meM sAvatthI nagarI ke rAjA jitAri kI paTarAnI senAdevI kI kukSi meM ve avatarita hue| rAtri meM senAdevI ko tIrthaMkaratva ke sUcaka caudaha mahAsvapna aae| rAnI ne samrAT jitAri ko jagAkara svapna btlaae| harSonmatta rAjA ne rAnI se kahA- koI bhuvana- bhAskara apane ghara meM AyA hai| ye svapna usI ke sUcaka haiN| aba tuma nIMda mata lo, dharma- jAgaraNa kro| savere maiM svapnazAstriyoM se pUchakara isakA vistRta byaurA btaauuNgaa| savere rAjA ne svapna- pAThakoM ko bulaayaa| Asana Adi dekara unakA sammAna kiyaa| unheM rAnI ko Ae hue caudaha mahAsvapnoM kA vivaraNa sunAyA aura unake phalAphala ke bAre meM jijJAsA kii| unhoMne svapna-zAstroM va apane adhyayana ke AdhAra para eka mata se yaha nirNaya sunAyA ki rAnIjI kI kukSi se putra ratna paidA hogA, lAkhoM vyaktiyoM ko unase trANa milegaa| rAjan! ApakA nAma isa putra ke kAraNa amara ho jaaegaa| svapna pAThakoM kI bAta se rAjamahala sahita sAre janapada meM khuzI kI lahara phaila gii| garbhakAla pUrA hone para mahArAnI senAdevI ne migasara zuklA caturdazI kI madhya-rAtri meM bAlaka ko janma diyaa| sarvaprathama indroM ne janmotsava kiyaa| bAda meM rAjA jitAri aura sAvatthI janapada ke bhAvuka logoM ne janmotsava mnaayaa| gyAraha dinoM taka rAjakIya utsava claa|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI saMbhavanAtha / 51 nAmakaraNa putra ke nAmakaraNa ke utsava meM parivAra va rAjya ke pratiSThita nAgarika ekatrita hue / unhoMne bAlaka ko AzIrvAda diyaa| nAma ke saMbaMdha meM samrAT jitAri ne batAyA ki isa bAra rAjya kI paidAvAra abhUtapUrva huI hai| isa varSa kI phasala rAjya ke itihAsa meM kIrtimAna hai| maiM socatA hUM ki aisI phasala isa bAlaka ke Ane ke upalakSa meM hI saMbhava ho sakI hai| ataH putra kA nAma saMbhavanAtha rakhA jAnA upayukta hogA / yaha nAma sabako ucita lagA aura binA kisI vikalpa ke sabane bAlaka ko saMbhavakumAra kahakara pukArA / vivAha aura rAjya avasthA ke sAtha saMbhavakumAra ne yauvana meM praveza kiyA, taba rAjA jitAri ne suyogya kanyAoM se vivAha kara diyaa| kucha samaya ke bAda AgrahapUrvaka saMbhavakumAra ko siMhAsanArUr3ha karake svayaM nivRtta ho ge| saMbhavakumAra kA mana yuvAvasthA meM bhI rAjyasattA va apAra vaibhava pAkara Asakta nahIM bnaa| ve kevala kartavyabhAva se rAjya kA saMcAlana karate rhe| unake zAsana kAla meM rAjya meM adbhuta zAMti rhii| cAroM ora samRddhi kA vAtAvaraNa chAyA rhaa| ve 59 lAkha pUrva taka ghara meM rhe| dIkSA bhogAvalI karmoM kI parisamApti nikaTa samajhakara bhagavAn ne varSIdAna diyA / bhagavAn ke abhiniSkramaNa kI bAta sunakara aneka rAjA va rAjakumAra virakta hokara rAjA saMbhava ke sAtha ghara chor3ane ko taiyAra ho ge| nizcita tithi migasara zuklA pUrNimA ko eka hajAra rAjA va rAjakumAroM ke sAtha rAjA sambhava sahasrAmra vana meM Ae, paMcamuSTi luMcana kiyA, hajAroM logoM ke dekhate dekhate jIvana bhara ke lie sAvadya yogoM kA pratyAkhyAna kiyA / cAritra ke sAtha hI unhoMne saptama guNasthAna kA sparza kiyaa| unheM cauthe manaHparyava jJAna kI prApti huI / pratyeka tIrthaMkara ko dIkSA ke sAtha hI cauthA manaHparyava jJAna utpanna ho jAtA hai| isa jJAna kA upayoga kara ve cAheM to aDhAI dvIpa (jaMbU dvIpa, dhAtakI khaMDa tathA arddha puSkara dvIpa) meM samanaska prANiyoM ke manogata bhAvoM ko jAna sakate haiN| dIkSA ke dina bhagavAn ke cauvihAra bele kA tapa thaa| dUsare dina sAvatthI nagarI ke rAjA surendra ke yahAM prathama pAraNA huA / bhagavAn saMbhavanAtha caudaha varSa taka muni avasthA meM vicaraNa karate rhe| unhoMne jitendriyatA ke sAtha karma- baMdhanoM kA pUrNataH saphAyA karanA prAraMbha kara diyA / vicarate- vicarate ve punaH sAvatthI meM pdhaare| vahIM para unhoMne chadmastha kAla kA antima cAturmAsa kiyA /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52/tIrthakara caritra sAdhanA karate-karate vahIM para kArtika kRSNA paMcamI ko zukla- dhyAna ke sAtha bhagavAn ucca- zreNI para ArUr3ha hue| moha ko kSaya karane ke sAtha kSAyika cAritravAn bane / antar- muhUrta meM hI zeSa tIna ghAtI-karmoM kA kSaya karake unhoMne sarvajJatA prApta kii| indroM ne bhagavAn kA kevala- mahotsava kiyaa| bhagavAn ke janma va dIkSA- bhUmi ke logoM ne jaba bhagavAn kI sarvajJatA sunI to sukhada Azcarya ke sAtha udyAna meM darzanArtha umar3a pdd'e| vaMdana karake sura- racita samavasaraNa meM sAre baiTha ge| bhagavAn ne dezanA dii| AgAra va aNagAra donoM prakAra kI upAsanA nirUpita kii| prathama dezanA meM caturvidha (sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA) saMgha kI sthApanA ho gii| nirvANa prabhu ne Arya janapada meM dIrghakAla taka vicaraNa kiyaa| lAkhoM bhavya janoM kA uddhAra kiyaa| aMta meM apanA mahAprayANa nikaTa samajha kara unhoMne sammeda zikhara para 1000 sAdhuoM ke sAtha anazana kara liyaa| zukla dhyAna ke caturtha caraNa meM pahuMca kara unhoMne kriyA mAtra kA viccheda kara diyA / ayogI avasthA ko pAkara unhoMne zeSa aghAti karmoM ko kSaya kiyA aura siddhatva ko prApta hue| prabhu kA parivAra0 gaNadhara. 102 0 kevalajJAnI 15,000 0 manaH paryavajJAnI 12,150 0 avadhijJAnI 9,600 0 vaikiya labdhidhArI 19,800 0 caturdaza pUrvI 2,150 0 carcAvAdI 12,000 0 sAdhu 2,00,000 0 sAdhvI 3,36,000 0 zrAvaka 2,93,000 0 zrAvikA 6.36,000 eka jhalaka0 mAtA senA 0 pitA jitAri 0 nagarI zrAvastI 0 vaMza ikSvAku 0 gotra kAzyapa
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI saMbhavanAtha/53 0 cinha azva 0 varNa suvarNa 0 zarIra kI UMcAI 400 dhanuSya 0 yakSa trimukha. 0 yakSiNI duritAri 0 kumAra kAla 15 lAkha pUrva 0 rAjya kAla 4 pUrvAMga adhika 44 lAkha pUrva 0 chadmastha kAla - 14 varSa 0 kula dIkSA paryAya - 4 pUrvAMga kama 1 lAqha pUrva 0 AyuSya - 60 lAkha pUrva paMca kalyANakatithi sthAna nakSatra 0 cyavana - phAlguna zuklA-8 Anata mRgazIrSa 0 janma migasara zuklA-14 zrAvastI 0 dIkSA migasara zuklA-15 zrAvastI mRgazIrSa 0 kevala jJAna - kArtika kRSNA-5 zrAvastI 0 nirvANa caitra zuklA -5 sammeda zikhara mRgazIrSa mRgazIrSa mRgazIrSa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) Que bhagavAn zrI abhinandana jaMbUdvIpa ke pUrva mahAvideha kI maMgalAvatI nAmaka vijaya meM ratnasaMcayA nagarI thii| vahAM 'mahAbala' nAma kA rAjA rAjya karatA thA / mahAbala ke bhava meM bhagavAn abhinandana kA jIva bhautikatA ke prati sarvathA udAsIna rahatA thaa| rAjya sattA va yuvAvasthA kA joza bhI unheM unmatta nahIM banA skaa| pitAjI kA sauMpA huA dAyitva ve nirlipta bhAva se nibhAte the aura saMyama ke lie anukUla avasara kI pratIkSA karate rahate the| anta meM unakI santAna gurUkula se bahattara kalAeM sIkhakara jyoMhI rAjya calAne yogya banI, mahAbala rAjA ne use rAjya sauMpakara svayaM ko AcArya vimalacandra ke caraNoM meM saMyamI banA liyA / sAdhanA kI cira- abhilASA rAjA ke jIvana meM sAkAra ho gii| rAjakIya va pArivArika baMdhanoM se mukta hokara ve sarvathA unmuktavihArI bana gye| sAdhanA ke vividha prayogoM ke mAdhyama se unhoMne utkRSTa karma nirjarA kI aura tIrthaMkara gotra ke rUpa meM atyuttama puNya - prakRti kA baMdha kiyA / sudIrgha sAdhanA ko sampanna kara vahAM se paMDitamaraNa prApta kara ve vijaya nAmaka anuttara vimAna meM devarUpa meM utpanna hue / janma devaloka kI 33 sAgara kI avadhi samApta hone ke bAda svarga se unakA cyavana huA / bharata kSetra kI samRddha nagarI ayodhyA meM rAjA saMvara rAjya karate the| mahArAnI siddhArtha kI kukSi meM ve avatarita hue| rAtri meM caudaha mahAsvapna dekhakara siddhArthA jAgRta huI / samrAT vara ko jagAkara rAnI ne apane svapna sunAe / prasannacitta rAjA ne rAnI kI prazaMsA karate hue kahA- 'hama vAstava meM bhAgyazAlI haiN| ina svapnoM se lagatA hai ki hamArA mahAn vaMza aba mahAnatama banegA, koI puNyAtmA tumhArI kokha meM avatarita huI hai| nizcaya hI hama kyA, samUcA vizva usase upakRta hogaa|' savere rAjA saMvara ne svapna pAThakoM ko bulAkara svapnoM kA phala pUchA / svapna pAThakoM ne adhyayana bala va zAstrabala se yaha ghoSaNA kI ki koI tIrthaMkara deva mahArAnI kI kukSi meM avatarita hue haiN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI abhinandana / 55 mAgha zuklA dvitIyA kI garbhakAla kI parisamApti para mahArAnI siddhArthA madhya rAtri meM eka putra ratna ko janma diyaa| kSaNa bhara ke lie lokatraya meM zAMti chA gii| nArakI ke jIva bhI kSaNa bhara kI zAMti se stabdha raha ge| causaTha indroM ne bhagavAn kA janmotsava kiyaa| samrAT saMvara ne jI bhara utsava kiyA / baMdiyoM ko mukta kara diyA gayA / yAcakoM ko dila kholakara dAna diyA gyaa| eka puNyavAna ke janma lene se na jAne kitane vyaktiyoM ke bhAgyodaya ho jAte haiM / nAmakaraNa samrAT saMvara ne nAmakaraNa mahotsava kA bhI virAT Ayojana kiyA, jisameM pArivArika logoM ke sAtha bar3I saMkhyA meM nAgarika bhI upasthita the| bAlaka ko dekhakara sabhI kRtakRtya ho rahe the| nAmakaraNa ke bAre meM prasaMga calane para samrAT saMvara ne kahA- 'pichale nau mahinoM meM jitanA AnaMda rAjya meM rahA, mere zAsanakAla meM maiMne aisA Ananda pahale nahIM dekhA / rAjya meM aparAdhoM meM svataH kamI A gii| pArasparika vigraha ina nau mahinoM meM kabhI sAmane Aye nahIM / nyAyAlaya mAmaloM ke binA vizrAma sthala bana rahe haiN| pArasparika prema kA aisA anUThA udAharaNa anyatra kahIM nahIM dikhAI detA / rAjya ke hara vyakti meM mAnasika prasannatA chAI huI hai| guptacaroM kI riporTa se bhI yahI prakaTa hotA hai ataH merI dRSTi meM AnaMdakArI naMdana kA nAma abhinaMdana kumAra rakhanA caahie|' sabako yaha nAma turanta jaca gyaa| bAlaka ko abhinaMdana kumAra kahakara pukArA jAne lagA / vivAha aura rAjya rAjakumAra abhinaMdana ne jaba kizorAvasthA pAra kI taba samrAT saMvara ne aneka suyogya kanyAoM se unakA vivAha kara diyaa| kucha samaya ke bAda AgrahapUrvaka rAjakumAra abhinaMdana kA rAjyAbhiSeka bhI kara diyA gyaa| rAjA saMvara svayaM saMsAra se virakta hokara muni bana gaye / samrAT abhinaMdana rAjya kA saMcAlana kuzalatA ke sAtha karane lge| rAjya meM vyApta abhUtapUrva AnaMda va anupameya zAMti se logoM meM apAra sAtvika AsthA paidA ho gaI thii| ghara meM rahate hue bhI unakA jIvana RSi - tulya bana gayA thA / indriyajanya vAsanAoM se ve sarvathA Upara uThe huye the / dIkSA sudIrgha rAjya saMcAlana tathA bhogAvalI karmoM ke niHzeSa ho jAne ke bAda unhoMne apane uttarAdhikArI ko rAjya sauMpa diyA tathA vidhi ke anusAra varSIdAna dene lage / unakI vairAgya vRtti se aneka rAjA va rAjakumAra prabhAvita hue| ve bhI unake sAtha saMyamI hone ko udyata ho ge| nizcita tithi mAgha zuklA dvAdazI ke dina eka
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56/tIrthaMkara caritra hajAra vyaktiyoM ke sAtha, paMcamuSTi loca karake sahasrAmra udyAna meM prabhu dIkSita hue| dIkSA ke dina unake bele kI tapasyA thii| 'tiloyapannatti' meM tele ke tapa kA ullekha milatA hai| dUsare dina sAketapura meM rAjA indradatta ke yahAM bhagavAn ne prathama pAraNA kiyaa| aThAraha varSoM taka abhinaMdana muni ne kaThora tapazcaryA dvArA apUrva karma- nirjarA kii| vardhamAna pariNAmoM meM zukla-dhyAnArUr3ha hokara unhoMne kSapaka zreNI prApta kara lii| ghAtika karmoM ko kramazaH kSaya karake unhoMne kaivalya prApta kara liyaa| jisa dina ve sarvajJa bane, usa dina ayodhyA meM virAjamAna the| bhagavAn ke prathama pravacana ke sAtha hI 'tIrtha' kI sthApanA ho gaI thI bar3I saMkhyA meM bhavya logoM ne sAdhu va zrAvaka- vrata grahaNa kie| tIrthaMkara abhinaMdana janme, taba logoM meM Ananda chA gyaa| unake rAjya kAla meM vigraha samApta ho gayA aura unake tIrthaMkara kAla meM bhavya logoM ko bhAvataH Ananda milane lgaa| nirvANa Arya kSetra meM gaMdhahastI kI bhAMti bhagavAn dIrghakAla taka vicarate rhe| bAda meM apanA aMtakAla nikaTa jAnakara unhoMne eka hajAra muniyoM ke sAtha sammeda zikhara para anazana prAraMbha kara diyaa| eka mAsa ke anazana meM zailezI pada pAkara, samasta karmoM ko kSaya karake unhoMne siddhatva ko prApta kiyaa| devoM aura manuSyoM ne milakara bhagavAn ke zarIra kI niharaNa kriyA vidhipUrvaka sampanna kii| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 14,000 0 manaH paryavajJAnI 11.650 0 avadhijJAnI 9,800 0 vaikriya labdhidhArI 19,000 0 caturdaza pUrvI 1,500 0 carcAvAdI 11,000 0 sAdhu 3,00,000 0 sAdhvI 6,30,000 0 zrAvaka 2,88,000 0 zrAvikA 5,27,000 eka jhalaka0 mAtA siddhArthA 0 pitA saMvara
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 nagarI 0 vaMza 0 gotra 0 cinha 0 varNa * zarIra kI UMcAI 0 yakSa * yakSiNI * kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chaddhamastha kAla kuladIkSA paryAya 0 * AyuSya paMca kalyANaka 0 cyavana 0 janma 0 dIkSA * kevalajJAna 0 nirvANa Ja ayodhyA ikSvAku kAzyapa vAnara suvarNa 350 dhanuSya yakSeza kAlI 12,50,000 pUrva 8 pUrvAMga adhika 36 5 lAkha pUrva 18 varSa bhagavAn zrI abhinandana /57 8 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva 50 lAkha pUrva baisAkha zuklA 4 mAgha zuklA 2 mAgha zuklA 12 poSa zuklA 14 baisAkha zuklA 8 sthAna vijaya nakSatra abhijIta abhijIta abhijIta abhijIta ayodhyA ayodhyA ayodhyA sammeda zikhara N puSya
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) bhagavAn zrI sumatinAtha pUrva bhava tIrthaMkara sumatinAtha kA jIva pUrva janma meM jaMbU dvIpa ke pUrva mahAvideha kI puSkalAvatI vijaya meM samrAT vijayasena ke mahala meM cira abhilaSita putra ke rUpa meM paidA huA thaa| inase pahale samrAT ke ghara koI saMtAna nahIM hone se mahArAnI sudarzanA atyadhika ciMtita rahatI thii| eka bAra vaha upavana meM ghUmane gii| vahAM usane eka zreSThi-patnI ke sAtha ATha putravadhuoM ko dekhaa| use apanI riktatA khalane lagI, dila viSAda meM DUba gyaa| vaha mahala meM Akara sisakiyAM bharane lgii| rAjA ke pUchane para usane sArA prakaraNa kaha sunaayaa| rAjA ne kahA- tuma roo mata maiM tele kI tapasyA karake kuladevI se pUcha letA hUM tAki tumhArI jijJAsA zAMta ho jaae| rAjA ne pauSadhazAlA meM aSTama (telA) tapa sampanna kiyA / kuladevI upasthita huI / rAjA ne saMtAna prApti ke viSaya meM jijJAsA kI / devI ne kahA- tumhAre eka putra svarga se cyavakara utpanna hogaa| rAjA ne yaha susaMvAda rAnI ko sunAyA ki hamAre putra ratna hogA, ciMtA mata kro| aba rAnI putra- prApti kI pratIkSA meM dina bitAne lagI / kramazaH rAnI ke garbha rahA tathA garbhakAla pUrA hone para eka tejasvI evaM atyadhikra rUpavAna bAlaka ko usane janma diyaa| rAjA ne bAlaka kA nAma purUSasiMha rkhaa| bar3e lADa - pyAra se bAlaka kA lAlana- pAlana huA / eka dina kuMvara purUSasiMha udyAna meM bhramaNa hetu gyaa| vahAM use vijaya naMdana AcArya ke darzana hue| AcArya deva se tAttvika vivecana sunA / kucha kSaNoM ke sAnnidhya ne hI kuMvara ke antar netra khola diye| apane hitAhita kA bhAna use ho gyaa| bhautika upalabdhiyoM se kuMvara ko virakti ho gaI / ubharatI yuvAvasthA meM tIvra virakti se guru caraNoM meM kuMvara dIkSita ho gayA / puruSasiMha muni aNagAra banane ke bAda utkRSTa tapa aura dhyAna meM lge| karma- nirjarA ke bIsa sthAnakoM kI unhoMne vizeSa sAdhanA kI, utkRSTa karma- nirjarA ke dvArA tIrthaMkara pada kI karma- prakRti kA baMdha kiyA / ArAdhanApUrvaka AyuSya pUrNa kara ve
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI sumatinAtha/59 svarga meM vaijayaMta nAmaka vimAna meM deva rUpa meM paidA hue| janma vaijayaMta vimAna kI bhava- sthiti pUrNa kara bhagavAn sumatinAtha kI AtmA ne ayodhyA samrAT megha kI mahArAnI maMgalAvatI kI kukSi meM avataraNa liyA / maMgalAvatI ne caudaha mahAsvapna dekhe / svapna pAThakoM ne svapnoM ke anusAra ghoSita kiyA ki mahArAnI kI kukSi se tIrthaMkara deva janma leNge| mahArAnI maMgalAvatI svapnaphala sunakara dhanya ho gii| rAjA megha bhI mahArAnI ko adhika sammAna dene lge| garbhakAla pUrA hone para vaizAkha zuklA aSTamI kI madhyarAtri meM prabhu kA janma huaa| causaTha iMdroM ne milakara unakA pavitra janmotsava kiyaa| mahArAja megha ne janmotsava meM yAcakoM ko jI bhara dAna diyaa| sAre rAjya meM putra- janma para rAjakIya utsava manAyA gyaa| nAmakaraNa nAmakaraNa ke avasara para rAjA ne vizAla Ayojana kiyaa| zahara ke hara varga ke loga Ayojana meM upasthita the| nAma ke bAre meM carcA calane para aneka sujhAva aaye| rAjA megha ne kahA- 'yaha bAlaka jaba garbha meM thA, taba mahArAnI kI bauddhika kSamatA asAdhAraNa rUpa se bar3ha gaI thii| mahArAnI samasyAoM kA sulajhAva tatkAla evaM apratihata rUpa meM kiyA karatI thii| rAjakIya mAmaloM ko hala karane kI usameM vizeSa dakSatA A gaI thii| isI krama meM mahArAja megha ne eka ghaTanA kA ullekha karate hue kahA- 'kucha mahinoM pahale mere sAmane eka aisA vivAda upasthita huA, jisakA nirNaya karanA mere lie kaThina ho gayA thaa| eka sAhUkAra ke do patniyAM thiiN| eka ke eka putra thA, dUsarI ke koI saMtAna nahIM thii| donoM ke paraspara prema hone ke kAraNa putra kA lAlana- pAlana donoM samAna rUpa se kiyA karatI thii| akasmAt pati ke gujara jAne se saMpatti ke adhikAra ke liye donoM jhagar3ane lgii| putra para bhI donoM apanA- apanA adhikAra jatAne lgiiN| nAdAna baccA donoM ko mAM kahakara pukAratA thaa| usake liye yaha nirNaya karanA kaThina thA ki asalI mAM kauna- sI hai? nagara- paMcoM ke mAdhyama se yaha vivAda mere samakSa lAyA gyaa| kahIM dUra aMcala meM vaha bAlaka utpanna huA thA, ataH nagara meM isa viSaya meM kisI ko bhI prAmANika jAnakArI nahIM thii| maiMne bahuta prayatna kiyA ki asalI mAtA kA patA laga jAe, kintu maiM asaphala rhaa| isI ulajhana se grasita hone se eka dina mujhe bhojana meM derI ho gii| tatkAla mahArAnI ne kahalavAyA ki mahilAoM kA vivAda to hama nipaTAyeMge, Apa to bhojana lIjiye / maiM ulajhA huA thA hI, rAnI ko adhikAra dekara turanta Upara calA gyaa|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60/ tIrthaMkara caritra rAnI ne vivAda kI sAmAnya pUchatAcha karane ke bAda una mAtAoM se kahA'mere mastiSka meM eka hala sUjhA hai / putra kI tuma donoM dAvedAra ho / putra eka hai, tuma do ho, isalie kyoM nahIM isa bAlaka ke do Tukar3e karavA die jAe, tAki AdhA AdhA hissA donoM ko mila jAegA, tumheM yaha svIkAra hai?" rAnI kI kaThora mudrA ko dekhakara prapaMca racane vAlI mahilA ne socA- 'merA kyA jAegA, bAlaka to merA hai nahIM, mara jAegA to jaisI maiM hUM vaisI yaha bhI ho jaaegii|' aisA vicAra kara usane turanta 'hAM' kaha dii| yaha bAta sunate hI putra kI asalI mAtA kA hRdaya phaTane lgaa| usane socA'putra mara jAegA to bahuta burA hogaa| isase to acchA hai ki vaha vimAtA ke pAsa hI raha jAe, maiM dUra se use dekhakara hI saMtoSa kara luuNgii|' yaha socakara usane kAMpate hue svaroM meM kahA- 'nahIM, nahIM, mahArAnIjI ! maiM hI jhUThI hUM, putra isakA hI hai| ataH maravAiye mata, ise de dIjie, mujhe koI Apatti nahIM hai|' sunane vAle daMga raha ge| socane lage, yaha jhUThI thI phira bhI vivAda bar3hA rahI thii| sunate hI rAnI ne nirNaya sunAyA - 'putra usakA nahIM, isakA hI hai jo yaha kaha rahI hai ki maiM jhUThI huuN| yahI asalI mAtA hai| mAtR- hRdaya ko maiM jAnatI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI sumatinAtha/61 huuN| mAtA apane aMgajAta ko kabhI mRta dekhanA nahIM caahtii| vaha mahilA jhUThI hai jisameM bacce kI mauta kI bAta sunakara bhI siharana taka nahIM chuuttii| para chUTe kaise? beTA usakA hai hI nhiiN|' usane kaThoratA se kahA- 'saca bola, varanA kor3e baraseMge!' isa para usa mahilA ne turanta saca- saca batA diyaa| putra asalI mAtA ko sauMpa diyA gyaa| jaba mujhe mahaloM meM isa nyAya kA patA lagA to maiM mahArAnI kI kuzalatA va sUjhabUjha para cakita raha gyaa| maiMne socA- 'yaha garbhagata bAlaka kA hI prabhAva hai, ataH mere ciMtana meM bAlaka kA nAma sumati kumAra rakhA jaae|' upasthita logoM ne kahA- yahI nAma ThIka hai, kyoMki isa nAma ke sAtha garbhakAlIna ghaTanAoM kA itihAsa jur3A huA hai| ___ Avazyaka cUrNi meM yaha ghaTanA kucha bhinna rUpa meM milatI hai . mahArAnI bAlaka ko cIrane kI bAta na kahakara sirpha itanA hI kahatI hai ki mere garbha meM bhAvI tIrthaMkara hai, usakA janma ho taba taka bAlaka mujhe sauMpa do, bAda meM nirNaya ho jaaegaa| isa bAta ke liye nakalI mAM turanta rajAmaMda ho jAtI hai kintu asalI mAM manA karatI huI putra viraha kI vyAkulatA prakaTa karatI rhii| rAnI usakI vyAkulatA dekhakara usake pakSa meM nirNaya de detI hai| vivAha aura rAjya rAjakumAra sumati ne jyoMhI yuvAvasthA meM praveza kiyA, mahArAja megha ne aneka suyogya samavayaska kanyAoM se usakA vivAha kara diyaa| bhogAvalI karmoM ke udaya se ve paMcendriya sukhoM kA upabhoga karane lge| avasara dekhakara samrATa megha ne rAjakumAra sumati kA rAjyAbhiSeka kiyA aura svayaM nivRtta hokara sAdhanA meM nirata ho gye| rAjakumAra sumati rAjA banakara rAjya kA samucita saMcAlana karane lge| janatA ke diloM meM rAjA ke prati gaharI AsthA thii| loga unako yathA- nAma tathA- guNa mAnate the| unakA jo bhI Adeza hotA, loga zraddhA se svIkAra karate the| rAjakIya vyavasthA bahuta hI sundara rUpa meM calatI thii| bhogAvalI karmoM ke kSINa hone para nareza saMyama kI ora pravRtta hue| lokAMtika devoM ke Agamana ke bAda bhagavAn ne varSIdAna diyaa| nirdhArita tithi vaizAkha zuklA navamI ke dina eka hajAra vyaktiyoM ke sAtha paMcamuSTi loca karake sAvadya yogoM kA sarvathA tyAga kara diyaa| unhoMne bhojana karake dIkSA lI thii| kucha graMthoM meM Apake SaSTha bhakta (bele) kI tapasyA hone kA ullekha hai| dUsare dina vijayapura ke rAjA padma ke yahAM unakA prathama pAraNA huaa| bhagavAn bIsa varSa taka chadmastha kAla meM utkRSTa sAdhanA karate hue vicare /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62/tIrthakara caritra dharmadhyAna va zukla-dhyAna se apUrva karma- nirjarA karake prabhu ne yathAkhyAta cAritra prApta kiyA tathA terahaveM guNasthAna meM tIna ghAtI- karma ko kSaya kara sarvajJatA prApta kii| devoM ne utsava kiyaa| samavasaraNa kI racanA kI gii| deva duMdubhi sunakara loga bar3I saMkhyA meM pravacana meM upasthita hue / bhagavAn ne prathama dezanA meM tIrtha kI sthApanA kii| AgAra va aNagAra dharma kI vizeSa vivecanA dii| bar3I saMkhyA meM logoM ne apanIapanI zakti ke anusAra mahAvrata yA aNuvrata grahaNa kie| nirvANa ___ bhagavAn ne apanA AyuSya nikaTa samajha kara 1000 sAdhuoM ke sAtha sammeda zikhara car3hakara eka mAsa kA anazana kiyA aura mukti kA varaNa kiyaa| prabhu kA parivAra0 gaNadhara 100 0 kevalajJAnI 13,000 0 manaH paryavajJAnI 10,450 0 avadhijJAnI 11,000 0 vaikriya labdhidhArI 18,400 * caturdaza pUrvI 2,400 0 carcAvAdI 10.450 0 sAdhu 3,20,000 0 sAdhvI 5.30,000 0 zrAvaka 2,81,000 0 zrAvikA 5,16,000 eka jhalaka0 mAtA maMgalA 0 pitA megha 0 nagarI ayodhyA 0 vaMza ikSvAku kAzyapa 0 cinha krauMca 0 varNa. suvarNa 0 zarIra kI UMcAI 300 dhanuSya 0 yakSa tuMburU 0 yakSiNI mahAkAlI 0 gotra
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI sumatinAtha/63 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA kAla 0 AyuSya paMca kalyANaka 10 lAkha pUrva 12 pUrvAMga adhika 29 lAkha pUrva 20 varSa 12 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva 40 lAkha pUrva tithi nakSatra maghA 0 cyavana 0 janma 0 dIkSA 0 kevalajJAna - 0 nirvANa - sAvana zuklA 2 baisAkha zuklA 8 baisAkha zuklA 9 caitra zuklA 11 caitra zuklA 9 sthAna vaijayanta ayodhyA ayodhyA ayodhyA sammeda zikhara maghA maghA maghA punarvasu
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI padmaprabha pUrva bhava - dhAtakI khaMDa dvIpa ke pUrva mahAvideha kI vatsa vijaya meM susImA nAma kI nagarI thii| vahAM aparAjita nAmaka rAjA rAjya karate the| aparAjita samrAT kA pada pAkara bhI saMta- hRdaya the| vAsanA una para kabhI hAvI nahIM huI ve hI sadA vAsanA para hAvI rahe / rAjya ke bar3e-bUr3he loga prAyaH yahI kahate the ki hamAre samrAT meM bhogoM kI dRSTi se kabhI tAruNya nahIM AyA, ve hamezA eka lakSyabaddha manasvI kI bhAMti rahe haiN| kabhI unameM yauvana kA unmAda nahIM dekhA gyaa| sacamuca samrAT viraktahRdayI the| unake rAjya- saMcAlana kI prakriyA to dAyitva kA nirvAha karanA mAtra thaa| unheM rAjamahala se mAno koI lagAva hI nahIM thaa| saba kucha pAkara bhI ve use chor3ane kI tAka meM the| avasara pAkara pihitAzrava indriyagupta aNagAra ke pAsa unhoMne aniketa dharma ko grahaNa kiyA tathA bAhya jagat se sarvathA nivRtta hokara Antarika sAdhanA meM lIna bana ge| tIrthaMkara-gotra- baMdha ke bIsa kAraNoM kI unhoMne vizeSa upAsanA kii| karmoM kI mahAn nirjarA karake tIrthaMkara gotra kA bandha kiyaa| aMta meM anazanayukta samAdhipUrvaka prANa chor3akara ve graiveyaka meM deva- rUpa meM utpanna hue| janma ikatIsa sAgara kI pUrNAyu bhogakara ve jaMbU dvIpa ke bharata- kSetra meM avatarita hue| kauzaMbI nagarI ke rAjamahala meM rAjA dhara kI mahArAnI susImA kI pavitra kukSi meM Ae / ardhasuSupta- avasthA meM mahArAnI susImA ne cauhada mahAsvapna dekhe / svapnaphala jAna lene ke bAda samUce rAjya meM prasava kI utsukatA se pratIkSA kI jAne lgii| ____ kArtika kRSNA bArasa kI madhyarAtri meM garbhakAla pUrA hone para nirvighnatA se bhagavAn kA janma huaa| unakA janma hone meM mAtA ko koI pIr3A nahIM huii| devoM ke bAda nAgarikoM sahita rAjA ne putra- janma kA utsava kiyaa| gyAraha dinoM taka
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI padmaprabha / 65 rAjakIya utsava manAyA gayA / nAmakaraNa ke prasaMga meM rAjA dhara ne batAyA ki yaha bAlaka jaba garbha meM thA taba isakI mAtA ko padmoM kI zayyA para sone kA dohada ( icchA ) utpanna huA thaa| bAlaka ke zarIra kI prabhA bhI padma jaisI hai, ataH isakA nAma 'padmaprabha kumAra' hI rakhA jaae| sabane padmaprabhakumAra nAma se bAlaka kA pukaaraa| vivAha aura rAjya bAlyAvasthA se jaba padmaprabha kumAra yuvaka hue taba rAjA dhara ne suyogya rAjakanyAoM ke sAtha unakA vivAha tathA kucha varSoM pazcAt yogya samajhakara padmaprabha kA rAjyabhiSeka kara diyaa| rAjya prazAsana kA dAyitva sauMpakara rAjA svayaM sAdhanA meM lIna ho ge| padmaprabha nirlipta bhAva se prajA kA pAlana karane lage / avasthA ke sAtha unameM unmAda nahIM jAgA apitu vAtsalya aura prema ubhraa| prajA ke hita- ciMtana meM unakA sArA samaya bItatA / kabhI vizrAma nahIM krte| unake saMrakSaNa meM loga sarvathA nizcita the / eka prakAra se prabhu una sabake pArivArika mukhiyA ke rUpa meM abhinna va AtmIya bana gae the / dIkSA laMbe arse se rAjya kA dAyitva nibhAne ke bAda bhogAvalI karmoM ko niHzeSa samajhakara bhagavAn dIkSA ke lie udyata hue| lokAMtika devoM ne pAMcaveM svargaloka se Akara nivedana kiyA- 'prabho! vizva ke AdhyAtmika unnayana ke lie prayatna kIjie / samaya A gayA hai, aba dharmacakra kA pravartana krie|' bhagavAn padmaprabha ne apane uttarAdhikArI ko rAjya sauMpa kara varSIdAna diyaa| bhagavAn ke varSIdAna se AryakSetra meM halacala maca gii| padmaprabha se anya sahasroM loka paricita the / prabhu ke vairAgya bhAva ne una sahasroM logoM ko bhI virakta banA diyaa| nizcita tithikArtika kRSNA trayodazI ke dina hajAroM hajAroM vyakti bAhara se A ge| nagara ke bAhara eka hajAra vyakti to bhagavAn ke sAtha pravrajita hone ko kaTibaddha the / saba apane- apane gharoM se taiyAra hokara Ae the| bhagavAn ke dIkSA mahotsava para Arya janapadoM ke nAgarikoM ke sAtha bar3I saMkhyA meM devatA evaM causaTha indra ekatrita hue the / bhagavAn sukhapAlikA meM baiThakara udyAna meM aae| AbhUSaNa utAre, paMcamuSTi luMcana kiyaa| eka hajAra vyaktiyoM ke sAtha unhoMne zramaNa- dharma svIkAra kiyA / dIkSA ke dina prabhu ke cauvihAra bele kA tapa thaa| dUsare dina brahmasthala ke samrAT somadeva ke yahAM unakA pAraNA huaa| devoM ne tatkAla paMca- dravya barasAkara dAna kI mahimA kA bakhAna kiyA / dIkSA ke bAda mana, vacana aura zarIra se sarvathA ekAgra hokara ve dhyAna aura tapasyA meM lage / chaha mahinoM meM hI unhoMne karma- prakRtiyoM kA kSaya karate hue kSapaka
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66/tIrthakara caritra zreNI lI aura yathAkhyAta cAritra pAkara ghAtI- karmoM kA kSaya karake sarvajJatA prApta kii| devoM ne milakara utsava kiyaa| samavasaraNa kI racanA kii| bhagavAn ne adhyAtma kA Aloka prasArita kiyaa| aneka bhavya loga usase Alokita hue| unhoMne AgAra va aNagAra dharma grahaNa kiyaa| bhagavAn ke prathama pravacana meM hI cAroM / tIrtha sthApita ho ge| nirvANa bhagavAn Arya janapada meM vicarate rhe| lAkhoM- lAkhoM bhavya loga unakI amRta vANI se pratibodha pAte rahe aura anta meM apane AyuSya kA anta nikaTa dekhakara sammedazikhara para unhoMne eka sau tIna muniyoM ke sAtha eka mAsa ke anazana meM yogoM kA nirodha kara cAra aghAti- karmoM (vedanIya, AyuSya, nAma, gotra) ko kSaya karake siddhatva ko prApta kiyaa| prabhu kA parivAra0 gaNadhara 107 0 kevalajJAnI 12,000 0 manaH paryavajJAnI 10.300 0 avadhijJAnI 10,000 0 vaikriya labdhidhArI 16,800 0 caturdaza pUrvI 2300 0 carcAvAdI 9600 0 sAdhu 3,30,000 0 sAdhvI 4,20,000 0 zrAvaka 2,76,000 0 zrAvikA 5,05,000 eka jhalaka0 mAtA susImA pitA 0 nagarI kauzambI 0 vaMza 0 gotra kAzyapa 0 cinha kamala 0 varNa lAla (rakta) 0 zarIra kI UMcAI 250 dhanuSya 0 yakSa kusuma dhara ikSvAku
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 yakSiNI * kumAra kAla 0 rAjya kAla * chadmastha kAla * kula dIkSA paryAya * AyuSya paMca kalyANaka 0 cyavana 0 janma 0 dIkSA 0 kevalajJAna 0 nirvANa - - tithi mAgha kRSNA 6 kArtika kRSNA 12 kArtika kRSNA 13 caitra zuklA 15 migasara kRSNA 11 bhagavAn zrI padmaprabha/67 zyAmA 7.5 lAkha pUrva 16 pUrvAMga adhika 21.5 lAkha pUrva 6 mAsa 16 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva 30 lAkha pUrva sthAna nauvAM graiveyaka kauzAmbI kauzAmbI kauzAmbI sammeda zikhara nakSatra citrA citrA citrA citrA citrA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) bhagavAn zrI supArzvanAtha tIrthaMkara gotra kA bandha dhAtakI khaMDa dvIpa ke pUrva mahAvideha kI kSemapurI nagarI ke rAjA nandIsena pUrva janmoM kI sAdhanA se bahuta hI alpakarmI the| vipula bhoga sAmagrI pAkara bhI ve antar meM anAsakta the / sattA ke upayoga meM unakA mana kabhI lagA nahIM / ve sattA se 1 vilaga hone ke lie chaTapaTA rahe the| apane uttarAdhikArI ke yogya hone para use rAjya sauMpakara unhoMne AcArya aridamana ke pAsa zramaNatva svIkAra kara liyaa| ghora tapa tathA sAdhanA ke viziSTa bIsa sthAnoM kI vizeSa sAdhanA kI / apUrva karma- nirjarA karake tIrthaMkara gotra kA bandha kiyaa| vahAM ArAdhaka pada prApta kara chaThe graiveyaka meM deva bane / janma devatva kA pUrNa AyuSya bhogakara bharatakSetra kI vArANasI nagarI ke rAjA pratiSThasena ke ghara mahArAnI pRthvIdevI kI kukSi meM avatarita hue| mAtA ko tIrthaMkaratva ke sUcaka caudaha mahAsvapna Ae / rAjA pratiSThasena kA rAjamahala harSotphulla ho uThA / nagarI meM sarvatra mahArAnI ke garbha kI carcA thI / garbhakAla pUrA hone para jyeSTha zuklA bArasa kI madhyarAtri meM bAlaka kA prasava huA / bhagavAn ke janmakAla meM kevala dizAeM hI zAMta nahIM thI, sArA vizva zAMta thA / kSaNa bhara ke lie sabhI AnaMdita va pulakita ho uThe the| rAjA pratiSThasena ne putra prApti ke harSa meM khUba dhana bAMTA, yAcaka- ayAcaka sabhI prasanna the / janmotsava kI aneka vidhiyAM sampanna karane ke bAda nAmakaraNa kI vidhi bhI sampanna kI gii| vizAla samAroha meM bAlaka ke nAma kI carcA calI / rAjA pratiSThasena ne kahA- 'yaha jaba garbha meM thA, taba isakI mAtA ke donoM pArzva atIva sundara lagate the / sAmAnyataH garbhavatI auratoM kA kaTipradeza abhadra dIkhane laga jAtA hai| isake garbha meM rahate hue pahale se adhika sundara najara AtA thA, ataH bAlaka kA nAma supArzva rakhA jaae|' sabane isI nAma se putra ko pukArA /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI supArzvanAtha/69 vivAha aura rAjya ____ pAMca dhAya mAtAoM se putra kA lAlana- pAlana hone lgaa| nirvighnatA se vRddhi pAte hue unhoMne kramazaH bacapana va kizorAvasthA pAra kii| taba rAjA pratiSThasena ne samavayaska rAjakanyAoM se supArzvakumAra kI zAdI kI / avasarajJa rAjA ne nivRtta hone kA kSaNa AyA jAnakara putra ko rAjya sauMpA tathA svayaM iMdriyagupta aNagAra ke caraNoM meM saMyamI bana kara sAdhanArata bana gye| supArzva aba rAjA bana cuke the| dhAya mAtA kI bhAMti ve rAjya kA pAlana aMtaraMga virakti ke sAtha karane lge| unake rAjya meM aparAdha prAyaH samApta ho gaye the| loga ApasI vigraha bhUla cuke the / vyaktigata svArtha samaSTigata bana cukA thaa| paDausI kitanA sukhI hai, isa para svayaM kI tRpti nirbhara thii| prajA ke duHkha darda kI bAta rAjA taka pahuMcane se pahale hI loga milakara use miTA dete the| rAjA taka to usake samAdhAna kI bAta hI prAyaH pahuMcatI thii| rAjA ko bhI apane rAjya saMcAlana para sAtvika toSa thA / prajA meM paraspara ekAtmakatA ke prAbalya se samUcA rAjya parivAra ke rUpa meM raha rahA thaa| TEE % 3mme TIMINA w b
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 / tIrthakara caritra dIkSA avadhijJAna se unhoMne apanA dIkSA kA samaya nikaTa dekhA aura uttarAdhikArI ko rAjya vyavasthA sauMpa svayaM alaga ho ge| lokAntika devoM dvArA aupacArika pratibodha pAne ke bAda rAjA* supArzva ne varSIdAna diyaa| tejasvI va zAMta svabhAvI samrAT ke dIkSA prasaMga ne logoM ko vismita banA diyaa| loga isa prasaMga se prerita bhI hue| jyeSTha zuklA trayodazI ke dina eka hajAra vyaktiyoM ke sAtha ve nagara ke sahasrAmra udyAna meM phuNce| devatA aura manuSyoM kI bhArI bhIr3a ke bIca unhoMne paMcamuSTi luMcana kiyA aura sAvadya yogoM kA tyAga kiyaa| dIkSita hone ke nau mahinoM taka prabhu chadmastha rahe, vividha tapasyA va dhyAna se mahAn karma nirjarA kI tathA vicarate - vicarate punaH usI sahasrAmra udyAna meM pdhaare| phAlguna kRSNA SaSThI ke dina zukla-dhyAnArUr3ha banate hue Apane kSapakakSeNI lI aura kramazaH karma prakRtiyoM ko kSaya kara sarvajJa bana gye| devoM ne kevala- mahotsava kiyA, samavasaraNa kI racanA kii| prabhu ke prathama pravacana meM hI hajAroM haz2AroM strIpurUSa ekatra ho gaye | bhagavAn ne dezanA dI / tyAga aura bhoga ke patha alaga- alaga batalAye / prabhu se tAki vivecana sunakara aneka vyaktiyoM ne nivRtti patha ko apanAyA / nirvANa Arya janapada meM adhyAtma kA adbhuta Aloka phailAte hue bhagavAn ne jaba anta samaya nikaTa dekhA to pAMca sau muniyoM ke sAtha sammedazikhara para car3he aura vahAM AjIvana anazana grahaNa kiyaa| eka mAsa ke anazana meM samasta karmoM kA kSaya karake unhoMne nirvANa prApta kiyA / prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 0 manaH paryavajJAnI 0 avadhijJAnI 0 vaikriya labdhidhArI 0 caturdaza pUrvI 0 carcAvAdI 0 sAdhu * sAdhvI III 95 11,000 9.150 9000 15,300 2030 8400 3,00,000 4,30,000
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI supArzvanAthA/71 2,57,000 4,93,000 0 zrAvaka 0 zrAvikA eka jhalaka 0 mAtA 0 pitA 0 nagarI 0 vaMza 0 gotra 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI 0 yakSa 0 yakSiNI 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya pRthvI pratiSThasena vArANasI ikSvAku kAzyapa svastika suvarNa 200 dhanuSya mAtaMga zAMtA 5 lAkha pUrva 20 pUrvAMga adhika 14 lAkha pUrva 9 mAsa 20 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva 20 lAkha pUrva paMca kalyANaka nakSatra 0 cyavana 0 janma 0 dIkSA 0 kevalajJAna - 0 nirvANa tithi bhAdrapada kRSNA 8 jyeSTha zuklA 12 jyeSTha zuklA 13 phAlguna kRSNA 6 phAlguna kRSNA 7 sthAna chaThA graiveyaka vArANasI vArANasI vArANasI sammeda zikhara anurAdhA vizAkhA vizAkhA vizAkhA mUla
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Om -06 | bhagavAna zrI caMdraprabha prabhu tIrthaMkara gotra kA baMdha ___ aneka janmoM kI sakriyA ke phalasvarUpa dhAtakI khaMDa ke pUrva videha kSetra kI maMgalAvatI vijaya kI ratnasaMcayA nagarI ke rAjA padama ke bhava meM caMdra prabhu ko dharma preraNA kA acchA yoga milA thaa| zahara meM sAdhuoM kA AnA- jAnA prAyaH rahatA thaa| dharma kI preraNA sAmAnyataH dharmaguru sApekSa hI hotI hai| ve jisa grAma, nagara meM jAte haiM, vahIM dharma kI gaMgA satata pravAhita rahatI hai| dharmaguruoM ke abhAva meM dharma kI preraNA lupta ho jAtI hai, phira sAmUhika sAdhanA durUha bana jAtI hai| usa ratnasaMcayA ke loga isa viSaya meM bhAgyazAlI the| unheM sAdhu- saMtoM kI sadaiva preraNA milatI rahatI thii| yugaMdhara muni ke pAsa rAjA padma dIkSita huaa| vaha tapasyA ke sAtha vaiyAvRttya bhI karane lgaa| bIsa sthAnoM kI vizeSa sAdhanA kii| pUrvakRta karmoM ko kSaya kiyaa| tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyA / aMta meM anazanapUrvaka ArAdhaka pada pAkara anuttara loka ke vijaya vimAna meM devatva ko prApta kiyaa| janma devatva kA AyuSya bhogane ke bAda bhagavAn caMdraprabha kA jIva svarga se cyavakara caMdrapurI ke rAjA mahAsena kI rAnI lakSmaNA devI kI pavitra kukSi meM avatarita huaa| mAtA lakSmaNA ne caudaha mahAsvapna dekhe / savere svapna pAThakoM ne batalAyA tIrthaMkara avatarita hue haiN| mahArAnI garbhAvasthA meM pUrNa sAvadhAnI baratane lgii| usane apanA khAnA, pInA, bolanA uThanA tathA baiThanA Adi saMyamapUrvaka karanA prArambha kara diyaa| jyAdA haMsanA, jyAdA bolanA, teja bolanA, gussA karanA prayatnapUrvaka baMda kara diyaa| ati mIThA, ati caracarA bhojana bhI sarvathA chor3a diyaa| isa prakAra sajagatApUrvaka pratipAlanA karate hue garbhakAla pUrA huaa| pauSa kRSNA ekAdazI kI rAtri meM bhagavAn kA maMgalamaya prasava huaa| prasava kI punIta belA meM causaTha iMdroM ne ekatrita hokara utsava mnaayaa| sumerU parvata para pAMDuka vana meM ve zizu ko le gae, usake navajAta zarIra para jalAbhiSeka kiyA gyaa| abhiSeka ke
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI caMdraprabha prabha/73 bAda vApisa mAtA kI goda meM lAkara sthApita kara diyaa| rAjA mahAsena ko putra janma kI jaba badhAI milI, taba badhAI dene vAloM ko rAjA ne rAjya-cinha ke atirikta zarIra para se sAre bahumUlya AbhUSaNa utAra kara pradAna kara diye / rAjya bhara meM putra kA janmotsava manAyA gayA / gyAraha dinoM taka rAjA ne yAcakoM ke lie bhaMDAra khola diyaa| jo AyA use hI dila kholakara dAna diyaa| rAjA kI isa udAravRtti se loga prasanna the| nAmakaraNa utsava para bhI dUra-dUra se loga aae| nizcita samaya para putra ko lekara mAtA lakSmaNA Ayojana sthala para aaii| logoM ne bAlaka ko dekhA to stabdha raha gae, mAno caMdramA AkAza se utara AyA ho| nAmakaraNa kI carcA meM garbhakAla kI vizeSa ghaTanA ke viSaya meM pUchA gayA to rAjA mahAsena ne kahA- 'isake garbhakAla meM mahArAnI ko caMdramA ko pIne kA dohada (icchA) utpanna huA thA, jise maiMne pUrNa kiyaa| bAlaka ke zarIra kI prabhA bhI candra jaisI haiM, ataH bAlaka kA nAma candraprabha hI rakhA jaae| upasthita janasamUha ne bhI usI nAma se bAlaka ko pukArA / vivAha aura rAjya trijJAna dhArI (mati, zruta, avadhi) caMdraprabha ko gurukula meM zikSA kI apekSA nahIM thii| koI bhI tIrthaMkara gurukula meM nahIM pddh'te| ve saba tIna jJAna ke dhAraka hote haiN| bhoga samartha hote hI mAtA-pitA ne aneka rAjakanyAoM se caMdraprabha kuMvara kA vivAha kara diyaa| rAjA mahAsena ne apanI nivRtti kA avasara samajhakara rAjya saMcAlana kA dAyitva caMdraprabha ko sauMpA aura svayaM sAdhanA-patha ke pathika bana ge| samrATa caMdraprabha ne apane janapada kA kuzalatA se saMcAlana kiyaa| unake rAjyakAla meM samRddhi sadaiva vRddhiMgata rhii| janapada pahale se bhI adhika samRddha va bAharI khataroM se nirApada banA rhaa| dIkSA bhogya karmoM kA bhoga pUrA ho jAne para bhagavAn ne apane putra ko uttarAdhikAra sauMpakara varSIdAna diyaa| dUra-dUra ke loga prabhu ke hAtha se dAna dene ke lie aae| sAMsArika vaibhava ke utkarSa meM rAjA caMdraprabha ke mana meM utpanna vairAgya logoM ke lie Azcarya kA viSaya thaa| nirdhArita tithi pauSa kRSNA trayodazI ke dina eka hajAra virakta vyaktiyoM ke sAtha rAjA caMdraprabha ne aNagAra dharma ko svIkAra kiyaa| prabhu ke dIkSA mahotsava para causaTha indra ekatrita hue| bhagavAn ke usa dina bele kI tapasyA thii| dUsare dina padmakhaMDanagara ke rAjA somadatta ke yahAM paramAnna (khIra) se unhoMne prathama pAraNA kiyaa| tIna mAsa taka ve chadmastha caryA meM vicarate rhe| nAnA abhigraha tathA nAnA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74/tIrthakara caritra vidhi tapa se AtmA ko nikhArate hue phAlguna kRSNA saptamI ke dina ve dIkSA-sthala sahasrAmra vana meM pdhaare| usa dina vahIM para priyaMgu vRkSa ke nIce prabhu ko ghAtika karma kSaya hone se kevalajJAna prApta ho gyaa| . ___ kevala mahotsava ke bAda vizAla janasabhA meM bhagavAn ne prathama dezanA dii| aura caturvidha saMgha kI sthApanA huii| nirvANa bhagavAn caMdraprabha ne lAkhoM logoM kA uddhAra kiyaa| jIvana kA aMta samIpa samajhakara eka hajAra sarvajJa muniyoM ke sAtha sammeda zikhara para car3he aura anazana kiyaa| eka mAsa ke anazana meM cAra aghAtI-karmoM ko kSaya kara unhoMne siddhatva ko prApta kiyaa| prabhu kA parivAra0 gaNadhara 93 0 kevalajJAnI 10,000 0 manaH paryavajJAnI 8,000 0 avadhijJAnI 8,000 0 vaikriya labdhidhArI 14,000 0 caturdaza pUrvI 2,000 0 carcAvAdI 7,600 0 sAdhu 2,50,000 0 sAdhvI 3,80,000 0 zrAvaka 2,50,000 0 zrAvikA 4,91,000 eka jhalaka0 mAtA lakSmaNA 0pitA mahAsena 0 nagarI caMdrapurI vaMza ikSvAku kAzyapa 0 cinha caMdramA 0 varNa zveta 0 zarIra kI UMcAI 150 dhanuSya 0 yakSa vijaya 0 yakSiNI bhRkuTi 0 0 gotra
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI caMdraprabha prama/75 2.5 lAkha pUrva 24 pUrvAMga adhika 6.5 lAkha pUrva 3 mAsa 24 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva 10 lAkha pUrva 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya paMca kalyANaka tithi 0 cyavana caitra kRSNA 5 0 janma poSa.kRSNA 11 0 dIkSA poSa kRSNA 13 0 kevalajJAna - phAlguna kRSNA 7 0 nirvANa bhAdrapada kRSNA 7 sthAna nakSatra vaijayanta anurAdhA candrapurI anurAdhA candrapurI anurAdhA candrapurI anurAdhA sammeda zikhara zravaNa
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) bhagavAn zrI suvidhinAtha tIrthaMkara gotra kA baMdha ___ ardha puSkara dvIpa ke pUrva videha kI puSkalAvatI vijaya meM puMDarIkinI ke samrATa mahApadma rAjA hote hue bhI sAtvika prakRti vAle the| sattA pAkara bhI ve ahaMkAra se achUte rhe| rAjakIya vaibhava aura rAniyoM ke saMyoga meM rahakara bhI ve vAsanAsikta nahIM the| avasara pAkara rAjA ne putra ko rAjya diyA aura svayaM jagannaMda muni ke pAsa SaTkAyika jIvoM ke rakSaka bana gye| vividha AsanoM meM, dhyAna aura svAdhyAya meM saMlagna ho gaye / maitrI, karuNA, pramoda Adi bhAvanAoM se unhoMne svayaM ko bhAvita kiyA / ina saba upAsanAoM se mahAn karma-nirjarA kara tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyaa| ___aMta meM anazana karake unhoMne ArAdhaka pada pAkara vaijayanta vimAna meM ahamindra pada prApta kiyaa| janma 33 sAgaropama devatva ko bhoga kara bhagavAn kA jIva kAkaMdI.nareza sugrIva kI mahArAnI rAmAdevI kI kukSi meM avatarita huaa| mahArAnI rAmAdevI ne caudaha svapna dekhe / svapna pAThakoM ne 'tIrthaMkara paidA hoMge', aisI ghoSaNA kii| sAre rAjya meM utsAha kA vAtAvaraNa chA gyaa| kaba tIrthaMkara deva kA janma ho, yaha jAnane ke lie sabhI utsuka the| garbhakAla pUrA hone para migasara kRSNA paMcamI kI rAtri meM pIr3A rahita prasava huaa| bhagavAn ke janmakAla se sArA vizva Anandamaya ho utthaa| rAjA sugrIva putra prApti se atyadhika harSa vibhora the| Aja ve svayaM ko sabase adhika sukhI, sabase adhika samRddha, sabase adhika bhAgyazAlI mAna rahe the| pUre rAjya meM utsAha thaa| rAjya ke hara ghara meM rAjakIya utsava manAyA gyaa| gharoM kI lipAI-putAI se sArA nagara alaukika AbhA. se camaka utthaa| nAmakaraNa ke dina rAjA ne virAT Ayojana kiyaa| sabako prItibhoja diyaa| parivAra ke vRddha puruSoM ne garbhakAla meM ghaTita vizeSa ghaTanAoM ko pUchA, tAki nAma dene meM suvidhA rahe / rAjA ne kahA- 'garbhakAla meM inakI mAtA hara vidhi kI jAnakAra
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI suvidhinAtha / 77 bana gaI thii| mujhe svayaM Azcarya hotA hai ki jaba bhI mahala meM koI carcA hotI ki amuka kArya kaise kiyA jAye, amuka vastu kaise banAI jAye, mahArAnI kaise tatkAla samAdhAna de detI thii| usakI batAI vidhi se vaha kArya sahaja hI niSpanna ho jAtA thaa| merI dRSTi meM yaha garbha kA hI prabhAva thA / ataH isakA nAma suvidhi kumAra rakhA jAnA upayukta hogaa| dUsarI eka ghaTanA aura hai- isake garbhakAla meM mahArAnI ko puSpoM kA dohada (icchA) utpanna huA thA / ataH isakA dUsarA nAma puSpadaMta bhI rakhA jA sakatA hai|' sabane donoM nAmoM se hI bAlaka ko pukArA / bAlaka suvidhi kumAra jaba yuvaka bane, taba mAtA-pitA ne susaMskArita rAjakanyAoM se unakA vivAha kiyaa| gaMdharvadevoM kI bhAMti paMcendriya sukha bhogate hue ve bhogAvalI karmoM ke halke hone kI pratIkSA karane lge| rAjA sugrIva ne suvidhi kumAra ko rAjya- pada dekara nivRtti patha ko grahaNa kiyA / suvidhi kumAra rAjA bane tathA vyavasthA saMcAlana kA gurutara dAyitva nirlipta bhAva se nibhAne lge| unake rAjya meM sarvatra zAMti kA sAmrAjya thA / loga parama sukhI the / dIkSA bhogAvalI karmoM ke bhoge jAne ke bAda bhagavAn dIkSA ke lie tatpara hue| lokAMtika devoM ke Agamana ke bAda bhagavAn ne varSIdAna diyA / eka hajAra virakta vyaktiyoM ke sAtha bhagavAn ne bele kI tapasyA meM dIkSA grahaNa kii| dUsare dina rAjA puSpaka ke ghara para khIra se pAraNA kiyaa| chadmastha kAla meM bhagavAn suvidhi ekAMta aura mauna sAdhanA se apane ko sAdhane lage / vicarate- vicarate ve punaH kAkaMdI nagarI meM pdhaare| vahIM para zAla vRkSa ke nIce kSapaka zreNI lI, ghAtika karmoM kA kSaya kiyA aura sarvajJatA prApta kI / usa dina bhI unake bele kI tapasyA thI / devoM ne jJAnotsava kiyaa| bhagavAn ne pravacana kiyaa| prathama dezanA meM caturvidha saMgha kI sthApanA ho gaI / nirvANa bahuta varSoM taka kevalI paryAya (avasthA) meM bhagavAn suvidhinAtha Arya janapada meM vicarate rahe / anta meM eka hajAra kevalI saMtoM ke sAtha sammeda zikhara para ArUr3ha hue, anazana kiyA tathA bhAdrapada kRSNA navamI ke dina siddhatva prApta kiyA / tIrtha-viccheda bhagavAn RSabha se lekara suvidhinAtha prabhu taka jaina kAla gaNanA ke anusAra bahuta samaya bIta cukA thaa| phira bhI kabhI tIrtha pravacana viccheda nahIM huA / sAdhu-sAdhviyAM, zrAvaka-zrAvikAoM tathA pravacana kA abhAva nahIM huA / yadyapi kama adhika hote rahe, kiMtu sarvathA abhAva kabhI nahIM huA thA / kAla kA doSa kahie yA niyati kA cakra samajhiye, bhagavAn suvidhi ke nirmANa ke kucha samaya bAda tIrtha
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78/tIrthakara caritra viccheda ho gyaa| itara logoM kA itanA prabhAva bar3hA ki mUla tattva ke prati AsthA khatma ho gii| yaha krama solahaveM tIrthaMkara zrI zAMtinAtha ke pUrva taka rhaa| jabajaba tIrthaMkara hote, tIrtha calatA, unake nirvANa ke bAda kramazaH kSINa hokara viccheda ho jaataa| isa avasarpiNI meM hone vAle dasa AzcaryoM meM ise bhI eka Azcarya mAnA gayA prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 0 manaH paryavajJAnI 0 avadhijJAnI 0 vaikriya labdhidhArI 0 caturdaza pUrvI 0 carcAvAdI 0 sAdhu 0 sAdhvI 0 zrAvaka 0 zrAvikA eka jhalaka 0 mAtA 0 pitA 0 nagarI vaMza 0 gotra 88 7500 7500 8400 13,000 1500 6000 2,00,000 1,20,000 2,29,000 4,71,000 0 0 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI 0 yakSa 0 yakSiNI 0 kamAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA paryAya rAmAdevI sugrIva kAkaMdI ikSvAku kAzyapa magara zveta 100 dhanuSya ajita sutArA 50 hajAra pUrva 28 pUrvAMga adhika 50 hajAra pUrva 4 mAsa 28 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AyuSya paMca kalyANaka 0 cyavana 0 janma 0 dIkSA 0 kevalajJAna 0 nirvANa - tithi phAlguna kRSNA 9 migasara kRSNA 5 migasara kRSNA 6 kArtika zuklA 3 bhAdrapada kRSNA 9 bhagavAn zrI suvidhinAtha / 79 2 lAkha pUrva sthAna vaijayanta kAkandI kAkandI kAkandI sammeda zikhara nakSatra mUla mUla mUla mUla mUla
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) ny sny | bhagavAn zrI zItalanAtha ao-- tIrthaMkara gotra kA baMdha ardha puSkara dvIpa kI vajra vijaya kI susImA nagarI ke rAjA padmottara mAnavIya guNoM se paripUrNa the| unhoMne apane rAjya meM aisI vyavasthA kI ki saba vyakti Atma-sammAna ke sAtha jIvana yApana kara skeN| unake rAjya meM koI bhI vyakti paramukhApekSI nahIM thaa| sabakA puruSArtha meM vizvAsa thaa| vyavasthA bhI aisI thI ki puruSArtha karane vAlA Ananda se peTa bhara letA thaa| bekArI ka abhAva meM aparAdhoM kA bhI abhAva thaa| loga sAtvika va zAlIna jIvana bitA rahe the| rAjA padmottara ne apane putra ko rAjya saMcAlana ke yogya samajha kara usakA rAjyAbhiSeka kiyA tathA svayaM ne 'srastAgha' AcArya ke pAsa meM muni dIkSA grahaNa kara lii| muni saMgha kI paricaryA aura ghora tapasyA unakI karma nirjarA ke mukhya sAdhana bane / bImAra va akSama sAdhuoM ke AdhAra banane ke kAraNa unake mahAn karma nirjarA huI, sAtha meM tIrthaMkara gotra kA baMdha huaa| aMta meM anazana karake unhoMne samAdhi maraNa pAyA tathA prANata-svarga meM deva bane / janma bIsa sAgara kA paripUrNa Ayu bhoga kara Arya janapada ke bhaddilapura nagara meM rAjA dRr3haratha kI mahArAnI nandAdevI kI kukSi meM avatarita hue| saMsAra meM janma lene vAle sarvazreSTha aura paramAdhama vyakti kabhI chupe nahIM rahate / mAtA ko Aye caudaha mahAsvapnoM se sabako jJAta ho gayA ki mahApuruSa kA janma hone vAlA hai| logoM ke diloM meM bhArI umaMga thaa| saba prabhu ke janma kI pratIkSA meM the| __garbhakAla kI parisamApti para mAgha kRSNA dvAdazI kI madhya rAtri meM nirvighnatA se bhagavAn kA janma huaa| bhagavAn ke janma para vizva kA kaNa-kaNa pulakita ho utthaa| rAjya bhara meM janmotsava manAyA gyaa| nAmakaraNa ke dina vizAla prItibhoja kA Ayojana kiyA gyaa| bAlaka ko AzIrvAda dene ke bAda nAma kI carcA clii| rAjA dRr3haratha ne kahA- 'kucha mahInoM pahale mere zarIra meM dAha-jvara utpanna huA thaa| sAre zarIra meM jalana thIM,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI zItalanAtha/81 auSadhi kA koI asara nahIM ho rahA thaa| anAyAsa rAnI ke hAtha kA sparza mere zarIra se huaa| zarIra meM tatkAla zItalatA A gii| usake bAda kramazaH bImArI samApta ho gaI, ataH bAlaka kA nAma 'zItala kumAra' rakhA jaaye| sabane bAlaka ko isI nAma se pukaaraa| bar3e lAr3a-pyAra se lAlana-pAlana hone lagA / yuvAvasthA meM rAjA dRr3haratha ne aneka rAjakanyAoM se zItala kumAra kI zAdI kii| kAlAMtara meM rAjA ne putra kA rAjyAbhiSeka kara jitendriya muniyoM ke pAsa zramaNatva svIkAra kiyaa| LM NEPAL PRO: MORE bhagavAn zItalanAtha ne rAjA bana kara sabako zItala banA diyA, kisI meM uttapti nahIM rhii| unake zAsanakAla meM logoM kI bhautika manokAmanA khUba pUrI huI, ataH logoM kA hRdaya unake prati AsthAvAn bana gayA thaa| dIkSA avadhi jJAna se apanI dIkSA kA samaya samIpa samajhakara bhagavAn ne yuvarAja ko rAjya-bhAra sauMpA aura varSIdAna prArambha kara diyA / rAjA ke dvArA vaibhavapUrNa jIvana chor3akara virakta banane ke preraka vRttAMtoM ne aneka sampanna vyaktiyoM ko bhogoM se virakta kara diyaa| eka hajAra vyakti unake sAtha dIkSA ke liye taiyAra ho cuke the| mAgha
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82/tIrthakara caritra kRSNA bArasa ke dina prabhu candraprabhA nAmaka zibikA (sukhapAlikA) meM baiThakara sahasrAmra udyAna meM aaye| paMcamuSTi loca kirAe / surendroM aura manuSyoM kI bhArI bhIr3a meM sAvadya yogoM kA tyAga kara unhoMne sAdhutva svIkAra kiyaa| dIkSA ke dUsare dina cauvihAra bele kA pAraNA unhoMne nikaTavartI nagara ariSTapura ke mahArAjA punarvasu ke yahAM khIra se kiyaa| devoM ne bhagavAn ke prathama pAraNe kA utsava mnaayaa| __ nispRha vRtti se vihAra karate hue zItalaprabhu apanI caryA ko vizeSa samujjvala banAte rhe| tIna mAsa ke bAda ve punaH sahasrAmra udyAna meM padhAre / vahIM para Apako sarvajJatA prApta huii| kevala-mahotsava ke bAda devoM ne samavasaraNa kI racanA kii| bhagavAn ne prathama pravacana meM sAdhutva va zrAvakatva ke bAre meM vistAra se batalAyA aura preraNA dii| aneka vyaktiyoM ne sAdhanA-patha ko svIkAra kiyaa| nirvANa ___ lAkhoM bhavyajanoM kA uddhAra karate hue prabhu ne jaba AyuSya karma svalpa dekhA, to eka hajAra kevalI muniyoM ke sAtha sammeda zikhara para AjIvana anazana vrata svIkAra kara liyaa| bhavopagrAhI aghAtIkarmo ko kSaya kara, eka lAkha pUrva kA AyuSya-bhogakara unhoMne nirvANa prApta kiyaa| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 7000 0 manaH paryavajJAnI 7500 0 avadhijJAnI 7200 0 vaikriya labdhidhArI 12,000 0 caturdaza pUrvI 1400 0 carcAvAdI 5800 0 sAdhu 1,00,000 0 sAdhvI 1,06,000 0 zrApaka 2,89,,000 0 zrAvikA 4,58,000 eka jhalaka0 mAtA nandAdevI 0 pitA dRr3haratha 0 nagarI bhaddilapura 0 vaMza ikSvAku 0 gotra kAzyapa 81
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI zItalanAtha/83 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI 0 yakSa 0 yakSiNI 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadamastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya paMca kalyANaka tithi 0 cyavana baisAkha kRSNA 6 0 janma mAgha kRSNA 12 mAgha kRSNA 12 0 kevalajJAna - poSa kRSNA 14 0 nirvANa baisAkha kRSNA 2 zrIvatsa suvarNa 90 dhanuSya brahmA azokA 25 hajAra pUrva 50 hajAra pUrva 3 mAsa 25 hajAra pUrva 1 lAkha pUrva sthAna nakSatra prANata pUrvASAr3hA bhaddilapura pUrvASAr3hA bhaddilapura pUrvASAr3hA bhaddilapura pUrvASAr3hA sammeda zikhara pUrvASAr3hA 0 dIkSA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) bhagavAn zrI zreyAMsanAtha tIrthaMkara gotra kA bandha ardhapuSkara dvIpa ke pUrva mahAvideha ke kaccha vijaya kI kSemA nagarI meM rAjA nalinIgulma rAjya vaibhava ko pAkara bhI becaina rahate the| saba kucha pAkara bhI unheM riktatA mahasUsa hotI thii| Aja haiM, kala kyA hogA? yaha ciMtA unheM sadaiva satAtI rahatI thii| jIvana meM sthAyI zAMti mile, isaliye unhoMne rAjya tyAgA, vajradaMta muni ke pAsa dIkSita hue, tIvra tapa tapA aura parama adhyAtmabhAva se karmoM kI utkRSTa nirjarA kara tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyaa| vahAM se paMDita maraNa pAkara ve mahAzukra svarga meM deva bane / janma devAyu ko pUrNa bhoga kara Arya janapada kI samRddha nagarI siMhapura ke nareza viSNu deva kI mahArAnI viSNudevI kI kukSi meM avatarita hue / mahArAnI ko Ae caudaha mahAsvapnoM se sabako vidita ho gayA ki hamAre yahAM bhuvanabhAskara kA udaya hogA / ye svapna asAdhAraNa haiM, inheM dekhane vAlI mAtA tIrthaMkara yA cakravartI ko janma detI hai / garbhakAla pUrA hone para sukhapUrvaka phAlguna kRSNA bArasa ko prabhu kA prasava huA rAjA viSNu ne devendroM ke utsava ke bAda adamya utsAha se janmotsava kiyA / yAcakoM ko janma bhara ke liye ayAcaka banA diyaa| rAjya ke jelakhAne khAlI kara diye gye| ghara-ghara meM umaMga kA vAtAvaraNa chA gayA / nAma ke dina rAjA viSNu ne upasthita janasamUha ko batAyA- 'pichale nau mahinoM meM rAjya meM hara prakAra se zreyaskara kArya hue haiN| rAjavaMza ke lie bhI ye mahine zreyaskara bIte haiN| janapada ke lie bhI cAroM ora maMgalamaya vAtAvaraNa rahA hai, ataH bAlaka kA nAma 'zreyAMsa' rakhA jAyeM, sabhI logoM ne zreyAMsa kumAra kahakara bAlaka ko pukArA / . rAjA viSNu ne zreyAMsakumAra ke yuvAvasthA meM Ane para aneka suyogya rAjakanyAoM ke sAtha usakA pANigrahaNa karavAyA tathA AgrahapUrvaka rAjyAbhiSeka
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI zreyAMsanAtha / 85 kiyA / zreyAMsakumAra ne rAjA banane ke bAda rAjya kA saMcAlana sucArU rUpa se kiyaa| unake rAjya-kAla meM loga anaitika kAryoM se sadaiva bacate rahe / vyavasthA aisI kara dI gaI thI ki anaitika banane kA prasaMga hI nahIM rahA / dIkSA cAritra mohanIya karma kA prabala kSayopazama nikaTa samajha kara prabhu ne apane uttarAdhikArI ko rAjya sauMpa kara varSIdAna diyaa| zreyAMsa ke prati AsthA rakhane vAle vyakti unakI virakti ko dekhakara virakta ho gaye the aura unake sAtha dIkSA lene ko tatpara ho utthe| nizcita tithi phAlguna kRSNA trayodazI ko prabhu sukhapAlikA para baiThakara janasamUha ke sAtha udyAna meM Aye, paMcamuSTi loca kiyA tathA azokavRkSa ke nIce eka hajAra dIkSArthI vyaktiyoM ke sAtha sAmAyika cAritra grahaNa kiyaa| dUsare dina siddhArtha pura nagara meM rAjA naMda ke yahAM paramAnna (khIra) se pAraNA kiyaa| do mAsa taka prabhu chadmastha avasthA meM vicarate rahe / parISahoM ko sahana karate hue unhoMne dhyAna aura svAdhyAya se karmoM kI mahAn ni rjarA kii| mAgha kRSNA amAvasyA ke dina zukla dhyAna se kSapaka zreNI lI, ghAtI-karmoM ko kSaya karake kaivalya ko prApta kiyaa| prathama pravacana meM hI tIrtha kI sthApanA ho gaI thI, bar3I saMkhyA meM logoM ne sAdhu-zrAvaka ke vratoM ko grahaNa kiyA / Arya janapada meM prabhAva bhagavAn zreyAMsa kA dhArmika prabhAva Arya janapada meM apratihata thaa| janapada ke amIra aura garIba logoM meM ve eka samAna AsthA ke kendra the / tatkAlIna rAjAoM para bhI unakA amiTa prabhAva thA / eka bAra bhagavAn zreyAMsanAtha vicarate-vicarate potanapura pdhaare| udyAna meM tthhre| rAjapuruSa ne ardhacakrI prathama vAsudeva zrI tripRSTha ko prabhu ke Agamana kI sUcanA dii| sUcanA pAkara vAsudeva tripRSTha itane harSa vibhora hue ki sUcanA dene vAle ko unhoMne sAr3he bAraha karor3a mudrA kA dAna dekara apanA harSa prakaTa kiyA tathA tatkAla apane jyeSTha bhrAtA baladeva acala ke sAtha Akara prabhu ke darzana kiye| ye isa avasarpiNI ke prathama vAsudeva va prathama baladeva the / sattAsIna vyaktiyoM se lekara sevAdhIna vyaktiyoM taka saba prabhu ke caraNoM meM parama ullAsa ke sAtha Ate rahate the / nirvANa nirvANakAla nikaTa samajhakara eka hajAra muniyoM ke sAtha sammeda zikhara para Apane anazana kiyaa| eka mAsa ke anazana meM unhoMne mukti ko prApta kiyA /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86/tIrthakara caritra siMhapura prabhu kA parivAra0 gaNadhara 76 0 kevalajJAnI 6500 0 manaH paryavajJAnI 6000 0 avadhijJAnI 6000 0 vaikriya labdhidhArI 11,000 0 caturdaza pUrvI 1300 8 carcAvAdI 5000 0 sAdhu 84,000 0 sAdhvI 1,03,000 0 zrAvaka 2,79,000 0 zrAvikA 4,48,000 eka jhalaka0 mAtA viSNudevI 0pitA viSNu 0 nagarI 0 vaMza ikSvAku 0 gotra kAzyapa khaDgI (geMDA) 0 varNa suvarNa 0 zarIra kI UMcAI 80 dhanuSya 0 yakSa yakSarAja 0 yakSiNI mAnavI 0 kumAra kAla 21 lAkha varSa 0 rAjya kAla 42 lAkha varSa 0 chadmastha kAla 2 mAsa * kula dIkSA paryAya 21 lAkha varSa 0 AyuSya 84 lAkha varSa paMca kalyANakatithi sthAna nakSatra jyeSTha kRSNA 6 0 cyavana zravaNa mahAzukra 0 janma phAlguna kRSNA 12 siMhapura zrava 0 cinha
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 dIkSA * kevalajJAna 0 nirvANa phAlguna kRSNA 13 mAgha kRSNA 15 sAvana kRSNA 3 bhagavAn zrI zreyAMsanAtha/87 zravaNa siMhapura siMhapura zravaNa sammeda zikhara dhaniSThA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- (12) bhagavAn zrI vAsupUjya tIrthaMkara gotra kA bandha ardhapuSkara dvIpa ke pUrva videha kI maMgalAvatI vijaya kI ratnasaMcayA nagarI me rAjA padmottara ne isa tattva ko kSaNabhara ke lie vismRta nahIM kiyA- 'saMsAra anitya hai|' atula sampatti va vipula bhoga sAmagrI pAkara bhI ve kabhI unmatta nahIM hue| ve sadaiva adhyAtma va Atma-vikAsa ke bAre meM socate rahate the| jyoMhI unheM avakAza milA, apane putra ko rAjya sauMpakara AcArya vajanAbha ke pAsa dIkSita ho ge| sAdhanA meM padamottara muni atyadhika sajaga the| vizeSa karma-nirjarA ke bIsa sthAnakoM kA unhoMne manoyogapUrvaka sevana kiyA thaa| karmoM kI mahAna nirjarA hone se padmottara muni ne tIrthaMkara gotra kA bandha kiyA tathA vahAM se samAdhipUrvaka marakara 'prANata' devaloka meM deva bane / janma devayoni bhogakara bhagavAn ke jIva ne bharata kSetra kI samRddha nagarI campA ke samrAT zrI vasupUjya kI mahArAnI jayAdevI kI kukSi meM avataraNa liyaa| mahArAnI ne svapna meM caudaha mahAdRzya dekhe / svapna pAThakAM se pUchane para jJAta huA ki hamAre ghara meM tIrthaMkara paidA hone vAle haiN| saba romAMcita ho uThe aura prabhu ke janma kI vyagratA se pratIkSA karane lge| __garbhakAla pUrA hone para phAlguna kRSNA caturdazI kI madhya rAtri meM binA kisI bAdhA va pIr3A ke bhagavAn kA janma huaa| causaTha indra milakara bhagavAn ke navajAta zarIra ko paMDuka vana ke zilApaTTa para le gae, janma abhiSeka kiyA tathA vibhinna prakAra se apanA harSa prakaTa karake vApisa yathAsthAna bhagavAn ke navajAta zarIra ko sthApita kiyaa| rAjA vasupUjya ne putra prApti kI apAra khuzI meM dila kholakara utsava kiyaa| yAcakoM ko dAna diyaa| __nAmakaraNa ke dina bar3I saMkhyA meM bujUrga loga Aye the| bAlaka ko dekhakara sabane kahA- 'samrAT ke sabhI guNaM isameM maujUda haiN| Apa amara raheM, ApakA nAma
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI vAsupUjya/89 amara rahe / bAlaka bApa ke nAma ko amara banAne vAlA hotA hai, ataH hamArA nivedana hai ki bAlaka kA nAma 'vAsupUjya' rakhA jaae| ApakA nAma vasupUjya hai Apake putra kA nAma vAsupUjya diyA jAe to bAlaka ke nAma se ApakA nAma bhI hameM smaraNa hotA rhegaa| rAjA ke nAma jaMca gyaa| vAsupUjya kumAra apane bAla- sAthiyoM ke sAtha krIr3A karate hue kramazaH bar3e hone lge| unakA atyanta sundara saMsthAna (zarIra kA AkAra) va sarvottama saMhanana yuvAvasthA meM aura bhI adhika nikhara uThA aura logoM ke AkarSaNa kA kendra bana gyaa| dekhane vAle hairAna the unake rUpa para, zarIra ke adbhuta gaThana para / aneka rAjAoM ne rAjA vasupUjya ke pAsa dUta bhejakara Agraha kiyA- 'Apake putra ke sAtha merI rAjakanyA kI upayukta jor3I hai ataH inake vivAha kI svIkRti deN|" rAjA vasupUjya dhArmika vRtti ke hote hue bhI yaha cAhate the ki sAdhutva se pahale rAjakumAra zAdI kara le| usane vAsupUjya kumAra kI zAdI aneka rAjakanyAoM ke sAtha AgrahapUrvaka kara dii| sAtha meM yaha bhI cAhate the ki kuMvara aba rAjya vyavasthA kA saMcAlana bhI kre| rAjA jAnate the ki kuMvara kI ina donoM ke bAre meM hI sarvathA virakti hai| unhoMne apane pyAre rAjaputra ko eka bAra ekAMta meM bulAkara kahAvatsa! caudaha svapnoM ke sAtha janma lene vAle aba taka jitane bhI tIrthaMkara tathA cakravartI hue haiM, ve saba vivAhita hue haiN| unhoMne na kevala vivAha kiyA, rAjya kA saMcAlana bhI kiyaa| bhagavAna RSabha se lekara zreyAMsa prabhU taka ke sAre tIrthaMkara rAjA bne| phira rAjya ke prati abhI se tumhArI virakti samajha meM nahIM AtI hai| samaya para sAre kAma hone cAhie, vivAha ke samaya vivAha, rAjya saMcAlana ke samaya rAjya saMcAlana aura sAdhanA ke samaya saadhnaa| kyoM ThIka hai na?' vAsupUjya kumAra aba taka mauna the, kiMtu aba unheM bolanA pdd'aa| bahuta vinaya ke sAtha apane sudRr3ha vicAroM ko vyakta karate hue kahA- 'pitAjI! rAjya saMcAlana meM sAma, dAma daMDa, bheda kA prayoga karanA hI par3atA hai| usameM kucha na kucha karma kA baMdha hI hotA hai| maiM aise karmoM se pratibaMdhita nahIM hUM, ataH rAjya vyavasthA kA bhAra maiM nahIM luuNgaa|' rAjA apane putra ke uttara se svayaM niruttara the| tattvajJa hone ke kAraNa ve galata dalIla de nahIM sakate the, ataH bole- "putra! phira tuma svayaM aura duniyA ke kalyANa ke lie jaisA ucita samajho vaisA kro|' pitA se AjJA mila gaI / vAsupUjya apane mahala meM Ae, idhara lokAMtika deva bhagavAn ko pratibodha dene kI rasma nibhAne ke lie pahuMca ge| pratibodha diyA, devoM ne mila kara varSIdAna kI vyavasthA kii| bhagavAn ne varSIdAna diyaa|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90/tIrthakara caritra dIkSA nirdhArita tithi phAlguna kRSNA amAvasyA ke dina chaha sau vyaktiyoM ke sAtha vAsupUjya kumAra ne abhiniSkramaNa kiyaa| dIkSA ke dina unake upavAsa kA tapa thaa| dUsare dina nikaTavartI zahara mahApura nagara ke rAjA sunanda ke yahAM bhagavAn ne paramAnna (khIra) se pAraNA kiyA aura devoM ne paMca dravya prakaTa karake dAna kA mahattva pradarzita kiyaa| ___bhagavAn ne apane chadmastha kAla ke eka mAsa meM ugratama aMtaraMga sAdhanA kii| pavitra jIvana to unakA pahale se hI thA, aba pUrva saMcita karmoM ko kSaya karane meM bhI unhoMne vizeSa saphalatA prApta kI / guNasthAnoM ke sopAna car3hate hue unhoMne cAra ghAtika- karmoM kA kSaya kiyA aura sarvajJatA prApta kii| devendroM ne kevala- mahotsava kiyaa| isake bAda prabhu ke prathama pravacana meM hI cAra tIrtha kI sthApanA ho gii| anekoM vyakti sAdhanA patha ke pathika bana ge| eka chatra prabhAva tIrthaMkaroM ke atizaya bhI apUrva hotI haiN| unakA prabhAva saba vargoM para ekachatra rahatA hai| kyA amIra, kyA garIba saba para unakA asara thaa| tatkAlIna maNDalAdhIza chatrapati rAjAoM para bhI unakA adbhuta prabhAva thaa| isa avasarpiNI : ke dUsare nArAyaNa ardhacakrI vAsudeva dvipaSTha bhI prabhu ke parama bhakta the| bhagavAn vAsupUjya jaba ardhacakrI kI nagarI meM padhAre, taba unhoMne sUcanA dene vAle ko sAr3he bAraha karor3a sonaiyoM (mudrA) kA dAna diyA aura svayaM rAjakIya savArI se bhagavAn ke darzana karane Aye | dharma kI prabhAvanA meM unakA vizeSa yogadAna rhaa| dUsare baladeva zrI vijaya ne bhI bhagavAn ke zAsana meM bhAgavatI dIkSA svIkAra kii| aura bhI aneka rAjAgaNa prabhu ke caraNoM meM sAdhanAlIna bana gye| nirvANa __ apanA nirvANa kAla nikaTa dekha kara bhagavAn vAsupUjya campA nagarI pdhaare| vahAM chaha sau sAdhuoM ke sAtha anazana grahaNa kiyaa| eka mAsa ke anazana se samasta karmoM ke kSaya ho jAne para unhoMne ASAr3ha zuklA caturdazI ke dina siddhatva ko prApta kiyaa| causaTha indroM ne milakara nirvANa mahotsava kiyA, bhagavAn ke zarIra kA nIharaNa kiyaa| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 66 0 kevalajJAnI 6000 0 manaH paryavajJAnI 6000
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI vAsupUjya/91 0 vaMza 0 avadhijJAnI 5400 0 vaikriya labdhidhArI 10,000 0 caturdaza pUrvI 1200 0 carcAvAdI 4700 0 sAdhu 72,000 0 sAdhvI 1,00,000 0 zrAvaka 2,15,000 0 zrAvikA 4,36,000 eka jhalaka0 mAtA jayA 0 pitA vasupUjya 0 nagarI caMpA ikSvAku 0 gotra kAzyapa 0 cinha mahiSa (bhesA) 0 varNa lAla (rakta) 0 zarIra kI UMcAI 70 dhanuSya 0 yakSa kumAra 0 yakSiNI caMDA 0 kumAra kAla 18 lAkha varSa 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 1 mAha 0 kula dIkSA paryAya 54 lAkha varSa 0 AyuSya 72 lAkha varSa paMca kalyANakatithi sthAna nakSatra 0 cyavana jyeSTha zuklA 9 prANata zatabhiSA 0 janma phAlguna kRSNA 14 caMpA zatabhiSA 0 dIkSA phAlguna kRSNA 15 caMpA zatabhiSA 0 kevalajJAna mAgha zuklA 2 caMpA zatabhiSA 0 nirvANa - ASAr3ha zuklA 14 caMpA uttara bhAdrapada
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI vimalanAtha tIrthaMkara gotra kA bandha ___ sarvajJatA prApti ke lie dIrghakAlIna prayatna kI AvazyakatA hai| sirpha eka bhava kA prayatna hI kAma nahIM AtA, aneka bhavoM ke prayatnoM se hI AtmA kI ujjvalatA sambhava hai| pratyeka tIrthaMkara ne apane pUrva janmoM meM vibhinna prakAra se sAdhanA kI thii| bhagavAn vimalanAtha ne bhI apane pUrva janma meM, dhAtakIkhaMDa ke pUrva videha meM bharata vijaya kI mahApurI nagarI ke nareza padmasena ke rUpa meM kAphI khyAti arjita kI thii| AcArya sarvagupta ke pAsa dIkSA lekara utkaTa sAdhanA meM saMlagna bane / bIsa sthAnoM kA vizeSa rUpa se Asevana kiyaa| dharma dhyAna va zukla dhyAna se mahAn karma nirjarA kara unhoMne tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyaa| anazana va ArAdhanApUrvaka zarIra tyAga karane para ve AThaveM devaloka ke mahardhika vimAna meM deva ke rUpa meM utpanna hue| janma AThaveM svarga meM pUrNa devAyu bhoga kara ve bharata kSetra kI kaMpilapura nagarI ke rAjA kRtavarmA ke yahAM aaye| mahArAnI zyAmA kI pAvana kukSi meM avatarita hue| mAtA ne caudaha mahAsvapna dekhe / svapnoM ke AdhAra para svapna pAThakoM ne tIrthaMkara mahApuruSa ke janma lene kI eka svara se ghoSaNA kii| sAre zahara meM harSa kI lahara daur3a gii| sarvatra caudaha mahAsvapna tathA unake phala kI carcA thii| ___ garbhakAla pUrA hone para mAgha zuklA tRtIyA kI rAtri meM prabhu kA janma huaa| svarga meM tatkAla divya ghaMTI bajane lgii| ghaMTI bajate hI devoM ko prabhu ke janma kA patA laga gyaa| causaTha indroM ke sAtha bar3I saMkhyA meM deva janmotsava karane A phuNce| utsava ke bAda rAjA kRtavarmA ne parama utsAha se janmotsava mnaayaa| sAre nagara meM badhAI bAMTI gii| bAhara kA jo bhI vyakti AyA, use rAjakIya bhojanazAlA meM bhojana karavAyA gyaa| nAmakaraNa samAroha meM nagara ke pratiSThita nAgarika sammilita hue| mahArAnI parama tejasvI bAlaka ko goda meM lekara Ayojana sthala para aaii| putra ko dekhakara sabhI cakita ho ge|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI vigalanAtha/93 nAma kI paricarcA meM samrAT kRtavarmA ne kahA- 'bAlaka kA zarIra vimala (ujjvala) hai| isI prakAra garbhakAla meM mahArAnI ke vicAra bahuta hI vimala (pavitra) rahate the, ataH isakA nAma vimalakumAra rakhA jAnA caahie| upasthita janasamUha ne bAlaka ko tatkAla guNa niSpanna nAma 'vimalakumAra' se sambodhita kiyaa| vivAha aura rAjya ___bAla krIr3A karate hue bAlaka vimala kA zarIra kramazaH bar3hane lgaa| unhoMne zaizava va kizorAvasthA ko pAra kara yauvana meM praveza kiyaa| bhagavAn kA samujjavala zarIra atyadhika AkarSaka hotA calA gyaa| ve jidhara bhI nikala jAte, udhara hI AbAla-vRddha logoM kI TakaTakI laga jAtI, sabhI nirnimeSa ho jAte the| rAjA kRtavarmA ne putra ko saba prakAra se samartha samajhakara suyogya rAjakanyAoM ke sAtha unakI zAdI kara dii| ve indra kI bhAMti bhautika sukhoM ko bhogate rhe| samrAT kRtavarmA apanI AdhyAtmika pravRtti ko bar3hAne hetu purA vimalakumAra ko AgrahapUrvaka rAjya sauMpakara sAdhu bana gye| vimalakumAra aba rAjA banakara kuzalatA se rAjya kA saMcAlana karane lage! inake puNya pratApa se rAjya meM na ativRSTi thI, na anAvRSTi aura na mahAmArI ke rUpa meM kisI roga kA AtaMka huaa| bAlaka aura javAnoM ke marane kI to loga kahAniyAM hI sunate the| unakA rAjya bahuta hI nirApada thaa| dIkSA cAritra mohanIya karma kA kSayopazama hone para samrAT vimala apane uttarAdhikArI ko rAjya sauMpakara varSIdAna diyaa| vimala prabhu kI dIkSA kI bAta sunakara aneka bhavyAtmAoM ke dila pighala gye| ve bhI prabhu ke sAtha dIkSita hone kI taiyArI karane lge| ___ nizcita tithi mAgha zuklA caturthI ko vizAla zobhA yAtrA ke sAtha prabhu sahasrAmra vana meM aae| paMcamuSTi loca kiyA tathA eka hajAra mumukSu vyaktiyoM ke sAtha sAmAyika cAritra grahaNa kiyaa| prabhu ke usa dina bele kA tapa thaa| dUsare dina dhAnyakaTa nagara ke rAjA jaya ke yahAM unhoMne paramAnna (khIra) se pAraNA kiyaa| do varSa taka ve chadmastha kAla kI sAdhanA karate rhe| vividha tapa aura vividha abhigrahoM ke sAtha dhyAna se karmoM kI mahAn nirjarA karate hue ve punaH dIkSAsthala para padhAre / zukla dhyAnArUr3ha hokara unhoMne pauSa zuklA chaTha ko sarvajJatA prApta kii| janmabhUmi ke logoM kI bhArI bhIr3a prabhu ke darzanArtha umar3a par3I prathama pravacana meM hI sAdhu- sAdhvI, zrAvaka tathA zrAvikA rUpa tIrtha kI sthApanA huii|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94/tIrthakara caritra 57 4800 apratihata prabhAva bhagavAn vimalanAtha ke zAsanakAla meM meraka prativAsudeva aura svayaMbhU vAsudeva tathA bhadra baladeva jaise jananAyaka hue the| ve sabhI bhagavAn vimalanAtha ke samavasaraNa meM Ate rahate the| una para bhagavAn kA apratihata prabhAva thaa| baladeva bhadra vAsudeva svayaMbhU kI mRtyu ke bAda prabhu ke caraNoM meM dIkSita hue the| nirvANa ___ bhava- vipAkI karmoM kI parisamApti samIpa samajha kara itanI hI avadhi kI karma prakRti vAle chaha hajAra sAdhuoM sahita bhagavAn ne sammeda zikhara para AjIvana anazana grahaNa kara liyaa| eka mAsa ke anazana meM bhava- vipAkI karmoM ke kSaya hone para unhoMne siddhatva prApta kiyaa| causaTha indroM ne milakara unakA nirvANotsava kiyaa| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 5500 0 manaH paryavajJAnI 5500 0 avadhijJAnI 0 vaikriya labdhidhArI 9000 0 caturdaza pUrvI 1100 0 carcAvAdI 3200 0 sAdhu 68,000 0 sAdhvI 1,00,800 0 zrAvaka 2,08,000 0 zrAvikA 4,24,000 eka jhalaka0 mAtA zyAmA 0 pitA kRtavarmA 0 nagarI kaMpilapura 0 vaMza ikSvAku 0 gotra kAzyapa 0 cihna zUkara 0 varNa suvarNa 0 zarIra kI UMcAI 60 dhanuSya
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI vimalanAtha/95 Sanmukha viditA 15 lAkha varSa 30 lAkha varSa 2 mAsa 15 lAkha varSa 60 lAkha varSa 0 yakSa 0 yakSiNI 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadamastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya paMca kalyANaka tithi 0 cyavana baisAkha zuklA 12 janma mAgha zuklA 3 0 dIkSA mAgha zuklA 4 0 kevalajJAna - poSa zuklA 6 0 nirvANa AsAr3ha kRSNA 7 sthAna nakSatra sahasrAra uttara bhAdrapada kaMpilapura uttara bhAdrapada kaMpilapura. uttara bhAdrapada kaMpilapura uttara bhAdrapada sammeda zikhara revatI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ | bhagavAn zrI anantanAtha tIrthaMkara gotra kA baMdha ___ caudahaveM tIrthaMkara anantanAtha apane pUrva janma meM dhAtakI khaMDa pUrva videha ke airAvata vijaya kI ariSTA nagarI ke rAjA padmaratha ke rUpa meM bhUmaNDala meM sarvAdhi ki varcasvI rAjA the| saba rAjAoM para inakI dhAka thii| padmaratha ke virUddha saMgharSa kI bAta to dUra, virodha meM bolane kI himmata bhI kisI meM nahIM thii| ve niSkaMTaka rAjya sattA kA upabhoga karate rhe| eka bAra guru cittarakSa ariSTA nagarI meM pdhaare| rAjA svayaM darzanArtha aaye| usa pravacana meM jIvana ke Urdhva lakSya ke bAre meM sunakara ve cauMka uThe / socane lage'jIvana kA dhyeya bahuta UMcA hai tUne adhama bhoga-vAsanA kI tRpti meM svayaM ko lagA rakhA hai, phira dhyeya kI prApti kaise hogI ? aba bhI samaya hai, Adarza kI prApti ke lie| aba bhI rAjya ko chor3a kara kyoM nahIM gurudeva ke caraNoM meM sAdhanAlIna bana jAUM !" ___ rAjA padmaratha ne isI nirNaya ke sAtha apane putra ko rAjya sauMpakara guru cittarakSa ke pAsa meM dIkSA grahaNa kara lii| ghora tapasyA va utkRSTa sAdhanA ke dvArA mahAn karma-nirjarA karake tIrthaMkara gotra kA bandha kiyA / anta meM ArAdhaka pada pAkara dasaveM svarga meM mahardhika deva vimAna ko suzobhita kiyaa| janma deva AyuSya kI samApti para ve bharata kSetra kI samRddha nagarI ayodhyA meM aae| vahAM ayodhyA nareza siMhasena kI mahArAnI suyazAdevI kI kukSi meM avatarita hue| mahArAnI suyazAdevI ne tIrthaMkara ke Agamana ke sUcaka caudaha mahAsvapna dekhe| sAre zahara meM khuzI chA gii| svapnoM ke phala sunakara loga harSa se otaprota bana gye| garbhakAla pUrNa hone para vaizAkha kRSNA trayodazI kI madhya rAtri meM binA kisI pIr3A aura bAdhA ke unakA janma huaa| devatAoM ke utsava manAne ke bAda rAjA siMhasena ne samUce rAjya meM janmotsava kI ghoSaNA kii| bandIghara khAlI kara diye
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI anantanAtha/97 aura bhaNDAra khola diye| jo bhI mAMgane Aye, unheM dila kholakara dAna diyA / dUra-dUra ke loga bhagavAn ke janmotsava ko dekhane aae| vivAha aura rAjya nAmakaraNa ke dina rAjya ke kone-kone se loga navajAta rAjakumAra ke darzanArtha phuNce| rAjA siMhasena ne sabako saMbodhita karate hue kahA- 'isake garbhakAla meM hama logoM ne bahuta bar3I vijaya prApta kI hai, sainya bala meM hama se bhI bar3e rAjA ke sAtha isa bAra saMgharSa thA, kiMtu hamArI senA meM aparimita bala jAga pdd'aa| maiM bhI mAno anantabalI bana gayA aura hameM sthAyI vijaya prApta ho gayI, ataH bAlaka kA nAma 'anantakumAra' rakhA jaae| sabhI logoM ne bAlaka ko anantakumAra nAma se pukaaraa| rAjakumAra ananta kI bAlyAvasthA manoraMjana meM biitii| ve apanI bAla-sulabha krIr3AoM se na kevala bAla sakhAoM kA hI manoraMjana karate, apitu rAjamahala ko pulakita banAye rakhate / kramazaH unhoMne tAruNya meM praveza kiyaa| unameM virakti kA bhAva jAga par3A, kintu mahArAjA siMhasena ne AgrahapUrvaka aneka rAjakanyAoM se unakA vivAha kara diyaa| rAjA ne rAjya kArya meM bhI putra kA sahayoga lenA caahaa| AgrahapUrvaka putra kA rAjyAbhiSeka kiyaa| vyavasthA saMcAlana kI samasyA kA hala saMtoSajanaka ho gayA, taba rAjA siMhasena gRhI-jIvana se nivRtta hokara aNagAra-dharma kI sAdhanA karane lge| anantakumAra aba rAjA anantanAtha bana cuke the| janatA kI sukha-suvidhA ke bAre meM ve sadA sajaga rahate the| unake zAsanakAla meM sAmAjika evaM rAjanaitika vyavasthAeM dharma-nIti se niyaMtrita thii| janatA ko itanA sukha thA ki loga pUrvavartI rAjAoM ko bhUla cuke the| logoM ke lie to anantanAtha hI saba kucha the| dIkSA cAritra mohanIya kA kSayopazama hone para bhagavAn anantanAtha ne apane uttarAdhikArI ko rAjya sauMpakara varSIdAna diyaa| nirdhArita tithi vaizAkha kRSNA caturdazI ke dina eka hajAra bhavya puruSoM ke sAtha ve sahasrAmra nAmaka upavana meM aaye| paMcamuSTi loca kiyaa| deva aura manuSyoM kI apAra bhIr3a meM unhoMne sAvadha yogoM kA sarvathA pratyAkhyAna kiyA / dIkSA ke dina unake bele kA tapa thaa| dUsare dina vardhamAnapura meM vijaya rAjA ke vahAM paramAnna (khIra) se pAraNA kiyaa| devoM ne paMca dravya prakaTa karate hue janasAdhAraNa ko dAna kI garimA btlaaii| tIna varSa taka bhagavAn chadmastha caryA meM sAdhanA karate rhe| pUrva saMcita karmoM kI udIraNA va nirjarA karate hue ve punaH sahasrAmra vana meM pdhaare| azoka vRkSa ke nIce dhyAnArUr3ha hokara unhoMne kSapaka zreNI lii| ghAtika karmoM kA kSayakara ananta catuSTaya ko prApta kiyaa|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98/tIrthakara caritra prabhu ko sarvajJatA prApta hote hI devoM ne kevala-utsava kiyaa| samavasaraNa kI racanA kii| janmabhUmi va AsapAsa ke hajAroM loga prabhu ko sunane ke lie ekatrita ho ge| bhagavAn ne unake bIca prathama dezanA dii| aneka vyaktiyoM ne AgAra aura aNagAra dharma kI upAsanA svIkAra kii| apratihata prabhAva prabhu ke dharmazAsana meM dharma-nIti kA prabhAva utkarSa para thaa| pratyeka rAjA dharmanIti ko dhruvakendra mAnakara apanA-apanA rAjya calAte the / vAsudeva puruSottama svayaM bhagavAn ke parama bhakta the / bhagavAn kI upAsanA se unheM samyak-darzana prApta ho gayA / baladeva suprabha ne bhagavAn ke pAsa dIkSita hokara siddhatva ko prApta kara liyaa| janasAdhAraNa meM bhagavAn ke prati ananya AsthA thii| nirvANa bhava-vipAkI karmoM kA aMta nikaTa dekhakara sAta hajAra muniyoM ke sAtha bhagavAn ne anazana kiyA tathA caitra zuklA paMcamI ke dina samasta karmoM kA kSaya kara sammeda zikhara para siddhatva prApta kiyA / bhagavAn ke nirvANa kSaNa meM vizva sahasA Alokita ho utthaa| eka kSaNa ke lie to nAraka jIva bhI stabdha raha gye| unake zarIra kI niharaNa kriyA ke samaya manuSyoM ke sAtha-sAtha caturvidha devoM kI bhI bhArI bhIr3a thii| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 5000 0 manaH paryavajJAnI 5000 0 avadhijJAnI 4300 0 vaikriya labdhidhArI 8000 0 caturdaza pUrvI 1000 0 carcAvAdI 3200 0 sAdhu 66,000 0 sAdhvI 62,000 0 zrAvaka 2,06,000 0 zrAvikA 4,14,000 eka jhalaka0 mAtA suyazA 0 pitA siMhasena 0 nagarI ayodhyA 50
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI anantanAtha/99 vaMza 0 gotra ikSvAku kAzyapa zyena suvarNa 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI .0 yakSa 0 yakSiNI 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya paMca kalyANaka 50 dhanuSya pAtAla aMkuzA 7.5 lAkha varSa 15 lAkha varSa 3 varSa 7.5 lAkha varSa 30 lAkha varSa - 0 cyavana 0 janma 0 dIkSA 0 kevalajJAna - 0 nirvANa tithi sAvana kRSNA 7 baisAkha kRSNA 13 baisAkha kRSNA 14 baisAkha kRSNA 14 caitra zuklA 5 sthAna nakSatra prANata revatI ayodhyA revatI ayodhyA revatI ayodhyA revatI sammeda zikhara revatI
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ (15) bhagavAn zrI dharmanAtha --226 tIrthakara gotra kA baMdha dhAtakI khaMDa kI pUrva videha ke bharata vijaya meM bhadidalapura nAmaka samRddha nagarI thii| usake parAkramI rAjA siMharatha ne dharmaguruoM se jaba sunA ki yoddhAoM ko jItanA AsAna hai, kiMtu AtmA para niyaMtraNa pAnA kaThina hai, khUkhAra zera ko pakar3anA AsAna hai, kiMtu mana aura iMdriyoM ko jItanA atyaMta kaThina hai, to usake dila meM uthala-puthala macane lgii| svayaM ke puruSArtha ko aba rAjA ne adhyAtma kI ora mor3a diyaa| mahaloM meM rahatA huA bhI vaha eka saMta kA jIvana jIne lgaa| avakAza milate hI usane apane suyogya uttarAdhikArI ko rAjya soMpakara vimalavAhana sthavira ke pAsa saMyama grahaNa kara liyaa| dIkSA ke bAda rAjarSi siMhastha ne apane prabala parAkrama ko sarvathA Atma zuddhi ke anuSThAna meM jor3a diyaa| vicitra tapa, vicitra kAyotsarga aura vicitra dhyAna ke mArga se karmoM kI mahAn nirjarA kI aura tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyaa| anta meM ArAdhaka pada pAkara anuttara vimAna ke vaijayaMta svarga meM ve ahamindra deva bne| janma ahamindra pada kI Ayu kSINa hone para unake jIva ne vahAM se cyavakara ratnapura nagara ke rAjA bhAnu kI mahArAnI suvratA kI pavitra kukSi meM avataraNa liyaa| mahArAnI ko caudaha mahAsvapna aae| sabako vidita ho gayA ki apane yahAM trailokya ke ArAdhya, vizva kI mahAn vibhUti paidA hone vAlI hai| mahArAnI suvratA vizeSa sajagatA se garbha kA pAlana karane lgii| garbhakAla pUrA hone para mAgha zuklA tRtIyA ke dina madhya rAtri meM prabhu kA prasava huaa| bhagavAn ke janma se mAnava medinI meM apUrva utsAha chA gyaa| rAjA bhAnu ne devendroM dvArA kiye gaye utsava ke pazcAt janmotsava prArambha kiyaa| usa mahAn utsava se dUra-dUra ke logoM ko prabhu ke janma kA patA laga gyaa| nAmakaraNa utsava meM janapada ke anaginata loga sammilita hue| rAjakumAra ko dekhakara sabhI cakita the| rAjA bhAnu ne kahA- ' rAjakumAra jaba garbha meM thA,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI dharmanAtha/101 taba isakI mAtA ko dhArmika upAsanA ke aneka dohada (icchA) utpanna hue the, jinheM prayatnapUrvaka pUrA kiyA gyaa| ataH bAlaka kA nAma dharmakumAra rakhA jaae'| upasthita logoM ne bAlaka ko isI nAma se pukaaraa| vivAha aura rAjya bAlyAvasthA krIr3A meM bitAne ke bAda dharmakumAra ke zarIra meM jaba tAruNya AyA to unake aMga-aMga se teja phUTane lgaa| sArA zarIra razmi puMja jaisA pratibhAsita hone lgaa| rAjA ne apane kula ke anurUpa suyogya rAjakanyAoM se rAjakumAra kA pANigrahaNa krvaayaa| samayAntara se avasara dekha kara rAjA bhAnu ne AgrahapUrvaka dharmakumAra ko rAjya sauMpA aura svayaM aniketa-sAdhanA ke sAdhaka bana gye| dharmakumAra aba rAjA dharmanAtha bana cuke the| vastutaH unakI rAjya saMcAlana kI vyavasthA dharmarAjya kI vyavasthA thii| logoM meM svArtha kI bhAvanA lupta sI ho gaI thii| sAmUhika jIvanapaddhati kA uttama krama calane lgaa| rAjya meM koI duHkhI nahIM thA, kisI eka ke kaSTa ko saba apanA mAnate the| logoM meM artha kA unmAda nahIM thaa| dIkSA ____ maMgalamaya rAjya-vyavasthA calAte hue bhagavAn dharmanAtha ne cAritra mohanIya kA kSayopazama samIpa dekha rAjya-vyavasthA kA bhAra uttarAdhikArI ko diyA aura dAyitva se mukta hokara svayaM ne varSIdAna kI paramparA nibhaaii| unake nivRtta hone kI bAta sunakara aneka bhavya AtmAoM ke hRdaya badala gye| ve bhI apanI pichalI vyavasthA kA dAyitva dUsaroM ko sauMpakara dIkSA ke lie taiyAra ho gye| nizcita tithi mAgha zuklA trayodazI ke dina 'nAgadatta' nAmaka pAlakI meM baiThakara nagara se bAhara upavana meM A gye| apAra mAnavamedinI ke madhya paMcamuSTi loca kiyA aura eka hajAra vyaktiyoM ke sAtha sAmAyika cAritra grahaNa kiyA / bhagavAn ke usa dina bele kA tapa thaa| dUsare dina somanasa nagara ke rAjA dharmasiMha ke mahaloM meM unhoMne paramAnna se pAraNA kiyaa| yaha unakI prathama bhikSA thii| isa avasara para devoM ne utsava kiyA, paMca dravya prakaTa kiye| kevala jJAna ___do varSa taka bhagavAn dharmanAtha abhigrahayukta tapa karate rhe| dhyAna kI vividha prakriyAoM ke mAdhyama se karma-nirjarA karate hue punaH dIkSA sthala para padhAre, zataparNa vRkSa ke nIce dhyAnastha bane aura kSapaka-zreNI taka pahuMca gaye / bhAvoM kI prabalatA se ghAtika-karmoM kA kSaya kara prabhu ne sarvajJatA prApta kI / devoM ne utsava karake apane ullAsa ko prakaTa kiyA tathA samavasaraNa kI racanA kI / hajAroM logoM kI upasthiti meM prabhu ne pahalA pravacana diyA / laukika aura lokottara mArga ko bhinna-bhinna batalAkara
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102/tIrthakara caritra lokottara patha para Ane kA AhvAna kiyaa| aneka vyaktiyoM ne Apa se dharma kI upAsanA ke niyama grahaNa kiye| tejasvI dharmasaMgha bhagavAn dharmanAtha ke dharmazAsana meM aneka zaktizAlI rAjanAyakoM ne lokasattA ko chor3akara prabhu dvArA nirUpita Atma- upAsanA kA mArga grahaNa kiyaa| dharmasaMgha kI Antarika tejasvitA sAdhakoM kI prabala sAdhanA se sphurita hotI hai| bAharI tejasvitA tatkAlIna yuga-netA evaM sattAdhIzoM ke dharma ke prati jhukAva se parilakSita hotI hai| jahAM samudAya haiM, vahAM donoM prakAra kI tejasvitA apekSita hai| prArambhika sAdhanA kAla meM nirvighnatA rahe, isake lie bAharI tejasvitA bhI Avazyaka hai| itihAsa sAkSI hai, jaba-jaba dharmazAsana bAharI tejasvitA se hIna huA, taba-taba dharma samudAya para saMkaTa Ae aura dharmasaMgha chinna-bhinna taka ho gyaa| bhagavAn dharmanAtha ke zAsana kAla meM Antarika tejasvitA ke sAtha bAharI varcasva bhI paryApta rUpa se bar3hA huA thaa| hara kSetra ke loga dharma ke prati AsthAvAn bane huye the| cAra zalAkA-puruSa pUre avasarpiNI kAla meM tiresaTha mahApuruSa hote haiM, unheM 'zalAkA-puruSa' kahA jAtA hai| tiresaTha meM eka to dharmanAtha prabhu svayaM the| cAra aura zalAkA puruSa unake zAsana kAla meM huye the| bhagavAn ke sarvajJatA prApta karane se pahale prativAsudeva nisuMbha ko mArakara vAsudeva puruSasiMha aura unake bar3e bhAI baladeva sudarzana kramazaH pAMcaveM vAsudeva aura baladeva ke rUpa meM pRthvI ke upabhoktA bana gaye the| bhagavAn sarvajJa hone ke bAda jaba azvapura padhAre taba donoM bhAiyoM ne prabhu ke darzana kiye tathA pravacana sunakara bhagavAn ke parama bhakta bana gaye / vAsudeva kI mRtyu ke bAda baladeva sudarzana ne bhagavAn ke pAsa saMyama lekara mokSa prApta kiyaa| prabhu ke zAsanakAla meM do cakravartI bhI hue| tIsare zrI maghavA tathA cauthe zrI sntkkumaar| sAvatthI nagarI ke rAjA samudravijaya ke putra maghavA kA janma caudaha mahAsvapnoM se huA thaa| unhoMne javAnI meM praveza kiyA, taba AyudhazAlA meM cakraratna paidA huaa| samasta bharata kSetra ke ekachatra cakravartI bane / sabhI rAjA unake AjJAnuvartI the / itane vizAla sAmrAjya ko pAkara bhI ve dharma ko eka kSaNa ke lie bhI nahIM bhUle tathA sadaiva logoM ko preraNA dete rahe / cakravartI maghavA kI bhAvanA meM eka bAra utkarSa AyA aura apane uttarAdhikArI ko rAjya sauMpakara bhagavAn ke uttaravartI AcArya ke pAsa dIkSita hokara sAdhanA kI aura mokSa ko prApta kiyaa| kaI granthoM meM unake devaloka meM mahardhika deva banane kA ullekha milatA hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI dharmanAtha / 103 cauthe cakravartI sanatkumAra bhI unake zAsanakAla meM hue the / hastinApura ke rAjA azvasena unake pitA the| mAtA kA nAma mahArAnI sahadevI thii| bacapana meM hI ve vibhinna kalAoM meM nipuNa the| phira bhI upAdhyAya kI sAkSI se bahattara laukika kalAoM kA jJAna kiyA / eka bAra rAjA ke yahAM eka azva vyApArI prazikSita ghor3e lekara aayaa| yuvarAja sanatkumAra eka azva para baiThakara azva- parIkSA ke lie ghUmane gaye / jyoMhI ghor3A zahara se bAhara nikalA ki havA-vega se daur3ane lagA aura kucha hI kSaNoM meM rAjakumAra sahita adRzya ho gyaa| rAjA azvasena atyadhika cintita hokara kumAra kI khoja karane lge| jaMgala meM aMdhar3a ke kAraNa azva ke pada cinha bhI lupta ho gaye the / sanatkumAra ke mitra mahendrasiMha ne rAjA azvasena ko jyoM-tyoM samajhAkara vApisa bhejA tathA svayaM kumAra ko khoja nikAlane kI pratijJA karake Age bddh'aa| kaI pradezo meM ghUmatA huA vaha kAphI Age taka nikala gayA, para kuMvara kA koI patA nahIM laga skaa| phirate-phirate eka varSa bIta gyaa| eka bAra mahendrasiMha apane mitra ko khojatA huA eka ghane jaMgala meM jA rahA thaa| sahasA usake kAnoM meM haMsa, mayUra, sArasa Adi pakSiyoM kI madhura AvAjeM Ane lagIM / mahendrasiMha udhara hI cala par3A /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104/tIrthakara caritra kucha dUra calane para use eka sundara upavana najara aayaa| upavana ke latA-kuMja meM use navor3hA ramaNiyoM se ghirA huA eka yuvaka najara aayaa| nikaTa pahuMcate hI donoM ne eka dUsare ko phcaanaa| donoM AliMganabaddha hokara paraspara mile / mahendrasiMha ke pUchane para sanatkumAra ne kahA- 'mere lupta hone kI gAthA mujhase nahIM, isa vidyAghara kanyA vakulamatI se suno|' parama sundarI vakulamatI ne sArA vRttAnta sunaayaa| rAkSasa ko parAjita karane kI ghaTanA se mahendrasiMha atyadhika prasanna huaa| apane bAla sakhA ko mAtA-pitA kI yAda dilAI aura calane kA Agraha kiyaa| sanatkumAra vidyAdhara kanyAoM ko lekara apane mitra mahendra ke sAtha apanI nagarI meM aayaa| rAjA azvasena ne saparivAra sammukha Akara putra kI agavAnI kii| usake mahAn kAryoM ko sunakara bahuta prasanna huA / rAjA ne saharSa usakA rAjyAbhiSeka kara diyaa| rAjA banane ke kucha samaya pazcAt sanatkumAra kI AyudhazAlA meM cakraratna paidA huaa| samasta deza vijita kara sanatkumAra eka sArvabhauma cakravartI bana gyaa| praur3hAvasthA meM bhI sanatkumAra ke zArIrika saundarya meM koI parivartana nahIM aayaa| eka bAra zakrendra mahArAja ne unake saundarya kI prazaMsA kii| do devatA unakA rUpa dekhane ke lie mRtyu-loka meM aaye| vRddha puruSa kA rUpa banAkara ve rAjamahala meM phuNce| AjJA pAkara andara gaye / cakravartI snAna se pUrva mAliza karavA rahe the| devagaNa unako dekhakara vismita ho uThe / cakravartI sanatkumAra ne kahA- 'abhI kyA dekhA hai, sauMndarya hI dekhanA hai to thor3I hI dera meM rAjya-sabhA meM upasthita honaa| devoM ne kahA- jaisI AjJA / deva rAjya sabhA meM pahuMce / sanatkumAra kA rUpa dekhakara unhoMne apanA sira dhuna liyaa| cakrI ke pUchane para kahA- "kIr3e par3a gaye haiM, mahArAja ke zarIra meM, thUka kara dekhiye|' cakravartI ne thUkA | dhyAna se dekhA to sacamuca kIr3e najara Aye / cakravartI ko zarIra kI nazvaratA kA bhAna huA / tatkAla unakA hRdaya zArIrika saundarya se virakta ho gyaa| sanatkumAra ne apane uttarAdhikArI ko rAjya sauMpA tathA bhagavAn dharmanAtha ke zAsana meM dIkSita hokara utkRSTa tapasyA karane lge| kAlAntara meM ve vividha labdhiyoM ke dhAraka bana gye| eka bAra svarga meM rAjarSi kI punaH prazaMsA huii| tabhI unakI vaideha bhAvanA kI parIkSA karane ke lie eka devatA vaidya kA rUpa banAkara aayaa| loga vaidya ko muni ke pAsa lAye / vaidya rUpa meM deva ne muni ko dekhakara bolA- 'merI davAI lo, roga miTa jaaegaa|' rAjarSi ne pUchA- " kaunasA roga miTAte ho ? dravya yA bhAva ? dravya roga miTAne kI kSamatA to mere pAsa bhI hai, bhAva roga miTA sako to bolo ?" yoM kahate hue rAjarSi ne kuSThagrasta sthAna para apanA thUka lagAyA, kucha hI kSaNoM meM roga zAnta ho gayA, vahAM camar3I kA raMga hI badala gyaa|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhagavAn zrI dharmanAtha/105 vismita deva ne muni ke caraNoM meM sira jhukAyA tathA sArA kissA sunAkara svarga meM vApasa prasthAna kara gyaa| sanatkumAra ne anta meM mukti kA varaNa kiyaa| kaI AcArya unakA svarga gamana bhI mAnate haiN| ye saba nara-ratna mahApuruSa bhagavAn dharmanAtha ke zAsana-kAla meM hue| unake kAraNa dhArmika logoM ko bhI atyadhika anukUlatA banI rhii| nirvANa gaMdhahasti kI bhAMti apratihata vicarate hue bhagavAn sammeda zikhara para pdhaare| apanA nirvANa sannikaTa dekhakara unhoMne ATha sau muniyoM ke sAtha anazana grahaNa kiyA tathA eka mAsa ke anazana meM siddhatva ko prApta kiyaa| prabhu kA parivAra0 gaNadhara 43 0 kevalajJAnI 4500 0 manaH paryavajJAnI 4500 0 avadhijJAnI 3600 0 vaikriya labdhidhArI 7000 0 caturdaza pUrvI 900 0 carcAvAdI 2800 0 sAdhu 64,000 0 sAdhvI 62,400 0 zrAvaka 2,04,000 0 zrAvikA 413,000 eka jhalaka0 mAtA suvratA 0 pitA 0 nagarI ratnapura 0 vaMza ikSvAku 0 gotra kAzyapa 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI 45 dhanuSya 0 yakSa kinnara 0 yakSiNI kaMdarpA bhAnu vajra suvarNa
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106/tIrthakara caritra 2.5 lAkha varSa 5 lAkha varSa 2 varSa 2.5 lAkha varSa 10 lAkha varSa 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya paMca kalyANaka tithi 0 cyavana baisAkha zuklA 7 0 janma mAgha zuklA 3 0 dIkSA mAgha zuklA 13 0 kevalajJAna - poSa zuklA 15 0 nirvANa - jyeSTha zuklA 5 puSya puSya sthAna vaijayanta ratnapura ratnapura - puSya ratnapura sammeda zikhara puSya
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ pecuencelos bhagavAn zrI zAMtinAtha solahaveM tIrthaMkara bhagavAn zrI zAMtinAtha ke pUrva bhavoM kA varNana milatA haiMpahalA - rAjA zrISeNa ratnapura (jaMbU dvIpa-bharata kSetra) dUsarA - yaugalika uttara kurU (jaMbU dvIpa) tIsarA - deva saudharma prathama devaloka cauthA - rAjA amitateja sthanupura (vaitADhya giri-uttara zreNI) pAMcavAM - deva prANata (dasavAM) devaloka chaThA baladeva aparAjita zubhA (jaMbU dvIpa-mahAvideha) sAtavAM - indra acyuta (bArahavAM ) devaloka AThavAM - vajrAyudha ratnasaMcayA (jaMbU dvIpa-mahAvideha) nauvAM - ahamindra tIsarA graiveyaka dasavAM tathA gyArahavAM bhava jaMbU dvIpa ke pUrva mahAvideha kI puSkalAvatI vijaya meM puMDarIkiNI nagarI thii| vahAM dhanaratha rAjA rAjya karate the| unake do rAniyAM thI priyamati va mnormaa| zAMti prabhu ke jIva ne tIsare graiveyaka kA AyuSya pUrA kara priyamati kI kukSi se janma liyA / nAma rakhA gayA megharatha / manoramA se utpanna putra kA nAma dRr3haratha rakhA gyaa| sumaMdirapura ke mahArAja nihatazatru ke tIna putriyAM thii| unameM priyamitrA evaM manoramA kA vivAha megharatha va choTI rAjakumArI sumati kA vivAha dRr3haratha ke sAtha sampanna huaa| rAjakumAra megharatha kI rAnI priyamitrA ne naMdiSeNa putra ko janma diyA aura manoramA ne meghasena putra ko| dRr3haratha kI patnI sumati ke putra kA nAma rathasena rakhA gyaa| ___ mahArAja dhanaratha megharatha ko rAjA va dRr3haratha ko yuvarAja ghoSita kara dIkSita ho gye| bAda meM cAra ghAtI karmoM ko kSaya kara kevalI va tIrtha sthApanA kara tIrthaMkara bane / megharatha rAjA nyAya va nIti se rAjya kA saMcAlana karane lge| unake rAjya meM prajA sukhI thii| mahArAja svayaM dhArmika the isalie prajA meM bhI dhArmika vAtAvaraNa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108/tIrthakara caritra phailA huA thaa| devoM ne unakI kaI taraha se parIkSAeM lI, para ve kabhI nahIM ddige| eka bAra IzAnendra ne devasabhA meM mahArAja megharatha kI dRr3ha niSThA va AcaraNa kI prazaMsA kii| unhoMne kahA- megharatha kA dhyAna itanA nizcala aura dRr3ha hotA hai ki unheM vicalita karane meM koI bhI devI devatA samartha nahIM hai| kucha surAMganAoM ko yaha bAta aTapaTI lgii| unhoMne megharatha ko calita karane kI mana meM tthaanii| meghastha usa samaya pauSadhazAlA meM pauSadha kara rahe the| vahAM Akara deviyoM ne vasaMta Rtu kI vikurvaNA kii| vistRta bhoga sAmagrI evaM mAdaka vAtAvaraNa nirmita kara uttejaka nRtya, gahare hAva-bhAva aura tIkhe kaTAkSa zurU kiye tathA megharatha SUMAR OSmati m4 TAIWARA NROEN . a intmVS se rati krIr3A kI prArthanA kii| megharatha ne itanA saba hote hue bhI una surabAlAoM kI tarapha dekhA taka bhI nhiiN| ve apanI upAsanA meM lIna bane rhe| sUryodaya ho gyaa| itane udyama ke bAda bhI unako saphalatA nahIM milI, to ve hAra kara apane mUla rUpa meM AyI, apanA paricaya diyA aura avicala rahane ke lie megharatha ko badhAI dii| ___ apane pitA tIrthaMkara dhanaratha kA puMDarIkiNI nagarI meM samavasaraNa huaa| megharatha ne unakA pravacana sunA aura unameM vairAgya jaga gyaa| unhoMne apane putra meghasena
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI zAtinAtha/109 ko rAjya bhAra sauMpA aura yuvarAja dRr3haratha ke putra rathasena ko yuvarAja pada para adhiSThita kiyaa| ___ mahArAja megharatha ne apane laghu bhrAtA dRr3haratha, sAta sau putroM tathA cAra hajAra rAjAoM ke sAtha tIrthaMkara dhanaratha ke samIpa dIkSA svIkAra kii| eka lAkha pUrva taka vizuddha saMyama kA pAlana kiyA aura tIrthaMkara nAma karma kA upArjana kiyaa| aMta meM anazana pUrvaka samAdhi maraNa prApta kara sarvArthasiddha mahAvimAna meM deva bane / , dRr3haratha muni bhI vizuddha saMyama kA pAlana kara sarvArthasiddha meM tetIsa sAgaropama kI Ayu vAle deva bne| janma tetIsa sAgaropama kA sarvotkRSTa devAyu bhogakara ve isI bharata kSetra kI hastinApura nagarI ke nareza vizvasena ke rAjamahala meM mahArAnI acirA devI kI kukSi meM avatarita hue| mahArAnI ko Ae caudaha mahAsvapnoM se sabako jJAta ho gayA ki jagat-trANa mahApuruSa prakaTa hone vAle haiN| __garbhakAla pUrA hone para jyeSTha kRSNA trayodazI kI madhya rAtri meM bhagavAn kA janma huaa| usa samaya caudaha rajjvAtmaka loka meM apUrva zAMti phaila gii| prabhu ke janma ke samaya dizAeM pulakita va vAtAvaraNa meM apUrva ullAsa thaa| indroM ne utsava kiyaa| rAjA vizvasena ne atyadhika pramudita mana se putra kA janmotsava mnaayaa| nAmakaraNa ke dina rAjA vizvasena ne kahA- 'hamAre rAjya meM kucha mAsa pUrva bhayaMkara mahAmArI kA prakopa thaa| saba loga cintita the| mahArAnI acirA devI bhI roga se AkrAMta thii| bAlaka ke garbha meM Ate hI rAnI kA roga zAMta ho gayA, dhIre-dhIre sAre deza se mahAmArI bhI samApta ho gayI, ataH bAlaka kA nAma zAntikumAra rakhA jaae| sabane usI nAma se navajAta zizu ko pukaaraa| vivAha aura rAjya saMcita va nikAcita karmoM ko bhoganA hI par3atA hai| unheM bhoge binA adhyAtma kA patha prazasta nahIM hotaa| bhale hI puNya kI prakRtiyAM hI kyoM na hoM, karmoM ko bhoganA Avazyaka hai| __ zAMtikumAra tIrthaMkara baneMge, kintu inheM aura bhI kucha bananA thA / puNya prakRtiyoM ko bhoganA thaa| zaizava kAla samApta hote hI rAjA vizvasena ne unakI yazomati Adi kaI rAjakanyAoM ke saMga zAdI kii| dAyitva ke yogya samajhakara samayAntara se rAjA ne rAjakumAra kA rAjyAbhiSeka kiyA aura svayaM ne ne vrata aMgIkAra kara liyaa| __sarvArthasiddha se cyavakara dRr3haratha kA jIva mahArAja zAMti kI paTarAnI yazomati ke garbha meM aayaa| usI samaya usane svapna meM sUrya ke samAna tejasvI cakra ko AkAza
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 / tIrthaMkara caritra se utara kara muMha meM praveza karate hue dekhaa| rAnI sahasA uThI, bar3I romAMcita huI / usane apane pati mahArAja zAMti ko jagAkara apane svapna ke bAre meM btaayaa| mahArAja zAMti ne kahA- 'devI ! mere pUrva bhava kA bhAI dRr3haratha tumhAre garbha meM AyA hai|' bAlaka kA janma huA, nAma diyA gayA cakrAyudha / yauvana vaya meM cakrAyudha kA aneka rAjakanyAoM ke sAtha pANigrahaNa huA / kAlAMtara meM zAMtinAtha kI AyudhazAlA meM cakra ratna paidA huaa| cakra kI sahAyatA se ATha sau varSoM meM chaha khaMr3oM ko jIta kara zAMti cakravartI samrAT bane / dIkSA bhogAvalI karmoM kA anta nikaTa samajha kara unhoMne apane rAjya kI suvyavasthA karake varSIdAna diyaa| nirNIta tithi jyeSTha kRSNA caturdazI ke dina sahasrAmra udyAna meM eka hajAra dIkSArthI puruSoM ke sAtha unhoMne dIkSA svIkAra kii| bhagavAn ke usa dina bele kA tapa thaa| dUsare dina mandirapura nagara ke rAjA sumitra ke rAjamahala meM paramAnna se unhoMne bele kA pAraNA kiyaa| devoM ne utsava kiyA va dAna kA mahattva sabako batalAyA / bhagavAn eka varSa taka chadmastha sAdhanA karate rhe| abhigraha yukta tapa evaM Asana yukta dhyAna se vizeSa karma nirjarA karate hue punaH eka varSa bAda usI sahasrAmra vana meM pdhaare| vahIM para zukla dhyAna meM lIna hokara unhoMne kSapaka zreNI prApta kI, ghAtika karmoM ko kSINa kiyA aura sarvajJatA prApta kI / devoM ne prabhu kA kevala mahotsava kiyaa| samavasaraNa kI racanA kii| deva tathA manuSyoM kI apAra bhIr3a meM prabhu ne prathama pravacana diyaa| pravacana se prabhAvita hokara aneka vyaktiyoM ne AgAra va aNagAra dharma ko svIkAra kiyA / bhagavAn ke prathama putra mahArAja cakrAyudha ne apane putra kulacaMdra ko rAjya bhAra sauMpa kara bhagavAn ke pAsa dIkSA lI aura prathama gaNadhara bane / nirvANa jIvana ke anta samaya meM AyuSya ko kSINa huA dekhakara prabhu ne nau sau muniyoM ke sAtha antima anazana kiyA tathA eka mAsa ke anazana meM sammeda zikhara para bhava vipAkI karmoM ko kSaya kara siddhatva ko prApta kiyA / nirvANotsava para anaginata manuSyoM ke alAvA causaTha iMdra va devagaNa utsAha se sammilita hue / prabhu kA parivAra * gaNadhara * kevalajJAnI 0 manaH paryavajJAnI 0 avadhijJAnI 36 4300 4000 3000
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI zAtinAtha/111 6000 800 2400 62,000 61,600 2,90,000 3,93,000 0 vaikriya labdhidhArI 0 caturdaza pUrvI 0 carcAvAdI 0 sAdhu 0 sAdhvI 0 zrAvaka 0 zrAvikA eka jhalaka 0 mAtA 0 pitA 0 nagarI 0 vaMza 0 gotra 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI 0 yakSa 0 yakSiNI 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya paMca kalyANaka acirA vizvasena hastinApura ikSvAku kAzyapa mRga suvarNa 40 dhanuSya garUDa nirvANI 25 hajAra varSa 50 hajAra varSa 1 varSa 25 hajAra varSa 1 lAkha varSa tithi 0 cyavana 0 janma 0 dIkSA 0 kevalajJAna - 0 nirvANa - bhAdrapada kRSNA 6 jyeSTha kRSNA 13 jyeSTha kRSNA 14 poSa zuklA 9 jyeSTha kRSNA 13 sthAna sarvArthasiddha hastinApura hastinApura hastinApura sammeda zikhara 111111 nakSatra bharaNI bharaNI bharaNI bharaNI bharaNI
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ (17) bhagavAn zrI kuMthunAtha tIrthaMkara gotra kA baMdha jaMbUdvIpa ke pUrva mahAvideha meM Avarta deza kI khaDgI nagarI meM prabala pratApI siMhAvaha rAjA the| vizAla bhoga sAmagrI ke rahate hue bhI apanI pyArI prajA kI sukha-suvidhA ko juTAne meM ve sadaiva saMlagna rahate the| rAjA ko santoM kA samparka samaya-samaya para milatA rahatA thA / santoM kI adhyAtma-vANI se rAjA kA jhukAva bhI adhyAtma kI ora thaa| rAjA kaI bAra socate the ki saMyama lekara sAdhanA karUM, kintu rAjya saMcAlana ke dAyitva meM ulajha kara ve phira bhUla jAte the| Akhira putra ke yogya hone para rAjA siMhAvaha ne apanI kalpanA ko sAkAra banA lii| rAjya bhAra se mukta hokara unhoMne saMvarAcArya ke pAsa zramaNatva svIkAra kara liyA / vividha anuSThAnoM se rAjarSi ne vizeSa karma-nirjarA kI aura viziSTa puNya - prakRtiyoM kA baMdha kiyA / dhyAna ke dvArA unhoMne AtmA ko sarvathA pavitra banA liyaa| unake tIrthaMkara gotra aura cakrI pada donoM kA anubandha ho gyaa| anta meM anazanapUrvaka AyuSya pUrNa kara ve sarvArthasiddha mahAvimAna meM sarvotkRSTa sthiti vAle deva bane / janma devaloka ke sukha bhogakara rAjA kA jIva isI bharata kSetra ke hastinApura nagara meM rAjA sUrasena ke rAjamahala meM mahArAnI zrIdevI kI pavitra kukSi meM Akara avatarita huaa| mahArAnI ne ardha suSuptAvasthA meM caudaha mahAsvapna dekhe| koI mahApuruSa mahArAnI kI kukSI meM AyA hai, yaha sabako jJAta ho gayA / sarvatra prasannatA chA gaI, saba janma kI pratIkSA karane lage / garbhakAla pUrA hone para vaizAkha kRSNA caturdazI kI madhyarAtri meM bAlaka kA prasava huaa| devoM ne utsava kiyaa| bhagavAn ke navajAta zarIra ko meru parvata para paNDuka vana meM le gye| vahAM vividha sthAnoM ke pavitra pAnI se unakA abhiSeka kiyA / apane ullAsa ko prakaTa karane ke bAda punaH zizu ko yathAsthAna avasthita kara devagaNa apane-apane sthAna cale gaye /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI kuMthunAtha/113 rAjA sUrasena ne bAlaka kA janmotsava vizAla stara para mnaayaa| putra-janma kI khuzI kA lAbha sabako mile, isa dRSTi se rAjA ne bandIgRhoM ke bandiyoM ko mukta kara diyA / yAcakoM ko mukta hasta se dAna diyaa| utsavakAla meM AyAta-niryAta kI pAbandI va kara samApta kara diye| sarvatra eka hI carcA thI- putra kyA janmA, nihAla kara diyA! nAmakaraNa ke dina pArivArika janoM ke bIca putra ko lekara mahArAnI svayaM AI / kunthu-ratna kI bhAMti putra ke tejasvI zarIra ko sabhI ne dekhA, AzIrvAda diyaa| nAma ke bAre meM rAjA sUrasena ne kahA- 'yaha bAlaka jaba garbha meM thA taba mahArAnI ne svapna meM kunthu nAmaka ratnoM kI rAzi dekhI thI, ataH bAlaka kA nAma kunthu kumAra rakhA jaae| sabhI ne bAlaka ko isI nAma se pukaaraa| Vaasacaan DILJA UNIORTAL IMA GRO vivAha aura rAjya ___kuMthukumAra ne jaba tAruNya ko prApta kiyA taba rAjA sUrasena ne sulakSaNavatI aneka rAjakanyAoM ke sAtha unakA vivAha kiyA tathA AgrahapUrvaka unakA rAjyAbhiSeka kara diyaa| rAjA svayaM nivRtta hokara muni bana gye| __ kuMthunAtha apane rAjya ko vyavasthita calA rahe the| eka bAra AyudhazAlA ke saMrakSaka ne Akara sUcanA dI- AyudhazAlA meM cakraratna prakaTa huA hai| kuMthunAtha
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114/tIrthaMkara caritra paramparAgata DhaMga se deza sAdhane ke lie cala pdd'e| binA kisI vigraha ke prAyaH hara sthAna para unakA svAgata huaa| pUre bhUmaMDala para unakA eka chatra sAmrAjya ho gyaa| choTe-bar3e battIsa hajAra dezoM para unakA zAsana thaa| rAjya meM kahIM bhI gar3abar3I nahIM thii| saba kucha vyavasthita cala rahA thaa| dIkSA cakrI pada ke bhogAvalI karma pUre hone para unhoMne apane uttarAdhikArI ko rAjya sauNpaa| zeSa saba rAjAoM ko adhInatA se mukta kara unase kevala maitrI sambandha rkhaa| kucha samaya pazcAt varSIdAna ke bAda vaizAkha kRSNA paMcamI ko eka hajAra virakta vyaktiyoM ke sAtha saMyama vrata svIkAra kiyaa| dIkSA ke dina unake bele kA tapa thaa| unake abhiniSkramaNa kI carcA sAre bhUmaNDala meM thii| loga cakita the unake tyAga para / dUsare dina unhoMne nikaTavartI nagara cakrapura ke rAjA vyAghrasiMha ke yahAM prAsuka AhAra se pAraNA kiyaa| devoM ne paMca dravya prakaTa kiye| saMyati dAna kA mahattva logoM ko smjhaayaa| unakI chadmastha sAdhanA solaha varSa taka clii| jinakalpI jaisI avasthA meM ve itane varSoM taka grAmAnugrAma vicarate rhe| vicarate-vicarate punaH dIkSA-bhUmi meM pdhaare| unhoMne vahAM bhIlaka nAmaka vRkSa ke nIce zukla dhyAna ke dUsare caraNa meM ghAtika karmoM ko kSaya kara sarvajJatA prApta kii| deva nirmita samavasaraNa meM prabhu ne prathama dezanA dii| usa samaya aneka vyaktiyoM ne AgAra va aNagAra dharma kI upAsanA svIkAra kii| prabhu bhAva se tIrthaMkara ho ge| nirvANa lAkhoM-karor3oM vyaktiyoM ko mokSa kA sahI mArga dikhAte hue anta meM ve sammeda zikhara para car3he tathA eka hajAra carama zarIrI muniyoM ke sAtha AjIvana anazana grahaNa kiyaa| vaizAkha kRSNA ekama ke dina samasta karmoM ko kSaya karake unhoMne vahAM nirvANa prApta kiyaa| bhagavAn kuMthunAtha prArambha meM cakravartI the, phira tIrthaMkara bane / dhArmika va laukika donoM prakAra ke logoM kI unake prati gaharI AsthA thii| unake zarIra kI niharaNa kriyA meM deva, dAnava tathA manuSyoM kI bhArI bhIr3a jamA ho gaI thiiN| bhagavAn ke nirvANa se sabhI gadgad va bhArI hRdaya ke ho rahe the| niharaNa kriyA ke bAda sabhI virakta bhAvanA se apane-apane sthAnoM ko ge| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 3200 0 manaH paryavajJAnI 3340 35
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI kuMthunAtha/115 2500 5100 670 2000 0 avadhijJAnI 0 vaikriya labdhidhArI 0 caturdaza pUrvI 0 carcAvAdI 0 sAdhu 0 sAdhvI 0 zrAvaka 0 zrAvikA eka jhalaka 0 mAtA 0 pitA 0 nagarI 0 vaMza 60,000 60,600 1,80,000 3,81,000 0 gotra 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI 0 yakSa 0 yakSiNI 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya paMca kalyANaka tithi 0 cyavana sAvana kRSNA 9 0 janma baisAkha kRSNA 14 0 dIkSA baisAkha kRSNA 5 0 kevalajJAna - caitra zuklA 3 nirvANa baisAkha kRSNA 1 zrI devI sUrasena hastinApura ikSvAku kAzyapa chAga (bakarA) suvarNa 35 dhanuSya gaMdharva balA 23,750 varSa 47,500 varSa 16 varSa 23,750 varSa 95 hajAra varSa sthAna sarvArthasiddha hastinApura hastinApura hastinApura sammeda zikhara nakSatra kRttikA kRttikA kRttikA kRttikA kRttikA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0000--000 (18) bhagavAn zrI aranAtha tIrthaMkara gotra kA baMdha bhagavAn zrI aranAtha kA jIva jaMbU dvIpa ke pUrva videha kSetra kI susImA nagarI ke nareza dhanapati ke rUpa meM thaa| usa bhava meM unhoMne vizeSa dharma kI sAdhanA kii| rAjya bhI kiyA, kintu sahaja bana kara / logoM ko itanA nItiniSTha banAyA ki kabhI daNDa dene kI apekSA bhI nahIM huii| ___ anta meM rAjA dhanapati ne virakta hokara saMvaramuni ke pAsa saMyama grahaNa kiyaa| abhigraha, dhyAna tathA svAdhyAya kI vizeSa sAdhanA karate hue Arya janapada meM nirapekSa bhAva se vicarate rhe| eka bAra unake caturmAsI tapa kA pAraNA jinadAsa ke yahAM huaa| devoM ne 'ahodAnaM' kI dhvani se dAnadAtA va muni kI bhArI mahimA phailaaii| muni phira bhI nirapekSa rahe, ahaMkAra leza mAtra bhI muni ko nahIM chU paayaa| isa prakAra. uccatama sAdhanA se mahAn karma-nirjarA kara tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyaa| anta meM ArAdhaka pada pAkara ve graiveyaka meM mahardhika deva bne| janma __ devatva kA pUrNa AyuSya bhoga kara bhagavAn hastinApura nagara ke rAjA sudarzana ke rAjaprAsAda meM aaye| ve rAnI mahAdevI kI kukSi meM utpanna hue| rAnI mahAdevI ne caudaha svapna dekhe| prAtaH nagara ke ghara-ghara meM mahArAnI ke svapnoM tathA unake phaloM kI carcA hone lgii| garbhakAla pUrA hone para migasara zuklA dazamI kI madhya rAtri meM parama Anandamaya velA meM prasava huaa| devendroM ke utsava ke bAda mahArAja sudarzana ne samullasita bhAva se janmotsava kiyaa| nAma ke dina virAT Ayojana meM mahArAja sudarzana ne batAyA- 'yaha bAlaka jaba garbha meM thA, taba isakI mAtA ne ratnamaya ara cakra (ara) dekhA thA, ataH bAlaka kA nAma arakumAra rakhA jaaye|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI aranAtha/117 vivAha aura rAjya bAla lIlA karate hue bAlaka arakumAra ne jaba tAruNya meM praveza kiyA to rAjA sudarzana ne sarvAMga sundara aneka rAjakanyAoM se unakI zAdI kI / trijJAnadhArI bhagavAn aranAtha ne abhI bhogAvalI karmoM ko zeSa mAna kara vivAha se inkAra nahIM kiyaa| putra ko yogya samajha kara pitA ne rAjya sauMpA tathA svayaM ne sthavira muni ke pAsa sAdhutta grahaNa kiyaa| aranAtha kucha varSoM taka mAMDalika rAjA rahe, phira cakra ratna utpanna hone para sArvabhauma cakravartI khlaaye| battIsa hajAra rAjA cakravartI aranAtha kI sevA meM apane ko kRtArtha mAnate the| dIkSA lambe samaya taka cakravartI pada bhoga kara cAritra mohanIya kA kSayopazama hone para saMyama ke lie udyata bane / apane uttarAdhikArI suyogya putra aravinda ko rAjya sauMpA aura varSIdAna dekara saMyama lene kI ghoSaNA kii| unakI cAritra grahaNa karane kI bAta ne kaiyoM ko Azcaryacakita kara diyA aura aneka virakta bhI ho gye| __ migasara zuklA ekAdazI ke dina bhagavAn sahasrAmra vana meM pdhaare| vizAla janasamUha va anaginata deva gaNoM ke bIca eka hajAra rAjAoM ke sAtha unhoMne saMyama grahaNa kiyA tathA dUsare dina rAjapura nagara meM aparAjita rAjA ke yahAM paramAnna se pAraNA kiyaa| prabhu ke chadmastha kAla ke bAre meM kaI mata haiM, kahIM-kahIM dIkSA ke bAda tIna varSa chadmastha kAla ke mAne haiM aura kaI jagaha mAtra tIna ahorAtrI chadmastha kAla kI mAnI gaI haiN| bhagavAn kI kevala-mahimA devendroM ne dUra-dUra taka phailaaii| prathama samavasaraNa meM hI bar3I saMkhyA meM loga upasthita ho gaye the tathA prathama pravacana meM hI tIrtha sthApanA ho gii| pahale cakravartI hone ke nAte janapada meM unakA amiTa prabhAva thaa| atizayayukta sarvajJatA hone se prabhu sabakI AsthA ke kendra bana gye| nirvANa aghAtI karmoM kA anta nikaTa dekhakara bhagavAn ne eka hajAra muniyoM ke sAtha sammedazikhara para anazana kiyaa| zukla dhyAna ke cauthe caraNa meM pahuMca kara unhoMne yoga mAtra kA nirodha kara diyaa| zailezI avasthA meM avaziSTa samasta prakRtiyoM ko kSaya karake siddhatva ko prApta kiyaa| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 33 2800
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 / tIrthaMkara caritra 0 manaH paryavajJAnI 0 avadhijJAnI * vaikriya labdhidhArI 0 caturdaza pUrvI 0 carcAvAdI o 0 sAdhu * sAdhvI 0 zrAvaka 0 zrAvikA eka jhalaka 0 mAtA * pitA 0 nagarI 0 vaMza 0 gotra 0 cinha 0 varNa * zarIra kI UMcAI 0 yakSa 0 yakSiNI * kumAra kAla 0 rAjya kAla * chadmastha kAla * kula dIkSA paryAya 0 AyuSya paMca kalyANaka 0 cyavana 0 janma dIkSA * kevalajJAna 0 nirvANa tithi | | | | | | | | | | | | | 1 T 1 1 1 1 1 phAlguna zuklA 2 migasara zuklA 10 migasara zuklA 19 kArtika zuklA 12 migasara zuklA 10 2551 2600 7300 710 1600 50,000 60,000 1,84,000 3,72,000 mahAdevI sudarzana hastinApura ikSvAku kAzyapa naMdyAvarta suvarNa 30 dhanuSya yakSendra dhAriNI 21 hajAra varSa 42 hajAra varSa 3 varSa 21 hajAra varSa 84 hajAra varSa sthAna nauvAM graiveyaka hastinApura stanApura hastinApura sammeda zikhara nakSatra revatI revatI revatI revatI revatI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ (19) | bhagavAn zrI mallinAtha tIrthakara gotra kA baMdha - unnIsaveM tIrthaMkara mallinAtha prabhu svayaM meM eka Azcarya the| zeSa tIrthaMkaroM ne puruSa zarIra dhAraNa kiyA thA kintu tIrthaMkara mallinAtha ne strI zarIra meM janma liyaa| strI zarIra meM itanA Atma-vikAsa tathA itanA puruSArtha svayaM meM eka Azcarya thaa| bhagavAn malliprabhu ne apane pichale janma meM ina prakRtiyoM kA baMdha kiyA thaa| jaMbU dvIpa ke pazcima mahAvideha kSetra kI salilAvatI vijaya meM vItazokA nagarI thii| vahAM ke rAjA kA nAma bala thaa| usakI mahArAnI dhAriNI se eka putra ratna utpanna huaa| nAma rakhA gayA mhaabl| mahAbala jaba taruNa huA to mAtA-pitA ne pAMca sau rAjakanyAoM ke sAtha mahAbala kA vivAha kara diyaa| aneka varSoM ke bAda mahAbala kI kamalazrI nAmaka patnI se prathama putra utpanna huaa| usakA nAma balabhadra rakhA gyaa| samrAT bala ne bhava-prapaMca se virakta hokara mahAbala kA rAjyAbhiSeka kiyA aura svayaM dharmaghoSa AcArya ke pAsa dIkSita hokara sAdhanArata bana gye| mahAbala rAjA banakara rAjya kA vyavasthita rUpa se saMcAlana karane lge| mahAbala ke cha: abhinna mitra the- 1. acala, 2. dharaNa, 3. pUraNa, 4. vasu, 5. vaizravaNa, 6. abhicaMdra / eka bAra vItazokA nagarI meM AcArya dharmaghoSa pdhaare| mahAbala rAjA virakta hokara sAdhu banane ko taiyAra ho gye| unake sAtha chahoM mitra bhI taiyAra ho gye| sAtoM ne dharmaghoSa muni ke pAsa dIkSA grahaNa kara lii| dIkSita hone ke bAda sAtoM muniyoM ne yaha nizcaya kiyA ki tapasyA, abhigraha Adi saba sAtha-sAtha hI kareMge, jisase Age bhI hamArA sAtha kAyama rhe| yaha nizcaya karane ke bAda sabhI sAtha-sAtha tapa Adi karane lge| eka bAra mahAbala muni ke mana meM vicAra AyA- abhI sAtoM meM merA sthAna vizeSa hai, kintu samAna tapasyA, abhigraha Adi se bhaviSya meM yaha vizeSatA nahIM rhegii| ahaM ke Aveza meM unhoMne galata nirNaya le liyA ki viziSTa banane ke lie mujhe apane sAthiyoM se kucha vizeSa tapa karanA caahie| isI kalpanA meM ve pAraNe
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120/tIrthakara caritra ke dina jaba sahavartI mitra saMta unake lie pAraNA le Ate taba kahate ki tuma pAraNA karo, maiMne to Aja AhAra kA tyAga kara diyA hai| isa prakAra chadmapUrvaka tapa evaM ahaM aura mAyA kI pragAr3hatA se unake strI gotra kA bandha ho gyaa| vizeSa tapasyA evaM nirjarA ke kAraNa tIrthaMkara gotra kA bhI baMdha huaa| vahAM se samAdhimaraNa pAkara anuttara loka ke vaijayaMta vimAna meM sabhI muni deva rUpa meM paidA hue| janma devAyu bhogakara mahAbala muni kA jIva mithilA nagarI ke rAjA kumbha ke rAjamahala meM mahArAnI prabhAvatI kI kukSi meM avatarita huaa| mAtA ko caudaha mahAsvapna aaye| garbhakAla pUrNa hone ke bAda sabakI AzA ke viparIta eka putrI kA prasana huaa| usa samaya rAjagharAnoM meM putra kA hI utsava hotA thA, kintu devendroM ne navajAta bAlikA kA utsava kiyaa| taba rAjA kumbha bhI apane sahaja samutpanna ullAsa ko roka nahIM ske| unhoMne paramparA ko tor3akara putrI kA janmotsava putra ke janmotsava kI bhAMti mnaayaa| nAmakaraNa mahotsava bhI vizAla rUpa meM Ayojita huaa| rAjA kumbha ne sabako batAyA-'isake garbhakAla meM rAnI ko puSpa-zaiyyA para sone kA dohada (icchA) utpanna huA thaa| jise devoM ne pUrA kiyA thA, ataH bAlikA kA nAma mallikumArI rakhA jaaye| mitroM ko pratibodha ____ mallikumArI ke kramazaH tAruNya meM praveza karate hI unake sauMdarya meM adbhuta nikhAra A gyaa| unake rUpa kI mahimA dUra-dUra taka phaila gii| idhara mallikumArI ne avadhi jJAna se apane pUrva bhava ke chaha mitroM ko jaba nikaTavartI janapadoM meM rAjA bane dekhA, to unako pratibodha dene ke lie apane udyAna meM eka mohanaghara kA nirmANa krvaayaa| usa bhavana ke madhya bhAga meM ThIka apanI jaisI rUpa vAlI eka svarNa-putalI sthApita kii| mUrti ke cAroM ora chaha kakSa putalI ke sammukha bnvaaye| kakSoM ke bhItara ke dvAra isa rUpa meM khulate the ki andara khar3e vyaktiyoM ko sirpha mUrti hI dikhAI de aura kucha bhI najara na aaye| vaha putalI bhItara se khokhalI thI tathA gale ke pAsa se khulatI thii| pratidina mallikumArI apane bhojana kA eka kaura usa putalI ke gale meM DAla detI thii| __udhara alaga-alaga sUtroM se chahoM mitra rAjAoM ke pAsa mallikumArI ke rUpa kI khyAti phuNcii| anuraktamanA chahoM rAjAoM ne dUta bhejakara kumbha rAjA se mallikumArI ke lie yAcanA kii| rAjA kumbha ke manA kara dene para chahoM rAjA senAeM lekara mithilA kI ora cala pdd'e|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mallinAtha / 121 mahArAja kumbha chahoM rAjAoM ko sasainya mithilA ke samIpa AyA sunakara cintita ho uThe / eka sAtha chahoM se yuddha karane meM ve svayaM ko asamartha pA rahe the| tabhI rAjakumArI malli caraNa vandana ke lie pitA ke pAsa upasthita huI / usane cintita pitA se nivedana kiyA- bekAra yuddha kI kyoM soca rahe haiM ? maiM isa samasyA ko hala kara lUMgI, Apa nizcita raheM / rAjA se AjJA pAkara rAjakumArI malli ne chahoM rAjAoM ke pAsa alaga-alaga dUta bheje aura azoka vATikA meM milane kA prastAva rkhaa| sabhI rAjAoM ne milanA svIkAra kara liyA / saba yahI jAnate the ki mujhe hI bulAyA gayA hai| nizcita samaya para chahoM rAjAoM ne alaga-alaga dvAroM se alaga-alaga prakoSThoM meM praveza kiyA / praveza karane vAle chaha rAjAoM ke nAma the I pratibuddha candrachAga rukmI zaMkha adInazatru 1. sAketapurI ke rAjA 2. campA ke rAjA WA CE 3. kuNAlA ke rAjA 4. vArANasI ke rAjA 5. hastinApura ke rAjA
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122/tIrthaMkara caritra 6. kapilapura ke rAjA jitazatru mitra rAjA azoka vATikA ke mohanaghara meM pahuMce to vahAM susajjita putalI ko mallikumArI samajhakara nihArane lge| rUpa meM unmatta hokara ve use dekha hI rahe the ki mallikumArI ne vahAM Akara putalI ke Upara kA Dhakkana utAra diyaa| Dhakkana ke alaga hote hI bhItara se sar3e hue anna kI durgandha cAroM ora phaila gii| durgandha ke phailate hI rAjA loga nAma-bhauM sikor3ate hue idhara-udhara jhAMkane lge| avasara dekhakara rAjakumArI malli ne kahA- 'rAjAoM ! pratidina eka kaura anna DAlane se hI putalI meM itanI sar3Andha paidA ho gaI hai, to yaha zarIra to mAtra anna kA putalA hai| hAr3a-mAMsa va mala-mUtra ke atirikta isameM hai hI kyA ? phira isa para Asakti kaisI ? Apa loga Asakti chor3iye aura pavitra maitrI sambandhoM ko yAda kiijiye| Aja se tIsare janma meM hama abhinna mitra the| merA nAma mahAbala thaa| Apa logoM ke nAma amuka-amuka the| Aie, isa bAra prabala sAdhanA karake hama sAtoM zAzvata sthAna ko prApta kareM, jahAM se hamArA alagAva kabhI ho hI nhiiN|' mallikumArI ke isa preraka udbodhana va pichale janma kI bAtoM se rAjAoM ko jAti smaraNa jJAna ho gyaa| unhoMne apane pichale sambandhoM ko svayaM dekha liyaa| tatkAla sabhI virakta hokara bole- 'bhagavatI ! kSamA kareM, hamase anajAne meM galatI huI hai| aba hama virakta haiM AjJA dIjiye, Apake sAtha sAdhanA karake bandhana-mAtra ko kSaya kara ddaaleN| dIkSA rAjakumArI malli kI svIkRti pAkara chahoM rAjA apanI-apanI rAjadhAnI meM Akara cAritra lene kI taiyArI meM juTa gye| udhara rAjakumArI malli ne bhI dIkSA lene kI ghoSaNA kii| varSIdAna dene ke bAda nirdhArita tithi migasara zuklA igyArasa ke dina tIna sau striyoM tathA tIna sau puruSoM ke sAtha malli bhagavatI ne dIkSA grahaNa kii| kaI dIkSA tithi poSa zuklA 11 mAnate haiN| dIkSA ke dina telA thaa| dUsare dina mithilA ke rAjA vizvasena ke yahAM pAraNA kiyaa| dIkSA lete hI ve manaH paryava jJAnI bana gii| manaH paryava jJAna hote hI bhagavatI malli kAyotsarga yukta dhyAna meM tanmaya banIM tathA usI dina ke tIsare prahara meM kSapaka zreNI lekara unhoMne sarvajJatA prApta kii| isa avasarpiNI meM sabase kama chadmastha avasthA meM cAritra kI paryAya pAlane vAlI tIrthaMkara ve hI thiiN| dIkSA ke dina sarvajJatA sirpha unako hI prApta huI thii| devendroM ne utsava ke bAda samavasaraNa kI racanA kii| bhagavatI malli ne prathama pravacana diyaa| pravacana ke anaMtara hI tIrtha kI sthApanA ho gii| aneka vyaktiyoM ne niketa va aniketa dharma kI sAdhanA svIkAra kii|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mallinAtha/123 / 28 / nirvANa sudIrghakAla taka saMgha kI prabhAvanA kara anta meM pAMca sau AryikAoM tathA pAMca sau bhavyAtmA muniyoM ke sAtha eka mAsa ke AjIvana anazana meM avaziSTa karma prakRtiyoM ko kSaya kara unhoMne siddhatva ko prApta kiyaa| digambara mAnyatA meM mallinAtha ko puruSa mAnA gayA hai, kyoMki unakI mAnyatA ke anusAra strI ko sAdhutva tathA kI mokSa prApti nahIM hotii| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 2200 0 manaH paryavajJAnI 1750 0 avadhijJAnI 2200 0 vaikriya labdhidhArI 2900 0 caturdaza pUrvI 668 0 carcAvAdI 1400 0 sAdhu 40,000 0 sAdhvI 55,000 0 zrAvaka 1,83,000 0 zrAvikA 3,70,000 eka jhalaka0 mAtA prabhAvatI 0 pitA / / / / / / / / / / / / kuMbha 0 nagarI mithilA / / / ikSvAku kAzyapa kuMbha / 0 vaMza 0 gotra 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI 0 yakSa 0 yakSiNI 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla / / / nIla 25 dhanuSya kubera dharaNapriyA 100 varSa / / nahIM / 1 prahara
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124/tIrthaMkara caritra 0 kula dIkSA paryAya - 54,900 varSa 0 AyuSya 55 hajAra varSa paMca kalyANakatithi sthAna nakSatra 0 cyavana __ - phAlguna zuklA 4 vaijayanta azvinI 0 janma migasara zuklA 11 mithilA azvinI 0 dIkSA migasara zuklA 11 mithilA azvinI 0 kevalajJAna - migasara zuklA 11 mithilA azvinI 0 nirvANa - phAlguna zuklA 12 sammeda zikhara bharaNI
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ lee (20) bhagavAn zrI munisuvrata Pears tIrthaMkara gotra kA baMdha bhagavAn munisuvrata ke jIva ne pazcima mahAvideha meM bharata vijaya kI campA nagarI ke nareza surazreSTha ke janma meM utkRSTa koTi kI sAdhanA kI thii| prApta sattA ko ThukarA kara unhoMne muni-vrata ko grahaNa kiyaa| vibhinna anuSThAnoM se Arhat dharma kI prabhAvanA kI / mahAn karma-nirjarA kara unhoMne tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyA tathA paNDita maraNa pAkara prANata svarga meM mahardhika deva bne| janma atulanIya svargIya sukhoM ko bhogakara bhava samApti ke bAda bharata kSetra kI rAjagRha nagarI ke rAjA sumitra ke rAjaprAsAda meM ve mahArAnI prabhAvatI kI kokha meM avatarita hue| bAlaka kI mahAnatA svapnoM se jJAta ho cukI thii| aise bAlaka ke garbha meM Ane se sabhI prasanna the| garbhakAla pUrA hone para jyeSTha kRSNA aSTamI (kaI navamI bhI mAnate haiM) ko madhyarAtri meM binA kisI pIr3A ke putra kA prasava huaa| chappana digkumAriyoM ne janmotsava kI vyavasthA kii| causaTha iMdra va aneka devatA ikaTThe hue| bAda meM rAjA sumitra ne apAra AlhAda se putra kA janma-mahotsava kiyaa| nAma ke dina samAgata sammAnita nAgarika va pArivArika bujurgoM se rAjA ne kahA- 'bAlaka ke garbhakAla meM mAtA kA mana vrata pAlana meM bar3A sajaga rahatA thaa| kabhI kisI vrata meM truTi nahIM Ane dI ataH bAlaka kA nAma munisuvrata rakhA jaae|' bAlaka munisuvrata kalpavRkSa kI bhAMti nirvighna bar3hate rhe| bAlyakAla ke bAda jaba tAruNya meM praveza kiyA, taba rAjA sumitra ne suyogya va samavayaska rAjakanyAoM ke sAtha kuMvara kA pANigrahaNa karavAyA tathA kucha varSoM ke bAda unheM rAjya sauMpa kara svayaM nivRtta ho gye| rAjA munisuvrata ne rAjya kA saMcAlana uttama rIti se kiyaa| logoM ko maryAdAniSTha banAkara aneka samasyAoM ko samApta kara diyaa| rAjyakAla meM loga svataH vyavasthA kA pAlana karate the| avyavasthA pUrNataH sabhApa ho gii|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126/tIrthaMkara caritra dIkSA __ gRhasthopabhogya karmoM ke kSaya hone se unhoMne apane uttarAdhikArI ko rAjya dekara varSIdAna diyaa| phAlguna zuklA 12 (anya matAnusAra phAlguna kRSNA 8) ke dina eka hajAra virakta bhavyAtmAoM ke sAtha saMyama grahaNa kiyaa| unake dIkSA samAroha para manuSyoM ke sAtha devoM kI bhI apAra bhIr3a thii| sAr3he gyAraha mAsa taka unhoMne chadmastha avasthA meM cAritra kA pAlana kiyaa| vicarate-vicarate punaH rAjagRha ke udyAna meM pdhaare| vahIM para campaka vRkSa ke nIce unhoMne dhyAna meM sarvajJatA prApta kii| deva nirmita samavasaraNa meM prathama pravacana kiyaa| tIrtha sthApanA ke sAtha bar3I saMkhyA meM sAdhu, sAdhvI, zrAvaka tathA zrAvikAeM ho gii| samagra janapada meM dharma kI lahara daur3a gii| nirvANa __ nirvANa velA ko nikaTa dekhakara bhagavAn ne eka hajAra carama zarIra vyaktiyoM ke sAtha eka mAsa kA antima anazana kiyaa| sammeda-zikhara para bhava vipAkI karmoM ko kSaya karake unhoMne nirvANa ko prApta kiyaa| causaTha iMdroM ne milakara bhagavAn ke zarIra kI niharaNa kriyA kii| AThaveM baladeva rAma va vAsudeva lakSmaNa bhagavAn muni suvrata ke zAsanakAla meM hue| inakA vistRta varNana paumacariyaM evaM padma purANa meM upalabdha hai| rAma kA apara nAma padma bhI thaa| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 1800 0 manaH paryavajJAnI 1500 0 avadhijJAnI 1800 0 vaikriya labdhidhArI 2000 0 caturdaza pUrvI 500 0 carcAvAdI 1200 0 sAdhu 30,000 0 sAdhvI 50,000 0 zrAvaka 1,72,000 0 zrAvikA 3,50,000 18
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI munisuvrata/127 0 nagarI eka jhalaka0 mAtA padmAvatI 0 pitA sumitra rAjagRha vaMza harivaMza 0 gotra gautama 0 cinha kUrma (kachuA) 0 varNa zyAma 0 zarIra kI UMcAI 20 dhanuSya 0 yakSa varUNa 0 yakSiNI naradattA 0 kumAra kAla 7500 varSa 0 rAjya kAla 15 hajAra varSa 0 chadmastha kAla 11.5 mAsa 0 kula dIkSA paryAya 7500 varSa 0 AyuSya 30 hajAra varSa paMca kalyANakatithi sthAna nakSatra 0 cyavana sAvana zuklA 15 prANata zravaNa 0 janma jyeSTha kRSNA 8 rAjagRha zravaNa 0 dIkSA phAlguna zuklA 12 rAjagRha zravaNa 0 kevalajJAna - phAlguna kRSNA 12 rAjagRha zravaNa 0 nirvANa jyeSTha kRSNA 9 sammeda zikhara zravaNa
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ (21) lee elor bhagavAn zrI naminAtha tIrthakara gotra kA baMdha jaMbU dvIpa ke pazcima mahAvideha meM bharata vijaya kI kauzaMbI nagarI ke rAjA siddhArtha ne apane rAjya kI uttama vyavasthA kara rakhI thii| pArasparika vigraha samApta prAyaH thaa| rAjya meM kisI bhI vastu kA abhAva nahIM thaa| hara vyakti apane-apane sthAna para saMtuSTa the| ekadA saMsAra kI nazvaratA para ciMtana karate-karate ve virakta ho sAdhutva-grahaNa ke lie udyata bane / usI dina unhoMne sunA ki nagara ke udyAna meM naMdana muni padhAre haiN| rAjA ne muni ke darzana kie| rAjya-saMcAlana kI vyavasthA karake svayaM muni-caraNoM meM dIkSita ho ge| siddhArtha muni vividha tapasyA va pAraNe meM abhigraha karate hue rugNa sAdhuoM kI vaiyAvRttya vizeSa rUpa se kiyA karate the| ve dharmasaMgha ke AlaMbana bana gaye the| saMcita karmoM kI mahAn nirjarA karake unhoMne tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyaa| anta meM anazanapUrvaka prANa chor3a kara anuttara svarga loka ke aparAjita mahAvimAna meM mahardhika deva bne| janma devaloka kA AyuSya bhoga kara mithilA nagarI ke rAjA vijaya ke rAjaprAsAda meM Aye, mahArAnI vaprA kI uttama kukSi meM avatarita hue| mahArAnI vaprA ne devAdhideva ke garbhAgamana ke sUcaka caudaha mahAsvapna dekhe| spapnapAThakoM se sabako patA laga gayA ki garbhagata bAlaka triloka pUjya hai, sabake lie AnandakArI hai| samucita AhAra-vihAra se garbha kA pAlana hone lgaa| ___ garbhakAla pUrNa hone para sAvana kRSNA aSTamI kI madhya rAtri meM prabhu kA pAvana prasava huaa| prabhu ke janma ke samaya sarvatra ullAsa thaa| devendroM ne utsava kiyaa| rAjA vijaya ne atyadhika utsAha se putra kA pUre rAjya meM janmotsava mnaayaa| rAjya kA hara nAgarika sahaja ullAsa se ullasita thaa| . nAma ke dina vizAla janasamUha ke bIca rAjA vijaya ne kahA- 'hamArA janapada
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI naminAtha/129 abhI jitanA niSkaMTaka dIkha rahA hai, Aja se nau mahIne pahale yaha itanA hI vipattigrasta thaa| Apa saba jAnate haiM, jina zatruoM se hamArA nagara ghira gayA thA, ve asAdhAraNa the| hamArA sainya bala unake mukAbale kucha nahIM thaa| maiM ciMtita thA ki janapada kI rakSA kaise ho pAyegI ? maiM kucha samajha nahIM pA rahA thaa| usa samaya mahArAnI vaprA ne mahala ke Upara jAkara saumya dRSTi se zatru senA kI ora dekhA to dekhane ke anaMtara hI zatru nareza kA mana sahasA parivartita ho gyaa| unhoMne apanI bar3hatI huI vijaya-vAhinI ko vahIM rokA aura yuddha-baMda kI ghoSaNA kara dii| maitrI-saMdhi bhI vijetA kI bhAMti nahIM, jaisA hama cAhate the usI rUpa meM kii| Aja ve mithilA ke parama mitra haiM aura mujhe to apane cAcA kI bhAMti sammAna dete haiN| yaha sArA prabhAva isa garbhagata bAlaka kA hI thA, anyathA hamArI to hAra nizcita thii| isake prabhAva se ve bhI maitrI bhAvanA vAle bana gaye, ataH bAlaka kA nAma namikumAra rakhA jaae| sabhI logoM ne bAlaka ko usI nAma se pukaaraa| vivAha aura rAjya bAla sakhAoM ke sAtha kalpavRkSa kI bhAMti bar3hate hue bhagavAn namikumAra ne jaba tAruNya meM praveza kiyA to rAjA vijaya ne Arya janapada kI aneka samavayaska rAjakanyAoM ke sAtha unakA pANigrahaNa karavA diyaa| pUrvasaMcita anivArya bhogyazIla karmoM ko bhogate hue ve bhautika sukhoM kA upabhoga karane lge| ___ samayAntara se Agrahayukta rAjya sauMpakara rAjA vijaya nivRtta ho svayaM dIkSita ho ge| nami ne rAjA banakara rAjakIya vyavasthA ko Adarza banA diyaa| unake zAsanakAla meM hara vyakti svayaM kI suvidhA se pahale rAjya kI suvidhA va vyavasthA kA pUrA dhyAna rakhatA thaa| dIkSA gRhastha sambandhI bhogAvalI kI parisamApti para ekadA nami rAjA ghUmane ke lie upavana meM ge| vahAM unake pAsa do deva aae| samrAT nami ne unase Ane kA kAraNa pUchA to devoM ne kahA- 'jaMbUdvIpa ke videhakSetra meM susImA nagarI meM aparAjita nAmaka muni abhI-abhI tIrthaMkara bane haiM jaba unase pUchA gayA ki aba tIrthaMkara kauna hoMge to unhoMne ApakA nAma batalAyA ataH hama Apake pAsa Aye haiN|' yaha sunakara samrATa nami apane uttarAdhikArI ko rAjya sauMpa kara virakta bana gaye / dIkSA se pUrva paramparA ke anusAra unhoMne varSIdAna diyaa| nizcita tithi ASAr3ha kRSNA navamI ke dina eka hajAra bhavyAtmA vyaktiyoM ke sAtha ve sahasrAmra udyAna meM aae| paMca muSTi loca kiyA / deva samUha aura mAnavamedinI ke bIca bhagavAn nami ne sarva sAvadya yogoM kA pratyAkhyAna kiyaa| prabhu ke usa dina bele kA tapa thaa| dUsare dina vIrapura ke rAjA datta ke yahAM unhoMne paramAnna se pAraNA kiyaa| devoM ne prathama dAna kI vizeSa mahimA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130/tIrthaMkara caritra gaaii| kevala jJAna prabhu kI chadmastha caryA sirpha nau mAsa kI thii| sAdhanA kI pracaNDa agni meM unake kRtakarma svAhA ho gye| vicarate-vicarate bhagavAn nami punaH dIkSA sthala sahasrAmra udyAna meM padhAre / vorasalI nAmaka vRkSa ke nIce utkRSTa dhyAna mudrA meM unhoMne kSapaka zreNI lI tathA ghAtika karmoM ko kSaya kara kaivalya prApta kiyaa| devoM ne kevala mahotsava ke sAtha samavasaraNa kI racanA kii| janmabhUmi va Asa-pAsa ke hajAroM loga bhagavAn kA upadeza sunane ke lie udyAna kI ora umar3a par3e / bhagavAn ne prathama pravacana meM AgAra va aNagAra dharma kI paribhASA btlaaii| bhagavAn kI vANI se prabhAvita hokara aneka vyakti ghara chor3akara aNagAra bana gaye tathA aneka vyaktiyoM ne gRhastha dharma kI upAsanA svIkAra kii| nirvANa sudIrghakAla taka dharmasaMgha kI prabhAvanA karate hue bhagavAn naminAtha Arya janapada meM atizayayukta vicarate rahe / anta meM sammeda zikhara para eka hajAra carama zarIrI muniyoM ke sAtha unhoMne anazana kiyaa| vaizAkha kRSNA dazamI ke dina zukla dhyAna ke caturtha caraNa meM pahuMca kara cAra aghAtI karmoM ko kSaya karake nirvANa ko prApta kiyaa| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 1600 0 manaH paryavajJAnI 1250 0 avadhijJAnI 1600 0 vaikriya labdhidhArI 5000 0 caturdaza pUrvI 450 0 carcAvAdI 1000 0 sAdhu 20,000 0 sAdhvI 41,000 0 zrAvaka 1,70,000 0 zrAvikA 3,48,000 eka jhalaka0 mAtA vaprA 0 pitA vijaya 17
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI naminAtha/131 0 nagarI mithilA 0 vaMza ikSvAku 0 gotra kAzyapa 0 cinha nIlotpala (nIlakamala) 0 varNa suvarNa 0 zarIra kI UMcAI 15 dhanuSya 0 yakSa bhRkuTi 0 yakSiNI gAMdhArI 0 kumAra kAla 2500 varSa 0 rAjya kAla 5000 varSa 0 chadmastha kAla 9 mAsa 0 kula dIkSA paryAya 2500 varSa 0 AyuSya 10 hajAra varSa paMca kalyANakatithi sthAna n 0 cyavana Asoja zuklA 15 aparAjita azvinI 0 janma sAvana kRSNA 8 mithilA azvinI 0 dIkSA ASAr3ha kRSNA 9 mithilA azvinI 0 kevalajJAna - migasara zuklA 11 mithilA azvinI 0 nirvANa baizAkha kRSNA 10 sammeda zikhara azvinI
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ (22) | bhagavAn zrI ariSTanemi caubIsa tIrthaMkaroM meM ikkIsa tIrthaMkara prAg aitihAsika kAla meM hue / teIsaveM pArzva va caubIsaveM mahAvIra aitihAsika mahApuruSa haiN| bAisaveM tIrthaMkara ariSTanemi ko pahale prAg aitihAsika mahApuruSa mAnA jAtA thA / Aja kaI vidvAnoM ke abhimata meM ve aitihAsika haiN| saMdarbho va ullekhoM se aba yaha nizcita rUpa se pramANita haiM ki bhagavAn ariSTanemi aitihAsika mahApuruSa the| unake nau bhavoM kA varNana upalabdha hotA haiN| pahalA va dUsarA bhava jaMbU dvIpa ke bharata kSetra meM acalapura nAma ke nagara meM rAjA vikramadhana rAjya karate the| unakI paTarAnI dhAriNI thii| paTarAnI ne zubha svapna ke sAtha garbha dhAraNa kiyaa| putra janmane para usakA nAma diyA gayA dhanakumAra / yuvA hone para dhana kumAra kA vivAha kusumapura nareza siMha kI putrI rAjakumArI dhanavatI ke sAtha huaa| __eka dina donoM jala krIr3A ke lie ge| vahAM eka muni ko rUgNa paayaa| unhoMne muni kI sevA kii| muni ke nagara padhArane para nirdoSa AhAra, pAnI, davA Adi se khUba sevA-bhakti kii| muni ke upadeza se unhoMne samyaktva sahita zrAvaka ke vrata dhAraNa kie| vikramadhana ne dhana kumAra ko rAjA banAyA aura dIkSita ho ge| mahArAja dhana va mahArAnI dhanavatI ne apane putra jayaMta ko rAjya kA bhAra sauMpakara dIkSA lii| aMta meM samAdhi maraNa prApta kara saudharma (pahale) devaloka meM donoM mahardhika deva bne| tIsarA va cauthA bhava ___ bharata kSetra meM vaitADhya parvata kI uttara zreNiyoM meM sUrateja nagara thaa| vahAM vidyAdhara sUra rAjA thaa| usakI vidyunmatI rAnI thii| dhana kumAra kA jIva saudharma devaloka se cyava kara vidyunmatI ke garbha meM AyA / garbhakAla samApta hone para putra kA janma huaa| usakA nAma diyA gayA citrgti| vaitADhya parvata kI dakSiNa zreNI meM ziva maMdira nagara meM anaMta siMha rAjA thaa| usakI rAnI zaziprabhA thii| dhanavatI kA jIva usakI putrI ratnavatI ke rUpa meM jnmaa|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ariSTanemi/133 kAlAMtara meM usakA vivAha citragati ke sAtha ho gyaa| aMta meM citragati ne apane putra puraMdara ko rAjA banAkara apanI patnI ratnavatI, anuja manogati tathA capalagati ke sAtha muni damadhara ke pAsa dIkSA lii| cira kAla taka dhyAna sAdhanA karate hue muni citragati cauthe mAhendra devaloka meM maharddhika deva bne| unake donoM bhAI va patnI ratnavatI bhI usI devaloka meM deva bane / pA~cavAM va chaThA bhava pUrva mahAvideha kI padma vijaya ke siMhapura nagara kA rAjA harinaMdI thaa| usakI rAnI priyadarzanA thii| citragati kA jIva devAyu bhogakara priyadarzanA ke putra rUpa meM janmA / nAma diyA gayA aparAjita / janAnaMdapura ke rAjA jitazatru the| unakI rAnI dhAriNI thii| ratnavatI kA jIva dhAriNI kI putrI ke rUpa meM janmA / nAma prItimatI rakhA gyaa| mahArAja jitazatru ne putrI ke yuvA hone para svayaMvara paddhati se usakA vivAha karane kA nizcaya kiyaa| dUra-dUra ke rAje-mahArAje, rAjakumAra AmaMtrita kie gae / svayaMvara maMDapa meM rAjakumAra aparAjita bhI aayaa| prItimatI ne usake gale meM varamAlA DAla dii| kucha dina zvasuragRha rahakara vaha apanI patnI ke sAtha siMhapura A gyaa| mAtA-pitA bar3e prasanna hue| manogati va capalagati ke jIva bhI mAhendra devaloka se cyavakara aparAjita ke sUra aura soma nAma se anuja bane / aparAjita ne rAjA banane ke bAda rAjya kA kuzalatA se saMcAlana kiyaa| apane putra padmanAbha ko rAjya dekara apanI patnI va baMdhu dvaya ke sAtha dIkSA lii| aMta meM samAdhi mRtyu prApta kara cAroM gyArahaveM AraNa devaloka meM deva bne| sAtavAM va AThavAM bhava bharata kSetra ke hastinApura meM zrISeNa rAjA rAjya karate the| unakI rAnI kA nAma zrImatI thaa| aparAjita kA jIva cyavakara rAnI ke udara meM AyA / nAma rakhA gayA shNkh| udhara prItimatI kA jIva aMga deza kI caMpA nagarI ke rAjA jitAni ke rAjamahala meM putrI rUpa meM jnmaa| usakA nAma yazomatI rakhA gyaa| pUrva janma ke baMdhu sUra aura soma bhI yazodhara va guNadhara nAma se zrISeNa ke putra bne| ekadA sImAvartI logoM ne Akara pukArA ki mahArAja ! hama luTe gaye / pallipati samaraketu ko zatru kA sahayoga hai, vaha hama sabako lUTa rahA hai, mAra rahA hai |ydi turanta dhyAna nahIM diyA gayA to rAjya tahasa-nahasa ho jaaegaa|' sunakara rAjA kruddha ho utthaa| tatkAla senA ko Adeza diyA aura svayaM bhI yuddha ke lie taiyAra hone lge| rAjakumAra zaMkha ko jaba jJAta huA to AgrahapUrvaka pitA ke sthAna para ve svayaM cala pdd'e| sImAvartI kSetra meM bhayaMkara yuddha huaa| samaraketu ke aneka sAthI
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 / tIrthaMkara caritra mAre gye| kucha jAna bacAkara bhAga gye| samaraketu svayaM rAjakumAra zaMkha ke sainikoM se ghira gayA thA / zastra bala samApta hone para bAdhya hokara use samarpaNa karanA pdd'aa| lUTa kA mAla bhI sArA usake hAtha laga gyaa| rAjakumAra zaMkha ne usa sampatti ko sImAvartI logoM ko punaH lauTA dI / pallipati samaraketu ko pakar3a kara vijayI rAjakumAra vApisa hastinApura A rahe the, sahasA unheM jaMgala meM vidyAdhara maNizekhara milA / rAjakumAra ko dekhate hI maNizekhara bhAgane kI koziza karane lgaa| avasara dekhakara rotI huI yazomatI ne rAjakumAra ko apane apaharaNa kI dAruNa ghaTanA sunAI tathA maNizekhara se bacAne kI prArthanA kii| maNizekhara balapUrvaka usakI icchA ke viparIta zAdI karanA cAhatA thA / rAjakumAra zaMkha ne maNizekhara ko samajhAyA aura na mAnane para yuddha prAraMbha kara diyA / maNizekhara yuddha meM parAjita hokara bhAga gyaa| rAjakumArI yazomatI rAjakumAra zaMkha ke adbhuta zaurya se atyadhika prabhAvita huii| itane meM usake pitA jitAri bhI usakI khoja karate-karate vahAM pahuMca gye| sArI bAta sunakara ve atyadhika prasanna hue tathA kanyA kI icchA dekhakara rAjakumAra zaMkha ke sAtha jaMgala meM hI unakA vivAha kara diyA / rAjA zrISeNa ko vijaya ke sAtha putra Agamana kI sUcanA milI / ve prasanna hokara putra ke sAmane Aye tathA vijayollAsa ke sAtha nagara meM praveza karavAyA / putra ke zaurya kI mahimA sunakara rAjA atyadhika prasanna hue / yogya dekhakara usI meM putra kA rAjyAbhiSeka kiyA aura svayaM aNagAra banakara utkRSTa sAdhanA lge| kucha varSoM meM unhoMne kevala jJAna prApta kara liyA / utsava rAjA zaMkha kuzalatA se rAjya calAte rhe| eka bAra zahara se dUra jaMgala meM bane udyAna meM ve sapatnIka krIr3A karane gaye / aneka mitra va anucara bhI unake sAtha meM the| vahIM bhojana taiyAra huaa| zaMkha baiThe hue Amoda-pramoda kI bAteM kara rahe the| itane meM pyAsa se vyAkula eka muni Ae / zaMkha ne muni ko dekhate hI khar3e hokara vaMdanA kii| rAnI yazomatI bhI muni ko dekhakara bhAvavibhora ho gii| muni ne pAnI ke lie hAtha se saMketa kiyA / rAjA-rAnI samajha to gaye ki muni ko gaharI pyAsa hai, kintu acitta pAnI kahAM se aaye| tabhI rAnI yazomatI ko yAda AyA rAyate meM DAlane ke lie dAkheM (kizamiza ) bhigoI gaI thI, usakA pAnI acitta hai agara girAyA nahIM hogA to kAma A jAegA / tatkAla vaha rasoI kI tarapha gaI, dekhA to Tokane meM pAnI par3A thaa| muni ko nivedana kiyA / zuddha jAnakara muni baharane lage / rAja zaMkha va rAnI yazomatI ne bartana ke donoM ora ke kar3e pakar3a kara sAtha meM hI muni ko jala bhraayaa| jaMgala meM aisA yoga milane se rAjA-rAnI donoM harSa
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI ariSTanemi/135 vibhora ho rahe the| una bar3hate pariNAmoM meM rAjA ne tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyaa| rAnI ne svayaM ko ekAbhavatArI (eka bhava ke anantara mokSa jAne vAlI) banA liyaa| agale janma meM mahAsatI rAjImatI ke rUpa meM yazomatI ne janma liyA thaa| eka bAra zrISeNa kevalI hastinApura pdhaare| mahArAja zaMkha apane anujadvaya mahArAnI yazomatI va pUre rAjaparivAra ke sAtha darzana karane ge| pravacana sunaa| pravacana ke anantara zaMkha ne pUchA- "bhagavan ! merA yazomatI para itanA adhika sneha kyoM hai?" zrISeNa kevalI ne kahA- "jaba tU dhanakumAra thA taba yaha terI dhanavatI patnI thii| saudharma devaloka meM yaha terI mitra huii| citragati ke bhava meM yaha terI ratnavatI ke rUpa meM patnI huI |maahendr devaloka meM sAthI mitra huii| aparAjita ke bhava meM yaha phira terI prItimatI nAma se patnI bnii| AraNa devaloka meM yaha terI mitra bnii| isa bhava meM bhI yaha terI patnI hai| isa taraha yazomatI ke sAtha terA sAta bhavoM kA saMbaMdha hai| AgAmI bhava meM tuma donoM anuttara vimAna meM deva bnoge| vahAM se Ayu pUrNa kara tU bharata kSetra meM ariSTanemi nAma se bAisavAM tIrthaMkara bnegaa| yazomatI kA nAma rAjImatI hogaa| tumase hI vivAha nizcita hogA para yaha avivAhita avasthA meM hI dIkSita banegI aura mokSa meM jaaegii|' ___ apane pUrva bhava ke vRttAMta ko sunakara zaMkha ko vairAgya utpanna ho gyaa| apane do bhAiyoM, patnI evaM kaI mitra rAjAoM ke sAtha usane dIkSA svIkAra kii| aMta meM samAdhi mRtyu prApta kara cauthe anuttara-aparAjita devaloka meM deva bane / janma sudIrgha devAyu ko bhogakara zaurIpura nagara ke samrAT samudra vijaya ke rAjaprAsAda meM aaye| svanAma dhanyA zivA rAnI kI kukSi meM avatarita hue| mahArAnI zivA ne caudaha mahAsvapna dekhe / svapnapAThakoM ne kAlagaNanA va svapna-zAstra ke AdhAra para tIrthaMkara hone kI bhaviSyavANI kii| sarvatra harSa chA gyaa| garbhakAla pUrA hone para sAvana zuklA paMcamI kI madhya rAtri kI zubha velA meM bhagavAn kA janma huaa| devendroM ne utsava kiyaa| mahArAnI zivA putra-prApti se svayaM ko kRtakRtya mAna rahI thii| rAjA samudravijaya ne apane dasa bhAiyoM ke sAtha putra kA apUrva janmotsava kiyaa| sabake hRdaya meM ullAsa va umaMga thaa| ___ nAma ke dina mahArAnI zivA zyAma kAMti vAle navajAta zizu ko lekara Ayojana meM aaii| logoM ne bAlaka ko dekhA, AzIrvAda diyaa| nAma kI carcA meM rAjA samudravijaya ne kahA- 'bAlaka ke garbha meM Ane ke bAda rAjya saba prakAra ke ariSTa se bacA rahA hai| isakI mAtA ko ariSTa ratnamaya cakra (nemi) kA svapna AyA thA, ataH bAlaka kA nAma ariSTanemi hI rakhA jaae|' upasthita janasamUha ne unheM isI nAma se pukArA /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136/tIrthaMkara caritra harivaMza kI utpatti ___ ariSTanemi ke pitA mahArAja samudravijaya harivaMzIya pratApI rAjA the| harivaMza kI utpatti bhI vicitra sthitiyoM meM huii| dasaveM tIrthaMkara zItalanAtha ke zAsanakAla meM vatsa deza kI rAjadhAnI kauzAmbI nagarI meM sumuha nAma kA rAjA thaa| usI nagarI ke vIraka nAmaka yuvaka kI patnI vanamAlA para rAjA mohita ho gayA aura use pracchanna rUpa se apane pAsa rakha liyA aura kramazaH vanamAlA paramapriyA mahArAnI bana gii| udhara vIraka patnI ke viraha meM ardhavikSipta sA ho gayA aura kucha samaya bAda vaha bAla tapasvI ho gyaa| eka bAra rAjA sumuha vanamAlA ke sAtha vanavihAra ke liye gye| ghUmate samaya unakI dRSTi vIraka para pdd'ii| usakI dayanIya sthiti para rAjA ko apane kRtya para bar3A duHkha huA aura pazcAttApa karane lagA- maiMne yaha kAma bahuta galata kiyA hai| mere doSa se vIraka kI yaha sthiti banI hai| oha ? ise kitanA kaSTa ho rahA hai| vanamAlA ko bhI pazcAttApa huaa| ina sarala pariNAmoM meM donoM ke manuSya Ayu kA baMdha huaa| usI kSaNa una para bijalI girI aura unakA prANAnta ho gyaa| ve yaugalika bhUmi harivAsa meM yugala rUpa meM utpanna huye| vIraka ne pUre jIvana ajJAna tapa tpaa| Akhira vaha pahale saudharma devaloka meM kilviSI deva bnaa| usane jaba jJAna se yaha dekhA ki usakA zatru usakI priyA ke sAtha bhoga bhUmi meM sukha bhoga rahA hai to usake krodha kI sImA nahIM rhii| vaha socane lagA- isa duSTa ko yahIM mAra dUM / itanA pApa karake bhI yaha yahAM utpanna huA hai| inako mArane se koI prayojana siddha nahIM hogaa| acchA ho inheM aisI jagaha rakha dUM jahAM karma baMdha kA avakAza hai| isake liye inheM kisI rAjya kA, rAjA banAkara madya-mA~sa bhojI banA dUM aura viSaya bhoga meM phaMsA dUM jisase ye naraka meM duHkha bhogate rheN| caMpA nareza kA usa samaya nidhana huA hI thaa| usake saMtAna na hone se siMhAsana khAlI par3A thaa| rAjA banane ke lie cala rahI rassAkazI meM samaya aura laMbA ho gyaa| deva ne ise ThIka avasara samajha kara AkAzavANI kI- tumhArI rAjA banane kI jo samasyA hai use maiM sulajhAtA huuN| mai eka yugala prastuta karatA huuN| unakA rAjatilaka kara madya-mAMsa paroso aura inake liye bhoga vilAsa kI sAmagrI prastuta kro| inako rAjakIya kArya meM ulajhAyeM rkho| rAjya kI samRddhi bddh'egii|' deva ne donoM kI avagAhanA ko choTI kara sau dhanuSa kI kara dii| unake eka karor3a pUrva ke AyuSya ko ghaTAkara eka lAkha varSa kA kara diyaa| logoM ne milakara rAjatilaka kara diyaa| donoM pUre bhogAsakta rahe, pariNAmataH naraka ke mehamAna bane /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ariSTanemi/137 yaha eka vismayakArI ghaTanA ghaTita huI kyoMki yaugalikoM kA naraka gamana nahIM hotaa| usI harivAsa yugala se harivaMza kI utpatti huii| yaha samaya dasaveM tIrthaMkara zItalanAtha va gyArahaveM tIrthaMkara zreyAMsa nAtha ke madhya kA thA / harivaMza meM aneka zaktizAlI, pratApI aura dharmAtmA rAjA hue haiN| unameM pRthvIpati mahAgiri, himagiri, vasugiri, dakSa, mahendradatta, zaMkha, vasu Adi aneka nareza hue haiN| AkAza meM adhara siMhAsana para baiThane vAle jisa vasu kA varNana AtA hai ve ye hI vasu rAjA the| inake bAda dIrghabAhu, vajrabAhu Adi rAjAoM ke bAda subhAnu rAjA bne| inake putra yadu isa harivaMza ke mahAparAkramI va prabhAvazAlI rAjA hue| yadu ke vaMza meM saurI aura vIra nAma ke do bar3e zaktizAlI rAjA hue| rAjA saurI ne sauripura va vIra ne sauvIra nagara basAyA / nemi kA paitRka kula harivaMzIya mahArAja saurI se aMdhakavRSNi aura bhoga vRSNi- ye do parAkramI putra | aMdhakavRSNi ke samudra vijaya, akSobha, stimita, sAgara, himavAna, acala, dharaNa, pUraNa, abhicaMda aura vasudeva- ye dasa putra the, jo dazArha nAma se prasiddha hue / inameM bar3e samudra vijaya aura choTe vasudeva vizeSa prabhAvazAlI the| samudravijaya bar3e nyAyazIla udAra va prajAvatsala rAjA the| vasudeva ne apane parAkrama se deza-dezAntara meM khyAti arjita kii| ariSTanemi, rathanemi, satyanemi va dRr3hanemi samudra vijaya ke putra the| inakI mAtA kA nAma zivA thA / kRSNa va balarAma vasudeva ke putra the| inakI mAtAeM kramazaH devakI va rohiNI thI / ariSTanemi ke zrI kRSNa cacere bhAI the / bAlyakAla jaba ariSTanemi karIba cAra varSa ke hue, usa samaya yAdavoM ne eka bar3e saMkaTa ko pAra kiyaa| zrI kRSNa ne mathurA nareza kaMsa kA vadha kiyaa| isase usakI patnI jIvayazA ko kruddha hokara apane pitA prativAsudeva jarAsaMgha ke pAsa AI aura sArA ghaTanA krama sunaayaa| jarAsaMdha ne yadukula kA samUla nAza karane ke lie apane putra va senApati kAlakumAra ko sasainya bhejaa| kuladevI kI kRpA se yAdava sakuzala samudra kinAre pahuMca gaye / deva sahayoga se sarva suvidhA saMpanna dvArikA nagarI kA nirmANa kiyA aura usameM sabhI yAdava sukha pUrvaka rahane lge| kAla kumAra usa kuladevI kI mAyA se mArA gayA / jarAsaMgha ke yuddha meM yAdavoM ke sAtha dvArikA purI meM rahate hue balarAma aura kRSNa ne aneka rAjAoM ko vaza meM kara apanA rAjya vistAra kiyA / yAdavoM kI samRddhi aura aizvarya kI
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138/tIrthaMkara caritra yazogAthAeM dUra-dUra taka phaila gii| prativAsudeva jarAsaMdha ko jaba yaha jAnakArI milI ki yAdava to parama sukhamaya jIvana jI raheM hai to unheM bar3A krodha aayaa| jarAsaMdha ne yAdavoM ke sAtha yuddha karane kA nizcaya kiyA tAki kAlakumAra ko chala-prapaMca se mAre jAne kA badalA liyA jA sake aura putrI jIvayazA kI pratijJA pUrI ho ske| zrI kRSNa ne jaba kaMsa kA vadha kara usake atyAcAroM se mathurA ko mukti dilAI thI usa samaya vilApa karatI huI kaMsa patnI jIvayazA ne kahA thA'mai balarAma, kRSNa, dazoM dazArha sameta pUre yaduvaMza kA sarvanAza dekhakara hI zAMta bailUMgI, anyathA maiM agni praveza kara duuNgii|' zubha muhUrta meM yAdavoM kI caturaMgiNI senA raNakSetra kI aura prasthita huii| udhara jarAsaMdha kI senA bhI A ddttii| kucha vidyAdhara rAjA raNakSetra meM pahuMce aura mahArAja samudra vijaya se bole-hamAre para vasudevajI kA bar3A upakAra hai isalie hama Apake kRtajJa haiN| hamArI vidyAdhara zreNI ke aneka zaktizAlI rAjA jarAsaMdha ke mitra haiN| ve apanI-apanI senAoM ke sAtha A rahe haiN| Apa vasudeva ko hamArA senApati niyukta karake bhejeM jisase hama unheM vahIM ulajhAyeM rkhe| vasudeva jI udhara cale gye| jarAsaMdha va yAdavoM kI senA meM bhayaMkara yuddha chir3a gyaa| isameM bahuta bar3I saMkhyA meM yoddhA kheta rahe / jarAsaMdha ke putroM ko yAdava vIroM ne mAra ddaalaa| apane putroM ko marate dekha jarAsaMdha atyanta kupita huA aura vANa varSA karate hue yAdava senA ko mathane lgaa| yAdava senA hataprabha sI ho gii| ariSTanemi bhI yuddha bhUmi meM upasthita the| unake lie sarva zastrAstroM se susajjita ratha ko mAtali sArathi ke sAtha indra ne bhejaa| mukhya yAdava vIra ghire hue the| nemikumAra ne avasara dekha yuddha kI bAgaDora apane hAtha meM lii| kumAra ke Adeza se mAtali ne ratha bhISaNa vartula vAyu kI taraha ghumaayaa| pauraMdara zaMkha kA kumAra ne ghoSa kiyaa| zaMkha ke ninAda se zatru kAMpa uThe / yAdavoM meM naye utsAha kA saMcAra ho gyaa| vANoM kI jabardasta varSA karate hue unhoMne jarAsaMdha kI senA ko pIche dhakela diyaa| isa cAmatkArika vijaya se yAdava senA joza se bhara uThI aura usane bhayaMkara AkramaNa zurU kara diyaa| apane ratha ko manovega se zatru rAjAoM ke cAroM aura ghumAte hue jarAsaMdha kI senA ko avaruddha rkhaa| aMta meM zrI kRSNa ne sudarzana cakra se jarAsaMdha ko mArakara aitihAsika vijaya prApta kii| aura usI se ve nauveM vAsudeva va balarAma baladeva bne| aparimita bala eka bAra nemikumAra ghUmate-ghUmate vAsudeva kRSNa ke zastrAgAra meM jA phuNce| avalokana karate hue unhoMne vahAM pAMcajanya zaMkha ko dekhA / kautUhala vaza ve use
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ariSTanemi/139 uThAkara bajAne lage / zaMkha ke gaMbhIra ghoSa se pUrI dvArikA nagarI dahala utthii| aneka loga mUcchita ho gaye / vAsudeva kRSNa aura balabhadra bhI tatkAla zastrAgAra kI tarapha daudd'e| socane lage- yaha dUsarA vAsudeva kahAM se A gayA ? kyA hamArI sthiti samApta ho rahI hai? athavA hama aba vAsudeva nahIM rahe haiM? AyudhazAlA meM pahuMca kara unhoMne dekhA to pAyA ki nemikumAra vahAM ghUma rahe the| zastra-saMrakSaka se jJAta huA ki zaMkha nemikumAra ne bajAyA thaa| 11 TIMnni 4.utu.be mc. WinTINUE Sy vAsudeva kRSNa socane lage-'pAMcajanya zaMkha jise vAsudeva hI bajA sakatA hai, mere agraja balarAma jI bhI use nahIM bajA pAte, usa zaMkha ko itanI prakharatA se bajA denA to sacamuca adbhuta parAkrama kA kAma hai| kisI dina yadi nemi ke mana meM rAjya-prApti kI bhAvanA jAga gaI to maiM ise dabA nahIM sakU~gA / mujhe patA lagAnA cAhie ki vAstava meM zakti mujha meM adhika hai yA isameM ?' do-cAra dina bAda vAsudeva kRSNa ne ariSTanemi se kahA- 'hama malla-zAlA meM bAhu namana pratiyogitA kareM, dekheM kauna kisakI bhujA ko namAtA hai|' nemikumAra kI svIkRti pAkara donoM malla-zAlA meM gye| aneka yAdava pratiyogitA dekhane ekatra ho gye| pahale zrI kRSNa vAsudeva ne apanI pracaMDa dAhinI bhujA phailAkara
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140/tIrthaMkara caritra sAmane kara dii| nemikumAra ne sahaja muskAna ke sAtha bAyeM hAtha se hare vRkSa kI TahanI kI taraha use pakar3a kara binA kisI zrama ke jhukA dii| yaha dekha saba vismita ho utthe| __isake pazcAt zrI kRSNa ke AhvAna para nemikumAra ne apanI sudRr3ha bhujA sAmane kI / vAsudeva kRSNa ne pahale bAyeM hAtha se bhujA ko jhukAne kA prayatna kiyA, kintu asaphala rhe| phira dAyeM hAtha se prayatna kiyA, phira bhI vaha nahIM jhukI taba donoM hAthoM se pakar3a kara unhoMne jora lgaayaa| udhara nemikumAra ne bhujA ko kucha aura UMcA kara diyA to zrI kRSNa usa para jhUlane lge| cAroM ora nemikumAra ke bala kI prazaMsA hone lgii| kRSNa ne nemikumAra ko chAtI ke lagAkara kahA- 'aisA baliSTha merA anuja hai, phira mere rAjya para kauna aMgulI uThA sakatA hai ? mujhe garva hai apane bhAI para !' rukmiNI Adi kA nemi ke sAtha basaMtotsava zrIkRSNa ne apane aMtaHpura ke rakSakoM ko Adeza diyA ki kumAra ariSTanemi ko binA kisI roka-Toka ke Ane-jAne diyA jaaye| kumAra sahaja evaM nirvikAra bhAva se sarvatra vicaraNa karate / rukmiNI Adi rAniyAM unakA bar3A sammAna krtii| vAsudeva ne socA- 'nemikumAra kI zAdI kara ise dAmpatya jIvana meM sukhI dekha sakU tabhI merA rAjya va bhrAtR prema sahI artha meM sArthaka ho sakatA hai| kumAra nirvikAra hai| ise bhoga-mArga kI ora AkarSita karanA Avazyaka hai| zrIkRSNa ne yaha kArya rukmiNI, satyabhAmA Adi rAniyoM ko soNpaa| rAniyoM ne milakara eka dina nemi kumAra se kahA-'devara jI ! tumhAre sAtha jala krIr3A karane kI abhilASA hai, bhAbhiyoM kA mana to rakhanA hI hogaa| bhAbhiyoM ke Agraha ko nemikumAra TAla nahIM ske| sarovara meM bhAbhiyoM ke sAtha ve kAphI samaya taka khelate rahe / khela-khela meM rukmiNI Adi rAniyoM ne Agraha kiyA- 'tumheM vivAha karanA hogA | yAdava vaMza ke kula-maNi hokara kuMvAre phirate ho, sabako lajjA AtI hai| kulIna lar3ake samaya para vivAha kara lete haiM hameM bhI devarAnI cAhiye / bolo, svIkAra hai na hamArA prastAva ?' - nemikumAra muskarAte hue bhAbhiyoM ke Agraha ko suna rahe the / avasara dekhakara kRSNa bhI bole- 'anuja ! bhAbhiyoM kI manuhAra va hama agrajoM kA mana ThukarAnA nahIM hai caahie|' bhagavAn nemikumAra ne avadhijJAna se dekha liyA thA ki vivAha kI taiyArI hI merI dIkSA kA nimitta bnegii| phira inkAra kyoM karUM? manuhAra karate hue kRSNa mahArAja aura rAniyoM ne pUchA, "kyoM, taiyArI kareM ?" nemikumAra ne kahA- 'haaN'| vivAha kI svIkRti milate hI cAroM ora prasannatA chA gii| vAsudeva kRSNa aneka rAjakanyAoM ke bAre meM socane lge| mahArAnI satyabhAmA ne kahA- 'merI choTI bahina rAjImatI nemikumAra ke lie sarvathA upayukta hai|' zrI kRSNa ko yaha prastAva
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ariSTanemi/141 ucita lgaa| tatkAla ugrasena rAjA se putrI kI yAcanA kI gii| ugrasena ne kahA'merA saubhAgya hai, merI eka putrI pahale hI Apake mahala meM hai, aba dUsarI bhI vahAM nemikumAra kI jIvana saMginI banegI, para merI eka zarta hai ki mere yahAM Apako bArAta lekara AnA hogaa| maiM vahAM Akara apanI lar3akI nahIM duuNgaa|' zrI kRSNa ne yaha bAta mAna lii| kRSNa mahArAja zIghratA se vivAha kI taiyArI karane lge| unheM bhaya thA kahIM nemikumAra nakAra na jaae| isa bhaya se cAturmAsa meM hI zrAvaNa zuklA chaTha kI nizcita tithi para dhUmadhAma se nemikumAra ko susajjita ratha meM biThA kara samudravijaya Adi dasa dazArha, zrIkRSNa, balarAma, tathA dRr3hanemi, rathanemi Adi aneka yAdavakumAra hAthI, ghor3e tathA rathoM meM baiThakara ravAnA ho ge| ___ udhara ugrasena rAjA ne pUrI taiyArI kara rakhI thii| vibhinna pakavAnoM ke sAtha saiMkar3oM-hajAroM pazuoM ko bhI ekatrita kara rakhA thaa| nemikumAra kI bArAta una saMtrasta pazuoM ke bAr3oM ke bIca meM se gujarI / bhayabhIta pazuoM ko dekhakara nemikumAra ne sArathi se pUchA- 'ina pazuoM ko kyoM roka rakhA hai ?' sArathi ne namratA se nivedana kiyA-'rAjakumAra ! yaha saba Apake liye haiN| Apake sAtha Aye yAdavakumAroM ko inakA mAMsa parosA jaayegaa| ___nemikumAra kA hRdaya karuNA se bhara utthaa| ve socane lage- 'eka merA vivAha hogA aura hajAroM mUka pazuoM ke prANa lUTe jaayeNge| unakI mauta kA nimitta banUMgA maiM / nahIM, aisA kabhI nahIM ho sktaa| mujhe vivAha nahIM karanA hai| unhoMne sArathi se kahA- 'ratha ko vApisa dvArikA kI tarapha mor3a do| sArathi ne ratha ko mor3a diyaa| nemikumAra ne prasannamanA zarIra para se sAre AbhUSaNa utAra kara rathika ko de diye| nemikumAra kA ratha mur3ate hI, bArAta kI sArI vyavasthA lar3akhar3A gyii| kRSNa va balarAma Adi sabhI ne Akara punaH bAra-bAra samajhAyA / nemikumAra dRr3hatA se inkAra kara dvArikA A gae aura varSIdAna diyaa| abhiniSkramaNa yAtrA bhagavAn nemikumAra kI virakti se saba vismita the| parama sundarI rAjImatI jaisI yuvatI ko binA zAdI kiye hI chor3a denA prabala Atmabala kA kArya thaa| aneka yuvakoM ne bhI unakI virakti se svayaM virakta hokara tatkAla nemikumAra ke sAtha dIkSita hone kI ghoSaNA kara dii| nizcita tithi sAvana zuklA chaTha ko uttarakuru nAmaka zibikA meM baiThakara ujjayaMta (ravatagiri) parvata para sahasrAmra udyAna meM Aye / prabhu kI niSkramaNa yAtrA meM apAra mAnavamedinI aura causaTha iMdroM ke sAtha anaginata devANa sammilita hue| zobhA-yAtrA meM sanatkumArendra prabhu para chatra karate hue calane lge| zakrendra aura
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142/tIrthaMkara caritra IzAnendra samujjvala caMvara bIMjate hue zanaiH zanaiH kadama uThA rahe the| mAhendra hAtha meM khaDga, brahmedra darpaNa, lAMtakendra pUrNakalaza, zakrendra svastika lekara tathA sahasrArendra divya dhanuSya car3hAkara Age-Age bar3ha rahe the| prANatendra zrIvatsa tathA acyutendra naMdyAvarta dhAraNa kiye hue yAtrA ko maMgalamaya banA rahe the| zeSa camarAdi iMdra apane-apane AyudhoM se susajjita ho apanI-apanI paMkti kA netRtva kara rahe the| ___ sahasrAmra udyAna meM pahuMca kara azoka vRkSa ke nIce bhagavAn ne zeSa AbhUSaNa utAre aura paMca-muSTi loca kiyaa| vAsudeva zrIkRSNa ne avasthA meM bar3e hone ke kAraNa luMcitakeza nemikumAra ko AzIrvAda dete hue kahA-'he damIzvara ! Apa zIghrAtizIghra apane lakSya ko prApta kareM, dharma kA Aloka vizva meM phailaaeN|' nemikumAra ne eka hajAra virakta vyaktiyoM ke sAtha pravrajyA grahaNa kI / vAsudeva zrIkRSNa Adi saba unheM vaMdanA kara apane mahaloM meM lauTa Aye / dIkSA ke dina bhagavAn ke telA thaa| dUsare dina varadatta brAhmaNa ke yahAM paramAnna se unakA pAraNA huaa| devoM ne paMca dravya prakaTa kie| logoM ko sarvatra patA laga gayA ki Aja varadatta ke yahAM nemikumAra kA pAraNA huA hai| kevala jJAna bhagavAn neminAtha kI dIkSA ke bAda caupana rAtriyAM chadmastha avasthA meM biitiiN| utkRSTa virakti se dhyAna ke vividha AlambanoM ke dvArA AtmalIna hokara mahAn karmanirjarA kI / ekadA Apa punaH ujjayaMta rivatagiri) parvata para padhAre / usI rAtri meM unhoMne kSapaka zreNI lekara kevalatva ko prApta kiyaa| devoM ne utsava kara samavasaraNa kI racanA kii| dvArikA ke nAgarika bhagavAn ke sarvajJa banane kI bAta sunakara harSavibhora ho uThe / vAsudeva kRSNa sahita sabhI utsuka logoM ne revatagiri para bhagavAn ke darzana kiye / mahAsatI rAjImatI bhI bhagavAn ke darzanArtha vahAM pahuMca gii| prabhu ke prathama pravacana meM tIrtha sthApita ho gyaa| varadatta Adi aneka saMyamotsuka vyaktiyoM tathA yakSiNI Adi aneka virakta mahilAoM ne saMyama dhAraNa kara liyaa| samudravijaya Adi aneka rAjAoM aura zivAdevI, devakI, rohiNI Adi rAniyoM ne zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| bhagavAn ne varadatta Adi gyAraha vyaktiyoM ko gaNadhara va yakSiNI AryA ko pravartanI niyukta kiyaa| rAjImatI kI virakti mahArAja ugrasena kI putrI va zrIkRSNa kI patnI satyabhAmA kI choTI bahina rAjImatI atyanta rUpavAna, lAvaNyamayI, suzIla va guNa saMpanna kanyA thii| kumAra ariSTanemi ke sAtha apane vivAha-saMbaMdha se vaha atyanta praphullita thii| vaha apane bhAgya kI sarAhanA kara rahI thI ki use triloka suMdara va guNavAna pati mila rahe
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI ariSTanemi/143 haiN| unakI isa hArdika abhilASA para usa samaya AghAta lagA jaba toraNa se pahale hI unake bhAvI jIvana sAthI vApasa mur3a ge| rAjImatI tatkAla mUcchita ho gii| zItalopacAra se vaha punaH saceta huI aura vilApa karane lagI-kahAM maiM hatabhAginI kahAM ve nara zreSTha! mujhe to svapna meM bhI kalpanA nahIM thI ki kumAra nemi jaise naraziromaNi mere jIvana saMgI bneNge| mahApuruSa apane diye vacana ko nibhAte haiN| mere upayukta na hone para Apa svIkRti hI nahIM dete| Apake dvArA svIkRta hote hI maiM ApakI patnI bana cukii| Apane mere bhItara AzA kA dIpa jalAkara acAnaka bujhA diyaa| prANanAtha ! isameM ApakI kyA galatI hai| lagatA hai, isameM mere hI karmoM kA koI doSa hai| thor3I dera bAda vaha kucha Azvasta banI aura saMkalpa kiyA- 'maiM aba nemikumAra kI patnI bana cukI huuN| unhoMne jisa patha kA anusaraNa kiyaa| maiM bhI usI patha kA anugamana kruuNgii|' kumAra ariSTanemi ke choTe bhAI rathanemi rAjImatI ke rUpa-lAvaNya para mugdha ho gye| ve bhAbhI se milane ugrasena ke prAsAda meM A jAte aura kucha na kucha bheTa dete| rAjImatI apane devara kI bheMTa ko sahaja bhAva se svIkAra kara letii| jaba eka dina maukA pAkara rathanemi ne rAjImati ko vivAha ke liye nivedana kiyA taba unako patA calA ki vaha hamezA isa taraha kyoM AtA hai| rAjImatI ne use samajhAne kA prayatna kiyA phira bhI usane apanA prayAsa nahIM chodd'aa| rAjImatI ne devara ko samajhAne ke liye eka yukti socI aura usane bhara peTa khIra khA lii| rathanemi ke mahala meM Ate hI rAjImati ne kahA- eka thAla laao| unhoMne madana phala khAkara khIra kA vamana kara diyA aura kahA-'devara jI! ise khaao|' rathanemi ne muMha bicakAte hue kahA-kyA mere sAtha majAka kara rahI ho? kyA Apa yaha nahIM jAnatI ki vamana kiyA huA khAyA kyA sUMghA bhI nahIM jAtA? kyA mujhe kuttA samajha rakhA hai?' rAjImatI ne bAta ko mor3a dete hue kahA-'devarajI! jaba tuma jAnate ho ki vamana kiyA huA padArtha apeya va akhAdya hai to phira merI AkAMkSA kyoM mana meM rakhate ho| maiM Apake nara zreSTha bhAI dvArA vamita-chor3I huI huuN| khabaradAra! kabhI bhI isa bhAvanA se mahala meM na AnA' yaha sunakara rathanemi bahuta lajjita hue| binA eka zabda bole apane mahala meM A gye| kucha samaya bAda virakta bana muni bana gye| kumAra ariSTanemi ke pravrajyA kI bAta sunane para rAjImatI saiMkar3oM yuvatiyoM ke sAtha sAdhvI bana gii| dIkSita hote samaya vAsudeva zrIkRSNa ne AzIrvAda diyaa| - ariSTanemi ne kevala jJAna prApta hone ke bAda tIrtha kI sthApanA kii| sAdhvI rAjImatI aneka sAdhviyoM ke sAtha bhagavAn kA darzana karane ke lie revatagiri kI ora ravAnA huii| mArga meM teja aMdhar3a AyA aura vArisa zurU ho gii| isa kAraNa
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 / tIrthaMkara caritra sabhI sAdhviyAM bikhara gii| sAdhvI rAjImatI bhI akelI raha gii| varSA se unake kapar3e bhIga gaye the| pAsa hI meM guphA thii| bhItara aMdherA thA / unheM andara koI bhI dikhAI nahIM diyaa| unhoMne apane kapar3oM ko nicor3a kara sukhAne ke lie phailA diyA / AkAza meM bijaliyAM camaka rahI thI / guphA meM rathanemi Thahare hue the| usa bijalI ke prakAza meM rAjImatI ko pUrNa anAvRtta avasthA meM dekhA to usakI soI vAsanA jAga utthii| ve turaMta rAjImatI ke pAsa Aye aura bhoga kI prArthanA karane lge| rAjImatI nirbhaya hokara kapar3oM se punaH AvRtta huI aura rathanemi ko vibhinna hitakArI vacanoM se smjhaayaa| unakI subhASita vANI ko sunakara rathanemi punaH saMyama meM sthira ho gaye / bhagavAn ke caraNoM meM pahuMcakara rathanemi ne prAyazcitta kiyA aura siddha, buddha va mukta bane / sAdhvI rAjImatI ne bhI bhagavAn ke samavasaraNa meM pahuMca kara vaMdana kiyA aura tapa, japa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue mukti zrI kA varaNa kiyaa| devakI kA chaha putroM se milana caturvidha dharmasaMgha kI sthApanA ke bAda vicarate - vicarate bhagavAn ariSTanemi bhaddilapura nagarI pdhaare| bhagavAn kI amRtamayI dezanA se virakta hokara devakI ke chaha putroM anIkasena, ajitasena, anihata ripu, devasena, zatrusena aura sAraNa ne dIkSA le lii| ye sulasA gAthApatnI ke yahAM bar3e lAr3a pyAra se pAle gaye the / bhagavAn ke sAtha vicarate hue dvArikA phuNce| samavasaraNa jur3A, dezanA huI aura loga apane-apane gharoM meM gye| chahoM muni bele kA pAraNA lAne ke liye bhagavAn se AjJA prApta kara dvArikA nagarI meM do-do ke siMghAr3e meM bhikSA prApta karane lge| pahalA siMghAr3A gocarI karate hue devakI ke prAsAda meM AyA / devakI ne bhAvapUrvaka muni yugala ko zuddha bhojana pradAna kiyaa| devakI vismita netroM se muni ke tejasvI zarIra ko dekhakara socane lagI- kitane suMdara, lAvaNya yukta, acche saMsthAna vAle va pUrNa yuvA haiN| inake bhI kRSNa ke samAna zrIvatsa cinha hai / dhanya hai inakI mAM jinake ye lAla haiN| devakI yaha soca hI rahI thii| itane meM dUsarA muni saMghATaka AyA aura devakI se bhikSA prApta kara calA gyaa| usake bAda tIsarA yugala bhI vahAM A phuNcaa| devakI ne unheM bhI bhaktipUrvaka dAna pradAna kiyaa| tIsarA muniyugala bhikSA lekara calA gayA / devakI socane lagI- kyA dvArikA nagarI meM anyatra kahIM bhI bhojana upalabdha nahIM huA ? taba hI mere ghara para muni tIna bAra bhikSA ke lie padhAre haiN| sacamuca dvArikA meM muniyoM ko AhAra nahIM mila rahA hogA ! prabhu se pUcha kara nirNaya kruuNgii|' devakI ne prabhu ke pAsa Akara pUchA- 'prabho ! merA to ahobhAgya hai ki Aja
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ariSTanemi/145 mere ghara para tIna bAra muni yugala pdhaare| kintu dvArikA meM vaise dAna dene kI bhAvanA to vidyamAna hai na? sAdhuoM ko zuddha AhAra kA yoga to milatA hai na ?' sunakara prabhu muskraaye| sahaja mudrA meM kahA-'nahIM devakI ! aisI bAta nahIM haiN| tIna bAra Ane vAle vaha eka yugala nahIM alaga-alaga the' / sunakara devakI cauMka par3I / punaH pUchA-'prabho ! ve eka jaise hI to the!' prabhu bole- hAM, ye sahodara bhAI haiN| rUpa-raMga va saMsthAna meM sarvathA samAna haiN| devakI-bhagavan ! ina kAmadeva jaise divya rUpa ke dhAraka putroM ko kisa mAtA ne janma diyA?' prabhu-'devakI ! inakI mAtA to tumhI ho|' __vismita devakI ko bhagavAn ne Age batAyA-'bhaddilapura kI sulasA gAthApatnI kI deva-bhakti se prasanna hokara hariNagameSI deva ne tumhAre ina putroM ko janmate hI vahAM rakha diyA aura usake mRta putroM ko tumhAre yahAM / ina mRta putroM ko kaMsa ne phikavA diyA thaa| devakI! ye tumhAre hI aMgajAta hai| inakA pAlana-poSaNa huA haiM nAga gAthApati kI patnI sulasA kI goda meM / ' prabhu ne chahoM muniyoM ko upasthita hone kA nirdeza diyaa| chahoM muni upasthita hue| eka jaise chahoM putroM para devakI ke hRdaya meM apUrva vAtsalya umar3a pdd'aa| stanoM se dUdha kI dhArA baha calI / animeSa netroM se vaha una muniyoM ko dekhane lagI / bAta sunakara vAsudeva zrIkRSNa, balarAmajI Adi pArivArika loga bhI A gye| kRSNa apane agrajoM ko dekhakara bhAva-vihala ho uThe / anta meM vaMdana kara saba vApasa cale ge| kintu devakI udAsa rahane lagI aura socane lagI'sAta putroM ko janma dekara bhI maiMne eka ko bhI dUdha nahIM pilAyA, goda meM nahIM khilAyA, apanA vAtsalya nahIM diyA, phira kyA hai mAM banane meM?' isI cintana meM vaha rAta-dina anamanI sI rahane lgii| kRSNa mahArAja ne jaba apanI mAtA se udAsInatA kA kAraNa pUchA to devakI kI AMkhoM se azrudhArA baha clii| gadgad svara meM apanI manovyathA sunAtI huI bolI-'kRSNa ! sAta-sAta diggaja putroM ko janma dekara eka ko bhI maiMne dUdha nahIM pilAyA, goda meM nahIM khilAyA / eka putra ko bhI, yadi bAla-krIr3A karate dekha letI to mana meM khaTaka nahIM rhtii| kRSNa mahArAja tatkAla uTha kara pauSadha zAlA meM Aye, aTaThama (telA) tapa karake kula deva ko yAda kiyaa| deva ke prakaTa hone para kRSNa ne pUchA-'mere choTA bhAI hogA yA nahIM ?' deva ne apane divya jJAna se dekha kara kahA-'tumhAre eka bhAI aura hogA, kintu vaha bacapana meM hI dIkSita ho jaayegaa|' kRSNa vAsudeva ne devakI ke pAsa Akara yaha sUcanA dI- 'svarga se eka aura jIva ApakI kukSi se utpanna hogaa| isa prakAra hama sAta nahIM, ATha bhAI ho jaayeNge|' sunakara devakI atyadhika prasanna huii|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 / tIrthaMkara caritra gajasukumAla kI mukti kucha samaya pazcAt devakI ke eka putra kA janma huA / vAsudeva kRSNa ne apane bhAI kA janmotsava vizeSa rUpa se mnaayaa| hAthI ke tAlu ke samAna sukomala zarIra vAlA hone ke kAraNa bhAI kA nAma 'gajasukumAla' rakhA gyaa| gajasukumAla bar3e hu / ekadA zrI kRSNa ne somila vipra kI suMdara kanyA ko dekhA to vipra ko pUchakara use gajasukumAla ke lie kuMAre aMtaH pura meM bheja diyA / gajasukumAla bacapana meM bhI bar3e samajhadAra the| bhagavAn ariSTanemi dvArikA pdhaare| vAsudeva zrI kRSNa ke sAtha rAjakumAra gajasukumAla bhI darzanArtha Aye, pravacana sunA aura saMsAra se virakta ho gaye / unhoMne mAtA-pitA va bhAI se dIkSA kI AjJA maaNgii| sabane rokane kA bharasaka prayAsa kiyA, para ve apane nirNaya para pUrNa aTala the| zrI kRSNa ke atyanta I phudia yT Agraha para gajasukumAla ne eka dina ke lie dvArikA kA rAjA bananA svIkAra kiyaa| dUsare dina bhagavAn ke pAsa dIkSA aMgIkAra kara lii| dIkSita hote hI bhagavAn kI AjJA prApta kara ve mahAkAla zmazAna meM gaye aura vahAM bhikSu kI bArahavIM pratimA meM lIna ho gaye / gajasukumAla muni dhyAna nimagna the| udhara somila nAmaka vipra yajJa kI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ariSTanemi/147 samidhA (lakar3I) Adi lekara A rahA thaa| sahasA usakI dRSTi muni para pdd'ii| dekhate hI vaha AgababUlA ho utthaa| mana hI mana kahane lagA-'are mUr3ha ! sAdhu hI bananA thA, to phira merI lar3akI ko kuMAre antaHpura meM kyoM rakhA ? usa becArI kA jIvana hI barbAda kara diyaa| aise hI to rAjImatI ko anta meM sAdhvI bananA par3A thaa| tU to bhikSu bana gayA, kintu vaha kyA karegI?' isa cintana meM usakA krodha aura adhika ho gyaa| usane muni ke mastaka para gIlI miTTI se pAla bAMdha kara dhadhakate aMgAre unake navamuNDita mastaka para rakha diye tathA svayaM galiyoM meM chupatA huA ghara kI ora jAne lgaa| idhara muni kA mastaka jalane lgaa| kintu AtmA aura zarIra kI bhinnatA ke cintana se muni nahIM htte| kucha hI kSaNoM meM isa paramotkarSa cintana se ve sarvajJa bana gaye aura nirvANa ko prApta kara liyaa| saMdhyA samaya vAsudeva zrIkRSNa prabhu ke darzanArtha aae| muni gajasukumAla ko vahAM na dekha prabhu se pUchA, to prabhu ne pharamAyA-'gajasukumAla mukta bana cuke haiM, tumheM kahAM se mileMge ?' phira pUchane para unhoMne sArI ghaTanA sunA dii| kSubdhamanA zrIkRSNa ne hatyAre ke bAre meM pUchA to bhagavAn ne kahA-'vApasa rAjamahala jAte hue tumheM dekhate hI jo vyakti mara jAyegA, vahI gajasukumAla kA hatyArA hai|' kRSNa vAsudeva vahAM se cale, zokAkula hone ke kAraNa ve rAjamArga se na jAkara bhItarI rAste se rAjamahala gye| rAste meM somila mila gyaa| kRSNa vAsudeva ko dekhate hI bhaya se vahIM gira par3A aura mara gyaa| vAsudeva ne jAna liyA ki hatyArA yahI hai| rassI se usakA paira hAthI ke paira ke sAtha bAMdha diyA gayA aura sAre zahara meM ghumAyA gyaa| utkRSTa tapasvI DhaMr3haNa __eka bAra bhagavAn neminAtha dvArikA padhAre / devoM ne samavasaraNa kI racanA kii| pravacana ke utsuka dvArikA ke nAgarika vizAla saMkhyA meM phuNce| vAsudeva kRSNa bhI aae| pravacana huaa| dezanA samApti ke bAda vAsudeva kRSNa ne pUchA-'bhante ! Apake zramaNa saMgha meM vaise to sabhI sAdhanAzIla haiM, kintu sarvotkRSTa tapasvI kauna hai ? prabhu ne kahA,- "vaise to sabhI zramaNa sAdhanArata haiM, kintu tapasyA meM utkRSTatA Aja tumhAre putra DhaMr3haNa ko prApta hai| use dIkSA liye Aja chaha mahine bIta gaye para usane mukha meM pAnI taka nahIM liyaa| prabhu ne Age kahA-'maiMne dIkSA ke dina hI use kahA thA-kisI dUsare sAdhu ke sAtha jAoge to bhojana mila jAyegA, varanA antarAya hai, taba taka ye karma raheMge taba taka AhAra pAnI milegA nahIM / DhaMr3haNa ne usI kSaNa mere se yaha abhigraha le liyA thA ki use jisa dina svayaM kI labdhi kA AhAra milegA, usI dina
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148/tIrthaMkara caritra vaha grahaNa kregaa| usase pahale AhAra mAtra kA tyAga rhegaa| usa dina se muni DhaMr3haNa niyamita gocarI jAtA hai aura samabhAva se vApisa Akara svAdhyAya-dhyAna meM pravRtta ho jAtA hai| vaise chaha mahIne kI tapasyA karanA AsAna nahIM hai| vAstava meM DhaMr3haNa ghora tapasvI hai, utkRSTa tapasvI hai|' vAsudeva kRSNa ne bhAvavihvala hokara pUchA-'DhaMr3haNa muni abhI kahAM haiM? maiM unake darzana kruuNgaa|' prabhu ne kahA-'rAjamahala jAte hue tumheM DhaMr3haNa ke darzana rAste meM ho jaayeNge|' vAsudeva kRSNa vandana karake rAjamahala kI ora cala pdd'e| rAste meM DhaMr3haNa muni gocarI karate hue mile| vAsudeva kRSNa hAthI se nIce utare, vidhivat vandanA kI / bhagavAn neminAtha ke dharmasaMgha meM utkRSTa tapasvI Apa hI haiM, yaha sukhada sUcanA bhI dii| muni madhyastha bhAva se Age bar3ha gye| kRSNa mahArAja rAjamahala kI ora cala pdd'e| muni kucha kadama Age bddh'e| eka zreSThI apane bhavana se nIce utarA, vandanA kI va bhikSA ke liye prArthanA kii| muni gaye, kezariyA modaka eka thAla meM bhare hue the| muni ne gaveSaNA kI, modaka liye| mana meM socA-'Aja antarAya karma TUTA hai, chaha mahInoM ke bAda mujhe apanI labdhi kA AhAra milA hai| Aja pAraNA hogaa|' bhagavAn ke pAsa jAkara muni ne modaka dikhlaae| pAraNe kI AjJA lI, prabhu ne gambhIra svara meM kahA-'DhaMDhaNa ! tujhe pAraNA karanA nahIM kalpatA / yaha AhAra tumhArI labdhi kA nahIM, kRSNajI kI labdhi kA hai| kRSNajI ne jaba tumheM rAja patha meM vandanA kI usa samaya zreSThI ne dekha liyA thaa| kRSNa mahArAja prasanna hoMge, isa bhAvanA se usane modaka kA dAna diyA hai| tumhAre se AkarSita hokara yA dAna-bhAvanA se dAna nahIM diyaa| bhagavAn ke vacanoM ko svIkAra karate hue DhaMr3haNa ne prArthanA kI-'prabho ! AjJA deM, ina modakoM kA pariSThApana kara dUM? merI labdhi kA na hone se mere lie akhAdya haiM, abhigrahI hone ke kAraNa dUsaroM ko de nahIM sktaa| bhagavAn ne AjJA dii| DhaMr3haNa jaMgala kI ora cala pdd'e| jaMgala meM acitta sthAna dekha kara modakoM ko miTTI ke sAtha cUrane lge| chaha mahInoM se bhUkhe hone para bhI unakI bhAvanA meM koI antara nahIM pdd'aa| pratyuta bhAvoM kI Urdhvagati aura tIvratA se hone lgii| idhara modaka cUra rahe the, udhara karma kSINa ho rahe the| kucha hI samaya meM kSapaka-zreNI lekara unhoMne kevalatva ko prApta kiyA / devoM ne kevala mahotsava kiyaa| aba DhaMr3haNa muni antarAya rahita the / chaha mahInoM ke bAda sarvajJa banakara unhoMne pAraNA kiyaa| dvArikA-dahana kI ghoSaNA bhagavAn neminAtha ne apane sarvajJakAla meM aneka janapadoM kI yAtrA kI kintu
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ariSTanemi/149 sarvAdhika lAbha dvArikA ko milA / aneka bAra ve vahAM padhAre, pAvasa pravAsa bhI kiyaa| eka bAra prabhu dvArikA padhAre, to vAsudeva kRSNa sahita rAja parivAra ke loga va dvArikA ke nAgarika revatagiri parvata para samavasaraNa meM aae| bhagavAn ne pravacana kiyaa| anitya bhAvanA kA vizeSa vizleSaNa kiyaa| pravacana ke bAda vAsudeva kRSNa ne pUchA-'bhante ! hara vastu anitya hai, utpatti ke bAda vinAza anivArya hai, ataH hameM batAyeM ki sAkSAt svargapurI sadRza isa dvArikA kA vinAza kaba hogA?' bhagavAn ne kahA-'Aja se bAraha varSa bAda, dIpAyana RSi ke kruddha hone ke kAraNa dvArikA kA dahana hogaa|' dahana kI bAta sunate hI saba kAMpa utthe| kRSNa vAsudeva ne punaH pUchA- bhaMte ! dIpAyana RSi dvArikA kA dahana kyoM karegA ?' prabhu ne batAyA-'madirA se unmatta yAdava kumAroM ke satAne para RSi kruddha hokara dvArikA ke dahana kA nidAna kregaa| vaha mara kara deva hogA aura dvArikA kA dahana karegA?' kRSNa ne pUchA-'merI mRtyu kisase hogI?' bhagavAn-'jarAkumAra ke bANa se|' saba staMbhita the, vismita the| aneka vyakti virakta hokara dIkSita ho gye| dIpAyana RSi svayaM jaMgala meM rahane lge| jarAkumAra mlAna manA hokara vanavAsI bana gyaa| madirA-niSedha ___ nagara meM cAroM tarapha eka hI carcA thii| sarvatra AtaMka sA chA gayA thaa| sabane milakara nirNaya liyA ki dahana kA hetu madirA hai to ise khatma kara do| madya ke abhAva meM RSi ko koI satAyegA nahIM, binA satAye RSi kyoM dahana karegA? eka madya ke niSedha se sArI samasyA hala ho jaayegii| isa nirNaya ke anusAra jitanA madya-saMgraha thA use dUra jaMgaloM meM giravA diyA gyaa| nayA banAnA sarvathA banda karavA diyA tathA dvArikA kI sImA meM madya para kar3A pratibaMdha lagA diyaa| dIkSA kI dalAlI kRSNa vAsudeva ne dvArikA-dahana kI bhaviSyavANI ke bAda dvArikA meM eka udghoSaNA karavA kara logoM ko sUcita kiyA-'kisI ko agara dIkSA lenI ho to vaha zIghratA kare, unake agara vyAvahArika kaThinAI ho to maiM dUra kruuNgaa| kisI ke mAtA-pitA vRddha hoM to unakI sevA maiM kruuNgaa| agara kisI kI saMtAna choTI hai to usakA pAlana-poSaNa maiM kruuNgaa| dIkSA lene vAle nizcita hokara dIkSA leN| maiM abhI gRhastha meM hUM, ataH vyAvahArika jimmedArI sArI maiM utthaauuNgaa|' isa ghoSaNA se prabhAvita hokara hajAroM vyakti sAdhu bne|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150/tIrthaMkara caritra dIpAyana kA nidAna ___ bhavitavyatA miTAI miTa nahIM sktii| madirA ke bhaMDAra samApta kara diye gaye the| dvArikA meM pUrNatayA madya niSedha lAgU ho gayA thaa| pUrI jAgarUkatA baratane ke bAvajUda bhI jo nimitta milanA thA vaha to milA hI / pAvasa Rtu meM joroM kI varSA huii| Asa-pAsa ke tAla-talaiyA saba bhara gye| zAmba Adi aneka yAdava kumAra bhramaNa ke lie nikale / ghUmate-ghUmate ve dUra jaMgala meM cale gaye / pyAsa lagI, vahIM para gaDDhoM meM ekatrita pAnI se pyAsa bujhAI / usa pAnI meM girAI huI zarAba bahakara AI huI thii| pyAsa to bujha gaI kiMtu unmattatA A gii| sabhI madahoza ho gye| saMyogavaza thor3I dUrI para unheM dIpAyana RSi mila gaye / naze meM unmatta yAdava kumAroM ne RSi ko khUba staayaa| RSi laMbe samaya taka zAMta rahe, kiMtu anta meM yuvakoM kI yAtanA se ve uttejita ho utthe| socane lage- 'aise yuvaka hI aba dvArikA meM rahe haiM, bAkI to saba dIkSita ho cuke haiN| inako to bhasma karanA hI ThIka hai|' RSi ne gusse meM cillAkara kahA-'tuma abhI satAte ho, maiM tumhArA badalA pUrI dvArikA ko jalAkara luuNgaa|' ___ yaha sunate hI yuvakoM ko hoza aayaa| unakA nazA jhaTake ke sAtha utara gyaa| saba pazcAttApa karane lge| yAdava kumAroM kI uddaNDatA kA patA zrI kRSNa ko lgaa| zrIkRSNa aura balarAma jI ne Akara RSi kA khUba anunaya-vinaya kiyaa| atyanta vinaya karane ke bAda bhI dIpAyana RSi ne sirpha itanA hI kahA-'tuma donoM bhAiyoM ko chodduuNgaa| zeSa dvArikA meM kucha nahIM bcegaa| saba kucha svAhA karake hI maiM zAMta bnuuNgaa|' spaSTa uttara milane para zrIkRSNa aura balarAmajI donoM nirAza hokara vApasa A gye| tIrthaMkaratva kI bhaviSyavANI ___ bhagavAn neminAtha punaH dvArikA padhAre / kRSNa vAsudeva ne darzana kiye, kintu Aja ve khinnamanA the| prabhu se kahane lage-'loga bhArI saMkhyA meM saMyama le rahe haiM, kyA mere koI antarAya hai?' bhagavAn ne kahA-'kRSNajI ! vAsudeva ke sAtha kucha aisI niyati hotI hai ki ve sAdhu nahIM banate, kintu tumheM viSAda nahIM karanA caahiye| agalI utsarpiNI meM Apa 'amama' nAma ke bArahaveM tIrthaMkara bnoge| ye balarAmajI Apake dharma zAsana meM mukta bneNge| yaha sunate hI sarvatra harSa chA gyaa| bhagavAn vihAra kara gae / loga dharma kI viziSTa upAsanA karane lge| upavAsa, AyaMbila vizeSa rUpa se hone lge| idhara dIpAyana AyuSya pUrNa kara agnikumAra deva ke rUpa meM utpanna huaa| unhoMne avadhi darzana se dekhA / pUrva vaira jAgRta huA / tatkAla deva dvArikA dahana ke lie pRthvI para A gyaa| kintu ghara-ghara meM dharma kI samucita upAsanA dekhakara vaha dvArikA ko jalA nahIM skaa| varSoM taka vaha dvArikA ke
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ariSTanemi/151 Asa-pAsa ghUmatA rhaa| chidra dekhatA rhaa| kahIM kamI ho to kisI taraha apanI icchA pUrI kre| AyaMbila kI satata upAsanA hone se vaha vaisA nahIM kara skaa| gyAraha varSa se Upara samaya bIta gyaa| logoM ne socA-saMkaTa kA samaya nikala : cukA hai| aba isa tapasyA kI kyA jarUrata hai? vicAroM meM hAsa eka sAtha hI AyA aura sabane tapasyA chor3a dii| dIpAyana ko avasara mila gyaa| usane agnivarSA kI aura saba kucha jalAnA cAhA / vAsudeva kRSNa aura balarAmajI apane pitA vasudeva, / mAtA rohiNI aura devakI ko ratha meM biThAkara, svayaM ratha ko calAkara nagara se bAhara le jAne lge| kiMtu rAjamahala se bAhara Ate-Ate bIca meM dIvAra gira pdd'ii| kRSNa aura balarAma to bAhara A gye| kintu mAtA aura pitA andara hI raha ge| vasudevajI jI ne kahA-'tuma hamArI cintA chor3o aura sakuzala jaao| hama aba bhagavAn kI zaraNa grahaNa karate haiN|' balarAma kI dIkSA pUrI dvArikA meM strI-purUSoM va baccoM kA kraMdana ho rahA thA / baladeva va vAsudeva ko Aja pahalI bAra apanI majabUrI kA anubhava huaa| bhArI mana se donoM vahAM se ravAnA hue| zatru rAjAoM evaM mArgavartI prAkRtika kaThinAiyoM ko pAra karate hue durgama kauzaMbI vana meM donoM bhAI phuNce| vAsudeva ko bhayaMkara pyAsa lgii| bhAI balarAma se unhoMne kahA-'dAU ! bar3I jabardasta pyAsa lagI hai| aba to binA pAnI ke eka Daga bhI nahIM rakhA jaataa| mujhe pAnI pilaao|' ___ balarAma pAnI kI khoja meM nikale / atyanta klAMta hone se vAsudeva pItAMbara or3ha kara leTa gye| jarA kumAra usI jaMgala meM vanavAsI hokara raha rahA thaa| daiva yoga se usane pItAMbara or3he zrI kRSNa ko hariNa samajha kara bANa calA diyA jo unake dAeM paira para lgaa| lagate hI vAsudeva bole- kauna hai yaha bANa calAne vAlA! mere sAmane to aao|' zrI kRSNa kI AvAja jarAkumAra se aparicita nahIM thii| nikaTa Akara bole-yaha tumhArA abhAgA bhAI jarAkumAra huuN| tumhAre prANoM kI rakSA hetu vanavAsI banA para durdeva se maiM tumhAre prANoM kA grAhaka bana gyaa| kRSNa ne saMkSepa meM dvArikA dAha, yAdava kula vinAza Adi kA vRttAMta batAte hue jarAkumAra ko apanI kaustubhamaNi dI aura kahA- 'hamAre yAdava kula meM kevala tuma hI bace ho, ataH pANDavoM ko yaha maNi dikhAkara unake pAsa hI rhnaa| zoka kA tyAga kara zIghra hI yahAM se cale jaao| balarAma jI Ane hI vAle hai| unhoMne yadi tumheM dekha liyA to turanta mAra ddaaleNge|' zrIkRSNa ke samajhAne para jarA kumAra ne pAMDava mathurA kI ora prasthAna kara diyaa| pyAsa ke sAtha bANa kI tIvra vedanA se pIr3ita zrI kRSNa ne eka hajAra varSa
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152/tIrthaMkara caritra kI Ayu pUrNa kara apanI jIvana lIlA samApta kii| thor3I dera bAda balarAmajI pAnI lekara phuNce| kAphI dera vilApa kiyaa| laMbe sanaya taka kRSNa ke jAgane kI pratIkSA meM rhe| Akhira unake sArathi sidvArtha ne jo muni banakara deva bana gaye the, Akara samajhAyA / balarAma jI muni bana gaye / kaThora sAdhanA kara pAMcaveM devaloka meM maharddhika deva bne| pAMDavoM kI mukti __zrI kRSNa ke aMtima Adeza kA pAlana karate hue jarAkumAra pAMDu mathurA phuNce| pAMDavoM se mile aura dvArikA dAha, yadu vaMza vinAza ora apane bANa se zrIkRSNa ke nidhana ke samAcAra sunaaye| apane ananya upakAraka zrIkRSNa kI mRtyu kI bAta sunakara pAMDava va draupadI vilApa karane lge| unheM kRSNa ke binA sArA jagat sUnA lagane lgaa| unheM isa asAra saMsAra se virakti ho gyii| ___AcArya dharmaghoSa pAMca sau muniyoM ke sAtha pAMDu mathurA pdhaare| pAMDavoM ne pravacana sunA aura virakta ho gye| jarAkumAra ko rAjya sauMpakara unake pAsa dIkSA le lii| dIkSita hote hI pAMcoM pAMDava kaThora tapasyA karane laga gye| pAcoM muniyoM ke mana meM bhagavAn ke darzana karane kI bhAvanA jaagii| guru AjJA prApta kara ye prasthita hue| ujjaMyata giri se bAraha yojana dUra hasta kalpa nagara meM padhAre / vahA yudhiSThira muni sthAna para rahe / zeSa cAroM muni- bhIma, arjuna, nakula, sahadeva bhikSArtha nagara meM nikle| vahAM unhoMne nagara janoM se sunA ki bhagavAn ariSTanemi ne nirvANa prApta kara liyA hai, to bar3e khinna hue| sthAna para Akara yudhiSThira muni ko nivedana kiyaa| sabane milakara zatrujaya parvata para saMthArA kiyA aura kevala jJAna prApta kara siddha, buddha va mukta bane / AryA draupadI bhI sAdhutva kA pAlana karatI huI paMcama devaloka meM deva banI / itihAsa prasiddha muni thAvaccA putra bhI bhagavAn ke ziSya bane / zukadeva saMnyAsI bhI tattva samajha kara muni bne| bhagavAn ariSTanemi ke zAsana kAla meM aMtima cakravartI brahmadatta hue| kaMpilapura nareza brahma pitA va cUlanI mAtA thii| bacapana bar3A kaSTa meM biitaa| Akhira ve chaha khaMDa ke cakravartI samrAT bne| nirvANa bhagavAn ne apane bhava-vipAkI karmoM (vedanIya, nAma, gotra, AyuSya) kA aMta nikaTa dekhakara pAMca sau chattIsa carama zarIrI (tadbhava mokSa jAne vAle) mumukSuoM ke sAtha revatagiri parvata para AjIvana anazana vrata svIkAra kara liyaa| bhagavAn ne tIsa dinoM ke anazana meM nazvara zarIra ko chor3akara siddhatva ko prApta kara liyaa| causaTha iMdroM va devatAoM kI bhArI bhIr3a bhagavAn ke zarIra ke niharaNa samAroha meM AI / janatA kI bhIr3a kA to ThikAnA hI kyA! jidhara dekho udhara AdamI hI AdamI
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ariSTanemi/183 11 najara A rahe the| sabake hRdaya meM bhagavAn ke viraha kA bhArI viSAda thaa| prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 1500 0 manaH paryavajJAnI 1000 0 avadhijJAnI 1500 0 vaikriya labdhidhArI 1500 0 caturdaza pUrvI 480 0 carcAvAdI 800 0 sAdhu 18,000 0 sAdhvI 40,000 0 zrAvaka 1,69,000 0 zrAvikA 3,36,000 eka jhalaka0 mAtA zivA 0 pitA samudravijaya 0 nagarI saurIpura haviMza 0 gotra 0 cinha zakha 0 varNa zyAma 0 zarIra kI UMcAI 10 dhanuSya 0 yakSa gomedha 0 yakSiNI aMbikA 0 kumAra kAla 300 varSa 0 rAjya kAla nahIM 0 chadmastha kAla 54 dina 0 kula dIkSA kAla 700 varSa 0 AyuSya 1 hajAra varSa paMca kalyANakatithi sthAna nakSatra 0 cyavana kArtika kRSNA 12 aparAjita citrA 0 janma sAvana zuklA 5 saurIpura 0 vaMza gautama citrA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 / tIrthaMkara caritra 0 dIkSA 0 kevalajJAna 0 nirvANa sAvana zuklA 6 Asoja kRSNA 15 ASAr3ha zuklA 8 dvArikA revatagiri revatagiri citrA citrA citrA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ na (23) bhagavAn zrI pArzvanAtha prathama va dvitIya bhava bhagavAn pArzvanAtha ke dasa bhavoM kA vivecana milatA hai| potanapura nagara ke nareza aravinda the| unakI rAnI ratisuMdarI thii| nareza ke purohita kA nAma vizvabhUti thaa| usakI patnI anuddharA thii| purohita ke do putra the- kamaTha aura mrubhuuti| kamaTha kuTila prakRti kA thA jabaki marubhUti bhadra prakRti kA / yaha marubhUti pArzva kA jIva thaa| kamaTha va marubhUti kA vivAha kramazaH varUNA va vasundharA ke sAtha huaa| __ kamaTha ko parivAra kA bhAra sauMpa kara purohita vizvabhUti ne dIkSA le lii| marubhUti harizcandra AcArya ke pAsa zrAvaka bana gyaa| marubhUti kI patnI vasundharA atyanta rUpavatI thii| kamaTha ne use cAla meM phaMsA kara apanI premikA banA liyaa| eka dina donoM ko vyabhicAra meM rata dekhakara marubhUti ne rAjA se zikAyata kii| rAjA ne kamaTha ko bulAyA aura use gadhe para biThAkara zahara meM ghumAyA aura nagara se niSkAsita kara diyaa| kamaTha krodhita hokara tApasa bana gyaa| kAlAMtara meM usakI ugra tapasvI ke rUpa meM prasiddhi huii| marubhUti kSamA mAMgane ke lie kamaTha ke pAsa Azrama meM aayaa| marubhUti ko dekhate hI kamaTha ne kruddha hokara eka bar3I zilA uThAkara usake mAthe para de mArI, jisase vaha vahIM para Dhera ho gyaa| vaha marakara vindhyagiri meM hathiniyoM kA yUthapati banA / kamaTha kI patnI varuNA pati ke bure kAmoM se zoka grasta hokara marI aura vaha usI aTavI meM yUthapati kI priya hathinI bnii| tRtIya bhava potanapura nareza aravinda ne apane putra mahendra ko rAjya bhAra dekara dIkSA svIkAra kii| vicarate-vicarate muni araviMda vindhya aTavI meM pahuMce aura kAyotsarga meM lIna ho gye| usa samaya vaha hAthI apanI hathiniyoM ke sAtha sarovara meM jala krIr3A karake nikalA / ajanabI vyakti ko dekhakara hAthI muni para jhapaTA para sahasA unake pAsa Akara ruka gyaa| muni ke prakhara AbhAmaMDala ke prabhAva se usakI krUratA samApta ho gaI aura vaha muni ko ekaTaka dekhane lgaa|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156/tIrthaMkara caritra ___ avadhijJAna se usake pUrva bhava ko jAnakara muni ne use saMbodhita kiyaa| hAthI ke pAsa jo hathinI khar3I thI, vaha pUrva bhava meM kamaTha kI patnI varuNA thii| donoM ko jAti smaraNa jJAna ho gyaa| hAthI aba zrAvaka bana gayA / yathA saMbhava vaha sUkhI ghAsa va patte khaataa| zuSka AhAra se usakA zarIra kSINa ho gyaa| eka dina pAnI pIne ke lie sarovara meM gyaa| vahAM vaha daladala meM phaMsa gyaa| prayatna karane para bhI vaha nikala nahIM paayaa| udhara kamaTha ke dvArA apane bhAI kI hatyA karane se Azrama ke sAre tApasa nArAja ho gaye aura use nikAla diyaa| vaha marakara kukkuTa sarpa bnaa| vaha sarpa vahAM pahuMcA aura hAthI ko jaharIlA DaMka maaraa| hAthI ke zarIra meM jahara vyApa gyaa| samabhAva pUrvaka Ayu pUrNa kara hAthI AThaveM sahasrAra devaloka meM maharddhika deva banA / varuNA kA jIva hathinI bhI mRtyu pAkara dUsare devaloka meM devI bnii| kamaTha kA jIva marakara pAMcavIM naraka meM nairayika bnaa| cauthA va pAMcavAM bhava * pUrva videha ke sukaccha vijaya meM tilakA nagarI thii| usameM vidyutvega vidyAdhara rAjya karatA thaa| usakI rAnI kanaka tilakA thii| marubhUti (pArzva kA jIva) kA jIva AThaveM devaloka se cyavakara kanaka tilakA ke garbha meM putra rUpa meM jnmaa| nAma rakhA kirnnveg| yuvA hone para padmAvatI Adi aneka rAjakanyAoM ke sAtha usakA vivAha huaa| pitA kI dIkSA ke bAda vaha rAjA bana gyaa| kiraNavega ne bhI kAlAntara meM apane putra kiraNateja ko rAjya dekara dIkSA grahaNa kii| ___ muni kiraNavega eka bAra himagiri parvata kI guphA meM dhyAna kara rahe the| jisa kukkuTa sarpa ne hAthI ko kATA thA vahI pAMcavIM dhUmaprabhA naraka se nikala kara usI parvata kSetra meM vizAlakAya ajagara bana gyaa| ghUmatA huA jyoMhI vahAM AyA aura muni kiraNavega ko dekhA, usakA pUrva vaira jAgRta ho gyaa| usane tatkAla muni ko nigala liyaa| samabhAva se apanA AyuSya saMpUrNa kara muni kiraNavega bArahaveM acyuta svarga meM deva bane / ajagara bhI marakara chaThI tamaH prabhA naraka meM utpanna huaa| (mahAvideha kSetra kA yaha eka Azcarya huaa| niyama yaha hai ki ajagara Adi ura parisarpa jAti ke jIva pAMcavIM naraka taka utpanna hote haiM) chaThA evaM sAtavAM bhava jaMbU dvIpa ke pazcima mahAvideha kI sukaccha vijaya ke azvapura nagara meM rAjA vajravIrya va mahArAnI lakSmIvatI ke kiraNavega muni kA jIva vajanAbha nAmaka putra huaa| yuvAvasthA meM vivAha kiyA aura kAlAMtara meM rAjA bane / putra cakrAyudha ko rAjya dekara vajranAbha ne muni kSemaMkara ke pAsa dIkSA aMgIkAra kii| ajagara kA jIva naraka se nikala kara jvalana giri ke bhayaMkara jaMgala meM kuraMga nAma kA bhIla huaa| svabhAva se vaha bar3A krUra thaa| jaMgala ke vanya prANiyoM ke sAtha
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI pArzvanAtha/157 vaha atyanta krUratA pUrvaka vyavahAra karatA thaa| ghUmate vicarate muni vajranAbha usa jvalanagiri jaMgala meM phuNce| eka vRkSa ke nIce dhyAnastha muni ko dekha kara kuraMga kA vaira jAga uThA / tatkAla dhanuSa uThAyA aura bANa car3hAkara muni para claayaa| muni kA prANAMta ho gyaa| ve graiveyaka meM ahamindra bane / jIvana bhara hiMsaka pravRttiyoM meM rata rahane ke bAda vaha bhIla sAtavIM naraka kA nairayika bnaa| tIrthaMkara gotra kA baMdha __jaMbU dvIpa ke pUrva mahAvideha meM purANapura ke rAjA kulisabAhu kI dharmapatnI sudarzanA ko ekadA rAtri meM caudaha svapna aaye| mahArAnI jAgRta hote hI romAMcita ho utthii| rAjA ko jagAkara usane sArA ghaTanA krama btlaayaa| harSa vibhora rAjA ne kahA-'rAnI ! hameM to pratIkSA kevala putra kI thI, kintu hamAre rAjamahala meM to koI itihAsa puruSa paidA hone vAlA hai| sacamuca terI kukSi pavitra haiM isa saMtAna se hama vizvavizruta ho jaayeNge| rAtri kA zeSa samaya aba dharma-jAgaraNa meM pUrA karo, kisI duHsvapna se svapna phala naSTa na ho jAye / ' garbhakAla pUrA hone para putra kA janma huaa| rAjA ne janmotsava kiyA tathA putra kA nAma svarNabAhu rkhaa| svarNabAhu jaba par3ha-likhakara taiyAra huA taba rAjA kulisabAhu ne usako Adeza diyA- aba tumheM thor3A prazAsana kA anubhava bhI prApta karanA caahie| isa para rAjakumAra pratidina rAjakArya meM apanA samaya lagAne lgaa| ___eka bAra svarNabAhu azva para baiThakara ghUmane gyaa| azva bekAbU ho gyaa| vaha kumAra ko gahana jaMgaloM meM le gyaa| gAlva RSi ke Azrama ke pAsa ghor3A thaka kara Thahara gyaa| kumAra utarA, AsapAsa ghUmane lgaa| usane Azrama ke nikaTa eka latAkuMja meM kucha kanyAoM ko krIr3A karate hue dekhaa| unameM eka kanyA vizeSa rUpavatI evaM lAvaNyavatI thii| usakA nAma padmA thaa| dekhate hI kumAra usa sundarI para Asakta ho gyaa| vaha usake rUpa ko TakaTakI lagAkara dekhane lgaa| kanyA ke lalATa para caMdana Adi vizeSa sugaMdhita dravyoM kA vilepana kiyA huA thaa| usakI gaMdha se AkarSita hokara pAsa ke jhuramuToM meM se bhramaroM kA jhuNDa kanyA para maMDarAne lgaa| kanyA ke kaI bAra hAtha se dUra karane para bhI bhramara lalATa para A-Akara gira rahe the| sahasA bhayatrasta kanyA cillAI, zeSa lar3akiyAM bhI bhayabhIta ho gii| kumAra ne avasara dekhakara apane uttarIya se bhaMvaroM ko haTAyA / kumAra dvArA ayAcita sahAyatA karane se sabhI kanyAyeM usakI ora AkarSita huI, paricaya puuchaa| kumAra ne apanA nAma tathA paricaya diyaa| paricaya pAkara sabhI praphullita ho utthii| unameM se eka yuvatI bolI-"rAjakuMvara ! hama dhanya haiM / Aja hameM jinakI pratIkSA thI, ve hameM mila gaye haiN| Aja hI prAtaH rAjamAtA ratnAvalI
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158/ tIrthaMkara caritra ke pUchane para gAlva RSi ne kahA thA- padmA bhAgyazAlinI hai, Aja svarNabAhu nAmaka rAjakumAra AyegA aura vahI inakA pati hogaa| svarNabAhu sAdhAraNa rAjakumAra nahIM hai, kucha samaya meM cakravartI samrAT banegA / ' rAjakumAra ko kanyA kA paricaya detI huI yuvatI bolI- 'yaha rAjA khecarendra kI putrI padmA hai, hama saba inakI saheliyAM haiN| rAjA ke zarIrAMta ke pazcAt padmA kI surakSA kI dRSTi se mahArAnI Azrama meM rahatI haiN| vaha yaha saba batA hI rahI thI ki itane meM gAlva RSi aura rAnI ratnAvalI vahIM A ge| unhoMne AgrahapUrvaka kuMvara ke sAtha rAjakumArI padmA kA gaMdharva vivAha kara diyA / pIche se senA ke sainika kumAra ko khojate khojate vahAM A phuNce| kumAra ko vahAM patnI sahita dekhakara ve vismita ho uThe / svarNabAhu apanI patnI padmA ko lekara apane nagara phuNcaa| rAjA kulisabAhu bhI putravadhU ko dekhakara atyadhika prasanna hue / vivAha ke utsava ke sAtha unhoMne putra kA rAjyAbhiSeka bhI kara diyaa| rAjA svayaM sAdhanA patha para agrasara ho gaye / kAlAntara meM svarNabAhu kI AyudhazAlA meM cakraratna utpanna huaa| usase sabhI deza vijita kara ve sArvabhauma cakravartI bane / sudIrghakAla taka rAjya kA saMcAlana karate rhe| ekadA ve tIrthaMkara jagannAtha ke samavasaraNa meM darzanArtha gaye / samavasaraNa meM praveza karate hI unheM jAtismaraNa jJAna ho gyaa| apanA pUrvabhava dekhate hI unhoMne virakta hokara putra ko rAjya sauMpA tathA svayaM jina caraNoM meM dIkSita hokara sAdhanAmaya jIvana bitAne lage / ugra tapasyA tathA dhyAna sAdhanA se unhoMne mahAn karma-nirjarA kI / tIrthaMkara gotra kA bandha kiyaa| eka bAra ve jaMgala meM kAyotsarga kara rahe the / aneka yoniyoM meM bhaTakatA huA kuraMga bhIla kA jIva siMha banA / muni ko dekhate hI kruddha hokara vaha una para jhpttaa| muni ne apanA anta samaya nikaTa dekhakara anazana kara liyA tathA samAdhipUrvaka maraNa prApta kara mahAprabha vimAna meM sarvAdhika Rddhi vAle deva bane / janma parama sukhamaya devAyu bhogakara ve isI bharata kSetra kI vArANasI ke nareza azvasena kI mahArAnI vAmAdevI kI pavitra kukSi meM avatarita hue| caudaha mahAsvapnoM se sabhI jAna gaye ki hamAre rAjya meM tIrthaMkara paidA hoNge| sarvatra harSa kA vAtAvaraNa chA gyaa| saba prasava kI pratIkSA karane lage / garbhakAla pUrA hone para pauSa kRSNA dazamI kI madhya rAtri meM bhagavAn kA sukhada prasava huaa| devendroM ke utsava ke bAda rAjA azvasena ne rAjya bhara meM janmotsava kA vizeSa Ayojana kiyA / putra janma kI khuzI kA lAbha rAjya ke pratyeka vyakti ko milaa| utsava ke dinoM meM kara lagAna Adi sarvathA samApta kara diye gaye /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI pArzvanAtha/159 baMdI-gRha khAlI kara diye gaye aura yAcakoM ko ayAcaka banA diyA gyaa| nAma ke dina virAT prItibhoja rakhA gayA / nAma dene kI carcA meM rAjA azvasena ne kahA- 'isake garbhakAla meM eka bAra maiM rAnI ke sAtha upavana meM gyaa| vahAM aMdherI rAtri meM eka kAlindara sarpa A niklaa| kAlI rAta aura kAlA nAga, kaise dRSTigata ho? phira bhI pArzva meM calatA huA sarpa rAnI ko dikhAI de gyaa| vaha mujhe jagAkara vahAM se anyatra le gaI tabhI maiM jIvita baca skaa| merI dRSTi meM yaha garbha kA hI prabhAva thA, ataH bAlaka kA nAma pArzvanAtha rakhA jaaye| sabhI ne bAlaka ko isI nAma se pukaaraa| vivAha tAruNya meM praveza karate hI pArzvakumAra ke sugaThita zarIra meM apUrva sauMdarya nikhara aayaa| unake saundarya kI carcA dUra-dUra taka phaila gii| ___ kuzasthalapura nareza prasenajita kI putrI rAjakumArI prabhAvatI ne pArzvakumAra ke rUpa-sauMdarya kA bakhAna sunakara mana hI mana pratijJA kara lI ki mere isa janma ke pati pArzvakumAra hI haiN| vizva ke zeSa yuvaka mere bhAI ke samAna hai| mAtA-pitA bhI isa pratijJA ko sunakara prasanna hue| ve jaldI hI apane maMtrI ko vArANasI bhejane vAle the ki unhIM dinoM kaliMga kA yuvA nareza yavana prabhAvatI ke sauMdarya kI carcA sunakara usase vivAha ke lie Atura ho utthaa| kintu jaba use prabhAvatI kI pratijJA kA patA calA to ruSTa hokara bolA- kauna hotA hai pArzvakumAra ? mere hote hue prabhAvatI se koI bhI vivAha nahIM kara sktaa| usane tatkAla sasainya kuzasthalapura ko ghera liyA tathA rAjA prasenajita se kahalavAyA-yA to prabhAvatI ko de do yA phira yuddha kro| prasenajita dharmasaMkaTa meM par3a gyaa| kanyA kI icchA ke viruddha usakA vivAha kaise kiyA jAe? yuddha karanA bhI AsAna nahIM hai| prasenajita ne eka dUta vArANasI bhejA tathA rAjA azvasena ke samakSa sArI sthiti rkhii| dUta se jAnakArI milane para azvasena ne kruddha hokara senA ko taiyAra hone kA Adeza de diyaa| pArzvakumAra bhI raNabherI sunakara pitAjI ke pAsa Aye aura svayaM ke yuddha meM jAne kI icchA prakaTa kii| azvasena ne putra kA sAmarthya dekhakara saharSa use jAne kI anumati de dii| idhara zakrendra ne apane sArathI ko zastra Adi se sajjita ratha dekara pArzvakumAra kI sevA meM bhejA / deva-sArathI ne upasthita hokara pArzva ko namaskAra kiyA aura iMdra dvArA bheje gaye ratha para baiThakara yuddha meM padhArane kI prArthanA kii| pArzvakumAra usI ratha meM baiThakara gagana mArga se kuzasthalapura kI tarapha cale / caturaMgiNI saMga unake pIche-pIche jamIna para cala rahI thii| vArANasI se prasthAna karate hI pArzvakumAra ne eka dUta yavanarAja ke pAsa bhejaa|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160/ tIrthaMkara caritra usane jAkara yavanarAja se kahA- 'rAjan ! parama kRpAlu devendra pUjya pArzvakumAra ne Apase kahalavAyA hai ki kuzasthalapura nareza ne azvasena rAjA kI zaraNa grahaNa kI hai; ataH kuzasthalapura kA gherA khatma karo, anyathA ApakI kuzala nahIM hai / ' uttejita yavana rAjA ne pratyuttara meM dUta se kahA- 'o dUta ! tumhAre dUdhamuMhe pArzvakumAra se kaho ki vaha isa yuddhAgni se dUra rahe anyathA asamaya meM hI mArA jaaegaa|' dUta lauTa gayA / pArzvakumAra ne use dubArA bhejA / vApisa jAkara usane vahI bAta yavana rAjA se khii| dUta kI bAta sunakara pAsa meM baiThe kucha darabArI uttejita ho uThe, kintu vRddha maMtrI ne unheM zAMta karate hue kahA - 'pArzvakumAra kI mahimA hama anya sUtroM se bhI suna cuke haiN| deveMdra unakI sevA karate haiM, phira jAnabUjhakara hama parvata se kyoM TakarAyeM ? devoM ko jIta sakeM, yaha hamAre lie sambhava nahIM haiN| hameM apanI senA aura ijjata ko nahIM gaMvAnA caahie|' yavana rAjA ko yaha bAta jaMca gii| devendra dvArA pradatta gaganagAmI ratha kA bhI usa para bahuta prabhAva pdd'aa| usane turanta yuddha kA vicAra tyAga diyA aura pArzva ke sammukha jAkara sevA sAdhane lagA / rAjA prasenajita ne jaba senA se mukta nagara ko dekhA to vaha harSa vibhora ho utthaa| usane rAjakumAra pArzva kI agavAnI kI tathA namratApUrvaka prArthanA kI - "rAjakumAra ! rAjya kA saMkaTa tumane samApta kiyA hai to phira prabhAvatI kI icchA bhI pUrI kro| isase vivAha karake isakI pratijJA bhI aba Apa hI pUrI kara sakate haiN|" pArzvakumAra ne madhuratA se kahA- 'mujhe Apake rAjya kA saMkaTa samApta karanA thA, kara diyaa| zAdI ke lie maiM nahIM AyA ataH usake bAre meM kaise soca sakatA hUM ?' pArzvakumAra ne vArANasI kI ora prAsthAna kara diyA, sAtha meM yavanarAja va prasenajita donoM rAjA bhI the| vahAM jAkara prasenajita ne mahArAja azvasena se Agraha kiyaa| azvasena ne kahA- " maiM bhI cAhatA hUM ki yaha zAdI kare, kintu yaha itanA virakta hai ki kaha hI nahIM sktaa| kisI bhI samaya koI kadama uThA sakatA hai| phira bhI prabhAvatI kI pratijJA to pUrNa karanI hI hai / rAjA ne pArzvakumAra ko kisI taraha se samajhA-bujhAkara unakA vivAha kara diyA / pitA ke Agraha se unhoMne zAdI to kI, kintu rAjA kA pada svIkAra nahIM kiyA / nAga kA uddhAra pArzvakumAra eka bAra mahala se nagara kA nirIkSaNa kara rahe the| unhoMne dekhA ki nAgarikoM kI apAra bhIr3a eka hI dizA meM jA rahI hai| anucara se patA lagA - udyAna meM kamaTha nAmaka eka ghora tapasvI Aye hue haiN| paMcAgni tapate haiM, loga
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI pArzvanAtha/161 unhIM ke darzanArtha jA rahe haiN| kutUhalavaza pArzvakumAra bhI vahAM gaye / agni jvAlA AkAza ko chU rahI thI, bar3e-bar3e lakkar3a jala rahe the| pArzva ne avadhijJAna se jalate hue lakar3oM meM eka nAga-dampatI ko dekhaa| unhoMne tatkAla tapasvI se kahAdharma to ahiMsA meM hai, ahiMsA vihIna dharma kaisA ? tuma jo paMcAgni tapa rahe ho isameM to eka nAga aura nAginI jala rahe haiN| tapasvI ke pratikAra karane para pArzva ne lakkar3a ko cirvaayaa| usameM se jalate hue nAga dampatI bAhara Akara tar3aphar3Ane lge| pArzva ne unheM namaskAra mahAmaMtra sunavAyA tathA tapasvI para krodha nahIM karane kI salAha dii| usI samaya donoM ke prANa chUTa gye| marakara ve nAgakumAra devoM ke indra va indrANI- dharaNendra va padmAvatI ke nAma se utpanna hue| MINIIM tApasa kA prabhAva ghaTa gyaa| cAroM ora usakA tiraskAra hone lgaa| usane kruddha hokara anazana kara liyaa| marakara vaha meghamAlI devatA bnaa| dIkSA ___ bhogAvalI karmoM ke paripAka kI parisamApti para bhagavAn pArzva dIkSA ke liye udyata bane / lokAMtika devoM ne Akara unase jana-kalyANa ke lie nivedana kiyaa| varSIdAna dekara pauSa kRSNA ekAdazI ke dina bhagavAn ne sau vyaktiyoM ke sAtha
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162/ tIrthaMkara caritra iili .
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI pArzvanAtha / 163 vArANasI ke Azramapada udyAna meM paMcamuSThi loca kiyaa| deva aura manuSyoM kI bhArI bhIr3a ke bIca sAvadya yogoM kA sarvathA tyAga kiyaa| usa dina prabhu ke aTThama tapa (telA) thaa| dUsare dina udyAna se vihAra kara kopakaTaka sanniveza meM padhAre, vahAM dhanya gAthApati ke ghara para paramAnna se pAraNA kiyaa| devoM ne deva-duMdubhi dvArA dAna kA mahattva batAyA / upasarga 1 bhagavAn aba vaideha banakara vicarane lage / abhigrahayukta sAdhanA meM saMlagna hue / vicarate-vicarate ve zivapurI nagarI meM pdhaare| vahAM kozAvana meM dhyAnastha khar3e ho gye| kucha samaya bAda prabhu vahAM se vihAra kara Age tApasAzrama meM pahuMce tathA vahIM para vaTa vRkSa ke nIce dhyAna mudrA meM khar3e ho gaye / idhara 'kamaTha' tApasa ne deva hone ke bAda avadhi-darzana se bhagavAn pArzva ko dekhaa| dekhate hI pUrva janma kA vaira jAga par3A / bhagavAn ko kaSTa dene ke lie vahAM A phuNcaa| pahale to usane zera, cItA, vyAghra, viSadhara Adi ke rUpa banAkara bhagavAn kaSTa diye / kintu prabhu meru kI bhAMti aDola bane rhe| apanI viphalatA se deva aura adhika kruddha ho utthaa| usane megha kI vikurvaNA kI / cAroM aura ghanaghora ghaTAeM chAne lgiiN| dekhate-dekhate musalAdhAra pAnI par3ane lgaa| bar3hatA - bar3hatA vaha ghuTane, kamara chAtI ko pAra karatA huA nAsAgra taka pahuMca gyaa| phira bhI prabhu aDola the| tabhI dharaNendra kA Asana kaMpita huA / avadhi jJAna se usane bhagavAn ko pAnI meM khar3e dekhaa| sevA ke lie tatkAla daur3a AyA / vandana karake usane prabhu ke pairoM ke nIce eka vizAla nAla vAlA padma (kamala) bnaayaa| svayaM ne sAta phaNoM kA sarpa bana kara bhagavAn ke Upara chatrI kara dii| prabhu ke to samabhAva thA, na kamaTha para roSa aura na dharaNendra para anurAga / kamaThAsura deva, phira bhI vAriza karatA rahA / dharaNendra ne phaTakAra kara kamaTha se kahA- re duSTa ! aba bhI tU apanI dhRSTatA nahIM chor3atA ? prabhu to samatA meM lIna haiM ora tU adhamatA ke garta meM giratA hI jA rahA hai !" dharaNendra kI phaTakAra se kamaTha bhayabhIta huA / apanI mAyA sameTa kara prabhu se kSamAyAcanA karatA huA calA gayA / upasarga zAMta hone para dharaNendra bhI bhagavAn kI stuti kara lauTa gyaa| kevala jJAna bhagavAn ne tayAsI rAteM isI prakAra abhigraha aura dhyAna meM bitaaii| caurAsIveM dina unhoMne Azramapada udyAna meM dhAtakI vRkSa ke nIce dhyAna karate huye kSapaka zreNI lI / ghAtika-karmoM ko kSaya kara kevalatva ko prApta kiyA / devendra ne kevala - mahotsava kiyaa| samavasaraNa kI racanA kI / vArANasI ke
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164/tIrthaMkara caritra hajAroM loga sarvajJa bhagavAn ke darzanArtha A phuNce| prabhu ne pravacana diyaa| unake prathama pravacana meM hI tIrtha kI sthApanA ho gaI / aneka vyaktiyoM ne AgAra va aNagAra dharma ko svIkAra kiyaa| cAturyAma dharma ___bhagavAn pArzvanAtha to isake aMtima nirUpaka the| isake pazcAt bhagavAn mahAvIra ne pAMca mahAvrata dharma kI vyAkhyA dI thI, ataH pArzvanAtha kA dharma 'cAturyAma-dharma' ke nAma se prasiddha ho gayA / caubIsa tIrthaMkaroM meM prathama aura antima tIrthaMkara pAMca mahAvrata rUpa saMyama dharma kA pravartana karate haiN| zeSa bAvIsa tIrthaMkara cAturyAma dharma ke prarUpaka hote haiN| 'cAturyAma' aura 'paMcayAma' bhI zabda-bheda hI haiN| sAdhanA donoM kI samAna hai| cAturyAma dharma meM brahmacarya ko pRthak yAma (mahAvrata) nahIM mAnA gayA, kintu brahmacarya ko aparigraha ke antargata le liyA gyaa| strI dvipada parigraha meM mAnya thii| brahmacArI strI kA tyAga karatA hai, ataH aparigraha meM brahmacarya sahaja hI A jAtA hai| cAturyAma dharma kA vikAsa hI paMca mahAvrata dharma haiN| apratihata prabhAva bhagavAn pArzva kA prabhAva mizra, IrAna, sAiberiyA, aphagAnistAna Adi sudUra dezoM meM bhI gaharA phailA huA thaa| tayugIna rAjA tathA loga pArzva ke dharma kI upAsanA vizeSa rUpa se karate / prasiddha cInI yAtrI henasAMga ne jaba una pradezoM kI yAtrA kI, to vahAM usane aneka nirgrantha muniyoM ko dekhA thaa| mahAtmA buddha kA kAkA svayaM bhagavAn pArzvanAtha kA zramaNopAsaka thaa| dakSiNa meM bhI pArzva ke anuyAyI paryApta mAtrA meM the| ___karakaMDu Adi cAra pratyekabuddha rAjA bhI bhagavAn pArzva ke ziSya bane the| kaI itihAsakAra to yaha bhI mAnate haiM ki mahAtmA buddha ne cha: varSa taka bhagavAn pArzva ke dharma zAsana meM sAdhanA kI thii| usa samaya ke sabhI dharma-sampradAyoM para pArzva kI sAdhanA-paddhati kA vizeSa prabhAva thA ! unake zAsanakAla meM Arya zubhadatta, Arya haridatta, Arya samudrasUri, Arya kezI zramaNa jaise pratibhAzAlI va mahAprabhAvaka AcArya hue| nirvANa vibhinna pradezoM kI padayAtrA karake bhagavAn ne lAkhoM logoM ko mArgadarzana diyaa| aMta meM vArANasI se AmalakalpA Adi vibhinna nagaroM meM hote hue prabhu sammeda zikhara para padhAre / tetIsa carama zarIrI muniyoM ke sAtha aMtima anazana kiyaa| eka mAsa ke anazana meM cAra aghAti karmoM ko kSara, kara nirvANa ko prApta kiyaa| devoM, indroM, manuSyoM evaM rAjAoM ne milakara bhagavAn ke pArthiva zarIra kA aMtima saMskAra kiyaa|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI pArzvanAtha/16 prabhu kA parivAra 0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 1000 0 manaHparyavajJAnI 750 0 avadhijJAnI 1400 0 vaikriya labdhidhArI 1100 0 caturdaza pUrvI 350 0 carcAvAdI 600 0 sAdhu 16,000 0 sAdhvI 38,000 0 zrAvaka 1,64,000 0 zrAvikA 3,39,000 eka jhalaka0 mAtA vAmA 0 pitA azvasena 0 nagarI vArANasI vaMza ikSvAku 0 gotra kAzyapa 0 cinha nIla 0 zarIra kI UMcAI 9 hAtha 0 yakSa pArzva 0 yakSiNI padmAvatI 0 kumAra kAla 30 varSa 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 84 dina " kula dIkSA paryAya 70 varSa 0 AyuSya paMca kalyANakatithi sthAna 0 cyavana caitra kRSNA 4 prANata 0 janma poSa kRSNA 10 vArANasI sarpa 8 varNa nahIM 100 varSa nakSatra vizAkhA vizAkhA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166/tIrthakara caritra 0 dIkSA 0 kevalajJAna - 0 nirvANa poSa kRSNA 11 caitra kRSNA 4 sAvana zuklA 8 vArANasI vizAkhA vArANasI vizAkhA sammeda zikhara vizAkhA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) bhagavAn zrI mahAvIra AtmA kI koI Adi nahIM hai| jaina darzana meM koI AtmA prAraMbha se hI paramAtmA nahIM hotii| vaha karma baMdha se bhArI banatI hai to usakA naraka gamana ho jAtA hai| aura vahAM use kaSTa uThAnA par3atA hai| jaba azubha karma se halkI hotI hai aura puNya kA bala hotA hai to vaha svargIya sukhoM ko prApta karatI haiN| saMpUrNataH karma mukta avasthA hI mokSa kI avasthA hai / anya bhavya AtmAoM kI taraha mahAvIra kI AtmA thI / usa AtmA ne apane kartRtva se jo kucha kiyA usI ke anurUpa usane sukha-duHkha ko prApta kiyA / bhagavAn mahAvIra ke satAisa bhavoM kA varNana milatA hai| isakA artha yaha nahIM hai ki inakI AtmA ne mAtra itane hI bhava kie haiN| jisa bhava meM unhoMne prathama bAra samyaktva ko prApta kiyA vahAM se ina bhavoM kI saMkhyA lI gaI haiM / pahalA bhava- nayasAra (manuSya) jaMbU dvIpa ke pazcima mahAvideha meM mahAvapra nAmaka vijaya ke jayantI nAma kI nagarI thii| vahAM kA rAjA zatrumardana thaa| usake rAjya meM pRthvI pratiSThAna gAMva ke adhikArI kA nAma thA nayasAra / I eka samaya rAjAjJA prApta kara lakar3I lAne ke lie jaMgala meM gyaa| sAtha meM kaI vyakti the / madhyAnha kA samaya huA / eka bar3e vRkSa kI chAMva meM nayasAra apane vyaktiyoM ke sAtha bhojana karane baitthaa| usI samaya use dUra eka sAdhu-saMghATaka dikhA / sAdhu eka sArtha ke saMga cala rahe the| sArtha ke Age nikala jAne para ve mArga bhUla gaye aura usa cilacilAtI dupaharI meM usa pradeza meM A gaye jahAM nayasAra kI gAr3iyoM kA par3Ava thA / muniyoM ko dekhate hI nayasAra ke hRdaya meM bhakti ke bhAva jaage| vaha uThA, sAmane gayA, bhAva pUrNa vaMdanA kii| bAtacIta se patA cala gayA ki ye muni rAstA bhUla kara Aye haiN| ye na kevala bhUkhe haiM apitu pyAsa ke kAraNa inakA galA bhI sUkha rahA hai| inake bolane meM bhI takalIpha ho rahI haiN| usane bar3I zraddhA ke sAtha muniyoM ko nirdoSa AhAra- pAnI bhraayaa| muniyoM ne vRkSa kI chAyA meM AhAra- pAnI liyA /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168/tIrthaMkara caritra nayasAra uThA aura sAtha calakara mArga btaayaa| mukhya mArga para Akara nayasAra ne namaskAra kiyaa| muniyoM ne use upadeza diyA / upadeza kA nayasAra para gaharA prabhAva pdd'aa| isI nayasAra ke bhava meM pahalI bAra unheM samyaktva kA upArjana huaa| dUsarA bhava- svarga ___ saudharma (pahale) devaloka meM eka palyopama sthiti vAle deva bane / tIsarA bhava- manuSya (marIci) devagati kI Ayu bhogakara nayasAra kA jIva cakravartI bharata kA putra marIci rAjakumAra banA / bhagavAn RSabhadeva kA eka bAra ayodhyA nagarI meM padArpaNa huA, samavasaraNa jur3A, bhagavAn kI dezanA huii| dezanA se prabhAvita hokara rAjakumAra marIci virakta banA aura bhagavAn ke pAsa dIkSita ho gyaa| cAritra kI ArAdhanA karate hue usane gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| marIci sukumAra the| eka bAra grISmakAla meM bhISaNa tApa kA parISaha utpanna huA, bhayaMkara pyAsa lagI aura unakA mana isa saMyama mArga se vicalita ho gyaa| marIci socane lage- itanA kaSTa pUrNa saMyama kA pAlana mere se nahIM ho sakatA kyoMki mere meM sahiSNutA kI kamI hai| Akhira marIci ne nirNaya liyA ki eka bAra jaba ghara chor3a diyA to punaH gRha praveza nahIM kruuNgaa| kintu sAdhu veza meM rahakara niyamoM kA pAlana nahIM karUM to Atma-pravaMcanA hogii| isa AdhAra para usane apane mana se eka naye veSa kI parikalpanA kI aura use dhAraNa kiyaa| usane apane veSa kI kalpanA isa prakAra kI____ "jinendra mArga ke zramaNa mana, vacana aura kAyA ke azubha vyApAra rUpa daMDa se mukta jitendriya hote hai| para maiM mana, vANI aura kAyA se agupta-ajitendriya huuN| isaliye mujhe pratIka rUpa se eka tridaMDa rakhanA caahiye|" "zramaNa sarvathA prANAtipAta viramaNa ke dhAraka sarvathA hiMsA ke tyAgI hone se muMDita hote haiM, para maiM pUrNa hiMsA kA tyAgI nahIM huuN| maiM sthUla hiMsA se nivRtti karUMgA aura zikhA sahita kSura muMDana kraauuNgaa|" ___ "zramaNa dhana-kaMcana rahita evaM zIla kI saurabha vAle hote haiM kintu maiM parigrahadhArI aura zIla-muni caryA kI sugandha se rahita hUM ataH maiM candana Adi kA lepa kruuNgaa|" ___ "zramaNa nirmohI hone se chatra nahIM rakhate para maiM moha-mamatA se yukta hUM, ataH chatra dhAraNa karUMgA aura upAnad (cappala) khar3AU bhI phnuuNgaa|" ___ "zramaNa nirambara aura zuklAmbara hote hai, jo sthavira kalpI haiM ve nirmala manovRtti ke pratIka zveta vastra dhAraNa karate haiM, para maiM kaSAya se kaluSita hUM ataH maiM kASAya vastra gerUe, vastra dhAraNa kruuNgaa|"
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/169 "pApa-bhIru zramaNa jIvAkula samajhakara sacitta jala Adi kA AraMbha nahIM karate, kintu maiM parimita jala kA snAna-pAnAdi meM upayoga kruuNgaa|" __ isa prakAra ke veSa ko dhAraNa kara marIci bhagavAn ke sAtha vicaraNa karane lgaa| marIci apane pAsa Ane vAle logoM ko bhagavAn kA mArga batAtA aura bhagavAn ke pAsa ziSya banane ke lie bheja detaa| ____ eka bAra cakravartI bharata ne bhagavAna se prazna pUchA-'bhaMte ! ApakI sabhA meM aisA koI jIva hai jo isa avasarpiNI kAla meM Apake samAna tIrthaMkara bnegaa|' bhagavAn ne kahA 'bharata ! isa sabhA meM to koI jIva nahIM hai| samavasaraNa ke bAhara tumhArA putra marIci hai vaha isI bharata kSetra meM aMtima tIrthaMkara bnegaa| sAtha hI isI bharata kSetra meM tripRSTha nAma se pahalA vAsudeva banegA, mahAvideha kSetra kI mUkA nagarI meM priyamitra nAma kA cakravartI bnegaa|' bharata jI jAte samaya marIci ke pAsa ruke aura yaha saMvAda sunAyA / bharata jI kI bAta sunakara marIci atyanta prasanna huA aura bolane lagA ___ AdyohaM vAsudevAnAM, pitA me ckrvrtinaam| pitAmaho jinendrANAm, mamAho uttamaM kulm|| merA kula kitanA UMcA hai| mere pitA prathama cakravartI haiM, mere dAdA pahale tIrthaMkara hai| maiM bhI tIrthaMkara va pahalA vAsudeva banUMgA aura cakravartI bhI bnuuNgaa| aho! merA kula kitanA uttama haiM ! kitanI Rddhi ! kitanI samRddhi ! isa prakAra tridaMDa ko uchAlatA huA nAcane lgaa| isa kula mada ke kAraNa marIci ke nIca gotra kA baMdha ho gyaa| eka dina marIci bImAra ho gyaa| kisI ne bhI usakI sevA nahIM kii| usa kaSTa meM marIci ne nirNaya liyA ki vaha apanA ziSya bnaayegaa| marIci svastha huA, usane pUrvavat jana udbodhana kA krama cAlU kiyaa| apanA koI bhI ziSya nahIM banAyA usane socA-muni bananA mere ziSyatva se uttama hai| eka bAra rAjakumAra kapila aayaa| use bhI bhagavAn ke pAsa dIkSA lene ke lie bhejA, para usakA vahAM mana nahIM jamA / punaH marIci ke pAsa Akara kahA- maiM to ApakA hI ziSya bnuuNgaa| Akhira marIci ne use apanA ziSya banA liyaa| marIci sadaiva bhagavAn ke mata ko sarvazreSTha batAtA thaa| vaha apanI caryA ko durbala mAnatA thA kintu usane apane ziSya kapila ke vyAmoha meM yaha kahanA zurU kara diyA- 'bhagavAn ke mArga meM bhI dharma hai aura mere mArga meM bhI dharma hai|' isa prakAra marIci ne tridaMDI saMnyAsI ke rUpa meM jIvana bitAyA ! cauthA bhava-svarga bahma (pAMcavAM) devaloka meM dasa sAgaropama kI sthiti vAle deva bne|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170/tIrthaMkara caritra pAMcavAM bhava-manuSya brahma devaloka kI Ayu sampanna kara mahAvIra kA jIva kollAka sanniveza meM kauzika nAma ke brAhmaNa rUpa meM manuSya jIvana ko prApta kiyaa| jIvana ke saMdhyA kAla meM vaha tridaMDI tApasa bnaa| usakA AyumAna 80 lAkha pUrva kA thaa| isa bhava ke bAda aneka choTe bhava kiye jo 27 bhavoM kI ginatI meM nahIM liye gaye haiN| chaThA bhava-manuSya thunA nagarI meM puSyamitra nAma kA brAhmaNa huaa| AyumAna 72 lAkha pUrva kA thaa| kucha kAla taka gRhasthAzrama meM rahakara parivrAjaka bnaa| sAtavAM bhava-svarga saudharma (prathama) devaloka meM deva bnaa| AThavAM bhava- manuSya devAya bhogakara nayasAra kA jIva caitya sanniveza meM agnihotra brAhmaNa huaa| agnihotra aMta meM parivrAjaka bnaa| isakI sarvAyu 64 lAkha pUrva thii| nauvAM bhava-svarga IzAna (dUsarA) devaloka meM madhyama sthiti vAlA deva bnaa| dasavAM bhava-manuSya nayasAra kA jIva maMdira sanniveza meM agnibhUti brAhmaNa huaa| Akhira meM usane parivrAjaka dIkSA svIkAra kii| isakA AyumAna 56 lAkha pUrva thaa| gyArahavAM bhava-svarga __ sanatkumAra (tIsarA) devaloka meM deva bnaa| bArahavAM bhava-manuSya devAyu bhogakara zvetAbikA nagarI meM bhAradvAja nAma kA brAhmaNa huaa| bhAradvAja ne parivrAjaka dIkSA lii| isakI saMpUrNa Ayu 44 lAkha pUrva thii| terahavAM bhava-svarga mAhendra (cauthe) devaloka meM deva bane / yahAM se cyavakara aneka choTe bhava bhI kiye| caudahavAM bhava-manuSya rAjagRha nagara meM sthAvara nAma kA brAhmaNa huaa| aMta meM parivrAjaka banA / isakA AyuSya 34 lAkha pUrva thaa| pandrahavAM bhava-svarga brahma (pAMcaveM) devaloka meM deva bne|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/171 solahavAM bhava-manuSya (vizvabhUti) rAjagRha nagara meM vizvanaMdI rAjA rAjya karatA thaa| usakA bhAI vizAkhabhUti yuvarAja thaa| rAjA vizvanaMdI ke putra kA nAma vizAkhanaMdI thaa| yuvarAja vizAkhabhUti kI rAnI kA nAma dhAriNI thaa| isakI kokha se nayasAra kA jIva pAMcaveM devaloka se cyavakara putra rUpa meM utpanna huaa| isakA nAma diyA gayA vizvabhUti / marIci ke bhava ke bAda isa solahaveM bhava meM punaH rAja parivAra meM janma liyaa| vizvabhUti ne jaba yauvana vaya meM praveza kiyA to usakA aneka rAjakanyAoM ke sAtha vivAha kara diyA gyaa| eka dina vizvabhUti apanI rAniyoM evaM dAsiyoM ke sAtha jala krIr3A karane gyaa| kucha kSaNoM ke bAda rAjA vizvanaMdI kA putra vizAkhanaMdI bhI apanI rAniyoM ke sAtha ghUmane ke lie usI udyAna meM aayaa| jaba use yaha jJAta huA ki vizvabhUti pahale se hI udyAna meM jala krIr3A kara rahA hai to use bar3A kSobha huaa| use binA mana bAhara hI rahanA pdd'aa| vizAkhanaMdI kI mAM kI dAsiyAM bhI puSpa cunane ke lie udyAna meM AI to unheM bhI nirAza lauTanA par3A dAsiyoM ne rAjamahala Akara mahArAnI priyaMgu ko sArI jAnakArI dete hue kahA-'mauja-majA to vizvabhUti lUTa rahA hai jabaki hakadAra ApakA putra vizAkhanaMdI hai| isa para rAnI atyanta kupita huii| ise apanA apamAna samajhA aura kopa bhavana meM calI gyii| yaha saba sunakara mahArAja ciMtAtura ho ge| rAjA ne samajhAne kI bahuta koziza kI para rAnI kI haTha ke sAmane unheM jhukanA pdd'aa| vizvabhUti ko dUra bhejane kI yukti nikaalii| chala-kapaTa se rAjA ne yuddha kI raNabherI bajavA dI-hamArA sAmaMta puruSasiMha vidrohI ho gayA hai| vaha prajA ko nAnA rUpa se kaSTa de rahA hai| usake sAtha maiM yuddha karane jA rahA huuN|' yaha samAcAra jalakrIr3A karate vizvabhUti ne bhI sunaa| tatkAla vaha rAjamahala meM AyA aura rAjA se vinatI kI-Apa jaise sAmarthyavAna ko aise sAmaMta ke viruddha yuddha ke lie jAnA zobhA nahIM detaa| maiM svayaM vahAM jAne ke lie tatpara huuN| Apa mujhe AzIrvAda deN| maiM atizIghra use Apake caraNoM meM upasthita kruuN|' vizvabhUti kI yaha bAta sunakara rAjA ne jAne kI AjJA de dii| senA lekara vaha puruSasiMha kA damana karane claa| vizvabhUti ke cale jAne ke bAda vizAkhanaMdI ne apanI rAniyoM va dAsiyoM ke sAtha udyAna meM praveza kiyA aura AnaMdapUrvaka krIr3A karane lgaa| vizvabhUte jaba sAmaMta puruSasiMha kI jAgIra meM pahuMcA to vahAM usakA bhavya svAgata huaa| usakA avajJA yA vidroha kA samAcAra bilkula asatya niklaa| paraspara bAtacIta ke bAda vizvabhUti lauTA / lauTate samaya udyAna rakSaka se patA calA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172/tIrthaMkara caritra ki vizAkhanaMdI apane aMtaH pura ke sAtha jala vihAra kara rahA hai| vizvabhUti na kevala balavAn thA, apitu buddhimAna bhI thaa| sAre bheda ko turaMta samajhane meM use dera nahIM lagI ki mahArAja ne apane putra ke sukha hetu use udyAna se haTAne ke lie yaha puruSasiMha ke vidroha kA nATaka racA hai| isa kuTila cAla se use rAjA va usake putra ke prati bahuta gussA aayaa| krodhAveza meM usane pArzva sthita tAla vRkSa ko muSThi prahAra kara jora se jhakajhorA / vRkSa para lage phala danAdana girane lge| usane dvArapAla ko saMbodhita karate hue kahA- 'suno, dvArapAla! mujhe apanI kula-maryAdA va paraMparA ke prati tanika bhI Adara nahIM hotA to maiM tumhAre rAjakumAra va jhUThe rAjA ko ina phaloM ke samAna muSTi prahAra se dharAzAyI kara detA, samApta kara detaa| vizvabhUti kA zarIra krodha se kAMpane lgaa| kucha kSaNoM ke bAda usakA gussA zAMta huA, saMvega kA bhAva jagA aura socane lagA-dekho, maiM to bar3oM ke prati itanA Adara va pyAra karatA thA parantu ye saba mere sAtha kapaTapUrNa vyavahAra karate haiN| yaha saca hai ki yaha saMsAra hI aisA hai jahAM chala-prapaMca bharA huA hai| isI ciMtana meM usane yaha nirNaya le liyA ki use saMyama svIkAra kara Atma kalyANa karanA hai| yaha nirNaya karane ke sAtha hI vaha rAjA (cAcA) va mAtA-pitA ke pAsa na Akara sIdhe usa pradeza meM vicara rahe Arya saMbhUta ke pAsa pahuMcA aura ullasita bhAva se cAritra aMgIkAra kiyaa| vizvabhUti ke muni banane kA saMvAda milate hI rAjA vizvanaMdI apane putra vizAkhanaMdI va pUre parivAra ko sAtha lekara AyA aura apane aparAdha ke lie bAra-bAra kSamA mAMgI aura muni-dharma chor3akara ghara Akara rAjya bhAra saMbhAlane kA Agraha kiyaa| muni vizvabhUti isa pralobhana meM nahIM phaMse / apane guru kI sevA meM rahakara tapa-japa ke dvArA AtmA ko bhAvita karane lge| nirantara laMbI-laMbI tapasyAoM se unakA zarIra kRza ho gyaa| aba guru AjJA se ekAkI vihAra karane laga gye| ugra tapasvI muni vizvabhUti mAsakhamaNa kI tapasyA kA pAraNA karane hetu mathurA nagarI pdhaare| usa samaya vizAkhanaMdI bhI apane sasurAla mathurA AyA huA thaa| kRzakAya muni ko dUra se hI usake AdamiyoM ne pahacAna liyaa| bAda meM vizAkhanaMdI ne bhI pahacAna liyaa| vizvabhUti ko dekhate hI vizAkhanaMdI krodhita ho gyaa| usa samaya mArga se gajara rahI gAya kI Takkara se muni gira gye| usa para vizAkhanaMdI ne aTTahAsa kiyA aura AnaMda manAte hue vyaMgya kI bhASA meM bolA- 'muSThi prahAra se phala girAne vAlA bala aba kahAM gyaa| yaha sunate hI muni kI dRSTi usa para par3I aura use pahacAna liyaa| muni bhI kSamA dharma se vicalita ho gaye aura Aveza meM bole-- abhI bhI maiM pahale kI bhAMti balazAlI hUM / tapasyA se kRza jarUra hU~ para durbala nahIM huuN|' apane bala evaM zakti kA pradarzana karane ke lie muni ne rasI gAya
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/173 ko donoM siMgoM se majabUta pakar3akara AkAza meM uThAkara ghumAyA aura usI Aveza meM muni ne nidAna kara liyA- merI Aja taka kI tapasyA kA koI phala ho to mujhe Age itanA prabala bala prApta ho ki vizAkhanaMdI ko mAra skuu|' isa nidAna kA usane prAyazcitta nahIM kiyaa| unakA AyuSya karor3a varSa kA thaa| satarahavAM bhava-svarga mahAzukra (sAtaveM) devaloka meM deva bane / aThArahavAM bhava-manuSya (vAsudeva) mahAzukra devaloka se cyavakara nayasAra kA jIva tripRSTha rAjakumAra ke rUpa meM utpanna huaa| potanapura nagara kA rAjA prajApati thaa| usakI do rAniyAM thI bhadrA va mRgaavtii| bhadrA kI kukSi se rAjakumAra acala kA janma huaa| mRgAvatI se tripRSTha kA janma huaa| donoM rAjakumAra saba vidyAoM meM pAraMgata banakara pitA kA sahayoga karane lge| ye donoM bhAI isa avasarpiNI ke kramazaH pahale baladeva va vAsudeva bne| prativAsudeva azvagrIva tIna khaMDoM kA adhipati thaa| ratnapura nagara usakI rAjadhAnI thii| vaha atyanta zUravIra, parAkramI va saMgrAma kA zaukIna thA / azvagrIva ne socA- tInoM khaMDoM meM mere se adhika koI bhI balavAna nahIM hai jo mujhe saMgrAma meM jIta sake yA mujhe parAdhIna kara sake / yadi koI aisA hai to usakA patA lagAnA cAhiye / eka aSTAMga nimitta ke jAnakAra jyotiSI ko isa saMdarbha meM pUchA to usane kahA-'jo rAjakumAra Apake rAjadUta caMDavega ko apamAnita yA parAjita karegA tathA zAlikSetra meM rakSA ke lie bheje gaye rAjA-rAjakumAroM meM jo vahAM AtaMka phailA rahe zera ko mAregA usI rAjakumAra ke hAthoM se ApakI mRtyu hogii|' azvagrIva bhayAtura ho gyaa| rAjadUta caMDavega kaI rAjadhAniyoM meM prativAsudeva kA kArya karatA huA potanapura rAjasabhA meM phuNcaa| rAjasabhA meM usa samaya saMgIta kA kAryakrama cala rahA thaa| ___ mahArAja prajApati, rAjakumAra acala, tripRSTha va anya AnaMda le rahe the| rAjadUta ke Akasmika Agamana para rAjA svayaM khar3A huA aura use yogya Asana diyaa| rAjA ne prativAsudeva kA kuzala kSema pUchA ! rAjakumAra tripRSTha ke mana meM raMga meM bhaMga karane para dUta ke prati krodha jAga utthaa| rAjA ne dUta ko bheMTa Adi dekara sasammAna vidA kiyA, para rAjakumAra ne rAste meM har3apa liyA aura usakA apamAna kiyaa| dUta ke apamAna kI bAta sunakara azvagrIva bhayAtura ho gayA aura socAnaimitajJa kI pahalI bAta to mila gaI hai| una dinoM azvagrIva ke rAjya meM zAlikheta meM eka zera kA jabardasta AMtaka chAyA huA thaa| azvagIda kI aura se zera ko maravAna ke upAya vyartha cale jAne
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174/tIrthaMkara caritra para una kSetroM kI surakSA hetu bArI-bArI se eka-eka rAjA kI niyukti kara dii| usa niyukti ke krama meM mahArAja prajApati kA krama bhI aayaa| ve jAne ke lie udyata huye to rAjakumAra tripRSTha ne AgrahapUrvaka pitA ko rokA / apane bhAI acala ke sAtha usa kSetra meM pahuMca gye| tripRSTha ne socA- 'logoM meM chAye bhaya ke AtaMka ko miTAne ke lie zera ko samApta kara dUM / ' donoM bhAiyoM ne logoM se sArI jAnakArI prApta kI aura zastrAstra se sajjita hokara zera kI guphA kI aura bddh'e| vahAM donoM ne jora se nAda kiyaa| zera isa AvAja se kruddha ho gyaa| vaha guphA se bAhara AyA / usako paidala calate dekha tripRSTha ne socA- yaha paidala hai to maiM ratha para kaise bailuuN| rAjakumAra ratha se nIce utara kara calane lge| zera ke pAsa koI hathiyAra nahIM to maiM hathiyAra kaise rakhU / isa ciMtana ke sAtha apane hathiyAra ratha meM rakha diye| zera bhayaMkara dahAr3a ke sAtha tripRSTha para jhapaTA, para usane vidyutvega se lapaka kara zera ke donoM jabar3oM ko pakar3akara purAne bAMsa kI taraha cIra ddaalaa| zera ke marane kI bAta sunakara azvagrIva bhayAkrAMta ho uThA aura use yaha lagane lagA ki yaha rAjakumAra usakA kAla hai| kucha soca-vicAra ke bAda usane prajApati ko saMdeza bhejA- Apake donoM rAjakumAroM ne jo vIratApUrNa kArya kiyA hai usake lie hama unheM puraskRta karanA cAhate hai ataH unheM yahAM bhejo|' saMdeza ke uttara meM tripRSTha ne uttara meM kahA- 'jo rAjA eka zera ko bhI nahIM mAra sakA usa rAjA ke hAtha se hama kisI bhI prakAra kA puraskAra nahIM leNge|' yaha sunakara prativAsudeva tilamilA uThA aura apanI caturaMginI senA ke sAtha yuddha bhUmi meM A ddttaa| donoM kA paraspara loma harSaka yuddha huA / Akhira azvagrIva ko sudarzana cakra se mArakara tripRSTha pahale vAsudeva va acala pahale baladeva bane / isI ke sAtha ve tIna khaMDa ke eka chatra svAmI ho gaye / potanapura meM eka bAra gyArahaveMtIrthaMkara bhagavAn zreyAMsa nAtha kA padArpaNa huaa| donoM bhAiyoM ne bhagavAn kA pravacana sunaa| isase tripRSTha ko samyaktva prApta huI, kintu kucha samaya bAda vaha prakAza samApta ho gyaa| donoM hI bhagavAn ke bhakta bane rhe| ___ vAsudeva tripRSTha eka krUra zAsaka the| unheM anuzAsana kA bhaMga kataI pasaMda nahIM thaa| eka bAra rAtri meM saMgIta ho rahA thA / cakravartI svayaM palyaMka para zayyApAlaka se yaha kaha kara so gae ki mujhe nIMda Ane para saMgIta banda karavA denaa| kucha samaya meM unheM nIMda A gaI, kintu saMgIta-rasika zayyApAlaka ne saMgIta baMda nahIM krvaayaa| tripRSTha jaba vApisa jAge, to saMgIta calatA huA dekhakara ve ekadama kruddha ho utthe| pUchane para zayyApAlaka ne nivedana kiyA- merA aparAdha kSamA kareM, saMgIta madhura cala rahA thA, ataH baMda nahIM kiyA gyaa| vAsudeva tripRSTha ne krodhita hokara
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/175 zIzA garma karavAyA aura zayyApAlaka ke kAnoM meM DalavA diyaa| zayyApAlaka ne tar3apha-tar3aphakara vahIM para prANa de diye / isa prakAra usa janma meM unhoMne aneka hiMsaka kAma kiye| vahAM se marakara ve sAtavIM naraka meM gye| jaina-darzana kI spaSTa mAnyatA hai ki bhale hI tIrthaMkara banane vAle jIva bhI kyoM na hoM, karma agara asat kiye haiM to adhama gati meM jAnA hI hogaa| mahAvIra ke sattAIsa pUrva janmoM se yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai| cAroM gatiyoM meM AcaraNAnusAra unake jIva ko jAnA par3A thaa| vAsudeva tripRSTha kI sarvAyu 84 lAkha varSa thii| usameM pacIsa hajAra varSa bAlyAvasthA meM, pacIsa hajAra varSa mAMDalika rAjA ke rUpa meM tathA eka hajAra varSa digvijaya karane meM lage, avaziSTa 83 lAkha 49 hajAra varSa vAsudeva ke rUpa meM vyatIta hue| vAsudeva kI mRtyu ke bAda baladeva acala ne bhagavAn ke pAsa dIkSA lI aura siddhatva ko prApta kiyaa| unnIsavAM bhava-naraka sAtavIM naraka meM apratiSThAna narakAvAsa meM tetIsa sAgaropama Ayu vAle nairayika bne| bIsavAM bhava-tiryaMca zera kI yoni meM utpanna hue| ikkIsavAM bhava-naraka cauthI naraka meM dasa sAgaropama Ayu vAle nairayika bne| naraka se nikalakara nayasAra ke jIva ne aneka choTe-choTe kSudra bhavoM meM paribhramaNa kiyaa| ve ina sattAisa bhavoM kI ginatI meM nahIM hai| bAisavAM bhava-manuSya rathanupura nagara meM priyamitra rAjA rAjya karatA thaa| usakI mahArAnI vimalA kI kukSi se nayasAra kA jIva rAjakumAra ke rUpa meM janmA / usakA nAma diyA gayA vimala / yauvana vaya meM Ane para usakA vivAha kara diyaa| apane putra ko yogya samajhakara priyamitra ne rAjya bhAra sauMpa diyA tathA svayaM dIkSita ho gye| rAjA vimala bar3A hI nIti nipuNa va sarala pariNAmI thA, karuNAzIla thaa| eka bAra kisI kAraNa se pAsa ke jaMgala pradeza meM gyaa| vahAM usane dekhA ki eka zikArI ne jAla lagAkara kaI hiraNa va hiraNiyoM ko pakar3a rakhA hai| niraparAdha pazuoM kI yaha dazA dekhakara rAjA vimala ke bhItara dayA ke bhAva jAge / usane zikArI ko nikaTa bulAyA aura use samajhAkara zikAra kA tyAga kraayaa| prasaMgavaza una jAnavaroM ko abhayadAna mila gyaa| aMta meM unhoMne cAritra grahaNa kiyaa| rAjA vimala ke isa bhava meM agalA bhava manuSya ke rUpa meM nirNIta huaa| saMyamI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176/tIrthaMkara caritra vyakti kI hI nahIM samyaktvI vyakti kI bhI gati vaimAnika devaloka kI hotI hai| lagatA aisA hai ki jaba rAjA ke manuSya bhava kA baMdha huA thA usa samaya unheM samyaktva prApta nahIM huI ho ! yadi samyaktvI avasthA meM athavA cakravartI pada kI puNya prakRti kA baMdha hone ke bAda manuSya bhava kA nirdhAraNa huA hai to use usa kSetra kA 'acherA' samajhanA caahiye| teisavAM bhava-manuSya (cakravartI) pazcima mahAvideha kSetra meM mUkA nagarI thii| vahAM kA rAjA thA dhanaMjaya / ra sakI paTarAnI dhAriNI devI ke garbha meM nayasAra ke jIva ne janma liyaa| caudaha mahAsvapnoM se janma lene vAle isa bAlaka kA nAma rakhA gayA priyamitra / priyamitra ko rAjya bhAra sauMpakara rAjA-rAnI dIkSita ho gye| AyudhazAlA meM eka bAra cakra ratna utpanna huA / cakra kI sahAyatA se chaha khaMDoM ko jItakara cakravartI bane / laMbe samaya taka cakravartI pada bhogakara poTTilAcArya ke pAsa dIkSA svIkAra kI / priyamitra kI sarvAyu 84 lAkha pUrva thii| caubIsavAM bhava-svarga mahAzukra (sAtaveM) devaloka meM sarvArtha nAmaka vimAna meM maharddhika deva bane / deva kA AyumAna sataraha sAgaropama thaa| pacIsavAM bhava-manuSya sAtaveM devaloka se cyava kara nayasAra kA jIva jaMbU dvIpa ke bharata kSetra kI chatrA nAma kI nagarI meM rAjakumAra saMdana ke rUpa meM jnmaa| pitA mahArAja jitazatru va mAtA mahArAnI bhadrA thii| ___ mahArAja jitazatru ne naMdana ko rAjA banA diyA aura svayaM ne saMyama vrata grahaNa kara liyaa| aba naMdana rAjA bana gyaa| rAjA naMdana kI Ayu pacIsa lAkha varSa kI thii| isameM caubIsa lAkha varSa gRhasthAvasthA meM bitaaye| eka lAkha varSa kI Ayu jaba zeSa rahI taba poTTilAcArya ke pAsa saMyama-dharma ko prApta kiyaa| AcArya ke pAsa gyAraha aMgoM kA adhyayana kara rAjarSi naMdana kaThora tapasvI bana gye| eka lAkha varSa kI saMyama paryAya meM niraMtara mAsa-mAsaravamaNa kI tapasyA kii| isa eka lAkha varSa kI cAritra paryAya meM gyAraha lAkha sATha hajAra mAsaravamaNa kiye / tapa kA pAraNA kAla tIna hajAra tIna sau tetIsa (3333) varSa, tIna mAsa aura unatIsa dinoM kA rahA / tapa va arhat bhakti ke dvArA naMdana muni ne tIrthaMkara nAma karma kI prakRti kA upArjana kiyaa| aMtaH meM do mAsa kA anazana kara samAdhi-maraNa ko prApta kiyaa| chabIsavAM bhava-svarga prANata (dasaveM) devaloka ke puSpottara vimAna meM deva rUpa meM utpanna hue| vahAM
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI mahAvIra/177 bIsa sAgaropama kI Ayu thii| satAisavAM bhava-bhagavAn mahAvIra bhagavAn RSabha tIsare Are (kAla vibhAga) ke anta meM hue the aura bhagavAn mahAvIra ne cauthe Are ke anta meM janma liyA thA / isa avasarpiNI kAla ke ve aMtima tIrthaMkara the| Aja kA jaina-darzana unakI vANI kA hI phalita hai| bhagavAn mahAvIra itihAsakAroM kI dRSTi meM mahAn krAMtikArI, parama ahiMsAvAdI tathA utkRSTa sAdhaka the| unhoMne pazu-bali kA virodha kiyA, jAtivAda ko atAttvika mAnA aura dAsa prathA ko hiMsAjanaka btlaayaa| dharma ke ThekedAroM ne taba dharma ko apane-apane kaThagharoM meM banda kara rakhA thaa| usa samaya jana sAdhAraNa taka dharma kA srota pravAhita karane kA kaThinatama kArya bhagavAn mahAvIra ne hI kiyaa| svayaM rAjamahala meM janma lekara bhI dalita varga ko gale lagAyA, use dharma kA adhikAra pradAna kiyaa| sacamuca bhagavAn mahAvIra apane yuga ke masIhA the| vaizAlI kA vaibhava bhagavAn mahAvIra ke samaya vaizAlI nagarI kA bahuta nAma thaa| kisI jamAne meM vaha bar3I nagarI thii| rAmAyaNa meM batalAyA gayA hai ki vaizAlI bar3I vizAla ramya nagarI thii| jaina AgamoM meM varNana AtA hai ki bAraha yojana laMbI aura nau yojana caur3I yaha atyanta ramaNIya nagarI tIna bar3I divAroM se ghirI huI thii| saMsAra kA sabase purAnI gaNatAMtrika zAsana praNAlI usa samaya vaizAlI meM pracalita thii| haihaya vaMza ke rAjA ceTaka isa gaNataMtra ke pradhAna the| inake netRtva meM vaizAlI kI khyAti, vaibhava evaM samRddhi apane utkarSa para thii| rAjA ceTaka ke sAta putriyAM thI, jinheM bar3e-bar3e rAjAoM ke sAtha byAhI gaI thii| ve isa prakAra haiM1. udayana (siMdhu-sauvIra) prabhAvatI 2. dadhivAhana (aMga) padmAvatI 3. zatAnIka (vatsa) mRgAvatI 4. caMDapradyotana (avaMtI) zivA 5. naMdIvardhana (kSatriya kuMDagrAma) - jyeSThA 6. zreNika (magadha) celanA 7. sAdhvI banI sujyeSThA vaizAlI ke pazcima bhAga meM gaMDakI nadI bahatI thii| usake pazcima taTa para sthita brAhmaNa kuMDa grAma, kSatriya kuMDa grAma, vANijya grAma, kamarigrAma aura kollAga sanniveza Adi aneka upanagara vaizAlI ke vaibhava ko vRddhiMgata kara rahe the! brAhmaNa kuMDagrAma aura kSatriya kuMDa grAma eka dUsare ke pUrva pazcima the| brAhma
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178/tIrthaMkara caritra kuMDagrAma meM mukhyataH brAhmaNoM kI bastI thii| isa bastI ke nAyaka the koDAla gotrIya RSabhadatta usakI patnI devAnaMdA jAlaMghara gotrIyA brAhmaNI thii| RSabhadatta va devAnaMdA bhagavAn pArzva ke anuyAyI the| kSatriya kuMDagrAma meM jJAta vaMzIya kSatriyoM kI bastI thii| usake nAyaka the kAzyapa gotrI mahArAja siddhArtha / ve vaizAlI gaNarAjya ke sakriya rAjanya puruSa the| unakI rAnI trizalA vaizAlI ke samrATa ceTaka kI bahina evaM bAliSTha gotrIyA kSatriyANI thii| siddhArtha va trizalA bhagavAn pArzva kI zramaNa paraMparA ko mAnate the| unake jyeSTha putra kA nAma naMdivardhana thaa| naMdivardhana kA vivAha samrAT ceTaka kI putrI jyeSThA ke sAtha huaa| avataraNa devAyu bhogakara nayasAra kA jIva bharata kSetra ke brAhmaNakuNDa grAma ke pramukha RSabhadatta brAhmaNa kI patnI devAnandA kI kukSi meM avatarita huaa| mAtA devAnandA ne caudaha mahAsvapna dekhe / svapna pAThakoM ne eka mata se nirNaya diyA- aMtima tIrthaMkara Apake ghara meM avatarita hue haiM | svapna phala sunakara sabhI prasanna hue| devAnandA vizeSa jAgarUkatA ke sAtha garbha kA pAlana karane lgii| garbha sAharaNa zakrendra mahArAja ne eka bAra avadhi-darzana se RSabhadatta ke ghara devAnandA kI kukSi meM prabhu ke avikasita zarIra ko vikasita hote dekhaa| indra ne socA'tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, prativAsudeva kevala sattAsIna kula meM hI utpanna hote haiN| yaha Azcarya hai ki bhagavAn kA avataraNa brAhmaNa jaise yAcaka kula meM huA hai| tIrthaMkara sadaiva prabhAvazAlI kula meM janma lete haiN| vartamAna meM kSatriya varga kA prabhAva adhika hai| sattA bhI unake hAtha meM hai, ataH prabhu ke zarIra kA sAharaNa karake kSatriya kula meM avasthita karanA caahie|' zakrendra ne isI vicAra se hariNagamezI deva ko bulAkara nirdeza diyA- 'antima tIrthaMkara devAnandA kI kukSi meM haiM, unheM kSatriyakuNDa nagara ke rAjA siddhArtha kI rAnI trizalA kI kukSi meM sthApita karo tathA mahArAnI trizalA ke jo garbha hai use devAnandA kI kukSi meM sthAnAntarita karake majhe sUcita kro|' indra kI AjJA pAkara hariNagamezI deva calA, devAnandA gaharI nIMda meM so rahI thii| garbhakAla kI vaha tayAsIMvIM rAtri thii| deva ne bhagavAn ko namaskAra kara garbha-sAharaNa kI anujJA mAMgI aura bhagavAn ke ardha-vikasita Dimba kA sajagatA se sAharaNa kiyA tathA mahArAnI trizalA kI kukSi meM sthApita kara garbha kI adalA-badalI kI prakriyA pUrNa kI / sAharaNa kAla meM donoM mAtAoM ko avasvApinI nidrA dI gaI thii| usI rAtri meM devAnandA aura trizalA donoM ne caudaha mahAravapna
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/179 dekhe / devAnandA ko svapna jAte hue najara Aye aura mahArAnI trizalA ko svapna Ate hue pratIta hue| yaha dina Asoja kRSNA 13 kA thaa| mahArAnI trizalA ne apane svapnoM ke bAre meM mahArAja ko btaayaa| subaha svapna pAThakoM ko bulAyA gayA aura unheM svapnoM kA artha pUchA to unhoMne kahA- 'mahArAja! mahArAnI ke garbha meM hone vAle aMtima tIrthaMkara kA jIva AyA hai| rAjA ne svapna pAThakoM ko vipula dAna-dakSiNA dii| trizalA kI kukSi meM bhagavAn ke avasthita hone ke bAda siddhArtha rAjA kA janapada va bhaNDAra dhana-dhAnya se sampanna ho gyaa| deva-sahayoga se rAjabhaNDAra meM apratyAzita rUpa se artha kI vRddhi huii| rAjA siddhArtha kA mAna-sammAna AsapAsa ke janapadoM meM sahasA bar3hatA calA gyaa| garbha meM pratijJA bhagavAn ko garbha meM Aye sAta mahIne pUre ho gaye, taba eka bAra ve yaha socakara nizcala ho gaye ki mere halana-calana se mAtAjI ko vedanA hotI hogii| garbha kA spandana banda hote hI mAtA trizalA cauMka utthii| garbha ke aniSTa-bhaya se hataprabha ho gii| kucha hI kSaNoM meM rone-bilakhane lgii| sabhI cintita ho utthe| kucha samaya pazcAt prabhu ne avadhi darzana se punaH dekhA to unheM sArA hI dRzya hRdayavidAraka najara aayaa| tatkAla unhoMne spandana prArambha kara diyA taba kahIM jAkara sabako zAMti milii| bhagavAn ne apane para mAtA-pitA kA itanA sneha dekhakara yaha pratijJA kara lI ki mAtA-pitA ke svargavAsa ke bAda hI dIkSA lUMgA, isase pUrva nhiiN| mahAvIra kA janma ___ garbha kAla pUrNa hone para caitra zuklA trayodazI kI madhya rAtri meM mahAvIra kA uttarA phAlgunI nakSatra meM janma huA ! chappana digkumAriyAM AI aura unhoMne sArA prasUti karma kiyaa| janmotsava manAne ke lie sarvaprathama saudharma devaloka ke indra aaye| unhoMne navajAta zizu ko kara meM liyaa| unake hI pratirUpa ko mAtA ke pAsa rkhaa| pAMca rupa dhAraNa kara indra bAlaka ko merU parvata ke puMDarIka vana meM gye| vahAM eka zilA paTTa para apanI goda meM zizu ko lekara indra pUrvAbhimukha hokara baiTha gye| usa samaya anya tiresaTha indra va devagaNa bhI upasthita hue| Abhiyogika deva jala lekara Ae | saba indra-iMdrAniyoM va devoM ne janmAbhiSeka kiyaa| indra kI AzaMkA isa avasarpiNI kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM meM aMtima tIrthaMkara kA zarIra pramANa kAphI choTA hotA hai| abhiSeka se ThIka pahale saudharmendra ke mana meM zaMkA huI ki yaha nanhA sA zarIra abhiSeka kI itanI jala dhArA ko kaise saha paayegaa| mahAvIra avadhi jJAnI the| ve indra kI zaMkA ko samajha gye| tIrthaMkara aMnata
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180/tIrthaMkara caritra balI hote hai| zarIra ke choTe-bar3e hone meM koI aMtara nahIM pdd'taa| yaha batAne ke lie unhoMne apane bAeM paira ke aMgUThe se merU parvata ko jarA sA dabAyA to vaha kaMpAyamAna ho utthaa| merU parvata ke acAnaka prakaMpita hone se indra sakapakA gye| yaha saba jAnane ke lie unhoMne avadhi darzana lagAyA to unheM patA calA ki svayaM bhagavAn ne anaMtabalI hone kI bAta batAne ke lie apane aMgUThe se parvata ko hilAyA hai| abhiSeka ke bAda bAlaka ko punaH mAtA ke pAsa rakha liyaa| Jili ATAT IMMEN www 15ASHE nagara meM utsava rAjA siddhArtha ne mukta hRdaya se dasa dina kA utsava mnaayaa| prajA ke AnaMda' va utsAha kI sImA nahIM rahI ' kSatriya kuMDa kI sajAvaTa iMdra purI ko bhI mAta kara rahI thii| nAgarikoM kA kara mApha kara diyaa| kaidiyoM ko baMdhana mukta kara diyaa| nAma ke dina pArivArika janoM kA prItibhoja rakhA gyaa| samasta pArivArika logoM ne navajAta zizu ko dekhakara AzIrvAda diyaa| nAma kI paricarcA meM rAjA siddhArtha ne kahA- 'isake garbhakAla meM dhana-dhAnya kI apratyAzita vRddhi huI thI ataH bAlaka kA nAma vardhamAna rakhA jaaye| sabhI ne bAlaka ko isI nAma se pukArA / bAda meM prabhu ke anya nAma- mahAvIra, zramaNa, jJAtaputra Adi bhI pracalita hue|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra / 189 bAla krIr3A vardhamAna kumAra ne AThaveM varSa meM praveza kiyaa| eka bAra ve apane samavayaska sAthiyoM ke sAtha 'AmalakI' khela khelane lge| usa samaya saudharmendra ne apanI sabhA meM bAlaka vardhamAna ke buddhi kauzala va sAhasa kI prazaMsA kI aura kahA- 'unake sAhasa kA mukAbalA manuSya aura tiryaMca kyA deva zakti bhI nahIM kara sakatI / eka deva ko indra kI isa bAta meM atizayokti dikhAI dii| vaha bAlaka vardhamAna ko parAjita karane ke lie nIce AyA jahAM ve khela rahe the| vardhamAna usa samaya sAthI bAlakoM ke saMga vRkSa para car3he hue the| vaha deva bhayaMkara sarpa kA rUpa banA kara usI vRkSa kI eka zAkhA para lipaTa gayA aura phuphakAra karane lgaa| sAre bacce sarpa ko dekhakara cillA uThe - 'bacAo ! bacAo !! jaharIlA sarpa per3a para hai|' vardhamAna thor3e Age bar3he aura usa sarpa ko pakar3a kara dUra phaiMka diyaa| punaH khela prAraMbha huaa| bAlaka aba 'tiMdUsaka' khela khelane lge| isameM yaha niyama thA ki amuka vRkSa ko lakSya karake bacce daur3ate haiN| jo lar3akA sabase pahale usa vRkSa kA sparza kara letA hai vaha vijayI aura zeSa parAjita ho jAte hai / bAlaka rUpadhArI deva khela meM kumAra vardhamAna se hAra gayA / niyamAnusAra kumAra usakI pITha para baitthe| vaha jyoM-jyoM daur3atA hai usakA zarIra laMbA hotA gayA / daityAkAra va pralaMba deha ko dekhakara saba bacce cillA kara bhAgane lge| isa cillAhaTa ko sunakara Asa-pAsa meM loga kAphI saMkhyA meM ikaTThe ho gye| isa daivI mAyA ko samajhate kumAra ko dera nahIM lagI / kumAra ne usakI pITha para muSThi prahAra kiyA / vardhamAna ke tIvra prahAra ko deva saha nahIM skaa| vaha turaMta nIce baiTha gayA / use nizcita vizvAsa ho gayA ki kumAra ko harAnA usakI zakti ke bAhara hai| turaMta vaha apane vAstavika rUpa meM Akara bolA- 'kumAra ! indra ne jaisI ApakI prazaMsA kI, vaise hI Apa hai / maiM tumhArA parIkSaka banakara AyA thA aura prazaMsaka banakara jA rahA huuN| Apa sacamuca meM mahAvIra ho / ' pAThazAlA meM bAla-krIr3A ke bAda prabhu jaba ATha varSa ke hue to mahArAja siddhArtha bAlaka vardhamAna ko pAThazAlA meM le gye| zakrendra ko atyanta Azcarya huA ki rAjA trijJAnajJa prabhu ko par3hAne ke lie pAThazAlA le jA rahe haiN| kalAcArya inako kyA par3hAyegA ? kintu logoM ko patA nahIM haiN| zakrendra svayaM Aye, pAThazAlA ke upAdhyAya eka paTTa para Asana lagAkara baiThe the / vardhamAna kumAra ko nIce biThAyA gayA thaa| adhyayana prArambha hone hI vAlA thA ki indra eka vRddha brAhmaNa kA rUpa banAkara upAdhyAya ke pAsa pahuMce aura vyAkaraNa sambandhI jijJAsAeM prastuta kI / upAdhyAyajI prazna sunakara cakarA gye| hataprabha ho AkAza kI ora dekhane lage /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182/tIrthaMkara caritra taba vRddha vipra ne bAlaka vardhamAna se bhI ve hI savAla pUche, vardhamAna ne sahaja bhAva se sAre praznoM ke uttara de diye / uttara sunakara kalAcAryajI vismita ho uThe / socane lage- 'ise maiM kyA par3hAUMgA? yaha to svayaM dakSa hai|' unhoMne tatkAla apanA Asana chor3A aura nIce A baiThe / indra ne apanA rUpa badalakara vardhamAna kA paricaya diyaa| sabhI prasanna hokara vardhamAna ko punaH rAjamahala meM le aae| mahAvIra ke mukha se nikale hue vacana 'aindra vyAkaraNa' ke rUpa meM prasiddha hue| vivAha vardhamAna ke tAruNya meM praveza karate hI siddhArtha unake vivAha kI taiyArI karane lge| vardhamAna ko vivAha ke lie taiyAra karane kA kAma unake yuvA mitroM ko sauMpA gyaa| eka dina unakI mitroM se lambI bahasa cala pdd'ii| vivAha ke pakSa aura vipakSa meM dalIleM dI jAne lgii| isI bIca mAtA trizalA ne vardhamAna se Akara kahA'vivAha karane kI terI icchA nahIM hai, kintu merI hai| aisA mAnakara tujhe vivAha karanA hI pdd'egaa| tumane kabhI mere mana ko nahIM dukhAyA, mujhe vizvAsa hai, aba bhI nahIM dukhaaegaa|' vardhamAna kumAra apane bhogAvalI karmoM kI sthiti dekhakara mAtAjI kI manuhAra para mauna bane rhe| mAtAjI ne turanta ghoSaNA kara dI ki vardhamAna kA vivAha hogaa| mahArAja siddhArtha ne basaMtapura nagara ke rAjA samaravIra kI padmAvatI rAnI se utpanna putrI yazodA ke saMga parama harSollAsa ke sAtha unakA vivAha kara diyaa| anAsakta bhAva se bhoga bhogate hue ve samaya bitAne lge| yazodA se eka putrI bhI utpanna huii| usakA nAma priyadarzanA rakhA gyaa| yuvA hone para usakA vivAha rAjakumAra jamAli se huaa| digambara paramparA meM vardhamAna ke vivAha kI bAta nahIM hai| ve bhagavAn ko bAla brahmacArI mAnate haiN| dIkSA ___ mahAvIra ke pitA siddhArtha va mAtA trizalA bhagavAn pArzva kI paraMparA ke zramaNopAsaka the| mahAvIra prAraMbha se virakta the, para mAtA-pitA ke atyaMta sneha ke kAraNa dIkSA kI bAta ko prakaTa nahIM kara rahe the| unhoMne garbha meM hI yaha nirNaya kara liyA thA ki mAtA-pitA ke rahate ve dIkSA nahIM leNge| mahAvIra aThAisa varSa ke hue| mAtA-pitA ne anazana svIkAra kara samAdhi maraNa prApta kiyA aura ve bArahaveM acyuta devaloka meM mahardhika deva bane / mAtA-pitA ke svargavAsa ke bAda mahAvIra ne apane bar3e bhrAtA nandivardhana se kahA- 'bhAIjI ! aba mujhe dIkSA kI AjJA diijiye|'
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke naMdIvardhana - ' bhAI ! yaha tuma kyA kaha rahe ho| abhI mAtA-pitA ke viyoga duHkha ko bhUlA hI nahIM hUM tuma bhI chor3ane kI bAta kara rahe ho| jaba taka hamArA mana svastha na ho jAye taba taka jAne kI bAta mata kro|' bhagavAn zrI mahAvIra / 183 mahAvIra - bar3e bhAI kI AjJA kA ullaMghana karanA ThIka nahIM para Apa merI gRhavAsa kI avadhi to nizcita kara de / ' xxsss O \\\ Emmyin naMdIvardhana- 'kama se kama do varSa taka / ' mahAvIra do varSa taka gRhavAsa meM aura rhe| isa avadhi meM unhoMne tyAgamaya jIvana jiiyaa| ve rAtri bhojana nahIM karate, acitta jala pIte, bhUmi para sote aura brahmacarya kA pAlana karate / kAya prakSAlana meM bhI acitta jala kA upayoga karate / bele-bele tapa krte| eka varSa pUrNa hone para nau lokAMtika deva sAmUhika rUpa se mahAvIra ke pAsa Aye aura namaskAra karake nivedana kiyA'bhagavan / aba Apa janahita meM dIkSA aMgIkAra kare aura dharma tIrtha kA pravartana kareM / ' mahAvIra ne varSIdAna prAraMbha kiyA / deva sahayoga se pratidina eka prahara taka eka karor3a ATha lAkha mudrAoM kA dAna karate / isa taraha pUre varSa tIna araba avAsI karor3a assI lAkha svarNa mudrAoM kA dAna diyaa| varSIdAna ke bAda mahAvIra ke kAkA supArzva va bhAI naMdIvardhana ne mahAvIra ke dIkSA mahotsava kI taiyAriyAM zurU
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184/tIrthaMkara caritra kara dii| mahAvIra ne snAna kiyA, caMdana Adi kA lepa kara suMdara paridhAna va alaMkAra dhAraNa kiye| deva-nirmita vizAla evaM bhavya 'caMdraprabhA sukha pAlikA meM mahAvIra baitthe| devoM va manuSyoM ne saMyukta rUpa se use utthaayaa| isameM anaginata devI-devatA, hajAroM strI, puruSoM, rAjA naMdIvardhana ke pUre lAva lazkara ke sAtha sukha pAlikA jJAta khaMDa vana meM azoka vRkSa ke nIce rkhii| sukhapAlikA se utara kara mahAvIra ne apane samasta vastrAlaMkAra utAra diye| mArgazIrSa kRSNA dazamI, dina kA tIsarA prahara, pUrvAbhimukha mahAvIra ne paMcamuSThi loca kiyaa| zakrendra ne kezoM ko thAla meM liyA aura unheM kSIra samudra meM pravAhita kara diyaa| ___ mahAvIra ne 'Namo siddhAMNa' kahate hue deva-manuSyoM kI vizAla pariSad ke bIca yaha pratijJA kI savvaM me akaraNijjaM pAvaM kammaM aba se mere lie saba pApa karma akaraNIya hai| yaha kahate hue unhoMne sAmAyika cAritra svIkAra kiyaa| dIkSita hote hI unhoMne abhigraha grahaNa kiyA- kevala jJAna hone taka maiM vyutsRSTa deha rahUMgA arthAt deva, manuSya tathA tiryaMca (pazu jagat) jIvoM kI ora se jo bhI upasarga samutpanna hogA usako samabhAva pUrvaka sahana karUMgA' pArivArika va anya sabhI se vidA lekara bhagavAna ne vahAM se vihAra kara diyaa| saudharmendra ne usa samaya bhagavAn ke kandhe para deva dUSya vastra rakha diyA / jJAta khaMDa se vihAra karake muhUrta bhara dina zeSa rahate kumari grAma pahuMce aura vahAM dhyAnAvasthita ho gye| prathama upasarga bhagavAn kumarigrAma ke bAhara dhyAnArUr3ha ho gye| kucha gvAle Aye aura apane bailoM ko saMbhalA kara gAMva meM cale gye| kucha samaya ke bAda ve gvAle punaH Aye aura bole- 'bAbA, mere baila yahIM cara rahe the kidhara gaye ?' prabhu mauna the| sArI rAta khojane para bhI gvAloM ko baila nahIM mile / saMyogavaza ve baila carakara rAtri ko prabhu ke pAsa Akara baiTha gaye the| gvAle rAta bhara bhaTakate hue prAtaH kAla punaH udhara se nikale to unhoMne bailoM ko vahIM para dekhaa| ve rAta bhara ke jhuMjhalAye hue to the hI, kruddha ho uThe / bakane lage- bAbA kyA hai! dhUrta hai, baila yahIM the isane batAye nahIM ! yoM kahakara ve prabhu para kor3e barasAne lge| tabhI indra ne avadhi-darzana se dekhA tathA vahAM Akara mUrkha gvAloM ko smjhaayaa| ___ zakrendra ne bhagavAn se prArthanA kI- 'prabho ! Apake karma bahuta haiM, ataH upasarga kAphI hoNge| mujhe AjJA deM, maiM sevA meM rahUM |' bhagavAn ne muskarAkara kahA- 'devendra! / arihanta kabhI dUsaroM ke bala para sAdhanA nahIM karate / apane sAmarthya se hI ve karmoM kA kSaya karate haiM, ataH mujhe kisI kI sahAyatA nahIM caahie|' dUsare dina vahAM se vihAra kara kollAga sanniveza meM Aye aura vahAM bahula
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/185 brAhmaNa ke ghara paramAnna (khIra) se bele kA prathama pAraNA kiyaa| dAna kI mahimA gAte hue devoM ne paMca dravya prakaTa kiye| upasarga va kaSTa pradhAna sAdhanA bhagavAn mahAvIra ke chadmastha kAla kI sAdhanA upasarga, kaSTa : ghaTanA pradhAna rhii| prAcIna AcAryoM ke abhimata meM teIsa tIrthaMkara ke karma dalika eka tarapha aura bhagavAn mahAvIra ke karma eka trph| isameM bhI mahAvIra ke karma adhi ka the| isa kAraNa mahAvIra kI sAdhanA bar3I kaSTa pUrNa va prakhara rhii| AcArAMga sUtra va kalpa sUtra meM bhagavAn kI sAdhanA kA vistRta varNana milatA hai ki dIkSita hone ke bAda mahAvIra ne deva dUSya vastra ke atirikta kucha nahIM rkhaa| lagabhaga teraha mAsa taka vastra bhagavAn ke kaMdhe para rhaa| usake bAda usa tastra ke gira jAne se ve pUrNa rUpa se acela ho gye| dIkSA ke samaya unake zarIra para jo sugaMdhita vilepana kiyA gayA thA, usase AkRSTa hokara bhramara va sugaMdha premI kITa bhagavAn ke zarIra para cAra mAha taka maMDarAte rahe, mAMsa ko nocate rahe, rakta pIte rahe, para mahAvIra ne upha taka nahIM kiyaa| usa sugaMdha se prabhAvita hokara manacale yuvaka bhagavAn ke pAsa Ate aura nivedana karate Apake zarIra meM atyadhika sugaMdha A rahI hai| hameM bhI koI upAya batAyeM va cUrNa deM jisase hamAre zarIra meM suvAsa phaile| mauna rahane ke kAraNa ve yuvaka unheM cher3ate, kaSTa dete aura cale jAte / Apake rUpa-saundarya, sugaThita va baliSTha zarIra ko dekhakara svecchA vihAriNI yuvatiyAM apanI kAma pIpAsA zAMta karane ke lie aatii| ve apane hAva-bhAva pradarzita karatI, kaTAkSa karatI, vividha nRtya va bhAvoM se AkarSita karane kA prayAsa karatI, para mahAvIra to merU parvata kI bhAMti aDola rahate ! una para inakA koI asara nahIM hotA ! Akhira hAra kara unheM kaSTa detI huI calI jaatii| sAdhanA kAla meM ve kabhI nirjana jhoMpaDI, kabhI pyAU yA kuTiyA, kabhI khaMDahara yA dharmazAlA meM kabhI yakSa maMdira va zmasAna meM nivAsa karate / zIta kAla meM bhayaMkara ThaMDa ke samaya dUsare sAdhaka sardI se bacane ke lie garma sthAnoM meM rahate, kapar3e or3hate, para mahAvIra usa sardI meM bhI khule badana khule sthAna meM khar3e rahate aura sardI se bacAva kI icchA taka bhI nahIM karate / apanI bAhuoM ko nahIM sameTate / khule zarIra hone se sardI garmI ke alAvA daMza-mazaka (macchara) kA bhI pUrA parISaha rhtaa| kabhI sarpa Adi viSaile va kAka, gIdha Adi tIkSNa coMca vAle pakSiyoM ke prahAra bhI sahana krte| kabhI-kabhI loga unheM cora yA jAsUsa samajha kara pITate, apamAnita krte| bhayaMkara daivI upasargoM ko bhI samabhAva se shte| sAdhanAkAla meM mahAvIra ne prAyaH nIMda nahIM lii| jaba unheM nidrA satAtI ve khar3e ho jAte yA kucha samaya caMkramaNa kara nIMda ko bhagA dete the| vihAra ke prasaMga
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186/tIrthaMkara caritra meM bhagavAn agala-bagala va pIche mur3a kara nahIM dekhate / mArga meM ve kisI se bolate nahIM the / prAyaH tapa meM rhte| pAraNe meM jo rUkhA-sUkhA ThaMDA-bAsI bhojana mila jAtA use ve anAsakta bhAva se grahaNa kara lete| roga utpanna hone para auSadha-sevana nahIM krte| AMkha meM rajakaNa par3ane para bhI use nikAlane taka bhI icchA nahIM rkhte| zarIra ko kabhI bhI nahIM khujlaate| isa prakAra deha se videha hote hue pratikSaNa pratipala jAgarUka va sajaga rahakara dhyAna va kAyotsarga se apanI AtmA ko bhAvita krte| sAdhanA kA pahalA varSa kollAga sanniveza se vihAra kara bhagavAn morAka sanniveza pdhaare| vahAM "duIjjantaka" tApasoM kA Azrama thaa| Azrama kA kulapati mahArAja siddhArtha ka mitra thaa| prabhu ko Ate dekha kulapati sAmane Aye, svAgata kiyA aura vahAM Thaharane kI prArthanA kii| unakI prArthanA para mahAvIra ne vahIM Thaharane kA nizcaya kiyA aura eka rAtri pratimA dhAraNa kara dhyAnAvasthita ho gye| dUsare dina jaba mahAvIra vihAra karane lage to kulapati ne Azrama meM cAturmAsa vyatIta karane kA nivedana kiyaa| dhyAna-yogya ekAMta sthala ko dekha kara usa prArthanA ko mahAvIra ne svIkAra kara liyaa| kucha samaya taka AsapAsa ke gAMvoM meM vicaraNa kara punaH varSAvAsa ke lie usI Azrama meM A gaye aura parNa-kuTI meM rahane lge| usa varSa varSA ke abhAva meM harI ghAsa va dUba nahIM uga pAI / Asa-pAsa ke jaMgala meM carane vAle pazu paryApta khAdya ke abhAva meM Azrama kI parNa kuTIroM kI sUkhI ghAsa ko carane lge| Azrama ke tApasa parNakuTIroM kI rakSA hetu DaMDe lekara jAnavaroM ko bhagA dete| mahAvIra apane dhyAna meM saMlagna the| jo apane zarIra kI bhI sAra saMbhAla chor3a cuke haiM ve isa parNakuTIra kA kaise dhyAna rakheMge? mahAvIra jisa kuTIra meM the, usake ghAsa ko pazuoM ne khAnA zurU kara diyaa| tApasoM ne kulapati se zikAyata kI ki Apa kaise atithi ko le Aye jo apanI kuTIra kI bhI rakSA nahIM kara rahA hai| kulapati mahAvIra ke pAsa Aye aura mRdu upAlaMbha dete hue kahA- 'kumAra ! pakSI bhI apane nIr3a kI rakSA karate haiN| tuma to kSatriya rAjakumAra ho| tumheM to apanI kuTI kI rakSA svayaM jAgarUkatA se karanI caahie|' mahAvIra ko yaha bAta nahIM jcii| unhoMne socA- "aba yahAM merA rahanA aprItikara rahegA, isaliye yahAM rahanA upayukta nahIM / " aisA socakara unhoMne cAturmAsa kA eka pakSa bitA kara vahAM se vihAra kara diyaa| usa samaya bhagavAn ne nimnokta pA~ca pratijJAeM grahaNa kI 1. aprItikAraka sthAna meM nahIM rhuuNgaa|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. sadA dhyAna meM avasthita rahUMgA / 3. nitya mauna rakhUMgA / 4. hamezA hAtha meM hI bhojana karUMgA / 5. gRhasthoM kA kabhI vinaya nahIM kruuNgaa| bhagavAn zrI mahAvIra / 187 zUlapANi yakSa kA upadrava morAka sanniveza ke Azrama se vihAra kara bhagavAn asthigrAma pdhaare| ekAMta sthala kI khoja meM nagara ke bAhara zUlapANi yakSa ke maMdira meM Thaharane kI bhagavAn ne gAMva vAloM se anumati maaNgii| gAMva vAloM ne kahA - 'bAbA ! raho bhale, para isa maMdira meM eka yakSa rahatA hai jo svabhAva kA bar3A krUra hai| rAtri meM vaha kisI ko nahIM rahane detA, isalie Apa anyatra ThahareM to ThIka rhegaa|' sAyaMkAla pujArI indrazarmA ne pUjA karane ke bAda bhagavAn ko yakSa ke bhayaMkara utpAta kI sUcanA dI, phira bhI mahAvIra dhyAnAvasthita rahe / rAtri meM aMdhakAra vyApta hone ke bAda yakSa prakaTa huaa| logoM ke manA karane ke bAvajUda bhagavAn ke vahAM rahane se yakSa ne ise apane prati dhRSTatA samajhI / yakSa ne bhayaMkara aTTahAsa kiyA jisase pUrA vanapradeza kAMpa utthaa| gAMvavAsiyoM kI chAtiyAM dhar3akane lagI, hRdaya dahala uThe, para bhagavAna nizcala khar3e rhe| aba yakSa ne hAthI, pizAca Adi rUpa banAkara mahAvIra ko vividha kaSTa diye / bhagavAn ke AMkha, kAna Adi sAta sthAnoM meM aisI bhayaMkara vedanA utpanna kI ki sAmAnya prANI ke prANa pakherU ur3a jAye, para mahAvIra kaSToM ko sahate rhe| aMta meM vaha bhagavAna kI dRr3hatA evaM apUrva sahiSNutA ke sAmane hAra gyaa| zAMta hokara yakSa bhagavAn ke caraNoM meM gira par3A aura apane kRtya ke lie kSamA mAMgate hue namaskAra kara calA gyaa| phira zeSa rAtri upasargarahita bItI / svapna-darzana usI rAtri ke aMtima prahara meM bhagavAna ko muhUrta bhara nIMda A gii| yaha unake sAdhanA kAla kI prathama va carama nIMda thii| usa samaya bhagavAna ne dasa svapna dekhe1. apane hAtha se tAr3a-pizAca ko pachAr3anA / 2. apanI sevA karatA zveta kokila / 3. apanI sevA karatA vicitra varNavAlA kokila 4. dedIpyamAna do ratnamAlAeM / 5. zveta varNa vAlA gauvarga / 6. vikasita padma sarovara / 7. apanI bhujAoM se samudra ko pAra karanA /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 / tIrthaMkara caritra 8. udIyamAna sUrya kI kiraNoM kA prasAra / 9. apanI AMtoM se mAnuSottara parvata ko lapeTanA / 10. merU parvata para ArohaNa karanA / gAMva vAloM ne yaha anumAna lagA liyA ki yakSa ne mahAvIra ko mAra DAlA / usI asthigrAma meM utpala naimitajJa rahatA thaa| kisI samaya vaha bhagavAn pArzva kI paraMparA kA sAdhu thaa| bAda meM gRhastha hokara nimitta jyotiSa se apanI AjIvikA calAtA thA / utpala, indrazarmA pujArI va anya gAMvavAloM ke sAtha yakSa maMdira meM phuNcaa| vahAM para bhagavAn ko dhyAnAvasthita avicala khar3e dekhA to sabake Azcarya evaM Ananda kI sImA nahIM rhii| rAta meM dekhe hue bhagavAn ke svapnoM kA utpala kramazaH phala batAne lagA 9. Apa mohanIya karma kA aMta kreNge| 2. Apako zukla dhyAna prApta hogA / 3. Apa dvAdazAMgI rUpa zruta kA upadeza deMge / 4. isakA phala naimitajJa batA nahIM pAyA / 5. caturvigha saMgha kI sthApanA kareMge / devatA ApakI sevA kareMge / 6. 7. Apa saMsAra samudra ko pAra kreNge| 8. Apako kevala jJAna prApta hogA / 9. Apa dvArA pratipAdita darzana va ApakA yaza digdigaMta taka phailegA / 10. samavasaraNa meM vyApaka dharma kA pratipAdana kareMge / cauthe svapna kA phala naimitajJa nahIM jAna skaa| isakA phala svayaM prabhu ne batAyA'maiM sAdhu aura gRhastha ina do dharmoM kI prarUpaNA kruuNgaa|' asthigrAma ke isa pAvasa- pravAsa meM phira koI upasarga nahIM huaa| bhagavAna ne pandraha-pandraha upavAsa kI ATha tapasyAeM kiiN| sAdhanA kA dUsarA varSa asthigrAma pAvasa ke pazcAt mahAvIra morAka sanniveza pdhaare| vahAM acchaMdaka nAmaka eka anyatIrthI pAkhaMDI rahatA thaa| jo jyotiSa, taMtra-maMtrAdi meM apanI AjIvikA calAtA thA / usakA sAre gAMva meM prabhAva thA / usake prabhAva ko samApta karane ke lie tathA prabhu kA nAma phailAne ke lie siddhArtha nAmaka vyaMtara deva ne gAMva vAloM ko camatkAra dikhaayaa| isase acchaMdaka kA prabhAva niSprabha ho gayA / apanI ghaTatI mahattA ko dekha vaha mahAvIra ke pAsa AyA aura karuNa svara meM prArthanA karane lagA- 'bhagavan ! Apa anyatra cale jAyeM kyoMki Apake yahAM rahane se merI AjIvikA naSTa ho jAyegI aura maiM duHkhI ho jAUgAM " / aisI paristhiti meM bhagavAn ne vahAM
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra / 189 rahanA ucita nahIM samajhA aura vahAM se vAcAlA kI ora vihAra kara diyA / vAcAlA ke do sanniveza the eka uttara vAcAlA va dUsarA dakSiNa vAcAlA / donoM sanniveza ke bIca suvarNa bAlukA va raupya bAlukA nAmaka do nadiyAM bahatI thI / bhagavAn dakSiNa vAcAlA se uttara vAcAlA kI ora jA rahe the| suvarNa bAlukA nadI ke kinAre bhagavAn ke kaMdhe para indra dvArA DAlA gayA devadUSya vastra vahIM kAMToM meM ulajhakara pIche raha gyaa| mahAvIra Age cale aura bAda meM kabhI vastra grahaNa nahIM kiyaa| isa taraha teraha mahInoM ke bAda ve pUrNa acela ho gaye / caNDakauzika kA uddhAra uttara vAcAlA jAne ke lie do mArga the / eka kanakakhala Azrama ke bhItara se hokara jAtA thA, dUsarA Azrama ke bAhara hokara / bhItara vAlA mArga sIdhA hone para bhI bhayaMkara evaM ujar3A huA thaa| bAhara kA mArga laMbA va Ter3hA hone para bhI nirApada thaa| prabhu bhItara ke mArga se cle| mArga para gvAle mile| unhoMne kahA - 'devArya ! yaha mArga ThIka nahIM hai / isa rAste para eka bhayAnaka dRSTiviSa sarpa rahatA hai jo rAhagIroM ko jalAkara bhasma kara detA hai| Apa isa mArga se na jAkara bAhara ke mArga se jAeM to acchA rhegaa|' mahAvIra ne unakI bAta para na to dhyAna diyA na hI uttara / ve calate hue sarpa ke bila ke pAsa dhyAnArUr3ha ho gye| sAre dina Azrama kSetra meM ghUmakara sarpa jaba apane sthAna para lauttaa| usakI dRSTi dhyAna meM khar3e bhagavAn para par3I to vaha kruddha ho gyaa| usane apanI viSabharI dRSTi bhagavAn para ddaalii| sAdhAraNa prANI to usa sarpa ke eka bAra ke dRSTipAta se jalakara bhasma ho jAtA thA, kintu bhagavAna para usa viSamayI dRSTi kA kucha bhI prabhAva nahIM pdd'aa| tIna bAra bhayaMkara dRSTi DAlane para bhI jaba koI asara nahIM par3A to usakA krodha sImA lAMgha gyaa| usane bhagavAn ke pairoM para DaMka lagAyA aura zveta rudhira kI dhArA baha clii| rakta meM dUdha kA svAda pAkara caMDakauzika stabdha raha gayA / vaha ekaTaka prabhu kI zAMta va saumya mukhamudrA ko nIhArane lgaa| caMDakauzika ko zAMta dekha mahAvIra ne kahA- "uvasama bho caMDakosiyA" / zAMta ho caMDakauzika | caMDakauzila yaha nAma to maiMne kahIM sunA hai| isa UhApoha meM use jAti smaraNa jJAna ho gyaa| use apane pichale tIna bhava yAda A gye| pahale bhava meM vaha tapasvI muni thA / eka bAra tapasyA kA pAraNA karane jAte samaya meMr3hakI dabakara mara gaI / ziSya ke dvArA do-tIna bAra yAda dilAne para ki Apa isakI AlocanA kareM, to vaha tapasvI kruddha ho gayA aura ziSya ko mArane ke lie uThA / krodhAveza meM dhyAna na rahane se eka stambha se sira TakarA gayA, phalataH usI samaya kAladharma ko prApta kara jyotiSka jAti meM deva banA / devAgu bhogakara tIsare bhava meM kanakakhala
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190/tIrthaMkara caritra Azrama ke pAMca sau tApasoM ke kulapati kI patnI kI kukSi se putra rUpa meM janmA nAma rakhA gayA kauzika / pravRtti ugra hone se saba use caMDakauzika kahane lge| usakA Azrama va usake pArzvavartI vanapradeza ke prati gaharA mamatAbhAva thaa| eka bAra 'seyaviyA' ke rAjakumAroM ne vana pradeza meM kucha ujAr3a kara diyaa| sUcanA milane para una rAjakumAroM ke pIche vaha hAtha meM parazu lie daudd'aa| rAjakumAra bhAga nikle| caMDakauzika daur3atA huA gaDDe meM gira pdd'aa| parazu kI dhAra atyanta tIkSNa thii| usa para girane se caMDakauzika kA ziraccheda ho gyaa| vahAM se isI Azrama kSetra meM AzIviSa sarpa bana gyaa| ____ aba caMDakauzika pratibudva ho cukA thaa| usane yaha saMkalpa le liyA- "aba maiM kisI ko bhI nahIM satAUMgA aura na Aja se jIvanaparyanta bhojana, pAnI grahaNa kruuNgaa"| isa saMkalpa ke sAtha sarpa ne apane muMha ko bila meM DAla diyA, zeSa zarIra ko bila se bAhara / usake badale svarUpa ko dekhakara AbAla vRddha dUdha, ghI Adi se pUjA arcanA karane lge| isase sarpa ke zarIra para cIMTiyAM lagane lagIM / cIMTiyoM ne usake zarIra ko chalanI banA diyaa| isa prakAra vedanA ko samabhAva se sahakara sarpa AThaveM svarga meM deva rUpa meM utpanna huaa| aise the patita pAvana mahAvIra / bhagavAn kA naukArohaNa ___caMDakauzika kA uddhAra kara bhagavAn uttara vAcAlA pdhaare| vahAM nAgare ke sadana meM pandraha dina kI tapasyA kA khIra se pAraNA kiyaa| vahAM se zve / nagarI padhAre / nagarI ke rAjA ne bhagavAn kA bhAvabhInA satkAra kiyaa| zvetAbikA se surabhipura jAte hue mArga meM gaMgA nadI aaii| gaMgA ko pAra karane ke lie naukA para ArUr3ha ho gye| gaMgA madhya pahuMcane para sudaMSTra deva ne bhayaMkara tUphAna khar3A kara naukA ko ulaTane kI koziza kI, para bhakta nAgakumAra deva kambala aura zambala ne usa deva ke prayatna ko saphala nahIM hone diyaa| dharma cakravartI naukA se utara kara bhagavAn gaMgA ke kinAre thUnAka sanniveza padhAre aura vahAM dhyAnamudrA meM avasthita ho gye| gAMva ke puSya nAmaka nimittajJa ne bhagavAn ke caraNa cinha dekhakara socane lagA-ina cinhoM vAlA avazya hI koI cakravartI yA samrATa honA caahie| lagatA hai ki kisI saMkaTa ke kAraNa akelA ghUma rahA hai| yaha dekhane ke lie caraNa-cinhoM kA anusaraNa karatA huA bhagavAn ke pAsa aayaa| vahAM eka bhikSuka ko dekhakara usake mana meM jyotiSa zAstra se zraddhA hila gii| vaha apane zAstroM ko gaMgA meM pheMkane ke lie udyata huA tabhI indra ne sAkSAt hokara kahA-'paMDita! zAstra ThIka kaha rahA hai| isase zraddhA ko mata hilaao| yaha sAdhAraNa puruSa nahIM dharma cakravartI hai| yaha devendroM va narendroM ke bhI vaMdanIya haiM / ' 'aisA sunakara
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/191 puSya bahuta prasanna huA aura vaMdanA karatA huA calA gyaa| thUnAka sanniveza se prabhu rAjagRha padhAre / vahAM tantuvAyazAlA meM cAturmAsa bitAne lge| maMkhaliputra yuvA gozAlaka bhI cAturmAsa bitAne usI zAlA meM ThaharA huA thaa| pahale mAsakhamaNa kA pAraNA bhagavAn ne vijaya seTha ke yahAM kiyaa| devoM ne paMca dravya prakaTa kiye / prabhu ke atizaya prabhAva ko dekhakara gozAlaka AkarSita huA aura unase svayaM ko unakA ziSya banAne kI prArthanA kii| bhagavAna mauna rhe| usa cAturmAsa meM bhagavAn ne cAra mAsakhamaNa kiye / cAturmAsa parisamApti para bhagavAn ne usako ziSya rUpa meM svIkAra kara liyaa| isake bAda chaha varSa taka gozAlaka prabhu ke sAtha vicaratA rhaa| sAdhanA kA tIsarA varSa ___ cAturmAsa samApti ke bAda bhagavAn kollAga sanniveza pdhaare| vahAM se suvarNakhala, naMdapAraka Adi kSetroM meM hote hue caMpA pdhaare| yahIM tIsarA cAturmAsa vyatIta kiyaa| isa cAturmAsa meM bhagavAn ne do-do mAsa kI tapasyA kii| sAdhanA kA cauthA varSa caMpA se vihAra kara kAlAya sanniveza padhAre / vahAM se pattakAlaya, kumAra sanniveza hote hue corAka sanniveza phuNce| vahAM para coroM va DAkuoM kA atyadhika bhaya thaa| isalie paharedAra pUrNa satarka the| mahAvIra va gozAlaka ko dekhakara unake saMzaya jaagaa| pUchane para mahAvIra mauna rhe| isa para paharedAroM ne krodhita hokara mahAvIra ko pITanA zurU kara diyaa| usI sanniveza meM utpala nimittajJa kI bahaneM jayaMtI va somA rahatI thii| unheM jaba isa bAta kA patA calA to turanta AI, mahAvIra kA sahI paricaya diyA, taba paharedAroM ne kSamA mAMgate hue chor3a diyaa| usa varSa kA cAturmAsa bhagavAn ne pRSTha caMpA meM kiyaa| vahAM vividha abhigraha yukta cAturmAsika tapa svIkAra kiyaa| sAdhanA kA pAMcavAM varSa pRSTha caMpA kA cAturmAsa saMpanna kara prabhu kayaMgalA va zrAvastI nagarI pdhaare| sAtha meM gozAlaka bhI thaa| zrAvastI se vihAra kara jaMgala meM haliduga nAmaka vizAta vRkSa ke nIce padhAre aura dhyAnArUr3ha ho gye| pArzva meM lagI bhayaMkara Aga usa vRkSa ke nIce bhI A gaI jisase bhagavAn ke paira jhulasa gye| vahAM se bhagavAn nAMgalA, AvattA va caurAka sanniveza hote hue kalaMbuA padhAre / kalaMbuA ke adhikArI megha aura kAlahastI jamIMdAra hote hue bhI Asa-pAsa ke gAMvoM meM DAkA DAlA karate the| jaba mahAvIra vahAM pahuMce to kAlahastI apane sAthiyoM ke sAtha DAkA DAlane jA rahA thA / mArga meM mahAvIra se jaba bheMTa huI to unase pUchA- "tuma kauna ho ?' mahAvIra ne kucha bhI uttara nahIM diyaa| isa para kAlahastI ne unheM khUba pITA, phira
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192/tIrthaMkara caritra bhI mahAvIra nahIM bole| ___ isa para kAlahastI ne mahAvIra ko apane bar3e bhAI megha ke pAsa bhijvaayaa| megha ne unako gRhasthAzrama meM eka bAra kSatriya kuMDa meM dekhA thA ataH dekhate hI usane pahacAna liyaa| megha ne na kevala mahAvIra ko mukta kiyA apitu unakA satkAra kiyA aura unase kSamA yAcanA bhI kii| mahAvIra ne socA- mujhe abhI bahuta karma kSaya karane hai| yahAM jagaha-jagaha paricita vyakti bhI mila jAte haiM isalie anArya deza meM jAnA cAhie jisase sarvathA aparicita hone para karma kSaya kA acchA avasara mila ske| aisA vicAra kara bhagavAn ne lAr3ha deza kI ora vihAra kiyaa| lAr3ha deza usa samaya pUrNa anArya mAnA jAtA thaa| usa deza ke do bhAga the- vajra bhUmi va zubha bhuumi| inako uttara rAr3ha va dakSiNa rAr3ha bhI kahA jAtA thaa| lAr3ha deza meM bhagavAn ke sAmane bhayaMkara upasarga upasthita kiye gaye, kucha upasarga (parISaha) isa prakAra haiM0 bhagavAn ko Thaharane ke lie anukUla AvAsa nahIM mila paataa| dUra-dUra taka gAMva upalabdha nahIM hone se bhagavAn ko bhayaMkara araNya meM hI ThaharanA pdd'taa| 0 rUkhA-sUkhA, bAsI bhojana bhI muzkila se miltaa| 0 kabhI-kabhI gAMva meM pahuMcane se loga unheM mArane laga jAte aura unheM dUsare gAMva jAne ko bAdhya kara dete| 0 loga una para vividha rUpa se prahAra karate, jisase unakA zarIra kSata-vikSata ho gyaa| 0 unheM bAra-bAra geMda kI taraha uchAlA gayA, paTakA gyaa| 0 kutte mahAvIra ko kATane daur3ate to loga una kutto ko rokate nhiiN| adhikAMza to aise hI the jo chU-chU kara kuttoM ko kATane ke lie prerita krte| __ isa taraha anArya pradeza meM samabhAvapUrvaka upasarga sahate hue mahAn karma-nirjarA kii| Arya pradeza kI ora punaH Ate hue sImA para pUrNa kalaza nAmaka anArya gAMva meM pdhaare| rAste meM cora mile / coroM ne apazakuna samajha kara tIkSNa zastroM se prahAra karane lie tatpara hue to indra ne svayaM upasthita hokara unake isa prayAsa ko viphala kara diyaa| Arya deza meM pahuMcakara bhagavAn ne malaya deza kI rAjadhAnI bhaddilA nagarI pdhaare| vahAM prabhu ne cAturmAsa kara cAturmAsika tapa kiyaa| sAdhanA kA chaThA varSa bhaddilA se vihAra kara kadalI samAgama, jaMbU saMDa hote hue taMbAya sanniveza pdhaare| vahAM pArzva paraMparA ke muni naMdiSeNa se gozAlaka kI takarAra ho gii| vahAM piya sanniveza padhArane para unheM guptacara samajhakara pakar3a liyA / paricaya pUchane
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/193 para mauna rahane se unakI piTAI zurU kara dii| bhagavAn pArzva kI paraMparA meM pahale ziSyAeM rahI vijayA evaM pragalbhA nAma kI parivrAjikAeM AI aura samajhA-bujhAkara chur3A diyaa| sabane bhagavAn se kSamA yAcanA kii| kUpiya sanniveza se bhagavAn ne vaizAlI kI ora vihAra kara diyaa| __gozAlaka yaha kahakara bhagavAn se alaga ho gayA- 'Apake sAtha rahane se mujhe bhI kaSTa pAnA par3atA hai| Apa merA koI bhI bacAva nahIM karate isalie maiM Apako chor3akara akelA hI vihAra kara rahA huuN|' yaha kahakara vaha rAjagRha kI ora ravAnA ho gyaa| vaizAlI meM lohAra kI karmazAlA meM anumati lekara bhagavAn dhyAnArUr3ha ho ge| karmazAlA ke eka karmakAra-luhAra jo chaha mahInoM se asvasthatA ke kAraNa A nahIM pA rahA thA, svastha hone para zubha dina dekhakara aayaa| sAmane khar3e bhagavAn ko apazakuna samajha hathor3e se mArane daur3A to usake hAtha sahasA vahIM staMbhita ho gaye aura usakA prahAra viphala ho gyaa| vaizAlI se vihAra kara grAmaka sanniveza meM vibhelaka yakSa ke sthAna meM bhagavAn dhyAnAsIna ho gaye / bhagavAn ke tapomaya jIvana se prabhAvita hokara yakSa guNotkIrtana karane lgaa| vahAM se bhagavAn zAlizIrSa ke ramaNIya udyAna meM pdhaare| "kaTapUtanA" nAmaka vyaMtara devI ne bhagavAn ko bahuta kaSTa diye| aMta meM zAMta hokara bhagavAn se kSamAyAcanA kara calI gii| bAda meM bhaddiyA nagarI meM bhagavAn ne pAvasa pravAsa kiyaa| vahAM unhoMne cAturmAsika tapa kiyaa| gozAlaka bhI chaha mAsa taka vividha kaSToM ko bhogatA huA punaH bhagavAn ke caraNoM meM pahuMcakara sAtha meM rahane lgaa| sAdhanA kA sAtavAM varSa bhaddiyA nagarI se magadha kI ora vihAra kiyA aura cAturmAsa AlaMbhiyA nagara meM cAturmAsika tapa ke sAtha saMpanna kiyaa| yaha varSa bhagavAn ke binA upasarga ke biitaa| sAdhanA kA AThavAM varSa cAturmAsa samApti para vihAra kara bhagavAn kuNDAka, maddanA sanniveza va bahusAla hote hue lohArgala padhAre / zatru pakSa kA AdamI samajhakara mahAvIra ko rAjA jitazatru ke sAmane upasthita kiyA gyaa| vahIM asthi gAMva kA naimitajJa utpala baiThA thaa| usane bhagavAn ko pahacAna liyaa| vaha tatkAla uThA aura unake caraNoM meM vaMdana karane ke bAda rAjA ko bhagavAn kA paricaya diyA / bhagavAn ko sasammAna vidA / kiyaa| vahAM se purimatAla, zakaTamukha, unnAga hote hue rAjagRha meM cAturmAsa saMpanna kiyaa| vahAM unhoMne cAturmAsika tapa kiyaa|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 / tIrthaMkara caritra sAdhanA kA nauvAM varSa cAturmAsa ke bAda vizeSa karmoM ko khapAne ke lie vajrabhUmi, zubhabhUmi jaise anArya pradezoM meM bhagavAn pdhaare| vahAM araNya meM, khaMDaharoM meM bhagavAn dhyAna karate / anArya logoM ne vahAM unako bahuta kaSTa diye| unheM samabhAva pUrvaka sahanakara prabhu ne mahAn karma nirjarA kii| vahAM unako cAturmAsa ke yogya sthAna nahIM milane se calate-phirate cAturmAsa vyatIta kiyA / sAdhanA kA dasavAM varSa anArya bhUmi se vihAra kara bhagavAn Arya deza ke kUrma bhUmi pdhaare| gozAlaka bhI sAtha thaa| rAste meM sAta puSpavAle eka tila ke paudhe ko dekhakara gozAlaka ne pUchA- 'bhagavan ! yaha paudhA phalayukta hogA ?' bhagavAn ne kahA- "hAM, yaha paudhA phalegA aura sAta phUloM ke jIva isakI eka phalI meM utpanna hoNge|" gozAlaka ne bhagavAn ke kathana ko mithyA pramANita karane ke lie usa paudhe ko ukhAr3akara pheMka diyaa| saMyogavaza usI samaya thor3I varSA huI aura vaha punaH khar3A ho gyaa| kucha samaya ke bAda jaba bhagavAn udhara se gujare to gozAlaka ne kahA- 'prabho! ApakI bhaviSyavANI galata ho gii|" bhagavAn ne kahA- 'tUne jisa tila ke paudhe ko ukhAr3A thA vaha vahIM punaH uga gyaa|" gozAlaka ko isa para vizvAsa nahIM huaa| usane paudhe kI phalI ko tor3akara dekhA to use sAta hI tila mile| isa ghaTanA se usakA vizvAsa ora dRr3ha ho gayA ki jagat meM saba kucha niyati ke anusAra hotA hai tathA jo jIva jisa yoni meM hai vaha mara kara usI yoni meM utpanna hotA hai / kUrma grAma ke bAhira vaizyAyana tApasa sUrya ke sammukha donoM hAthoM ko Upara uThAkara vizeSa AtApanA kara rahA thaa| teja dhUpa se Akula hokara usakI jaTA se jueM nIce gira rahI thii| vaizyAyana tApasa unheM uThA-uThAkara punaH jaTA meM DAla rahA thaa| gozAlaka ne jaba yaha dekhA to bola par3A- 'are ! tU tapasvI hai yA jUoM kA zayyAtara (ghara)' phira bhI tApasa zAMta rhaa| bAra-bAra gozAlaka ke bolane se vaha tApasa kruddha ho gyaa| gozAlaka ko mArane ke lie vaha pAMca-sAta hAtha pIche haTA aura usane tejolezyA kA prayoga kiyaa| Aga ke gubbAre gozAlaka kI ora Ane lage / bhaya ke mAre gozAlaka bhAgA aura bhagavAn ke caraNoM meM chupa gayA / bhagavAn ne anukaMpAvaza zItala lezyA prayoga kara usakI tejolezyA ko nirasta kara diyA / gozAlaka ko surakSita dekha tApasa bhagavAn kI zakti ko samajha gayA aura vinamra zabdoM meM bhagavAn se kSamA yAcanA kI / gozAlaka ne bhagavAn se tejo lezyA kI prApti kA upAya pUchA to bhagavAn ne batA diyaa| tejo lezyA kI sAdhanA ke lie vaha bhagavAn se pRthak ho gayA aura
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra / 195 zrAvastI meM hAlAhalA kuMbhAriNa ke ghara para rahakara tejolezyA kI sAdhanA karane lagA / bhagavAn dvArA batAI gaI vidhi ke anusAra chaha mAsa taka tapa AyaMbila evaM AtApanA karake gozAlaka ne tejo lezyA prApta kara lii| prathama parIkSaNa ke rUpa meM usane kueM para prayoga pAnI bharatI huI eka dAsI para kiyA / tejolezyA prApta hone ke bAda gozAlaka ne chaha dizAcarA se nimitta zAstra par3hA jisase sukha-duHkha lAbha-hAni, jIvana-maraNa- ina chaha bAtoM meM siddha vacana ho gyaa| tejo lezyA aura nimitta jJAna jaisI asAdhAraNa zaktiyoM se gozAlaka kA mahattva bar3ha gayA, usake anuyAyI bar3hane lge| vaha apane AjIvaka saMpradAya kA pravartaka- AcArya bana gayA. bhagavAn jaba vaizAlI padhAre, vahAM bAlaka unako pizAca samajhakara satAne lage / usa samaya mahArAja siddhArtha ke mitra nareza zaMkha udhara se gujara rahe the, unhoMne una bAlakoM ko haTAyA aura mahAvIra ko vaMdana kara cale gaye / vaizAlI se vANijya grAma kI ora cle| mArga meM gaMDakI nadI pAra karane ke lie naukA para cddh'e| nadI pAra utarane para nAvika ne kirAyA mAMgA, para mahAvIra mauna rhe| isa para gusse hokara nAvika ne garma bAlU para mahAvIra ko khar3A kara diyaa| saMyogavaza zaMkha nareza kA bhAneja citra vahAM A phuNcaa| usane nAvika ko samajhAyA taba kahIM jAkara mahAvIra mukta hue| vANijya grAma meM avadhijJAnI AnaMda zrAvaka (bhagavAn ke pramukha dasa zrAvako meM pramukha AnaMda nahIM, yaha pArzva paraMparA kA thA ) ne bhagavAn ko vaMdana kara kahA- 'bhagavan ! aba Apako alpakAla meM hI kevalajJAna prApta hogA / " vANijyagrAma se zrAvastI padhAra kara cAturmAsa kiyA / sAdhanA kA gyArahavAM varSa zrAvastI se vihAra kara bhagavAn sAnulaTThiya sanniveza meM pdhaare| vahAM solaha kI tapasyA kI tathA isameM bhadra pratimA, mahAbhadra va sarvatobhadra pratimA svIkAra kI / inameM vividha rUpoM meM dhyAna-sAdhanA kI / isa tapasyA kA pAraNA AnaMda gAthApati kI dAsI dvArA pheMke jAne vAle bhojana se kiyaa| saMgama ke upasarga dRr3ha bhUmi meM bhagavAn polAza caitya meM tele kI tapasyA kara acitta pudgala para animeSa dRSTi se dhyAna kiyA / indra ne apane avadhi jJAna se bhagavAn ko dekhA va unake dhyAna, tapasyA va sAdhanA kA mahimA - bakhAna karate hue kahA- 'bhagavAn mahAvIra kA dhairya va sAhasa itanA gajaba kA hai ki mAnava to kyA hama devatA bhI unheM vicalita nahIM kara skte|' saba devoM ne indra kA anumodana kiyA, para saMgama deva ko yaha bAta nahIM jacI / usane kahA- 'devendra ! aisI jhUTha-mUTha prazaMsA kyoM karate ho, mujhe chaha mahine kA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 / tIrthaMkara caritra samaya do| maiM unheM vicalita kara dUMgA / " indra ko binA mana yaha vacana denA par3AsaMgama mRtyuloka meM AyA aura bhagavAn ke sAmane anukUla-pratikUla upasargoM kA jAla bichA diyaa| saMgama ne eka rAta meM ugaNIsa mAraNAMtika kaSTa diye| eka kaSTa hI vyakti kI mRtyu ke lie kAphI thA, aise ugaNIsa kaSToM ko bhagavAn kA vajra jaisA kaThora zarIra sahatA rhaa| ugaNIsa mAraNAMtika kaSTa isa prakAra the 1. pralayakArI dhUli pAta 2. vajramukhI cIMTiyoM dvArA kATanA / 3. tIkSNa maccharoM dvArA khUna cUsanA / 4. dImakoM dvArA camar3I ko caTa karanA / 5. bicchuoM kA DaMka mAranA / 6. nevaloM dvArA mAMsa ko nocanA 7. bhImakAya sarpoM ke dvArA DaMka prahAra / 8. cUhoM dvArA zarIra ko kATanA tathA una para pezAba karanA jisase bhayaMkara jalana / 9. hAthI hathinI ke dvArA sUMDa se uchAlanA va dAMtoM se prahAra karanA / 10. pizAca rUpa banAkara bhayAnaka kilakArI karanA / 11. bAgha banakara zarIra kA vidAraNa karanA / 12. siddhArtha va trizalA kA rUpa banAkara hRdaya vidAraka vilApa karanA / 13. bhagavAn ke pairoM ke bIca Aga jalAkara bhojana pakAnA / 14. cAMDAla kA rUpa banAkara bhagavAn ke zarIra para pakSiyoM kA piMjarA laTakAnA tathA usake dvArA coMca, nakha Adi se prahAra / 15. bhayaMkara AMdhI meM zarIra ko uDAnA / 16. cakravAtI havA meM bhagavAn kI kAyA ko cakra kI bhAMti ghumAnA / 17. kAlacakra kA prayoga jisase bhagavAn ghuTane taka jamIna meM dhaMsa gye| 18. vimAna para baiThakara deva bolA- "kahie Apako svarga cAhie yA apavarga?" 19. lAvaNyamayI apsarA dvArA rAgapUrNa hAvabhAva kI prastuti / Avazyaka cUrNa meM bIsa parISahoM kA vivecana milatA hai| nauveM upasarga meM hAthI hathinI kA jo saMyukta hai vahAM vaha pRthak-pRthak hai / bhagavAn jahAM padhArate vahAM saMgama gharoM meM seMdha mArakara corI karatA, gharoM se vastueM uThA lAtA / isa para loga jaba use pITate to vaha bolatA- "mujhe kyoM pITate ho, maiMne to mere guru kI AjJA kA mAtra pAlana kiyA hai|" loga mahAvIra ko pakar3ate rassiyoM se bAMdhate, pITate / koI paricita mila jAtA to una logoM ko samajhAkara chur3A dete|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/197 tosali gAMva meM corI karake saMgama bhagavAn ke pAsa Akara chupa gayA aura vahAM rAstra rakha diye| adhikAriyoM ne unako kukhyAta cora samajha kara phAMsI kI sajA sunA dii| prabhu ko phAMsI ke takhte para car3hAyA, gale meM phaMdA kasA aura nIce se takhtI haTA dii| haTAte hI phaMdA TUTa gyaa| isa taraha sAta bAra car3hAne para bhI phaMdA TUTatA gyaa| vismita evaM prabhAvita adhikArI unako mahApuruSa samajhakara mukta kara diyaa| __ saMgama ne isa taraha chaha mahine taka agaNita dArUNa kaSTa diye| indra dvArA dI gaI avadhi samApta hone ko thii| saMgama dvArA itane upasarga dene para indra bar3e khinnamanA the| isI kAraNa chaha mahine se svarga meM nATaka Adi baMda the| sUryodaya hone ko thA taba aMtima prayAsa meM bAta-bAta meM phaMsAne kI ceSTA karate hue saMgama ne kahA- 'mahAvIra ! maiMne tumako itane kaSTa diye, takalIpha dI, batAo, maiM tumheM kaisA lagatA huuN|' mahAvIra ne kahA- "saMgama ! eka vyApArI ke mAla phaMsA huA thaa| use apane deza kI yAda A gii| vaha jaldI se jaldI usa mAla ko salaTAkara deza jAnA cAhatA thaa| usa samaya eka dalAla ne Akara usa seTha se kahA- seThajI ! maiM ApakA mAla savAye dAma para bikA sakatA hUM| batA, saMgama ! vaha dalAla seTha ko kaisA lgegaa| saMgama- "vaha to atyanta priya lgegaa| seTha ko jaldI jAnA thA isalie mAla jaldI salaTAnA vaha bhI savAye dAma para bikaanaa| yaha saba hone para dalAla kA acchA laganA hI hai|" ___ mahAvIra- 'saMgama ! basa, usI dalAla kI taraha tuma bhI mere lie bahuta priya ho| eka to mujhe jaldI mokSa prApta karanA hai| usake lie karmoM kA kSaya karanA jarUrI hai| maiM usake lie prayatna kara rahA hUM para tumhAre kAraNa mujhe jaldI karma kSaya kA avasara milA hai isalie tuma to mere lie dalAla kI bhAMti ho|" / ___ itanA sunate hI saMgama lAla-pIlA ho gyaa| dhobI jaise patthara para kapar3e phaTakAtA hai usI taraha mahAvIra ke donoM paira pakar3akara phaTakAne ke lie udyata huA tabhI indra ne lalakArate hue saMgama se kahA- 'mUrkha ! yaha kyA kara rahA hai, dekha, sUryodaya ho gayA hai| tumhArI avadhi pUrNa ho cukI hai| jo mahApuruSa chaha mahinoM meM nahIM DigA, vaha kyA eka kSaNa meM vicalita ho jAyegA / 'indra ne isa para saMgama ko devaloka se niSkAsita kara diyaa| kahA jAtA hai ki abhI bhI vaha apane parivAra ke sAtha merU parvata kI cUlikA para apanA samaya vyatIta kara rahA hai| chaha mahine kI upasarga sahita sarvAdhika laMbI tapasyA kA bhagavAn ne vajragAMva meM pAraNA kiyA, devoM ne paMca dravya prakaTa kiye| vahAM se AlaMbhiyA, zvetAMbikA, ,
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198/tIrthaMkara caritra sAvatthI, kauzAmbI, vArANasI, rAjagRha aura mithilA Adi kSetroM meM paribhramaNa karate hue vaizAlI pdhaare| vahAM cAturmAsika tapa ke sAtha cAturmAsa kiyaa| jIrNa seTha kI utkaTa bhAvanA ___vaizAlI meM jinadatta nAmaka zreSThI rahatA thaa| Arthika sthiti kamajora hone se vaha jIrNa seTha ke rUpa meM prasiddha huaa| vaha bhagavAn ke hamezA darzana karane jAtA aura apane ghara pAraNA ke lie bhAvapUrNa prArthanA krtaa| pUre cAturmAsa vaha isI taraha bhAvanA bhAtA rhaa| __cAturmAsa parisamApti para bhagavAn AhAra ke lie nikale aura bhikSATana karate hue pUraNa seTha ke ghara phuNce| bhagavAn ko dekhakara pUraNa seTha ne dAsI ko Adeza diyA aura usane kulattha bhraaye| devoM ne paMca dravya prakaTa kiye| jaba devoM ne divya vRSTi ke sAtha "ahodAnaM" kI deva-duMdubhi kI to jIrNa seTha ke bhAvanA kI zrRMkhalA ttuuttii| vaha ghara para baiThA bhagavAn ke padhArane kI bATa joha rahA thaa| isa utkaTa bhAvanA meM jIrNa seTha ne bArahaveM devaloka kA AyuSya bAMdhA / bhagavAn ko jaba utkRSTa dAnI ke bAre meM pUchA gayA to unhoMne jIrNa seTha ko sabase bar3A dAnI btaayaa| sAdhanA kA bArahavAM varSa : camarendra kI zaraNa vaizAlI kA pAvasa pravAsa saMpanna kara bhagavAn suMsumAra padhAre / vahAM azoka vRkSa ke nIce dhyAnArUr3ha ho gye| usa samaya bhagavAn bele-bele kI tapasyA kara rahe the| usa samaya asuroM kI rAjadhAnI camaracaMcA meM "pUraNa" bAla tapasvI kA jIva indra rUpa meM utpanna huaa| usane avadhi jJAna se apane Upara zakrendra ko divya bhoga bhogate dekhA / isa para use bahuta gussA AyA taba sAmAnika indroM ne batAyA'zakrendra sadA isI sthAna kA upayoga karate Aye haiN|' itane para bhI camarendra ko saMtoSa nahIM huaa| zakrendra kI Rddhi-siddhi vinaSTa karane hetu bhagavAn ke pAsa AyA aura kahA'maiM ApakI zaraNa lekara zakra kI zobhA ko samApta karane jA rahA huuN|' usane vaikriya rUpa banAyA, zakrendra kI rAjyasabhA meM AyA aura lalakArate hue devaloka kI zobhA ko khatma karane kI bAta kahane lgaa| isa para zakrendra atIva kupita ho gaye aura use mArane ke lie vajra pheNkaa| bijalI ke sphuliMgoM ko uchAlatA huA vaha vajra jyoMhI Age bar3hA, asurarAja bhayabhIta hokara nIce sira va Upara paira kara bhAgA aura bhagavAn ke caraNoM ke bIca gira pdd'aa| zakrendra ko itane meM ciMtana AyA- camarendra kI itanI tAkata nahIM ki vaha svayaM Upara A jAye | vicAra karate hue avadhijJAna se unheM patA calA- yaha to bhagavAn mahAvIra kI zaraNa lekara AyA hai| kahIM isase bhagavAn ko kaSTa na ho jaaye| isa ciMtana ke sAtha indra tIvra gati se daur3A aura bhagavAn se cAra aMgula dUra rahate vajra
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/199 ko pakar3a liyaa| bhagavAn ke zaraNAgata banane se zakrendra ne camarendra ko kSamA kara diyA aura bhagavAn ko vaMdanA kara svasthAna cale gye| caMdanA kA uddhAra ___ susumAra se vicarate hue bhagavAn kauzambI padhAre / poSa kRSNA ekama ko bhagavAn ne teraha boloM kA bhArI abhigraha svIkAra kiyaa| teraha bola isa prakAra hai 1. rAjakanyA 2. bAjAra meM becI huI 3. siramuNDita 4. sira meM gada ke ghAva 5. hAthoM meM hathakar3I 6. pairoM meM ber3I 7. tIna dina kI bhUkhI 8. bhohare meM ho 9. AdhA dina bItane ke bAda 10. eka paira dehalI meM aura eka usake bAhara 11. sUpa ke kone meM 12. ur3ada ke bAkale 13. AMkhoM meM AMsU ho| ina teraha bola rUpa abhigraha ko dhAraNa kara bhagavAn pratidina nagarI meM bhikSA ke lie dhUmate paraMtu kahIM bhI abhigraha pUrNa nahIM huaa| pUrI nagarI meM yaha carcA ho gayI ki hamAre se aisI kyA bhUla ho gaI jo bhagavAn binA kucha lie yoM hI lauTa jAte haiN| isa taraha cAra mAha bIta gye| ekadA mahAvIra mahAmAtya sugupta ke ghara pdhaare| mahAmAtya kI patnI naMdA jo svayaM zramaNopAsikA thI, ne zubha bhAvanA ke sAtha AhAra dene ke lie samupasthita huii| abhigraha pUrNa na hone se bhagavAn cale gye| isa para naMdA ko bahuta duHkha huaa| dAsiyoM ne batAyA- 'ye to pratidina aise hI Akara lauTa jAte haiN| naMdA ne apane pati mahAmAtya ke sAmane ciMtA prakaTa kii| mahArAnI mRgAvatI ko jaba isakI avagati milI to mahArAja zatAnIka se patA lagAne ko kahA, kiMtu kucha bhI patA na cala skaa| bhagavAn ke abhigraha ko pAMca mahIne saMpanna ho cuke the| chaThA mahInA pUrA hone meM mAtra pAMca dina zeSa the| hamezA kI bhAMti bhagavAn bhikSATana karate-karate dhanAvaha seTha ke ghara phuNce| cadanA ne jyoMhI taraNatAraNa kI jahAja bhagavAn mahAvIra ko dekhA to usakA vadana khila utthaa| eka bAragI sArA duHkha bhUla gii| usane bhikSA lene kI prArthanA kI, para eka bola pUrA na hone se bhagavAn Age bar3ha gaye to caMdanA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200/tIrthaMkara caritra ke AMkhoM se azrudhArA baha clii| mahAvIra ne mur3akara dekhaa| sabhI bola mila jAne se abhigraha pUrA ho gayA aura caMdanA ke hAtha se bhikSA grahaNa kii| devoM ne paMca dravya prakaTa kie| deva duMdubhi bjii| hathakar3iyAM aura ber3iyAM AbhUSaNa bana gaI aura vaha apane mUla rUpa meM A gii| yahI caMdanA bhagavAn ke kevalajJAna prApta hone ke bAda prathama ziSyA va sAdhvI samAja kI pravartinI bnii| ___ kauzaMbI se sumaMgala, succhettA, pAlaka Adi kSetroM meM vicarate hue caMpAnagarI kI svAtidatta kI yajJazAlA meM cAturmAsika tapa ke sAtha cAturmAsa kiyaa| vahAM bhagavAn kI sAdhanA se prabhAvita hokara pUrNabhadra aura maNibhadra nAmaka do yakSa rAtri meM bhagavAn kI sevA va bhakti karane lge| svAtidatta ko jaba yaha jAnakArI huI to socA- ye koI viziSTa jJAnI hai| usane kaI prazna pUche-AtmA kyA hai? pratyAkhyAna kise kahate haiM? ityAdi praznoM ko bhagavAn ne samAhita kiyaa| sAdhanA kA terahavAM varSa : aMtima bhISaNa upasarga / ___ caMpA kA cAturmAsa saMpanna kara bhagavAn chammANI padhAre aura gAMva bAhara dhyAnA vasthita ho gye| saMdhyA ke samaya eka gvAlA bailoM ko bhagavAn ke pAsa chor3akara kAryavaza gAMva calA gyaa| vApasa Ane para jaba baila nahIM mile to bhagavAn se pUchA to ve mauna rhe| isa para kruddha hokara bhagavAn ke donoM kAnoM meM kATha ke kIle ThoMka diye| prabhu ko ati vedanA ho rahI thii| kahA jAtA hai ki mahAvIra ne apane tripRSTha vAsudeva ke bhava meM jisa vyakti ke kAna meM garma sIsA DalavAyA thA vahI vyakti yaha gvAlA thaa| chammANI se vihAra kara bhagavAn madhyamA padhAre / vahAM AhArArtha ghUmate hue siddhArtha vaNik ke sadana phuNce| siddhArtha usa samaya apane mitra vaidyarAja kharaka se bAta kara rahA thaa| bhagavAn ko donoM ne vaMdanA kii| prabhu ko dekhakara kharaka bolA- 'bhagavAn kA zarIra sarva lakSaNa yukta hote hue bhI sazalya hai?' seTha- 'mitra ! kahAM hai zalya?' prabhu kI kAyA ko dekhakara kharaka ne kahA- 'dekho, kisI ne kAna meM kIla Thoka dI hai| donoM ne bhagavAn ko rukane kA nivedana kiyA, para unhoMne svIkRti nahIM dii| mahAvIra punaH dhyAnalIna ho gye| siddhArtha va kharaka davA tathA kucha vyaktiyoM ko lekara vahAM phuNce| kharaka ne saMDAsI se kASTha kI kIla khIMca nikaalii| zalAkA nikAlate samaya prabhu ke mukha se eka bhISaNa cIkha nikala par3I, jisase pUrA udyAna gUMja utthaa| kharaka ne vraNa saMrohaNa auSadhi ghAva para lagA kara prabhu ko vaMdanA kii| bhagavAn mahAvIra kA yaha aMtima aura bhISaNa parISaha thaa| yaha eka saMyoga thA ki upasargoM kA prAraMbha gvAle se huA aura aMta bhI gvAle se|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/201 do kevala jJAna kI prApti ___ bhISaNa upasargoM, parISahoM va kaSToM ko sahate hue bhagavAn mahAvIra dhyAna evaM tapasyA ke dvArA AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa kara rahe the| vicarate-vicarate prabhu jaMbhiya grAma ke bAhara pdhaare| vahAM Rju bAlukA nadI ke kinAre zyAmAka gAthApati ke kheta meM zAla vRkSa ke nIce dhyAnArUr3ha ho gaye / bele kA tapa, godohikA Asana, baisAkha zuklA dazamI, dina kA aMtima prahara, uttarA phAlgunI nakSatra, kSapaka zreNI kA ArohaNa, zukladhyAna kA dvitIya caraNa, zubha bhAva, zubha adhyavasAya meM bhagavAn ne bArahaveM guNasthAna meM mohanIya karma kA samUla nAza kiyA tathA avaziSTa tIna vAti karma-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya va aMtarAya karma kA kSaya kara terahaveM guNasthAna meM kevala jJAna va kevala darzana ko prApta kiyaa| mUrtta-amUrta sabhI padArthoM ko bhagavAn dekhane lge| chadmastha kAla kI sAdhanA bhagavAn mahAvIra kA chadmastha kAla bAraha varSa chaha mAha pandraha dina rhaa| isa kAla meM unakI tapasyA isa prakAra rahI 0 SaTmAsI eka 0 pAMca dina kama SaTmAsI eka 0 cAturmAsika nau 0 trimAsika 0 sArdha dvimAsika do 0 dvimAsika 0 sArdha mAsika do 0 mAsika bAraha 0 pAkSika bahattara 0 bhadra pratimA eka (do dina) 0 mahAbhadra pratimA eka (cAra dina)0 sarvatobhadra pratimA eka (dasa dina) 0 telA bAraha 0 belA do sau unatIsa bhagavAn ne bele ke dina dIkSA lI thI isa kAraNa sAdhanAkAla meM eka upavAsa ko aura jor3a dete haiN| unakI tapasyA gyAraha varSa chaha mAha pacIsa dina (4166 dina) huii| pAraNA avadhi gyAraha mAha unnIsa dina (349 dina) thii| bhagavAn kI sArI tapasyA cauvihAra (nirjala) thii| kaI aisA bhI mAnate haiM ki bhagavAn ne colA (cAra dina) Adi kI tapasyA bhI kI thii| prathama dezanA kevalI banane ke bAda causaTha indroM va anaginata devI-devatAoM ne bhagavAn kA kevala mahotsava mnaayaa| devoM ne samavasaraNa kI racanA kI / isa samavasaraNa meM kevala devI-devatA the| bhagavAn ne pravacana diyA, para caturvidha saMgha kI sthApanA nahIM ho skii| devoM ne prabhu-pravacana ko sarAhA, para mahAvrata va aNuvrata dIkSA nahIM le sake kyoMki devoM meM yaha prApta karane kI arhatA nahIM hotii| Rju bAlukA nadI ke kinAre jaMgala meM dezanA hone se koI manuSya nahIM A skaa| tIrthaMkara kA upadeza kabhI
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202/tIrthaMkara caritra niSphala nahIM hotaa| unake prathama pravacana meM hI saMgha kI sthApanA ho jAtI hai / bhagavAn mahAvIra kI prathama dezanA niSphala rahane se ise dasa AzcaryoM meM eka Azcarya mAnA gyaa| kaI AcArya mAnate haiM ki prathama pravacana meM vyakti upasthita hue phira bhI koI vratI nahIM bana skaa| gaNadharoM kI dIkSA jaMbhiya gAMva se vihAra kara bhagavAn mahAvIra madhyama pAvA padhAre / vahAM dhanADhya vipra somila ne eka vizAla yajJa kA Ayojana kiyA jisameM aneka ucca koTi ke vidvAn samAgata the| inameM gyAraha mahApaMDita apane vizAla ziSya parivAra ke sAtha vahAM samupasthita the| ___ madhyama pAvA meM devoM ne samavasaraNa kI racanA kii| zahara ke nara-nArI jhuMDa ke jhuMDa pahuMcane lge| gagana mArga se deva-deviyoM ke samUha Ane lge| inheM dekhakara paMDita bar3e prasanna hue aura bole-dekho, ye devatA hamAre yajJa meM Ahuti lene A rahe haiN| kucha hI kSaNoM meM yajJa maMDapa ke Upara se devoM ke Age cale jAne para ve sazaMkita hue| jaba unhoMne isakA patA lagAyA to jAnakArI milI ki ve sarvajJa mahAvIra ke samavasaraNa meM jA rahe haiN| paMDitoM ne ise apanI tauhIna smjhii| sabase bar3e paMDita iMdrabhUti gautama ne socA- "lagatA hai mahAvIra pAkhaMDI hai, endrajAlika hai| yaha logoM ko bharamA rahA hai| carcA meM mere sAmane nahIM Tika paayegaa| maiM ise parAjita karake hI dama luuNgaa|' aisA nirNaya kara iMdrabhUti jI gautama apane pAMca sau ziSyoM ke sAtha prabhu ke samavasaraNa meM aaye| samavasaraNa meM prabhu ko dekhate hI gautama vismita ho gye| nikaTa Ate hI bhagavAn ne "gautama" kahakara saMbodhita kiyA to ve cakita raha gaye phira socA- "mere pAMDitya kI prasiddhi dUra-dUra taka phailI huI hai| mujhe kauna nahIM jaantaa| gautama ke varSoM se eka saMzaya jamA huA thA, jise unhoMne kisI ke sAmane nahIM khaa| usa saMdeha ko prakaTa karate hue bhagavAn ne kahA- "gautama ! tumhAre mana meM AtmA ke astitva ke bAre meM zaMkA hai" | iMdrabhUtijI cauMke aura samajha gaye ki ye vAstava meM sarvajJa hai| prabhu ne vistAra se AtmA ke astitva ko siddha kiyaa| indrabhUti kI zaMkA miTa gaI aura apane pAMca sau ziSyoM ke sAtha prabhu ke pAsa dIkSA svIkAra kI, ziSyatva grahaNa kiyaa| indrabhUti kI dIkSA ke sAtha hI tIrtha sthApita ho gyaa| unake bAda kramazaH dasoM avaziSTa paMDita bhI A gaye aura apanI-apanI zaMkAoM kA samAdhAna pAkara unhoMne bhagavAn ke pAsa ziSyatva svIkAra kiyaa| digaMbara paraMparA meM yaha ghaTanA dUsare rUpa meM milatI hai| usake anusAra sarvajJatA prApti ke pazcAt bhagavAn jaMgala meM devanirmita samavasaraNa meM virAjamAna ho gaye,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/203 deva vaddhAMjali ho baiTha gaye, para bhagavAn ke mukhAravinda se divya dhvani (pravacana) prakaTa nahIM ho skii| bAsaThavAM dina ho gyaa| iMdra ko ciMtA huI, avadhi jJAna se kAraNa jAnanA cAhA to patA calA- gaNadhara ke abhAva meM divya dhvani nahIM nikala rahI hai| indra ne bhavyAtmA kI khoja kI aura indrabhUti gautama ko yogya jAnakara ve vidyArthI kA rUpa banAkara unake pAsa Aye aura bole-mere guru ne mujhe gAthA sikhalAI thI, aba ve mauna haiM, ataH Apa usakA artha batAiye / ' indrabhUti sazarta batAne ke lie taiyAra hue- yadi maiM batA detA hUM to merA ziSyatva svIkAra karanA pdd'egaa| indra ne hAmI bhara dI aura gAthA prastuta kI paMceva atthikAyA, chajjIvaNikAyA mahavvayA pNc| aTTha ya pavayaNamAdA, saheuo baMdha mokkho y|| ssttkhNddaagm|| yaha gAthA sunakara indrabhUtijI asamaMjasatA meM par3a gye| pAMca astikAya, SaD jIvanikAya, pAMca mahAvrata, ATha pravacanamAtA kyA hai, kauna-kauna sI hai? chaha jIva nikAya kA nAma sunakara unakI dabI huI zaMkA aura tIvratA se ubhara kara A gii| indrabhUti ne kahA- cala, tere guru ke pAsa hI isa gAthA kA artha btaauuNgaa| donoM bhagavAn ke pAsa Aye |bhagavAn ne "gautama"nAma se saMbodhita kiyA aura jIva ke astitva se saMbaMdhita unakI zaMkA kA nivAraNa kiyaa| indrabhUti apane vidyArthiyoM ke sAtha bhagavAn ke ziSya ho gye| usake bAda bhagavAn ne divya dezanA dii| avaziSTa dasa paMDita bhI apane ziSya samudAya ke sAtha dIkSita ho gye| gyAraha hI gaNadharoM ke kitane ziSya the, kyA zaMkA thI? isakA vivaraNa isa prakAra haigaNadhara ziSya 1. indrabhUti 500 AtmA kA astitva 2. agnibhUti 500 puruSAdvaita 3. vAyubhUti tajjIva-taccharIravAda 4. vyakta 500 bramhamaya jagat 5. sudharmA janmAntara 6. maMDita 350 AtmA kA saMsAritva 7. mauryaputra deva aura devaloka 8. akaMpita 300 naraka aura nArakIya jIva 9. acalabhrAtA puNya-pApa 10 metArya 300 punarjanma 11. prabhAsa 300 mukti zaMkA 500 500 350 300
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra / 205 kA rAjA udayana thA / yaha prasiddha nareza sahasrAnIka kA pautra va rAjA zatAnika va mahArAnI mRgAvatI kA putra, mahArAja ceTaka kA dauhitra thA / zramaNopAsakA jayaMtI udayana kI buA thii| bhagavAn kA Agamana sunakara rAjA udayana apane pUre parivAra ke sAtha darzanArtha AyA, upadeza sunA / jayaMtI zrAvikA ne bhagavAn se aneka prazna kiye aura unakA samAdhAna pAkara vaha dIkSita ho gii| kauzambI se bhagavAn zrAvastI pdhaare| vahAM carama zarIrI sumanobhadra aura supratiSTha ne dIkSA lii| donoM hI muniyoM ne aMta meM nirvANa ko prApta kiyaa| vahAM se vicarate hue prabhu vANijya grAma pdhaare| vahAM kA nivAsI gAthApati AnaMda evaM unakI patnI zivAnaMdA ne zrAvaka ke bAraha vrata dhAraNa kiye| usa varSa cAturmAsa vANijyagrAma meM hI kiyA / sarvajJatA kA cauthA varSa varSAvAsa saMpanna kara magadha deza meM vicarate hue bhagavAn rAjagRha pdhaare| samrAT zreNika ne darzana kiye / dhannA va zAlibhadra jaise dhanADhya vyApArI putra dIkSita hue / donoM rizte meM sAlA-bahanoI lagate the / dhannA aNagAra ne nirvANa ko prApta kiyA jabaki zAlibhadra ekAbhavatArI banakara sarvArtha siddha vimAna meM deva bane / usa varSa cAturmAsa rAjagRha meM saMpanna huA / sarvajJatA kA pAMcavAM varSa rAjagRha se bhagavAn caMpA pdhaare| vahAM ke rAjA datta ke putra rAjakumAra mahacaMda ne dIkSA lii| vahAM se siMdhu sauvIra kI rAjadhAnI vItabhaya nagarI meM padhAre / yaha bhagavAn kI sabase laMbI yAtrA thii| isa yAtrA meM aneka sAdhu zuddha AhAra- pAnI ke abhAva meM svargavAsI ho gaye kyoMki rAstA ati vikaTa thA, dUra-dUra taka bastiyoM evaM gAMvoM kA abhAva thaa| siMdhu sauvIra ke rAjA zrAvaka udAI bhagavAn ke Agamana se bar3e prasanna hue| apane bhANeja kezIkumAra ko rAjya dekara bhagavAn ke pAsa dIkSita ho gye| kucha samaya vahAM virAja kara bhagavAn punaH magadha janapada meM vANijyagrAma pdhaare| vahIM unhoMne cAturmAsa kiyA / sarvajJatA kA chaThA varSa cAturmAsa ke bAda bhagavAn vArANasI pdhaare| vahAM koSThaka caitya meM pravacana huA / yahAM ke koTyadhIza cUlanI pitA va unakI patnI zyAmA tathA surAdeva va unakI patnI dhanyA ne zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| ye donoM bhagavAn ke dasa pramukha zrAvakoM meM gine jAte haiN| vArANasI se bhagavAn AlaMbhiyA pdhaare| vahAM kA nareza jitazatru prabhu ke darzanArtha AyA / vahAM eka "pudgala" nAma kA parivrAjaka rahatA yA niraMtara bele bele kI tapasyA va AtApanA karane se use vibhaMga ajJAna va avadhi darzana utpanna ho gyaa| usa
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI mahAvIra/205 kA rAjA udayana thaa| yaha prasiddha nareza sahasrAnIka kA pautra va rAjA zatAnika va mahArAnI mRgAvatI kA putra, mahArAja ceTaka kA dauhitra thaa| zramaNopAsikA jayaMtI udayana kI buA thii| __ bhagavAn kA Agamana sunakara rAjA udayana apane pUre parivAra ke sAtha darzanArtha AyA, upadeza sunaa| jayaMtI zrAvikA ne bhagavAn se aneka prazna kiye aura unakA samAdhAna pAkara vaha dIkSita ho gii| kauzambI se bhagavAn zrAvastI pdhaare| vahAM carama zarIrI sumanobhadra aura supratiSTha ne dIkSA lii| donoM hI muniyoM ne aMta meM nirvANa ko prApta kiyaa| vahAM se vicarate hue prabhu vANijya grAma padhAre / vahAM kA nivAsI gAthApati AnaMda evaM unakI patnI zivAnaMdA ne zrAvaka ke bAraha vrata dhAraNa kiye| usa varSa cAturmAsa vANijyagrAma meM hI kiyaa| sarvajJatA kA cauthA varSa ___ varSAvAsa saMpanna kara magadha deza meM vicarate hue bhagavAn rAjagRha padhAre / samrATa zreNika ne darzana kiye| dhannA va zAlibhadra jaise dhanADhya vyApArI putra dIkSita hue| donoM rizte meM sAlA-bahanoI lagate the| dhannA aNagAra ne nirvANa ko prApta kiyA jabaki zAlibhadra ekAbhavatArI banakara sarvArtha siddha vimAna meM deva bane / usa varSa cAturmAsa rAjagRha meM saMpanna huaa| sarvajJatA kA pAMcavAM varSa ___ rAjagRha se bhagavAn caMpA pdhaare| vahAM ke rAjA datta ke putra rAjakumAra mahacaMda ne dIkSA lii| vahAM se siMdhu-sauvIra kI rAjadhAnI vItabhaya nagarI meM padhAre / yaha bhagavAna kI sabase laMbI yAtrA thii| isa yAtrA meM aneka sAdhu zuddha AhAra-pAnI ke abhAva meM svargavAsI ho gaye kyoMki rAstA ati vikaTa thA, dUra-dUra taka bastiyoM evaM gAMvoM kA abhAva thaa| siMdhu-sauvIra ke rAjA zrAvaka udAI bhagavAn ke Agamana se bar3e prasanna hue| apane bhANeja kezIkumAra ko rAjya dekara bhagavAn ke pAsa dIkSita ho gye| kucha samaya vahAM virAja kara bhagavAn puna: magadha janapada meM vANijyagrAma pdhaare| vahIM unhoMne cAturmAsa kiyaa| sarvajJatA kA chaThA varSa __ cAturmAsa ke bAda bhagavAn vArANasI padhAre / vahAM koSThaka caitya meM pravacana huaa| yahAM ke koTyadhIza cUlanI pitA va unakI patnI zyAmA tathA surAdeva va unakI patnI dhanyA ne zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| ye donoM bhagavAn ke dasa pramukha zrAvakoM meM gine jAte haiN| vArANasI se bhagavAn AlaMbhiyA pdhaare| vahAM kA nareza jitazatru prabhu ke darzanArtha aayaa| vahAM eka "pudgala" nAma kA parivrAjaka rahatA pa. niraMtara bele-bele kI tapasyA va AtApanA karane se use vibhaMga ajJAna va avadhi darzana utpanna ho gyaa| usa
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206/tIrthaMkara caritra darzana ke AdhAra para usane ghoSaNA kara dI ki devoM kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa va utkRSTa dasa sAgara hai| nagara meM yaha carcA jaba gaNadhara gautama ne sunI to bhagavAn se jijJAsA kii| bhagavAn ne kahA- 'yaha sahI nahIM hai| devoM kI utkRSTa Ayu detIsa sAgara hai| yaha bAta usa parivrAjaka ke kAnoM taka phuNcii| ve zaMkita ho gaye aura prabhu ke pAsa aaye| jinezvara deva kA pravacana sunakara unake pAsa dIkSita ho gaye, gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA aura aMta meM nirvANa ko prApta kiyaa| vahAM se prabhu rAjagRha padhAre, vahIM cAturmAsa kiyaa| vahAM maMkAI, kiMkata, arjunamAlI, kazyapa, gAthApati varadatta ne saMyamI jIvana svIkAra kiyaa| sarvajJatA kA sAtavAM varSa rAjagRha cAturmAsa ke bAda vihAra na karake bhagavAn vahIM Thahara gaye / isa satata pravAsa kA AzAtIta lAbha bhI milaa| rAjagRha nagara ke aneka pratiSThita nAgarikoM ne zramaNa dharma evaM zrAdaka dharma svIkAra kiyaa| zreNika ke jAli, mayAli Adi teIsa putroM evaM naMdA, naMdamatI Adi teraha rAniyoM ne bhagavAn ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| ____ muni Ardraka ne kucha hastitApasoM evaM svapratibodhita pAMca sau coroM ke sAtha bhagavAn ke pAsa dIkSA svIkAra kii| isa varSa bhI bhagavAn ne varSAvAsa rAjagRha meM hI bitaayaa| sarvajJatA kA AThavAM varSa varSAvAsa pravAsa saMpanna kara bhagavAn AlaMbhiyA padhAre / AlaMbhiyA se kauzaMbI pdhaare| usa samaya ujjayinI ke rAjA caMDapradyotana ne kauzaMbI ko ghera liyA thaa| kauzambI para mahArAnI mRgAvatI zAsana kara rahI thii| unakA putra udayana nAbAlika thaa| caMDapradyotana mRgAvatI ke rUpa-lAvaNya para mugdha ho use apanI rAnI banAnA cAhatA thaa| ___ bhagavAn ke Agamana se mRgAvatI ko bahuta prasannatA huii| vaha mahAvIra ke samavasaraNa meM phuNcii| usa samaya caMDapradyotana bhI bhagavAn kI sevA meM upasthita thaa| mahArAnI ne AtmakalyANa kA suMdara avasara jAnakara sabhA ke bIca khar3I hokara bolI- "bhagavan ! maiM pradyota kI AjJA lekara Apake pAsa dIkSA lenA cAhatI hUM tathA apane putra udAna ko inake saMrakSaNa meM chor3atI huuN|" pradyota kI yadyapi dIkSA kI svIkRti dene kI icchA nahIM thI, para bhagavAn ke samakSa mahatI upasthiti meM lajjAvaza inkAra nahIM kara skaa| ___aMgAravatI Adi caMDapradyotana kI ATha rAniyoM ne bhI dIkSA kI anumati maaNgii| pradyota ne unheM bhI AjJA de dii| bhagavAn ne mRgAvatI, aMgAravatI Adi rAniyoM ko dIkSA pradAna kii| kauzaMbI se vihAra kara mahAvIra vaizAlI meM padhAre, vahIM unhoMne cAturmAsa kiyaa|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/207 sarvajJatA kA nauvAM varSa vaizAlI kA cAturmAsika pravAsa parisaMpanna kara prabhu mithilA hote hue kAkandI pdhaare| vahAM kA rAjA jitazatru darzanArtha AyA / bhadrA sArthavAhinI kA putra dhanya vaibhava ko chor3akara dIkSA lii| sunakSatra bhI muni bane / kaMpilapura meM kuMDakaulika ne zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| vahAM se prabhu polAsapura pdhaare|| polAsapura meM prabhu kA pravacana sunakara dhanADhya kuMbhakAra saddAlaputra va unakI patnI agnimitrA zramaNopAsaka bana gye| donoM pUrva meM gozAlaka ke AjIvaka mata ke anuyAyI the| jaba gozAlaka ko isa bAta kA patA calA to vaha apane saMgha ke sAtha saddAlaputra ke pAsa AyA aura use punaH AjIvaka mata meM Ane ke lie samajhAne lgaa| saddAlaputra para gozAlaka kA koI asara nahIM par3A / bhagavAn ne isa varSa kA cAturmAsa vANijyagrAma meM kiyaa| sarvajJatA kA dasavAM varSa varSAvAsa pravAsa saMpanna kara bhagavAn rAjagRha padhAre / vahAM mahAzataka gAthApati ne zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| pArzva paraMparA ke aneka zramaNoM ne cAturyAma dharma se paMca mahAvrata rUpa dharma meM praveza kiyaa| isa varSa cAturmAsa rAjagRha meM kiyaa| sarvajJatA kA gyArahavAM varSa cAturmAsa ke bAda bhagavAn kRtaMgalA padhAre aura vahAM chatrapalAsa caitya meM viraaje| usa samaya zrAvastI meM vidvAn parivrAjaka kAtyAyana gotrIya skandaka rahatA thaa| usakI piMgala nirgrantha se bheMTa huii| piMgala ne kaI prazna pUche, para skandaka unakA uttara dene meM sazaMkita ho gyaa| ina praznoM kA samAdhAna pAne mahAvIra ke pAsa phuNcaa| apanI zaMkAoM kA samAdhAna pAkara bhagavAn ke pAsa dIkSA le lii| kRtaMgalA se zrAvastI hokara vANijyagrAma meM prabhu ne cAturmAsa kiyaa| sarvajJatA kA bArahavAM varSa varSAkAla pUrA hone para prabhu brAhmaNa kuMDa ke bahuzAla udyAna meM pdhaare| yahAM jamAli apane pAMca sau muniyoM ke sAtha alaga vicarane ke lie bhagavAn se anumati mAMgI to bhagavAn mauna rahe, phira vaha svataMtra hokara pAMca sau sAdhuoM ke saMga vihAra karane lge| vahAM se kauzaMbI padhAre / yahAM sUrya va candramA apane mUla rUpa meM bhagavAn ke darzanArtha aaye| yaha bhI eka "acherA"- Azcarya mAnA gayA / kauzaMbI se vihAra kara mahAvIra cAturmAsa hetu rAjagRha padhAre / sarvajJatA kA terahavAM varSa rAjagRha cAturmAsa saMpanna kara bhagavAn caMpA padhAre / magadha nareza zreNika kI mRtyu ke bAda koNika ne caMpA ko apanI rAjadhAnI bnaayaa| bhagavAn ke Agamana
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208/tIrthaMkara caritra kA saMvAda sunakara bar3e rAjasI ThATa ke sAtha pUre rAjakuTuMba ke saMga koNika darzanArtha AyA / bhagavAn ke pravacana se ubuddha hokara aneka logoM ne aNagAra va AgAra dharma svIkAra kiyaa| muni dharma aMgIkAra karane vAloM meM padma, bhadra Adi zreNika ke dasa pautra pramukha the| pAlita jaise kaI dhanAdhIzoM ne zrAvaka vrata grahaNa kiyaa| isa varSa prabhu kA mithilA cAturmAsa huaa| kaI AcArya isa varSa kA caMpA meM cAturmAsa mAnate haiN| sarvajJatA kA caudahavAM varSa mithilA pravAsa saMpanna kara bhagavAn caMpA pdhaare| usa samaya videha kI rAjadhAnI vaizAlI raNabhUmi banI huI / eka ora vaizAlI pati rAjA ceTaka aura aThAraha gaNarAjA to dUsarI ora magadhapati rAjA koNika aura usake kAla Adi sautele bhAI apanI-apanI senA ke sAtha lar3a rahe the| isa yuddha meM koNika vijayI rhaa| kAla Adi dasa kumAra ceTaka ke hAthoM mAre gye| apane putra kI mRtyu ke samAcAroM se kAlI Adi rAniyoM ko bahuta duHkha huaa| prabhu-pravacana se vairAgyavatI bana kara kAlI Adi dasa rAniyoM ne pravrajyA svIkAra kii| campA se vihAra kara bhagavAn mithilA nagarI padhAre / vahIM cAturmAsa kiyaa| sarvajJatA kA pandrahavAM varSa mithilA se vihAra kara bhagavAn zrAvastI pdhaare| vahAM koNika ke bhAI halla-behalla kisI taraha bhagavAn ke pAsa pahuMce aura unake pAsa dIkSita ho gye| koNika, halla va vihalla tInoM mahArAnI celaNA ke hI putra the| pitA rAjA zreNika ne apanA devanAmI aThArahasarA hAra halla ko tathA pATavI hAthI sacetaka gaMdhahastI jo atizaya suMdara, catura va samajhadAra thA vihalla ko de diyA / zreNika kI mRtyu ke bAda koNika ne apanI rAnI padmAvatI ke bahakAve meM Akara donoM bhAiyoM ko hAra va hAthI lauTAne ko kahA, isa para donoM bhAiyoM ne yaha kahakara inkAra kara diyA ki ye to pitAjI dvArA pradatta haiN| donoM bhAiyoM ne vahAM rahanA upayukta nahIM smjhaa| vahAM se apane parivAra ke sAtha vaizAlI meM apane nAnA mahArAja ceTaka kI zaraNa meM cale gye| koNika dvArA hAra va hAthI bhejane kI bAta karane para ceTaka ne kahA- zaraNa meM Ane ke bAda kSatriya marate dama taka rakSA karatA hai| isI kAraNa koNika evaM ceTaka ke bIca ghamAsAna yuddha huA thaa| gozAlaka kA mithyA pralApa bhagavAn zrAvastI ke koSThaka udyAna meM Thahare / una dinoM maMkhaliputra gozAlaka bhagavAn se vilaga hokara prAyaH zrAvastI ke Asa-pAsa hI ghUmatA thaa| tejolezyA
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/209 kI prApti aura nimitta zAstroM kA abhyAsa unhoMne zrAvastI meM hI kiyA thaa| zrAvastI meM ayaMpula gAthApati aura hAlAhalA kuMbhAriNa gozAlaka ke parama bhakta the| prAya gozAlaka hAlAhalA kuMbhAriNa kI bhAMDazAlA meM ThaharatA thaa| bhagavAn mahAvIra ke chadmastha kAla meM gozAlaka unake sAtha chaha varSa taka rahA thaa| mahAvIra se tejolezyA prApti kA upAya pAkara vaha unase alaga ho gayA thaa| tejolezyA evaM aSTAMga nimitta jJAna se vaha svayaM ko bahuta prabhAvazAlI mAnatA thaa| isI AdhAra para vaha kahA karatA thA-"maiM jina, sarvajJa evaM kevalI huuN|" unakI isa ghoSaNA kI nagarI meM bar3I carcA thii| gautama svAmI ne nagara meM bhikSArtha ghUmate hue yaha janapravAda sunA ki zrAvastI meM do jina (tIrthaMkara) virAja rahe haiN| eka zramaNa bhagavAn mahAvIra aura dUsare maMkhaliputra goshaalk| gautama svAmI ne isa saMdarbha meM pUchA to bhagavAn ne kahA'gautama ! gozAlaka jina, kevalI va sarvajJa nahIM hai| vaha apane viSaya meM jo ghoSaNA kara rahA hai vaha mithyA hai| yaha zaravaNa grAma ke bahula brAhmaNa kI gauzAlA meM janma lene se gozAlaka va maMkhali nAmaka maMkha kA putra hone se maMkhaliputra kahalAtA hai| yaha Aja se caubIsa varSa pUrva merA ziSya banA thaa| chaha varSa taka mere sAtha rahA thaa| mere dvArA batAye upAya se tejolabdhi prApta kI, dizAcaroM se nimitta zAstra pddh'aa| usI AdhAra para yaha kahatA phira rahA hai| vastutaH isameM abhI sarvajJa banane kI arhatA nahIM hai|' mahAvIra-gautama saMvAda pUre nagara meM phaila gyaa| maMkhaliputra gozAlaka ne bhI yaha bAta sunI to vaha bahuta kopAyamAna huaa| ve apane saMgha ke sAtha isa bAre meM vimarza karane lge| usa samaya mahAvIra ke ziSya AnaMda nitya prati bele-bele kI tapasyA / kara rahe the| pAraNA ke lie usa kuMbhAriNa ke ghara se Age hokara jA rahe the / gozAlaka ne dekhate hI unheM rokakara kahA-'devAnupriya AnaMda ! tumhAre dharmaguru mahAvIra deva, manuSyoM dvArA bahuta prazaMsita va pUjita hai, para ve mere bAre meM kucha bhI kaheMge to mai mere tapasteja se unheM bhasma kara duuNgaa| jA apane dharmAcArya ke pAsa, merI kahI huI bAta unheM sunA de| ___ gozAlaka kA yaha krodhapUrNa udgAra sunakara AnaMda sthavira ghabarA gye| ve tIvragati se mahAvIra ke pAsa gaye aura gozAlaka kI bAteM sunAkara bolA- 'bhaMte! gozAlaka apane tapa teja se kisI ko jalAkara bhasma karane meM samartha hai|' bhagavAn ne kahA- 'AnaMda ! apane tapa teja se gozAlaka kisI ko bhI jalAne / meM samartha hai para vaha arhat-tIrthaMkara ko jalAkara bhasma karane meM samartha nahIM hai| tuma gautama Adi sabhI muniyoM ko sUcanA kara do ki gozAlaka idhara A rahA hai| isa samaya usake bhItara atyanta malina bhAva hai, dveSa se bharA huA hai isalie vaha kucha
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210/tIrthaMkara caritra bhI kahe, kucha bhI kre| para kisI ko bhI prativAda nahIM karanA caahie| koI bhI usase kisI bhI prakAra kI carcA na kre| "AnaMda bhagavAn ke isa saMdeza ko saba muniyoM ko sunAne gye| itane meM gozAlaka apane AjIvaka saMgha ke sAtha bhagavAn ke samIpa pahuMca gayA aura bolA- 'kAzyapa ! tumane yaha to sahI kahA hai ki maMkhaliputra gozAlaka merA ziSya hai, para vaha tumhArA ziSya maMkhaliputra kabhI kA marakara devaloka calA gayA hai| maiM to usa gozAlaka ke zarIra praviSTa udAyI kuMDiyAyana nAmaka dharma pravartaka hUM | yaha merA sAtavAM zarIrAntara praveza hai| maiM gozAlaka nahIM, usase bhinna AtmA huuN| tuma mujhe gozAlaka kahate ho, yaha sarAsara mithyA hai|' gozAlaka ke ye asabhya vacana sarvAnubhUti muni se sahe nahIM jA ske| unhoMne samajhAne kA prayAsa kiyaa| para unake zabda Aga meM IMdhana DAlane kA kAma kara gaye / gozAlaka kA isase krodha aura bhabhaka gyaa| usane tejolezyA ko ekatra karake sarvAnubhUti para chor3a dii| isa pracaMDa Aga se sarvAnubhUti kA zarIra jalakara rAkha ho gyaa| muni AThaveM sahasrAra devaloka meM maharddhika deva bana gye| gozAlaka phira bakane lgaa| isa para sunakSatra muni use hita-vacana kahane lge| gozAlaka ne sarvAnubhUti kI taraha sunakSatra muni ko bhI bhasma kara diyaa| kaI aisA bhI mAnate hai ki sunakSatra muni kAphI jala gye| aMtima AlocanA kara muni bArahaveM acyuta devaloka meM deva bane / bhagavAn para tejo lezyA kA prayoga mahAvIra ne kahA-"gozAlaka! tU apane Apako chipAne kA prayAsa mata kr| tU vahI gozAlaka hai jo merA ziSya hokara rahA thA / "mahAvIra ke isa satya udghATana se gozAlaka atyanta krodhita ho gayA aura anargala pralApa karane lgaa| ___ bhagavAn ne use anArya kRtya na karane ke lie samajhAyA, para usakA koI asara nahIM huaa| vaha pAMca-sAta kadama pIche haTA, apanI sArI tejo lezyA ko ekatrita kI aura use bhagavAn kI aura nikaalaa| tejo lezyA bhagavAn kA cakkara kATatI huI Upara AkAza meM uchalI aura vApasa gozAlaka ke zarIra meM praviSTa ho gii| tejo lezyA ke zarIra meM ghusate hI gozAlaka kA zarIra jalane lgaa| jalana se vyAkula gozAlaka bolA--'kAzyapa ! mere tapa teja se terA zarIra uttapta ho gayA hai / aba tU pitta aura dAhajvara se pIr3ita hokara chaha mahine ke bhItara chadmastha avasthA meM hI mRtyu ko prApta hogaa|" bhagavAn mahAvIra ne kahA-"gozAlaka ! maiM chaha mahIne ke bhItara nahIM mruuNgaa| mai to solaha varSa taka isa dharA para sukhapUrvaka vicruuNgaa| tU khuda sAta dina meM pitta-jvara se pIr3ita hokara mregaa|"
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/211 isake bAda bhagavAn ne muniyoM ko kahA- aba gozAlaka nisteja ho gayA hai| aba ise dhArmika carcA kara niruttara kara sakate haiM / " muniyoM ne usase kaI prazna pUche para vaha unakA uttara nahIM de sakA / aneka AjIvaka zramaNa bhagavAn ke saMgha meM Akara mila gye| gozAlaka pIr3ita evaM hatAza hokara hAlAhalA kuMbhAriNa ke ghara AyA aura zarIra kI jalana miTAne ke lie aneka vidha prayatna karane lagA, para zarIra dAha kama nahIM huaa| usakA zarIra dAha bar3hatA hI gayA | Akhira mahAvIra kI bhaviSyavANI ke anusAra sAtaveM dina gozAlaka mRtyu dharma ko prApta huaa| aMta samaya meM usane apane isa kRtya ke lie bahuta pazcAttApa kiyA, jisase marakara bArahaveM devaloka meM deva bnaa| devaloka se cyavakara laMbe samaya taka saMsAra meM paribhramaNa karatA huA nirvANa ko prApta kregaa| siMha aNagAra kA rudana bhagavAn ne zrAvastI se vihAra kiyA aura vicarate hue meM Dhiya gAMva padhAre / vahAM gozAlaka ke dvArA chor3I gaI tejo lezyA ke prabhAva se dAha jvara utpanna ho gyaa| bhagavAn ke khUna kI dasteM lagane lagI jisase unakI kAyA durbala ho gii| logoM meM carcA ho gaI- kahIM gozAlaka kI bhaviSyavANI saca na ho jAe kyoMki unakA zarIra kSINa ho rahA hai|' sAlakoSTha udyAna ke pAsa mAlukA kaccha meM dhyAna karate hue bhagavAn ke ziSya siMha muni ne ukta carcA sunI to unakA dhyAna TUTa gyaa| siMha aNagAra ko yaha bahuta burA lagA aura duHkha se AkrAMta hokara jora-jora se rone lge| bhagavAn ne saMtoM ko bhejakara use bulAyA aura kahA- "siMha ! tuma merI aniSTa kalpanA kI ciMtA mata kro| maiM abhI sAr3he pandraha varSa taka vicruuNgaa|' siMha - bhagavan ! ApakA vacana satya ho / hama yahI cAhate haiM / ApakA zarIra pratidina kSINa ho rahA hai| yaha bar3e duHkha kI bAta hai| kyA isa bImArI ko miTAne kA koI upAya nahIM haiN|' bhagavAn ne kahA - "siMha ! avazya hai| terI icchA hai to tU isI meMr3hiya gAMva meM revatI gAthApatnI ke ghara jaa| usake ghara kumhar3e tathA bijore se bane hue do pAka taiyAra haiN| inameM se pahalA jo mere lie banA hai use chor3a dUsare pAka ko le A jo anya prayojanavaza banA hai|' bhagavAn se AjJA prApta kara prasannamanA siMha muni bijorA pAka lekara unake pAsa aaye| bhagavAn ne usa auSadhi kA sevana kiyA aura ekadama ThIka ho gye| bhagavAn pUrvavat svastha ho gye| meMr3hiya gAMva se vihAra kara bhagavAn mithilA pdhaare| vahIM cAturmAsa saMpanna kiyaa| matabheda hone se jamAli bhagavAn se pRthak ho gyaa|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212/tIrthakara caritra bhagavAn kI putrI sAdhvI priyadarzanA bhI pahale alaga huii| bAda meM zrAvaka DhaMka se pratibodha pAkara punaH bhagavaccaraNoM meM pahuMcakara apanI saMyama-sAdhanA meM lIna ho gii| sarvajJatA kA solahavAM varSa mithilA kA pAvasa pravAsa saMpanna kara bhagavAn zrAvastI padhAre / vahAM pArzva paraMparA ke prabhAvazAlI AcArya kezIzramaNa apane pAMca sau sAdhuoM ke sAtha zrAvastI pdhaare| gautama svAmI ke sAtha kezIkumAra zramaNa kA laMbA vArtAlApa huaa| isakA vistRta varNana uttarAdhyayana sUtra ke teisaveM adhyayana meM milatA hai / gautama ke vicAroM se prabhAvita hokara kezIkumAra zramaNa apane pAMca sau sAdhuoM ke sAtha cAturyAma dharma se paMca mahAvrata dharma ko svIkAra kiyA aura mahAvIra ke zramaNa saMgha meM sammilita ho gye| zrAvastI se ahicchatrA hote hue hastinApura pdhaare| vahAM kA rAjA ziva pahale saMnyAsI paraMparA meM dIkSita huA / tapasyA ke dvArA use vibhaMga ajJAna va avadhi darzana utpanna huaa| usase sAta dvIpa-samudra ko dekhane lagA aura nirNaya ghoSita kara diyA ki sAta hI dvIpa samudra haiN|" gautama ke pUchane para bhagavAn ne kahA - 'sAta nahIM, asaMkhya dvIpa samudra hai|" yaha bAta jaba ziva ke pAsa pahuMcI to vaha zaMkita ho gyaa| isa zaMkA se vaha vizeSa jJAna vilupta ho gyaa| zaMkA kA samAdhAna pAne ziva bhagavAn ke pAsa AyA, samajhA aura dIkSita ho gayA, aMta meM nirvANa ko paayaa| isa varSa kA cAturmAsa vANijya grAma meM huaa| sarvajJatA kA satarahavAM varSa __isa varSa bhagavAn ne rAjagRha meM cAturmAsa bitaayaa| vahAM aneka muniyoM ne vipulAcala parvata para saMthArA kara svarga evaM nirvANa ko prApta kiyaa| sarvajJatA kA aThArahavAM varSa rAjagRha cAturmAsa saMpanna kara bhagavAn pRSTha caMpA pdhaare| vahAM ke rAjA zAla evaM unake choTe bhAI yuvarAja mahAzAla ne apane bhANeja gAMgalI ko rAjya bhAra saMbhalAkara bhagavAn ke pAsa saMyama svIkAra kiyaa| caMpA se bhagavAn dazArNapura pdhaare| vahAM kA rAjA dazArNabhadra sajadhaja kara prabhu darzana ke lie niklaa| usake bhItara yaha ahaM thA ki itanI Rddhi-siddhi ke sAtha zAyada hI koI rAjA darzana karane AyA ho! AkAza mArga se A rahe indra ko isa ahaM kA AbhAsa ho gyaa| vaha apanI Rddhi ko pradarzita karatA huA aayaa| dazArNabhadra kA yaha dekhate hI ahaM vigalita ho gyaa| tatkAla rAjA ne bhagavAn ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| indra ne muni dazArNabhadra ko namaskAra kiyaa| bhagavAn ne isa varSa vANijya grAma meM cAturmAsa kiyaa|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/213 sarvajJatA kA unnIsavAM varSa cAturmAsa saMpanna kara bhagavAn sAketa, zrAvastI Adi nagaroM meM Thaharate hue kApilyapura pdhaare| vahAM sAta sau parivrAjakoM ke sAtha ambar3a parivrAjaka bhagavAn ke upadeza ko sunakara zrAvaka bnaa| vaha parivrAjaka veza meM rahakara zrAvakAcAra kA pAlana karatA thaa| use vaikriya labdhi prApta thI, jisase kaI rUpa banAkara pAraNA hetu sau gharoM meM jaataa| logoM meM bar3A kutUhala paidA hotA thaa| isa varSa bhagavAn ne vaizAlI meM caumAsA kiyaa| sarvajJatA kA bIsavAM varSa ___pAvasa pravAsa saMpanna kara vANijya grAma padhAre / vahAM pArzva saMtAnIya gAMgeya muni ne bhagavAn se vividha prazna kiye / praznottara ke bAda unhoMne prabhu ke pAsa paMca mahAvrata rUpa dIkSA aMgIkAra kii| isa varSa kA pAvasa bhI vaizAlI meM kiyaa| sarvajJatA kA ikkIsavAM varSa vaizAlI se vihAra kara bhagavAn rAjagRha pdhaare| vahAM maduka zrAvaka ne kAlodAyI Adi anyatIrthikoM ke praznoM kA yauktika samAdhAna kiyaa| bhagavAn ne maduka ke tattvajJAna kI prazaMsA kii| prabhu ne rAjagRha meM varSAvAsa kiyaa| sarvajJatA kA bAisavAM varSa __ Arya janapada meM parivrajana karate hue bhagavAn ne pAvasa pravAsa nAlaMdA meM kiyaa| anyatIrthika kAlodAyI, zailodAyI Adi ne bhagavAn se vividha carcA ke bAda muni dIkSA svIkAra kI / gautama svAmI se carcA karane ke bAda pArzva paraMparA ke muni udaka mahAvIra ke dharmazAsana meM sammilita ho gye| sarvajJatA kA teIsavAM varSa nAlaMdA se vihAra kara prabhu vANijya grAma padhAre / vahAM prabhu ke pravacana se prabhAvita hokara sudarzana zreSThI ne saMyama svIkAra kiyaa| muni sudarzana ne bAraha varSa cAritra paryAya pAlakara nirvANa ko prApta kiyaa| isa varSa bhagavAn ne vaizAlI nagara meM cAturmAsa bitaayaa| sarvajJatA kA caubIsavAM varSa vaizAlI se vihAra kara bhagavAn kauzala deza kI prasiddha nagarI sAketa padhAre / vahAM rAjA kirAta ne bhagavAn ke darzana kiye, dezanA sunI aura virakta hokara sAdhu bana gye| vahAM se mathurA, zauryapura, naMdIpura nagaroM ko apanI caraNadhUli se pAvana karate hue mithilA nagarI pdhaare| vahIM cAturmAsa saMpanna kiyaa| sarvajJatA kA paccIsavAM varSa mithilA se bhagavAn rAjagRha pdhaare| vahIM pAvasa pravAsa kiyaa| gaNadhara prabhAsa
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 / tIrthaMkara caritra ne eka mAsa ke anazana meM nirvANa ko prApta kiyA / sarvajJatA kA chabbIsavAM varSa isa varSa kA cAturmAsa nAlandA meM kiyaa| isI varSa gaNadhara acalabhrAtA va metArya ne saMthArA karake mokSa prApta kiyaa| sarvajJatA kA satAisavAM varSa isa varSa kA cAturmAsa mithilA meM huA / sarvajJatA kA aTThAisavAM varSa isa varSa kA cAturmAsa bhI mithilA meM huA / sarvajJatA kA unatIsavAM varSa mithilA se vihAra kara bhagavAn rAjagRha pdhaare| vahIM cAturmAsa kI sthApanA kii| isa varSa agnibhUti aura vAyubhUti gaNadhara ne anazanapUrvaka nirvANa ko prApta qiyA / sarvajJatA kA tIsavAM va aMtima varSa cAturmAsa kI samApti ke bAda bhI bhagavAn kucha samaya rAjagRha meM virAje / usI samaya unake gaNadhara avyakta, maMDita, mauryaputra tathA akaMpita ne eka-eka mAsa ke anazana meM nirvANa ko prApta kiyA / bhagavAn mahAvIra kA pAvA meM aMtima varSAvAsa thaa| vahAM rAjA hastipAla kI rajjuka sabhA meM cAturmAsa hetu pdhaare| aneka bhavya jIva udbodhita hue / rAjA puNyapAla ne bhagavAn ke pAsa saMyama svIkAra kiyA / aMtima pravacana bhagavAn kevalI paryAya meM unatIsa varSa chaha mahinA pandraha dina taka pUre bhUmaMDala para vicarate rhe| lAkhoM logoM ko bhagavAn se mArgadarzana milA, jIvanadarzana milA / samasta Arya janapada meM unhoMne eka halacala paidA kara dI / anya darzanoM para bhI unake dvArA nirUpita tatva kI chApa par3I, tabhI pazubali va dAsaprathA caramarA kara TUTane lgii| kisI ne prema ke nAma se, kisI ne karuNA ke nAma se, kisI ne rahama ke nAma se apane-apane dharma meM ahiMsA ko sthAna denA zurU kara diyA / sacamuca mahAvIra kA jIvana Aloka puMja thaa| usake Aloka meM aneka prANiyoM ne tattvajJAna prApta kiyA thA / unhoMne apanA antima varSAvAsa licchavI tathA malli gaNarAjyoM ke pramukhoM kI vizeSa prArthanA para pAvA meM bitaayaa| zraddhAluoM ko patA thA ki yaha bhagavAn kA aMtima varSAvAsa hai, ataH darzana, sevA tathA pravacana kA lAbha dUra-dUra ke logoM ne bhI uThAyA /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/215 kArtika kRSNA trayodazI kI rAtri meM bhagavAn ne antima anazana kara liyaa| sevA meM samAgata anneka zraddhAlu tathA caturvidha saMgha ko aneka zikSAeM pharamAI / antima dina-kArtika kRSNA amAvasyA kI saMdhyA meM prabhu ne apane pradhAna ziSya indrabhUti gautama ko veda-vidvAn deva zarmA ko samajhAne ke lie unake yahAM bhejaa| gautama svAmI bhagavAn kI AjJA se vahAM cale gaye tathA unase tAttvika carcA kii| kArtika kRSNA amAvasyA ko aMtima samavasaraNa jur3A / isameM bahuta sAre rAje, tathA vizAla janamedinI aMtima dezanA sunane upasthita huI / bhagavAn ne pravacana zurU kiyaa| bhagavAn ke bele kA tapa thaa| unhoMne 55 adhyayana puNyaphala vipAka aura 55 adhyayana pApaphala vipAka saMbaMdhI kahe / bIca meM kaI taraha ke praznottara calate rhe| usake bAda 36 adhyayana kahe jo Aja uttarAdhyayana ke rUpa meM prastuta haiN| bhagavAn ne 16 prahara taka dezanA dii| usa bIca praznottara va carcA calatI rhii| indra dvArA Ayu vRddhi kI prArthanA ____ bhagavAn ke mokSa-gamana kA samaya sannikaTa thA / devoM va mAnavoM kI bhArI bhIr3a thii| zakra ne vaMdanA kara pUchA-"bhaMte ! Apake janmakAla meM jo uttarAphAlgunI nakSatra thA, usa para isa samaya bhasma graha saMkrAnta hone vAlA hai jo janma-nakSatra para do hajAra varSa taka saMkrAnta rhegaa| Apa apanA AyukAla thor3A bar3hA leM to vaha prabhAvI nahIM ho skegaa|" ___ bhagavAn ne kahA- 'indra ! Ayu ko ghaTAne-bar3hAne kI kisI meM zakti nahIM hai| jaba jaisA honA hai vaha hotA hI hai| graha to mAtra usake sUcaka hote haiN| isa prakAra prabhu ne indra kI zaMkA kA samAdhAna kiyaa| nirvANa _ chattIsa adhyayanoM kI prarUpaNA ke pazcAt bhagavAn ne saiMtIsaveM pradhAna nAmaka adhyayana ko zurU kiyaa| usakI bIca meM hI dezanA dete-dete prabhu paryaMkAsana meM sthita ho gae / ardharAtri ke samaya bAdara kAya yoga meM sthita rahakara bAdara manoyoga aura bAdara vacana yoga kA nirodha kiyA, phira sUkSma kAya yoga meM sthita rahakara bAdara kAya yoga va AnApAna kA nirodha kiyA, aura usake bAda sUkSma mana va sUkSma vacana yoga ko rokaa| zukla dhyAna ke tIsare caraNa meM sUkSma kriyA apratipAtI ko prApta kara sUkSma kAya yoga kA nirodha kiyaa| samucchinnakriyA anivRtti nAmaka cauthe caraNa meM pahuMcakara a i u R lu- ina hasvAkSara uccAraNa jitane kAla taka zailezI avasthA ko prApta kiyA, cAra aghAti karma -vedanIya, nAma gotra va AyuSya kA kSaya kiyaa| isake sAtha siddha, buddha, mukta bane aura parinirvANa ko prApta kiyaa| pIche se prabhu kA vaha zarIra nispaMda hokara cetanAhIna bana gyaa| upasthita ziSya samudAya ne bhagavAn ke viraha ko gambhIra vAtAvaraNa meM kAyotsarga karake mAdhyastha
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216/ tIrthaMkara caritra bhAva se sahana karane kA prayatna kiyA / kucha samaya meM devavRnda AkAza se utarane lge| cAroM tarapha bhagavAn ke nirvANa kI carcA hone lgii| loga gharoM se nikala-nikala kara Ane lage, kintu amAvasyA kI rAtri meM logoM kI aMdherI galiyAM pAra karane meM kaThinAI ho rahI thii| kahate haiM- devoM ne mor3a-mor3a para ratnoM se prakAza kiyaa| prabhu ke nirvANa sthala para ratnoM kI jagamagAhaTa laga gii| cAroM tarapha prakAza hI prakAza phaila gayA / gautama svAmI ko kevalajJAna vahAM upasthita licchavI, vajjI tathA mallI gaNarAjya ke pramukhoM ne nirvANa divasa prativarSa manAne kI ghoSaNA kI / ratnoM kI jagamagAhaTa ke sthAna para dIpa jalAkara prakAza karane kI vyavasthA kI gii| bhagavAn ne Aja ke dina parama samRddhi ko prApta kiyA thA, ataH kArtika amAvasyA ko prakAza kA parva, samRddhi kA parva mAnA jAne lagA / carcA karate hue gautama svAmI ko jaba prabhu ke nirvANa kA patA lagA to tatkAla vApisa A gye| bhagavAn ke nispaMda zarIra ko dekhakara ve mohAkula banakara mUcchita ho gaye / saceta hone para pahale to unhoMne vilApa kiyA, kintu tatkAla bhagavAn kI vItarAgatA para vicAra karane lage / cintana kI gaharAI meM pahuMca kara svayaM rAgamukta I I bana gaye / kSapakazreNI lekara unhoMne kevalatva prApta kiyA / bhagavAn kA nirvANa aura gautama svAmI kI sarvajJatA donoM amAvasyA ke dina hI hue the, ataH kArtika kI amAvasyA kA dina jainoM ke lie aitihAsika parva bana gayA / zarIra kA saMskAra devoM, indroM tathA hajAroM-hajAroM logoM ne milakara bhagavAn ke zarIra kA agni-saMskAra kiyA / susajjita sukhapAlikA meM prabhu ke zarIra ko avasthita kiyA / nirdhArita rAja-mArga se prabhu ke zarIra ko le jAyA gyaa| pAvA nareza hastipAla vizeSa vyavasthA meM lagA huA thA / apane prAMgaNa meM bhagavAn ke nirvANa se atyadhika prasanna bhI thA to viraha kI vyathA se gaMbhIra bhI banA huA thaa| bAhara se Aye hue atithiyoM kI samucita vyavasthA tathA bhagavAn ke agni-saMskAra kI sArI vyavasthAoM kA kendra rAjA hastipAla hI thA / devagaNa apanI-apanI vyavasthA meM lage hue the / agni-saMskAra ke bAda loga bhagavAn ke upadezoM kA smaraNa karate hue apane-apane gharoM ko gaye / bhagavAn kA nirvANa huA taba cauthe Are ke tIna varSa sAr3he ATha mahIne bAkI the| tIrtha ke bAre meM prazna gautama svAmI ne eka bAra bhagavAn se pUchA thA- 'bhagavan ! ApakA yaha tIrtha kaba taka rahegA ?' bhagavAn ne uttara diyA- 'merA yaha tIrtha ikkIsa hajAra varSa taka clegaa| aneka-aneka sAdhu-sAdhviyAM tathA zrAvaka-zrAvikAeM isameM vizeSa sAdhanA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra/217 karake Atma-kalyANa kareMge, "ekAbhavatArI bneNge|' granthoM meM AtA hai ki pAMcaveM Are ke anta meM duprasaha nAmaka sAdhu, phalguzrI nAma kI sAdhvI, nAgila nAma kA zrAvaka tathA satyazrI nAma kI zrAvikA rheNge| antima dina anazana kara ye cAroM svargastha bneNge| ve hI isa avasarpiNI ke aMtima ekAbhavatArI hoNge| mahAvIra kA apratihata prabhAva bhagavAn mahAvIra kA vihAra kSetra vaise to sImita rhaa| jyAdAtara aMga, magadha, kAzI, kauzala, sAvatthI, vatsa Adi janapadoM meM vicarate rahe | bhagavAn kA sabase laMbA vihAra siMdhu-sauvIra deza meM huaa| __ bhagavAn mahAvIra ke samaya aneka dharma-pravartaka vidyamAna the| sAdhanA, jJAna tathA labdhiyoM ke mAdhyama se ve apanA-apanA prabhAva jamAye hue the| bhagavAn mahAvIra ke atirikta chaha AcArya aura bhI tIrthaMkara kahalAte the| ve svayaM ko sarvajJa batalAte the| phira bhI bhagavAn mahAvIra kA apratihata prabhAva thaa| vaizAlI rAjya ke gaNapati ceTaka, magadha samrAT zreNika, aMga samrAT koNika, siMdhu nareza udAI, ujjayanI nareza candrapradyotana Adi aneka gaNanAyaka samrAT, licchavI va vajji gaNarAjyoM ke pramukha bhagavAn ke caraNasevI upAsaka the| Ananda, kAmadeva, zakaDAla aura mahAzataka jaise pramukha dhanADhya, samAja sevI, dhanajI jaise catura vyApArI tathA zAlibhadra jaise mahAn dhanADhya va vilAsI vyakti bhI AgAra va aNagAra dharma ke abhyAsI bane the| Arya janapada meM bhagavAn kA sarvAMgINa prabhAva thaa| unhoMne sAmAjika burAiyoM ko khatma kara naye sAmAjika mUlyoM kI pratiSThApanA kii| mahAvIra ke pramukha siddhAMta bhagavAn mahAvIra ne sarvajJa hote hI tatkAlIna rUr3ha dhAraNAoM para prabala prahAra kiyaa| unhoMne pracalita mithyA mAnyatAoM kA AmUlacUla nirasana kiyaa| unake pramukha siddhAMta nimnAMkita haiMjAtivAda kA virodha svayaM abhijAta kula ke hote hue bhI unhoMne jAtivAda ko atAttvika ghoSita kiyaa| unakA spaSTa udghoSa thA- manuSya janma se UMcA-nIcA nahIM hotaa| kevala karma hI vyakti ke UMca yA nIca ke mApadaNDa haiN| unhoMne apane tIrtha meM zUdroM ko bhI sammilita kiyaa| logoM ko yaha aTapaTA jarUra lagA, kintu bhagavAn ne spaSTa kahA- kisI ko janmanA nIca mAnanA hiMsA hai| bhagavAn kI isa krAMtikArI ghoSaNA se lAkhoM-lAkhoM pIDita, dalita zUdra logoM meM AzA kA saMcAra huaa| bhagavAn ke samavasaraNa meM sabhI loga binA kisI bheda-bhAva ke sammilita hokara pravacana sunate the|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218/tIrthaMkara caritra dhammo suddhassa ciTThaI bhagavAn se pUchA gayA- 'Apa dvArA pratipAdita dharma ko kauna grahaNa kara sakatA hai?' uttara meM prabhu ne kahA- 'mere dvArA nirUpita zAzvata dharma ko hara vyakti svIkAra kara sakatA hai| koI bandhana nahIM hai| jAti, varga yA cinha dharma ko amAnya haiN| zAzvata dharma ko svayaM meM TikAne ke lie hRdaya kI zuddhatA jarUrI hai| azuddha hRdaya meM dharma nahIM ttiktaa| dharma ke sthAyitva ke lie pavitratA anivArya hai| pazu-bali kA virodha yajJa ke nAma para hone vAle bar3e-bar3e hiMsAkAMDoM ke virUddha bhI mahAvIra ne AvAja utthaaii| nirIha mUka pazuoM ko bali dekara dharma kamAne kI pracalita mAnyatA ko mithyAtva khaa| unhoMne spaSTa kahA- hiMsA pApa hai / usase dharma karane kI bAta khUna se sane vastra ko khUna se hI sApha karane kA upakrama hai| hiMsA se bacakara hI dharma kamAyA jA sakatA haiN| strI kA samAna adhikAra ___ bhagavAn mahAvIra ne mAtR-jAti ko Atma-vikAsa ke sAre sUtra pradAna kiye| unakI dRSTi meM strI, puruSa kevala zarIra ke cinhoM se hai| AtmA kevala AtmA hai| strI yA puruSa ke mAtra liMga se koI pharka nahIM pdd'taa| Atma vikAsa kA jahAM taka savAla hai, strI puruSoM ke samakakSa hai| mAtR-zakti ko dharma se vaMcita karanA bahuta bar3A aparAdha hai, dhArmika aMtarAya hai| jana-bhASA meM pratibodha bhagavAn mahAvIra ne apanA pravacana sadaiva jana-bhASA meM diyaa| magadha aura usake Asa-pAsa ke loga ardha mAgadhI bhASA kA prayoga karate the| bhagavAn ne bhI apanA pravacana ardha-mAgadhI meM hI diyaa| janasAdhAraNa kI bhASA bolakara ve janatA ke bana gye| jainoM ke mUla Agama Aja bhI ardha mAgadhI bhASA meM upalabdha hai| dAsa prathA kA virodha bhagavAn mahAvIra ne vyakti kI svataMtratA para vizeSa bala diyA thaa| unhoMne dAsa-prathA ko dharma-virUddha ghoSita kiyaa| kisI vyakti ko dAsa ke rUpa meM kharIdanA, apanA gulAma banAkara rakhanA hiMsA hai| hara vyakti kI svataMtratA svastha samAja kA lakSaNa hai| kisI ko dabAkara rakhanA usake sAtha anyAya hai| unhoMne spaSTa kahAmere saMgha meM saba samAna hoNge| koI dAsa nahIM haiM, eka dUsare kA kArya, eka dUsare kI paricaryA nirjarA bhAva se kI jAyegI, dabAva se nahIM / dAsa-prathA sAmUhika jIvana kA kalaMka haiN| aparigraha aparigraha kA upadeza mahAvIra kI mahAn dena hai| unhoMne artha ke saMgraha ko
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI mahAvIra / 219 anartha kA mUla ghoSita kiyA / dhArmika pragati meM artha ko bAdhaka batAte hue municaryA meM usakA sarvathA tyAga anivArya batalAyA / zrAvaka dharma meM usa para niyaMtraNa karanA Avazyaka batalAyA / bhagavAn mahAvIra ke jitane zrAvaka hue, unake pAsa usa samaya meM jitanA parigraha thA usase adhika parigraha kA unhoMne tyAga kara diyA thA / vartamAna parigraha se adhi kamarigraha kA saMgraha kisI zrAvaka ne nahIM rkhaa| prativarSa utanA hI kamAte the, jitanA kharca hotA thaa| zeSa kA visarjana kara varSa ke anta meM parigraha kA parimANa barAbara kara lete the / unakA upadeza thA ki saMgraha samasyAoM ko paidA karatA hai, dhArmika vyakti jitanA parigraha se halkA rahatA hai, utanA hI adhika adhyAtma meM pragati kara sakatA haiN| anekAnta ahiMsA ke viSaya meM bhagavAn mahAvIra ke sUkSmatama dRSTikoNa kA lohA sArA vizva mAnatA hai| unakI dRSTi meM zArIrika hiMsA ke atirikta vAcika tathA mAnasika kaTutA bhI hiMsA hai| sUkSmatama ahiMsA ke dRSTikoNa ko sAdhanA kA viSaya banAnA anya dArzanikoM ke lie Azcarya kA viSaya thA / vaicArika ahiMsA ko vikasita karane ke lie unhoMne syAdvAda ( anekAnta ) kA pratipAdana kiyaa| unakA mAnanA thA ki hara vastu ko ekAMgI pakar3anA hI Agraha hai, satya kA viparyAsa hai, anantadharmA vastu ke eka dharma ko mAnyatA dekara zeSa dharmoM ko nakAranA svayaM meM apUrNatA hai| hara vastu kA apekSA se vivecana karanA hI yathArtha ko pAnA hai / jaise ghar3e ko ghar3e ke rUpa meM kahanA usake astitva kA bodha hai / ghar3e ko paTa ke rUpa meM nakAranA nAstitva kA bodha hai| eka hI ghar3e ke astitva aura nAstitva, do virodhI dharmoM kA samAveza karane kA nAma hI syAdvAda hai| isa prakAra hara vastu apanI-apanI sthiti meM astitva - nAstitva Adi aneka dharmoM vAlI hotI hai / syAdvAda ko mAna lene ke bAda ekAntika Agraha svataH samApta ho jAtA hai / vaicArika vigraha kA phira kahIM avakAza nahIM rahatA / mahAvIra kI Ayu evaM cAturmAsa bhagavAn mahAvIra kI sarvAyu bahattara varSa thii| isameM tIsa varSa gRhavAsa, bAraha varSa va teraha pakSa chadmastha avasthA, teraha pakSa kama tIsa varSa kevalI paryAya meM bitaayaa| janma dIkSA kevalajJAna nirvANa IsApUrva 599 IsApUrva 569 IsApUrva 557 IsApUrva 526 vikrama pUrva 542 vikrama pUrva 512 vikrama pUrva 500 vikrama pUrva 470 1
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220/tIrthaMkara caritra bhagavAn ne chadmastha va kevalI paryAya meM kula bayAlIsa cAturmAsa kiye / bhagavAn ne sarvAdhika caudaha cAturmAsa rAjagRha va usake upanagara nAlaMdA meM kiye| - prabhu kA parivAra0 gaNadhara 0 kevalajJAnI 0 mana : paryavajJAnI 0 avadhijJAnI 0 vaikriya labdhidhArI 0 caturdaza pUrvI 0 carcAvAdI 0 sAdhu 0 sAdhvI 0 zrAvaka 0 zrAvikA eka jhalaka 0 mAtA 0 pitA 0 nagarI 0 vaMza 0 gotra 11 700 500 1300 700 300 400 14,000 36,000 1,59,000 3,18,000 0 cinha 0 varNa 0 zarIra kI UMcAI 0 yakSa 0 yakSiNI 0 kumAra kAla 0 rAjya kAla 0 chadmastha kAla 0 kula dIkSA paryAya 0 AyuSya trizalA siddhArtha kSatriyakuMDa ikSvAku kAzyapa siMha suvarNa 7 hAtha mAtaMga siddhAyikA 30 varSa nahIM 12 varSa 6 mAsa 15 dina 42 varSa 72 varSa
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMca kalyANaka 0 cyavana 0 janma 0 dIkSA 0 kevalajJAna 0 nirvANa - tithi ASAr3ha zuklA 6 caitra zuklA 13 - migasara kRSNA 10 - baisAkha zuklA 10 - sthAna nakSatra prANata uttarA phAlgunI kSatriya kuMDa uttarASAr3hA kSatriya kuMDa uttarASAr3hA jaMbhiya gAMva ke bAhara uttarAphAlgunI RjubAlukA nadI kA taTa bhagavAn zrI mahAvIra / 221 kArtika kRSNA 15 pAvApurI svAti
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni sumeramala (lADanUM) *janma: caitra zuklA 14, saM. 1989, lADanUM (rAja.) dIkSA: mAgha zuklA 7, sa. 1998, saradArazahara (rAja.) (AcArya zrI tulasI dvArA) agragaNya : jyeSTha kRSNA 3, saM. 2010 bhInAsara (rAja0) adhyayana: hindI, saMskRta va prAkRta kA gahana adhyayana terApaMtha ke mahAn tattvajJa muni zrI ghAsIrAmajI ke sAnnidhya meM AgamoM kA talasparzI adhyayana dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAMga, dazAzrutaskandha, naMdI, bhramavidhvaMzanam Adi sUtra-graMtha kaMThastha lekhana : kathA sAhitya (prakAzita) : naitika kahAniyAM (bhAga 1-2), parIloka * buddhiloka nItiloka * satyaloka prajJAloka divyaloka nArIloka * karmaloka * saMskAra sapta vyasana upakAra buddhi aura vaibhava citrakathA: * akhUTa khajAnA krAMtikArI AcArya bhikSu (bhAga 1, 2, 3, 4, 5) anya sAhitya: bhAvanA prabaMdha prabandha prabhA (saMpAdita) tIrthaMkara caritra bhaktAmara padyAnuvAda svara sAdhanA jaya tattva bodha terApaMtha digdarzana 1984-85 0 terApaMtha digdarzana 1985-86 terApaMtha digdarzana 1986-87 terApaMtha digdarzana 1987-88 muni sohanalAlajI jIvana-caritra sAdhanA ke zikhara para * avabodha aprakAzita * aTTha aNaTThakaraM * popaTa purANa (bhAga 1-4). terApaMtha ke sau saMta * thalI pradeza meM terApaMtha svapnaloka anya saiMkar3oM kathAeM vividha : * saphala kathAkAra * kuzala vyAkhyAnI dakSiNa bhArata kI pralaMba yAtrA evaM kalakattA kA paMcavarSIya prabhAvI pravAsa . do vairAgI kizoroM ko dIkSA pradAna