Siddhhem Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 02

Author(s): Mayurkalashreeji
Publisher: Labh Kanchan Lavanya Aradhan Bhuvan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005820/1

Page #1

શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ | નીતિ-હર્ષ-મહેન્દ્ર-મંગલ-અરિહંત-હેમપ્રભસદગુરુભ્યો નમ:
૬
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય વિરચિત શ્રી સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસના
લઘુવૃત્તિ વિવરણ
ભાગ-૨ (પાદ : ૪ અને ૫ ) તથા '(વિસ્તૃત રૂપો અને સાધનિકા)
: પ્રેરક : પંડિતવર્ય છબીલદાસભાઈ કે. સંઘવી'
-
: સંપાદન કત િ મયૂરકળાશ્રીજી
: પ્રકાશ
,
,
શ્રી લાભ-કંચન-લાવણ્ય આરાધના ભવન, ૦૦૩, સૃષ્ટિ એપાર્ટમેન્ટ, નવા શારદા મંદિર રોડ, પો
પાલડી, અમદાવાદ ૩૮૦ ૦ળo..
કરી

Page #2

| શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ | નીતિ-હર્ષ-મહેન્દ્ર-મંગલ-અરિહંત-હેમપ્રભસદ્ગુરુભ્યો નમઃ '
કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય વિરચિત શ્રી સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન લઘુતિ વિવરણ
ભાગ - ૨ - (પદ - ૪ રાતે ૫)
તથા
(વિસ્તૃત રૂપ અને સાધતિક)
: પ્રેરક : પંડિતવર્ય છબીલદાસભાઈ કે. સંઘવી
સંપાદન કર્તા : પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી નીતિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના સમુદાયના પ. પૂ. આચાર્યદેવશ્રી અરિહંતસિદ્ધસૂરીશ્વરજી
મહારાજ સાહેબના આશાવર્તિની પ. પૂ. સાધ્વી શ્રી કંચનશ્રીજી મ. સા. શિષ્યા વિદૂષી સાધ્વી શ્રી લાવણ્યશ્રીજી મહારાજ સાહેબના શિષ્યા
મયુરકળાશ્રીજી
_
_
: પ્રકાશક : શ્રી લાભકંચન-લાવણ્ય આરાધના ભવન
પાલડી, અમદાવાદ - ૭.

Page #3

શ્રી સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન તૃતીય આવૃત્તિને અવસરે...
પ. પૂ. સાધ્વીજીશ્રી લાવણ્યશ્રીજી મ. સા. ના પુણ્યસામ્રાજ્યથી અને પ્રબળ ઇચ્છાનુસાર સુરત મુકામે વયોવૃદ્ધ જ્ઞાની વિદ્વાન પંડિતવર્ય છબીલદાસભાઈ પાસે સાધ્વીજી મ. સા. અભ્યાસ કર્યા પછી પંડિતજીની ખૂબ પ્રેરણા પ્રાપ્ત થતાં વિ. સં. ૨૦૫૧-૨૦૫૨ માં અભ્યાસ કરી ૨૦૫૩ માં સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનનાં ૩ પાદનાં વિવરણ સ્વરૂપ પ્રથમ ભાગ લખવામાં આવ્યો. ધીરે ધીરે આ બીજ વટવૃક્ષ બનતાં પાંચ ભાગ સુધીમાં ૪ અધ્યાય પુસ્તક સ્વરૂપે તૈયાર થઈ ગયા. અભ્યાસુ સાધુસાધ્વીજી ભગવન્તો તથા પંડિતવર્યો તેમજ મુમુક્ષુઓના હાથમાં આ પુસ્તકો આવતાં માંગ વધતી ગઈ. પુસ્તકો સંપૂર્ણ પુરા થઈ જવાથી ભાગ ૧-૨-૪ ની બીજી આવૃત્તિ તૈયા૨ ક૨વી પડી તે પણ પૂર્ણ થતાં આજે હવે ભાગ ૧-૨-૩-૪ ની ત્રીજી આવૃત્તિ છપાવવાનો અવસર પ્રાપ્ત થયો છે. અમારી ભાવના સાકાર થઈ છે સાથે સાથે પૂજ્યશ્રીની કૃપા અને પંડિતજીની પ્રેરણા અત્યંત ફલિંત થઈ છે. તેનો અમોને અનહદ આનંદ છે. શ્રી લાભ-કંચન-લાવણ્ય આરાધના ભવન ટ્રસ્ટીગણ.
સંપૂર્ણ દ્રવ્યસહાયક :
પરમ પૂજ્ય આ. ભ. શ્રી રત્નસુંદરસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની શુભ પ્રેરણાથી
શ્રી સાંતાક્રુઝ જૈન તપગચ્છ સંઘ-મુંબઈ
આવૃત્તિ પ્રથમ સં. ૨૦૫૬ પોષ સુદ-૧
આવૃત્તિ તૃતીય સં. ૨૦૫૮ આસો વદ-૬ | સં. ૨૦૬૧ શ્રાવણ વદ-૬
આવૃત્તિ દ્વિતીય
મૂલ્ય: શ. ૬૫-૦૦
ઃ પ્રાપ્તિસ્થાન :
૧. શ્રી લાભકંચન લાવણ્ય આરાધના ભુવન ૨. પં. ભાવેશકુમાર રવીન્દ્રભાઈ દોશી
૦૦૩, સૃષ્ટિ એપાર્ટમેન્ટ, નવા શારદામંદિર રોડ,
સૂરેન્દ્રસૂરિ જૈન તત્ત્વજ્ઞાન પાઠશાળા ઝવેરીવાડ, પટણીની ખડકી,
અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧.
સંજીવની હોસ્પીટલ પાસે, પાલડી, અમદાવાદ-૭.
ફોન : ૦૭૯-૨૬૬૦૬૪૩૨

Page #4

૰ાવના
પ. પૂ. આચાર્યદેવશ્રી કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવંત હેમચન્દ્રાચાર્ય મ. સા.નું અનેક પ્રકારનું સંસ્કૃત સાહિત્ય પ્રાપ્ત થયેલું છે. તેમાં શ્રી સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન વ્યાકરણનો ગ્રન્થ ખૂબ વિશાલ ગ્રન્થ છે. જેનું અવગાહન કરવામાં પણ ઘણો સમય પસાર થાય. એવા આ અભૂતપૂર્વ ગ્રન્થનો અભ્યાસ પં. શ્રી છબીલદાસભાઇ પાસે સાધ્વીજી ભગવંતોએ કર્યો... ત્યારબાદ પંડિતજીની પ્રેરણાથી પ્રથમ ત્રણ પાદનું વિવરણ તથા સાથે સાથે સ્વરસન્ધિ અને વ્યંજનસન્ધિનું વિસ્તાર પૂર્વક વર્ણન પુસ્તક રૂપે બહાર પાડ્યું છે. અભ્યાસી વર્ગને ખૂબ અનુકૂળ પડ્યું છે. અનેક પૂજ્યોની માંગ આવતી રહી. અને આગળનું કાર્ય કરવાની પ્રેરણા પણ મળતી રહી જેના પરિણામે સાધ્વીજી ભગવંતના ઉત્સાહમાં વધારો થયો. અને પં. છબીલભાઇની પણ પ્રેરણા મળતી રહી. જેના કારણે આ બીજા ભાગનું કાર્ય સંપાદન થયું છે. અભ્યાસીઓને ખૂબ ખૂબ ઉપયોગી બને એ જ એક ભાવના સાથે ખૂબ ખંતથી કાર્ય કર્યું છે. છતાં પણ કોમ્પ્યુટર વિગેરે અને પ્રેસ વિગેરેના કામોમાં ધાર્યા કરતાં ઘણો વિલંબ થવાથી આ પુસ્તક થોડું મોડું બહાર પડ્યું છે. આ પુસ્તકમાં પૂજ્ય સાધ્વીજી ભગવંતોએ અથાગ પ્રયત્ન કરી ષલિંગ પ્રકરણનો સમાવેશ કર્યો છે. જેમાં ચોથા પાંચમા પાદનું વિસ્તારથી વિવેચન, રૂપો, સાધુનિકા, સામાસિક શબ્દોનાં રૂપો સાધનિકા વિગેરેનો સમાવેશ કર્યો છે. જે અભ્યાસીઓને ઘણો ઉપયોગી નીવડશે એવું મારું ચોક્કસ માનવું છે. હજુ પણ આગળના ભાગો પુજ્ય સાધ્વીજી મ. સા. પ્રયત્ન કરી બહાર પાડી શ્રુતજ્ઞાનની ઉપાસના કરે એજ અભિલાષા સહ.....
·
પં. ભાવેશકુમાર રવીન્દ્રભાઇ સુરેન્દ્રસૂરિ પાઠશાળા, અમદાવાદ ફોન નં : ૭૪૩૮૬૨૯

Page #5

સંપાદક પોતે
જ્ઞાનદાતા, પિતૃતુલ્ય, વયોવૃદ્ધ પંડિતવર્યશ્રી છબીલદાસભાઇએ અમને ખૂબજ મહેનત પૂર્વક આ અભ્યાસ કરાવ્યો. પોતાની તબિયતની અનુકૂળતા ન હોય, તો પણ પોતાની શારીરિક શક્તિનો વિચાર કર્યા વિના કોઈ પણ જાતના સ્વાર્થ વગર અમને ખૂબ મહેનત કરી અભ્યાસ કરાવ્યો છે. તેમનો ઉપકાર તો અમે આ જીંદગીમાં ક્યારેય ભૂલી શકીએ તેમ નથી. આ બધો યશ તેઓશ્રીના ફાળે જાય છે.
અમોએ અભ્યાસ કર્યો, ત્યારે તો કોઈ જ કલ્પના ન હતી કે આ રીતે પુસ્તક પ્રગટ થશે. અભ્યાસ કરતાં કરતાં દરરોજ પંડિતવર્ય શ્રી અમોને કહેતાં કે કંઈક કરો તો આપણા થોડા પણ જ્ઞાનનો લાભ જગતને આપી શકાય. આમ તેમની સતત પ્રેરણાથી અને તેમની ખૂબ આંતરિક ભાવના હોવાથી અમે આ ગ્રન્થનું પ્રકાશન કરવા તત્પર થયા છીએ
આ ગ્રંથના મુફ સંશોધનાદિનું કાર્ય પંડિત શ્રી ભાવેશભાઈ રવીન્દ્રકુમાર દોશી (માંડલાવાળા) એ ખૂબ ખંતપૂર્વક કર્યું. તેમજ છાપકામના દરેક કાર્યમાં પોતાના અમૂલ્ય સમયનો ભોગ આપ્યો છે, તે પણ અતિ પ્રશંસનીય છે. તથા રાજેન્દ્રકુમાર ચીનુભાઈ શાહ વિઠલાપુરવાળાએ કોમ્યુટર તેમજ પ્રિન્ટીંગ કાર્ય સુંદર કરી આપ્યું તે અનુમોદનીય છે. ,
તે સાથે આ ગ્રન્થ છપાવતાં ઘણું ધ્યાન રાખવા છતાં, કોઈ છવસ્થતાને કારણે ભૂલ રહી ગઈ હોય, તેમજ કોઈ પ્રેસ મીસ્ટીક થઈ ગયેલ હોય, તો સુજ્ઞજનોને સુધારી લેવા તથા અમારુ ધ્યાન દોરવા ખાસ વિનંતિ છે.
જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ કંઈ પણ લખાયું હોય તો - “મિચ્છા મિ દુક્કડમ”

Page #6

: ૩ અર્જુમ્ નમઃ : : કિંચિદ્ધક્તવ્ય :
આધ્યાત્મિક શિક્ષણક્ષેત્રે શ્રી અભયસાગરજી જ્ઞાનપીઠમાં વિ. સં. ૨૦૫૨ની સાલમાં કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રાચાર્ય રચિત ‘‘સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન” નો ખંતપૂર્વક અભ્યાસ કરનાર પૂ. ઘણા સાધ્વીજી મહારાજો હતાં તેમાં ૫. પૂ. આ. ઠે. નીતિસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના સમુદાયના વિદૂષી સાધ્વી શ્રી પરમ પૂજ્ય લાવણ્યશ્રીજી મ. સા. ના શિષ્યા પ. પૂ. મયૂરકળાશ્રીજી મ. સા. ના શિષ્યાઓ ૫. પૂ. કૈરવયશાશ્રીજી મ. સા., પ. પૂ. દિવ્યલોચનાશ્રીજી મ. સા., પ. પૂ. પ્રશાન્તયશાશ્રીજી મ. સા. તથા પ. પૂ. અર્પિતયશાશ્રીજી મ. સા. આ ચાર સાધ્વીજી મહારાજ સાહેબે સુંદર અભ્યાસ કર્યો.
"
અભ્યાસ કરતાં કરતાં વિચાર આવ્યો કે આ રીતે મુદ્રણ કરાવવામાં આવે તો અન્ય અભ્યાસકોને વ્યાકરણના વિષયનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં સુગમતા થાય, એ દૃષ્ટિએ આ વિષય ઉપર પંડિત ભાવેશભાઇના બહેન મહારાજ પ. પૂ. પ્રશાન્તયશાશ્રીજી એ તથા પ. પૂ. કૈરવયશાશ્રીજી એ ખૂબ ઉત્સાહથી આ મેટર તૈયાર કર્યું.
તેમાં પહેલા ભાગ રૂપે સંજ્ઞા પ્રકરણ – પહેલા અધ્યાયનું – પહેલુ પાદ, સ્વરસન્ધિપ્રકરણ - બીજુાદ, વ્યંજનસન્ધિ પ્રકરણ - ત્રીજુ પાદ તેમાં આવતાં સૂત્રોના વિગ્રહ કરી સ્પષ્ટ અર્થ અને વિશેષતાઓની નોંધ કરવા પૂર્વક કામ કરવામાં આવ્યું છે. સન્ધિ પ્રકરણમાં સ્વરસન્ધિ ૧૯૬ છે. અને વ્યંજનસન્ધિ ૧૦૮૯ છે. તેમાં એ એક સન્ધિ, એ બીજી સન્ધિ એમ ૧૯૬ સ્વરસન્ધિમાં કયા ક્યા સૂત્રો લાગે છે. તેમ એ એક સન્ધિ, એ બીજી સન્ધિ એમ ૧૦૮૯ વ્યંજન સન્ધિમાં કયા કયા સૂત્રો લાગી શકે છે, અને તે સન્ધિ કેટલી રીતે થાય છે, તે જણાવવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. તથા બીજા ભાગમાં પાદ ૪ અને ૫માં શબ્દસાધનિકા તથા વિસ્તૃતરૂપો અને સાનિકા નો સમાવેશ કરેલ છે.
કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવંતે વ્યાકરણ વિષયક ગ્રન્થરચનાનો પ્રસંગ કેવી રીતે ઉપસ્થિત થયો. બીજા બધાં વ્યાકરણો કરતાં તેમની રચનાની વિશિષ્ટતા તેમજ વ્યાકરણનું ‘‘સિદ્ધહેમ' નામ કેમ આપવામાં આવ્યું. તેમજ શબ્દાનુશાસનની સાથે પ્રયોગોની સુંદરતાની દૃષ્ટિએ તેમણે પાંચ અનુશાસનની

Page #7

રચના કરી છે. તે બધુ વિગતવાર મારી ૫૦ વર્ષ પહેલાં લખેલી પ્રસ્તાવના જે પ. પૂ. વ્યાકરણ વિશારદ આ. ભ. લાવણ્યસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના પટ્ટધર અને સાહિત્યવિદ્ પ. પૂ. દક્ષસૂરીશ્વરજી મ. સાહેબે વિ. સં. ૨૦૦૫માં છપાવેલી તત્ત્વપ્રવેશિકા (લધુવૃત્તિ) રુપ “સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન' મુદ્રિત કરેલ તેમાં આપવામાં આવેલ છે.
કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવંત પ. પૂ. હેમચન્દ્રસૂરિજી મ. સા. નું જીવન ચરિત્ર પણ આલેખન કરવું જરૂરી હોવા છતાં પણ પ. પૂ. પં. વજ્રસેનવિજયજી મ. સા. ની સત્પ્રેરણાથી પ. પૂ. તત્ત્વદર્શનવિજયજી મ. સાહેબે નાતિવિસ્તૃત નાતિસંક્ષિપ્ત આલેખન તેમણે બૃહવૃત્તિના ત્રણ ભાગમાંના પહેલા ભાગમાં સુંદર રીતે કરલે છે. તેમાંથી અભ્યાસકોને વાંચવા-જાણવા ખાસ વિનંતિ કરું છું.
આજ સાધ્વીજી મ. સા. ના ગચ્છનાયક, અતિશય જ્ઞાનપ્રેમી વિદ્વર્ય નીતિસૂરીશ્વરજી મ. સા. જંગમ પાઠશાળા ચલાવતાં હતાં. એજ જંગમ પાઠશાળામાં મહાવિદ્વાનો જેવાકે પં. પ્રભુદાસભાઇ બેચરદાસ, પં. વીરચંદભાઇ મેઘજીભાઈ, પં. પૂંજાભાઇ નારુભાઇ, પં. હીરાલાલ-દેવચંદભાઇ તથા પં. ભગવાનદાસ હરખચંદભાઇ જેવા મહાવિદ્વત્તા સભર અનેક વિદ્વાનો તૈયાર થયા.
આ પુસ્તક મુદ્રણ કરવામાં તથા તેનાં મુખપૃષ્ઠ અને તેના બાઇન્ડીંગ વિગેરેને સુંદર બનાવવામાં હાલમાં વ્યાકરણનું અધ્યાપન કરાવતાં પંડિત શ્રી ભાવેશભાઇનો ફાળો નોંધપાત્ર છે.
આ પૂર્વે ઘણી લઘુવૃત્તિ, ઘણાં મહાત્માઓએ છપાવી છે. છતાં પઠન કરનાર પૂજ્યોશ્રી તથા મને લાગ્યું કે આ કામમાં સરળતા ખાતર પૃથક્કરણવાળો કોઇ પ્રયત્ન કરવામાં આવે અને મુદ્રિત કરવામાં આવેતો સારું. એ દૃષ્ટિએ આ બાલભોગ્ય પ્રયત્ન અમારી અલ્પશક્તિ હોવા છ! પણ અમારા જેવા અલ્પજ્ઞાન વિચાર શક્તિવાળાને ઉપયોગી થશે. તેમ માની આ નાનકડો ગ્રંથ આપના કરકમળમાં મૂકવાં ભાગ્યશાળી બન્યા છીએ.
લેખક : છબીલદાસ કેસરીચંદ સંઘવી પં. શ્રી અભયસાગર જ્ઞાનપીઠ કાજીનું મેદાન - સુરત.

Page #8

क्रम नाम
१.
देव.
२.
वन.
३.
४. मुनि
५. वारि
६.
मति
माला.
७.
वातप्रमी
८. ग्रामणी.
नदी.
९.
१०. साधु
११. मधु ..
१२. धेनु..
१३.
हूहू..
१४.
वधू
१५.
पितृ.
१६. कर्तृ.
मातृ
१७. १८. अतिहे
१९.
₹.
२०. गो
नौ...
२१.
२२. उपकुम्भ.
२३. जरा. २४. कीलालपा
२५. सखि
२६. दधि.
२७. स्त्री.
२८. लक्ष्मी...
२९. श्री.
३०. आधी.
રૂપોની અનુક્રમણિકા
पृ. नं. क्रम नाम
. १५० ३१. नी.
. १५२ ३२. वसू.
. १५३
३३. दृन्भू.
. १५५ ३४. क्रोष्टु.
. १५८
३५. मास.
१६०
३६. : निशा.
. १६२
३७. आसन
१६३ ३८. दन्त.
. १६५ ३९. पाद
१६७
. १६९
१७०
. १७३ ४३. यूष.
. १७५ ४४. उदक
. १७७ ४५.
दोस्..
१७९ ४६.
यकृत् .
४०. नासिका
४१. हृदय
४२. असृज्
. १८० ४७.
शकृत्.
. १८१ ४८. मरुत्.
. १८२ ४९. जगत्..
१८४ ५०. संपत्..
१८६ ५१. राजन्..
. १८७ ५२. आत्मन्
. १८८ ५३. नामन्
. १८९ ५४.
सीमन्..
. १९१ ५५.
शशिन् .
. १९३ ५६. गुणिन
. १९५ ५७.
१९८ ५८.
चन्द्रमस्
पयस् .
१९९ ५९. अप्सरस्
. २०१ । ६०.
गोमत्.
प्र. नं.
२०२
. २०३
. २०३
२०५
२०७
. २०८
२०८
२०९
२०९
. २१०
२१०
२११
. २११
२१२
२१२
२१३
. २१३
२१४
. २१५
२१६
२१६
. २१९
२२०
.२२१
२२१
२२३
२२४
२२६
२२७
२२७

Page #9

क्रम नाम
६१.
महत्.
६२. कुर्वत्.. ६३. विद्वस्
६४. श्रेयस्.
६५. पिपठिष्
६६. उखास्रंस्
६७. चिकीर्षु.
६८. पुम्स्. ६९. जीवनश्.
७०. प्राञ्च्..
७१. वाच्.
७२. युज्
७३. ऋत्विज्
७४. भ्रूणहन्.
७५. अहन् ७६. पथिन्.
७७. श्वन्..
७८. अप्
७९. प्रशाम् ८०. गिर्..
८१. दिव्..
८२. अनडुह
८३. पर्णगुह.
८४. तुण्डिभ्
८५. गर्दभ्.
८६. धर्मबुध्
८७. मधुलिह
८८. गोदुह..
८९. उपानह...
९०. साधुलस्ज्. ९१. द्विपाद्.
९२. सर्व.
पृ. नं. क्रम नाम
९३. विश्व
९४. उभ
९५.
९६.
२२८
२३०
२३१
. २३४
. २३६
. २३८
. २३९
. २४१
२४३
२४५
२४९
. २५०
. २५२
. २५३
२५४
. २५६
२५९
२६१
. २६३
. २६५
२६६
. २६८
, २७०
उभयट्...
अन्य, इतर, यतर, यतम
ततर, ततम, कतर, कतम
९७. त्वत्, त्व, नेम, सम, सिम.... २९०
पूर्व विगेरे नव
तद्
९८.
९९.
अदस्.
१००. एतद् .
१०१. इदम्
१०२. युष्मद्.
१०३. अस्मद्.
१०४. एक
१०५. द्वि.
१०६. त्रि.
१०७. चतुर्.
१०८. पञ्चन्
१०९. षष्.
११०. अष्टन्
१११. गच्छत्
११२. यात्.
११३. जक्षत्.
११४. दरिद्रत्..
११५. जाग्रत्, चकासत्, शासत्..
२७१
. २७२
२७४
अदत्
. २७५
११६. दधत्, नेनिजत्
, २७६ ११७. दिव्यत्, चिन्वत्, तुदत्.
. २७८
२७९
. २८१
. २८२
पृ. नं.
२८६
. २८६
२८८
. २८९
१२०. पापच्यमान, जङ्क्छत्. १२१. पुत्रीयत् ..
. २९१
. २९३
३०१
३०४
. ३१२
. ३१९
..३२३
. ३२५
३२६
.३२९
. ३३२
. ३३३
, ३३५
३३७
३३८
३३९
. ३३९
३४०
३४१
. ३४२
. ३४३
११८. रून्धत् तन्वत्, क्रीणत् ११९. चोरयत्, कारयत्, चिकीर्षत् .. ३४४
. ३४५
. ३४६

Page #10

अर्हम् चतुर्थः पादः
પતિંન એટલે છલિંગ. ખરેખર તો અલિંગ કહેવું જોઈએ. પરંતુ લોકમાં વૈયાકરણો પાસેથી છલિંગ ચાલ્યા આવે છે અને વ્યાકરણમાં છલિંગ છે. (૧) પુંલિંગ (૨) સ્ત્રીલિંગ (૩) નપુંસકલિંગ (૪) પુંલિંગ - સ્ત્રીલિંગ. (૫) પુંલિંગ - નપું. (૬) સ્ત્રીલિંગ - નપું. (૭) પુંલિંગ - સ્ત્રીલિંગ - નપું. (૮) અલિંગ. .
સાતમો પ્રકાર વિશેષણમાં સમાઈ જાય છે.
આઠમા પ્રકારનો વ્યવહારમાં ઉપયોગ થતો નથી. તેથી વ્યવહારમાં છલિંગ છે.
અહીં પાદમાં આવતાં દરેક શબ્દોનાં રૂપો અને સાધુનિકા વિવેચન પછી લખેલા છે. ત્યાંથી જોઈ લેવા. તેથી અહીં સૂત્રોમાં આવતાં ઉદાહરણની સાધનિકા ફરી કરી નથી.
અત : સ્થાવી નમ્--ચામ્ યૈ । ?-૪-૨
અર્થ
સ્યાદિ સંબંધી સ, ચામ્ અને 7 પ્રત્યય પરમાં હોતે છતે (પૂર્વમાં રહેલા) ઞ નો આ થાય છે. --
સૂત્ર સમાસ : નક્ ચ મ્યાન્ ચ યશ તેમાં સમાહાર: - નક્~ચામ્-યમ, તસ્મિન -
(સમા.-૪).
સિ: આર્િ: યસ્થ મ: - સ્થા:િ, તસ્મિન્ (બહુ.)
स्यादावितिकिम् ? बाणान् जस्यति इति क्विप् - बाणजः खहीं जस्
પર છતાં પૂર્વનાં ઞ નો આ નહિં થાય. કારણ કે તે હસ્ પ્રત્યય નથી પણ ધાતુ છે. તેના રૂપો ચન્દ્રમવત્ થશે. પરંતુ પ્ર. એ. વ. માં અભ્યારે... .....૧-૪-૯૦ થી સ્વાતિનું વર્જન હોવાથી દીર્ઘ ન થતાં વાળન:
થશે.
-
વિવેચન-પ્રશ્ન : વેવ + નમ્ = તેવા આ ઉદાહરણમાં સમાનાનાં.... ૧-૨-૧ થી ઞ + ઞ = ઞ થવાનો જ હતો. છતાં આ સૂત્ર પૂર્વના ત્ર નો આ ક૨વા શા માટે બનાવ્યું ?
જવાબ : સમાનાનાં..... ૧-૨-૧ થી અ + અ = આ થવાનો જ હતો. પરંતુ સુસ્યાવેત્યરે ૨-૧-૧૧૩ થી પૂર્વના અનો લુફ્ થવાની પ્રાપ્તિ ‘પૂર્વોત્

Page #11

- પર'' એ ન્યાયથી આવે. તો રેવન્ થઈને અનિષ્ટ રૂપ થાત. તેવું ન
થાય માટે આ સૂત્ર બનાવ્યું. આ સૂત્રથી પૂર્વના અ નો મા થઈ જશે. તેથી હવે પૂર્વમાં મ છે જ નહીં. મા છે. તેથી "નાથવેત્યાન્વે' થી
લોપની પ્રાપ્તિ નહીં આવે. પ્રશ્ન : ૨ પ્રત્યય સ્વાદિ પ્રત્યયોમાં છે જ નહિ. તો ય સ્વાદિનો કેવી રીતે
ગ્રહણ કરવો? જવાબ: સ્વાદિમાં જે ચ. એ.વ. નો પ્રત્યય છે તે સ્વાદિનો છે. તેના સ્થાનમાં
થયેલો જ આદેશ તેના જેવો જ થાય. કારણ કે એક ન્યાય છે કે “આવેશ: માવેશ વ ચત્ " (આદેશ – આદેશિ જેવો થાય) તેથી હવે વ પ્રત્યય સ્વાદિમાં જ ગણાશે. બીજું નઅને ગ્રામ પ્રત્યય સ્વાદિ હોવાથી તેના સાહચર્યથી પ્રત્યય પણ સ્વાદિનો જ ગ્રહણ થશે. જો કે ય પ્રત્યય “તત્રમ"૬-૩-૧૨૩ થી તદ્ધિતમાં પણ આવે છે. જેમ કે વનેગવ તિ - વચ. અહીં ય પ્રત્યય સ્વાદિનો ન હોવાથી પૂર્વના મ નો મા ન થતાં “મવર્ણવર્ણ' ૭-૪-૬૮ થી પૂર્વના આ નો લોપ થયો છે. “પ્રત્યયપ્રત્યયો પ્રત્યયઐવપ્રહ " (પ્રત્યય અને અપ્રત્યય બંને મળતાં હોય તો પ્રત્યયનું જ ગ્રહણ થાય) તેથી નસ્ ધાતુ અને પ્રત્યય
બને છે તો તેમાંથી નમ્ પ્રત્યયનું જ ગ્રહણ થશે.) પ્રશ્ન : ઉપરનાં ન્યાયથી સ્યાદિના જ પ્રત્યયો ગ્રહણ થઈ જાય છે તો પછી
સૂત્રમાં સ્વાદિ ગ્રહણ શા માટે છે? જવાબ: ઇષમત..... ૨-૧-૬૦ વિગેરે સૂત્રોમાં આ સૂત્રોનું સ્વાદિવિધિના
પ્રકરણમાં ગ્રહણ કરવા માટે જ સૂત્રમાં સ્વાદિ શબ્દનું ગ્રહણ છે. જેમ કે રાજન + ગામ - નાનો.... ૨-૧-૯૧ થી લોપ થવાથી રાગ + થા, હવે આ સૂત્રથી ગામ પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વનામ નો આ થવાની પ્રાપ્તિ આવી, પણ ન થયો. કેમ કે રીગન માં જે ન નો લોપ થયો છે તે પૂર્વની સાદિ વિધિમાં અસત થતો હોવાથી ન નો લોપ થવા છતાં ન છે એમ જ મનાય. તેથી હવે આ સૂત્રની પ્રાપ્તિ આવે ત્યારે વચ્ચે ન દેખાતો હોવાથી આ જ નથી. તેથી નો ન થયો અને સામ્ રૂપ સિદ્ધ થયું. અન્યથા રીનાવા અનિષ્ટ રૂપ સિદ્ધ થાત. તે હવે

Page #12

સાદિના ગ્રહણથી નહિ થાય. પ્રશ્ન : અ ને માનીને જડે ચ.એ.વ. નો ૧ થયો. હવે તે જ પ્રત્યયથી એ નો
ઘાત ન કરી શકાય. કેમ કે “સપાત નક્ષનોવિધffમરંત૬ વિધાત'(પોતાના કારણે થયેલો વિધિ પોતાના ઘાતનું કારણ બનતું
નથી.) આવો ન્યાય છે તો પછી અહીં કેમ ઘાત થયો? જવાબ: આવું ન બને. છતાં પણ ય પ્રત્યય તેના ઘાતનો નિમિત્ત બન્યો છે તે
જ જણાવે છે કે જગતમાં જેટલા જાય છે તે નિત્યાનિત્ય છે. આ ન્યાય અહીં અનિત્ય છે તેથી આ સૂત્રથી ય પ્રત્યય પર છતાં મ નો ના થઈ શક્યો. સુa - મ કારાન્ત નપું. ના રૂપો વનવત્ થશે.
fમ છે . ૧-૪-૨ અર્થ- આ કારથી પર રહેલાં સ્વાદિ સંબંધી પિમ્ પ્રત્યાયનો ઉમ્ થાય છે. વિવેચન-પ્રશ્ન: અતિ: એ ૧-૪-૧માં પશ્યન્ત છે અને અહીં અનુવૃત્તિ પણ ચાલે
છે. તો ટીકામાં પંચમી કેમ કરી? જવાબ: “અર્થવશાત્ વિરુ વિ :” એન્યાયના આધારે અત: ઉપરનાં
પહેલાં સૂત્રમાં પણ્ડયન્ત છે અને અહીં પંચમ્યન્ત છે. પ્રશ્નઃ “પષ્ટચાડત્વચ" પરિભાષાથીfપને ષષ્ઠી વિભક્તિ હોવાથી અંત્ય
{ નો જ હું આર્દશ થાય. છતાં આખા ઉપસ્ પ્રત્યયન સ્ કેમ
થયો? જવાબ: “પષ્ટચાડu" પરિભાષાથી અંતનું ગ્રહણ થતું હોવાથી હું નો જ
આદેશ થવો જોઈએ. પરંતુ “પ્રત્ય” પરિભાષાથી પ્રત્યયનો - આદેશ સર્વનો થાય. તેથી આખા મિત્ પ્રત્યયનો આદેશ થયો
છે.'
પ્રશ્ન : વિ+fપણ અહીંfપણ પ્રત્યાયનો કેસ કરીને સ્વેઃ રૂપ બનાવ્યું છે. તો
પ્રશ્ન એ થાય છે કે જો વૈઃ જરૂપ કરવું છે. તો પિસ્ નો હેલ્ કરવાને બદલે પણ ર્યો હોત તો પણ ચાલે. કેમ કે છે કરો કે શું કરો. બંનેનો “વી સધ્યક્ષ " સૂત્ર લાગીને જે જ થવાનો છે. તો પછી
{ ન કરતાં તે શા માટે કર્યો? જવાબ: { આદેશ કરીએ તો ચાલી શકે તેમ નથી કારણ કે હું કરીએ તો
સુથાત્યપ" ૨-૧-૧૧૩ સૂત્રથી સ્ નો પર છતાં પૂર્વના મ

Page #13

નો લોપ થઈ જાય. તો રેવૈ ને બદલે વે એવું અનિષ્ટ રૂપ થઈ જાત.
તેથી શું કરવો જરૂરી છે. પ્રશ્ન : પણ કરીને “તુ. ત્યારે" સૂત્ર લગાડીને જો દેવે જ રૂપ કરવું
હોત તો પણ કરવાની પણ જરૂર નથી. શું કરીએ તો પણ ચાલે. કેમ કે દેવ + ૬ નવશે. ૧-૨-૬ થી : થઈ જ જાય છે. પણ છતાંય ન કરતાં ઘણું કરીએ તો પણ કરવાના સામર્થ્યથી જ “તુસ્થિત્યારે" ૨-૧-૧૧૩ સૂત્ર લાગશે નહિ. અને વૈ. રૂ૫
થઈ જાય. છતાં પણ શા માટે કર્યો? જવાબ: વૈ: રૂપ અસ કરવાથી સિદ્ધ થાય પણ તિગર: પ્રયોગને સિદ્ધ કરવા
માટે ન કરવું જરૂરી છે. માટે શું કર્યો છે. ' પ્રશ્ન: તો પણ પ્રશ્ન થાય કે આ સૂત્ર તો એ કારાન્તને જ લાગે છે જયારે
'તિરસું તો વ્યંજનાત છે તેને તો આ સૂત્ર લાગે જ નહિ. તો પછી
તિરણ માટે છેલ્ શા માટે કર્યો? જવાબ: મતિ વ્યંજનાત છે. છતાં તેને માટે જે સ્ કર્યો છે તે જે બતાવે છે
કે “
પવિવૃતમ્ નવ” (એક દેશમાં થયેલો ફેરફાર અન્યવત્ થતો નથી.) તેથી અતિગર થી તિનસ્ જુદું નથી. તેથી અતિનાર ને લાગતું સૂત્ર તિર ને પણ લાગે. અહીં પણ “ન્નિપતનક્ષધિનિમિત્તે તત્ વિતરૂં' એ ન્યાય અનિત્ય થાય છે જેમ કે તિગર + fમન્ આ સૂત્રથી મિન્ નો થયો. પછી “ગરીયા ગરદ્વા' ૨-૧-૩ થી સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં ન નું નરસ થાય. તેથી જ વિનર ને માનીને બિસ્ નો રેસ થયો. તે જ નું સ્વરાદિ બનીને તિગર નો ઘાત કરનાર થયો. પણ ન્યાય અનિત્ય છે. માટે નરમ્ થઈ શક્યું.
ફેમ સોશ્વવ . ૬-૪-રૂ. અર્થ - ગવ પર છતાં જ હું અને મન્ ના નથી પરમાં રહેલાં
પ્રત્યયનો છેલ્ થાય છે. સૂત્ર સમાસ -૧ ૨ ૩૬ ૨ પતયો: HER: - રૂદ્ર: તવ (સમા. .). વિવેચન - પ્રશ્ન - ફુલમ અને કમ્ ના અંત્યમ્ અને સનો ''કાર:" ૨-૧૪૧ થી ર થાય. અને “
નુ ત્યારે ૨-૧-૧૧૩ થી પૂર્વના આ

Page #14

જવાબ
પ્રશ્ન -
જવાબ
-
નો લોપ થવાથી મૈં કારાન્ત થઇ જાય છે. તેથી ઉપરનાં ૧-૪-૨ થી મિસ્ નો સ્ સિદ્ધ જ હતો. છતાં આ સૂત્ર શા માટે બનાવ્યું ? સિદ્ધે સતિ આર્મો નિયમાર્થ એ ન્યાયથી સૂત્રની રચના કરી તે નિયમને માટે છે. તો નિયમ એ થયો કે વમ્ અને અસ્ થી ૫૨માં ૨હેલાં મિત્ નો ર્થાય તો અ‚ સહિત રૂવમ્ અને અવ હોય ત્યારે જ થાય . અક્ સિવાયના વમ્ અને અવસ્ થી પર પિમ્ પ્રત્યયનો સ્ ન થાય. આ ન્યાયથી વ્ કાર આવી જ જવાનો છે.. તો પછી સૂત્રમાં વૅ શા માટે મૂકયો છે ?
છતાં જિ ની પછી ડ્વ કાર મૂકયો છે તે જ જણાવે છે કે બે જાતના નિયમ થાય છે. તેમાંથી વિપરીત નિયમને દૂર કરવા માટે જ વ્ મૂકયો છે. તે આ પ્રમાણે
અર્થ -
(૧) વમ્ અને સવર્ ને અક્ પરમાં આવતાં જ મિમ્ નો પેસ્ થાય. (૨) અલ્ લાગ્યો હોય ત્યારે વમ્ અને અસ્ થી જ પરમાં રહેલાં મિત્ નો સ્ થાય.
આમાં પહેલો નિયમ ગ્રહણ થશે. બીજો નિયમ વિપરીત છે. તેનું ગ્રહણ નહિં થાય. જો વ ન મૂકયો હોત તો વિપરીત નિયમ કોઇ ગ્રહણ કરે તો રૂવમ્ અને અસ્ સિવાયના અન્ય સર્વનામોને અત્ ૫૨ છતાં મિત્ નો પેલ્ થાય નહિ પરંતુ અન્ય સર્વનામોને તો અલ્ પર છતાં મિસ્ નો પેર્ કરવો છે. માટે સદ્ગિ ની પછી વ્ કાર મૂકેલો છે. ત્ વદુસ્મોસિ। ૧-૪-૪
અર્થ – બહુવચનનાં અર્થમાં વર્તતા સ્યાદિ સ્ કારાદિ અને મ્ કારાદિ પ્રત્યય પર છતાં તેમ જ સ્ (ષ.સ.દ્વ.વ.) પ્રત્યય પર છતાં (પૂર્વના) નો ૬ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ -સ્ = મ્ TM - સ્પૌ (ઇ.૪.), વહુલુ સ્માઁ - બહુમાૌ (સ.ત.) વધુમાં ૨ ઓક્ ચ તેષામ્ સમાહાર: - બહુસ્પોસ, તસ્મિન્ (સમા.
.)
અહીં અત: ષષ્ઠી થયું તે અર્થવશાત્ વિક્તિવિવરિનમ: થી થયું છે. ટાક્સ્પોનૌ। ૧-૪-૫
ઞ કારથી પર રહેલાં ય (તૃ.એ.વ.) અને સ્ (ષ.એ.વ.) નો અનુક્રમે ન અને સ્ય આદેશ થાય છે.

Page #15

ક
સૂત્ર સમાસ - ટ = ઙસ્ ૪ - ચડ્યો તો: (ઇ.બ્ર.) નથ સ્વઇ-નાઁ (ઇ.&.) વિવેચન - ટા અને સ્ એ બે નિમિત્તિ છે. તેની સામે ફન અને સ્ય એ બે કાર્યો છે. માટે દ્વિવચન કર્યું છે.
ધાસડરથમનુવેશ: સમાનાર્ એ ન્યાયથી અનુક્રમ થયો છે. ફેકચ્યોર્ડાડતા । ૧-૪-૬.
ઞ કારથી પર રહેલાં કે (ચ.એ.વ.) અને સ (પં.એ.વ.) નો અનુક્રમે ય અને આત્ આદેશ થાય છે.
1
સમાસ
ડેન્ચ સિરપ - ટેકસી તો: (ઇ.૪) યશ્ચ અત્ હૈં - યાડડતૌ (ઇ.&.) વિવેચન – પ્રશ્ન-અહીં સૂત્રમાં આત્ ને બદલે ત્ કર્યું હોત તો શું વાંધો આવે ? જવાબ - આત્ ને બદલે ગત્ કર્યું હોત તો ચાલત કારણ કે તેવ+ અત્‚ સમાનાનાં.... ૧-૨-૧ થી દીર્ઘ થઇને રેવાતુ થઇ જાત પણ તેની પહેલાં તુળસ્થાવેત્યપરે ૨-૧-૧૧૩ થી પૂર્વના જ્ઞ નો લોપ પ્રાપ્ત થવાથી રેવાતુ ને બદલે રેવત્ એવું અનિષ્ટ રૂપ થઇ જાત. અને જો રેવત્ રૂપ કરવું હોત તો અત્ પણ શું કરવા ક૨ત ?‘‘ત્’’જ કરવું જોઇએ. પણ તેમ ન કરતાં અત્ કરીએ તો તેના સામર્થ્યથી જ ‘‘તુાસ્યાવેત્યપરે’’ ૨-૧-૧૧૩ પણ ન લાગે અને રેવાત્ રૂપ સિદ્ધ થાય. પણ અતિ રસાત્.રૂપ સિદ્ધ ન થઇ શકે માટે આત્ કરવું જરૂરી છે.
સ: ઐસ્માતી । ૧-૪-૭
ઞ કારાન્ત સર્વાદિ સંબંધી કે (ચ.એ.વ.) અને ત્તિ (પં.એ.વ.) નો અનુક્રમે ઐ અને સ્નાત્ આદેશ થાય છે.
-
સૂત્ર સમાસ -સર્વ: આવિ: યસ્ય સ: - સર્વા:િ તસ્ય (બહુ.) મૈં ૬ સ્માત્ ૨ મૈ - માતૌ (ઇ.૪.)
વિવેચન – સર્વ – સઘળું, બધું.
અર્થ -
અર્થ -
વિશ્વ - સધળું, બધું. સહરિતાસહ ચરિતયો: સદ્દતિથૈવગ્રામ્ (સહચરિત અને અસહચરિતમાં સહચરિતનું જ ગ્રહણ થાય છે.) એ ન્યાયથી વિશ્વ શબ્દ સર્વ નાં સાહચર્યથી સર્વ અર્થમાં જ સર્વાદિ ગણપાઠમાં લીધો છે. પરંતુ જગત અર્થમાં હોય ત્યારે સર્વાદિ ન ગણાય. દા.ત. રામલક્ષ્મળૌ તેમાં લક્ષ્મણના સાહચર્યથી દશરથપુત્ર રામનું જ ગ્રહણ થાય. પણ અન્ય રામનું નહિં.

Page #16

૩૫ - બે પ્રશ્ન- ૩ એ સર્વનામ નિત્ય દ્વિવચનાન્ત હોવાથી રૂ - ઐ - મા - સામુ,
મિન વિગેરે એ.વ. અને બ.વ.ના પ્રત્યય લાગવાના જ નથી. તો
સર્વાદિ ગણપાઠમાં ગ્રહણ કરવાનું પ્રયોજન શું? જવાબ - વાત બરાબર છે. પરંતુ“સર્વારે સ:"૨-૨-૧૧૯ થી હેત અર્થમાં
સર્વાદિ શબ્દોને સર્વવિભક્તિ અને સર્વવચન થાય છે. તે રૂમ સર્વનામને પણ થઈ શકે. માટે સર્વાદિ ગણપાઠમાં ગ્રહણ કરેલો છે.
એ પ્રમાણે દિ, પુષ્ય, નર્મદ્ અને ભવતુ સર્વનામોને માટે પણ આ નિયમ જાણવો. દિ શબ્દ દ્ધિ.વ.માં જ વપરાય છે. સુખ અને ગમ નાં આંદેશો થઈ જાય છે. અને એવાબ.વ.માં વપરાય છે. તેથીરૂ, ઐવિગેરે પ્રત્યયો લાગવાનો સંભવ નથી. પરંતુ સર્વાઃિ સર્વા" ૨-૨-૧૧૯ થી હેતુ અર્થમાં સર્વવિભક્તિ લાગી શકે. માટે સર્વાદિ ગણપાઠમાં લીધા છે. સમય - બંને. તેની વિશેષતા ૩મનાં રૂપોમાં જોવી.
- બીજો.
અન્યતર - બેમાંથી એક. પ્રશ્ન -
ડતર પ્રત્યયાત્તમાં બચત સર્વનામનો સમાવેશ થઈ જ જાય છે. તો
તેને પૃથફ શા માટે ગ્રહણ કર્યો? જવાબ- ન્યતર સર્વનામને પૃથફ ગ્રહણ કરવાથી જ જણાય છે કે તમે
શબ્દને સર્વાદિ ગણપાઠમાં ગ્રહણ કરવો નથી. અચંતિમ શબ્દની સર્વાદિ ગણપાઠમાંથી નિવૃત્તિ કરવા માટે અત્યંત સર્વનામને પૃથફ ગ્રહણ કર્યો છે. તર – બીજો, અન્ય. અન્યતમ ની જેમ તમ શબ્દ પણ સર્વાદિમાં ગણાશે નહિં. કારણ કે તર નું પૃથક ગ્રહણ કરેલ છે.
ડતર – બેમાંથી એક, રૂતમ – ઘણામાંથી એક. પ્રશ્ન - પ્રકૃતિપ્રહને સ્વાર્થ પ્રત્યાના નામ પ્રમ્ (જયાં પ્રકૃતિનું ગ્રહણ
હોય ત્યાં સ્વાર્થિક પ્રત્યયો સહિત પણ તેનું ગ્રહણ થાય.) તેથી આ સૂત્રમાં ૩ અને ૪તા પ્રત્યયો લેવાની જરૂરીયાત નથી. કેમકેતર - તમ પ્રત્યયો સ્વાર્થિક છે. સર્વાદિ શબ્દો જેમ સર્વાદિ ગણાય છે. તેમ તપત્ત અને ઉતમત્ત પણ અહીં ન લીધા હોત તો પણ સર્વાદિ

Page #17

ગણાત તો પછી ઉતર. – Sતમ પૃથક્ શા માટે ?
જવાબ સિદ્ધે સતિ ગામ્ભો નિયમાર્થ:। આ ન્યાય જણાવે છે કે ઇતર અને
પ્રશ્ન -
જવાબ
-
-
જીતમ પ્રત્યયો સૂત્રમાં લઇને નિયમ કર્યો કે ડતરાન્ત અને ૩તમાન્ત જ સર્વાદિ થાય. તે સિવાયના સ્વાર્થિક પ્રત્યયો લગાડેલાં નામો સર્વાદિ થાય નહિં.
એમાં પણ એક વિશેષતા એ છે કે ઉત્તરાન્ત અને જ્ઞતમાન્તનાં ગ્રહણથી બીજા સ્વાર્થિક પ્રત્યયો જે નીકળી જાય છે. તે પણ સર્વાદિની પછી લાગેલા હોય તેજ નીકળી જાય છે. કારણ કે ઉત્તર અને ઉતમ પ્રત્યય સર્વાદિ શબ્દોની પછી લાગેલાં છે. એટલે જે પ્રત્યય સર્વાદિ શબ્દોની અંતર્ગત હોય તો તે શબ્દોની સર્વાદિ સંજ્ઞા થાય. જેમકે‘ત્યાદ્રિ-સર્વાત
રેષ્વન્ત્યાત્ પૂર્વોક્''૭-૩-૨૯ થી અંત્ય સ્વરની પહેલાં અદ્ પ્રત્યય લાગે છે. માટે તે પ્રત્યય શબ્દની અંતર્ગત છે. તેથી અ વિગેરે પ્રત્યયો લાગેલાં સર્વાદિ શબ્દોની સર્વાદિ સંજ્ઞા થશે.
ડતર અને ડતમ ની સાથે સંબંધ રાખતાં જે પ્રત્યયો છે. તે ઉત્તર ઙતમનાં ગ્રહણથી નિષિદ્ધ થયાં. તેનાં નિષેધમાં પડ્યુંવાસ ન સમજવો. એટલે કે સર્વાદિ શબ્દોની પછી જે પ્રત્યયો લાગ્યા હોય તેનો નિષેધ થશે પણ અંતર્ગત પ્રત્યયો જેને લાગ્યા હોય તેનો નિષેધ નહિં થાય. અન્ય અર્થમાં.
त्व
-
ત્વત્ - સમુચ્ચય અર્થમાં.
ત્વત્ સર્વનામને સર્વાદિ ગણપાઠમાં લેવાનું કોઇ પ્રયોજન નથી. કારણ કે આ સૂત્ર ઞ કારાન્ત સર્વાદને લાગે છે. અને ત્વક્ તો વ્યંજનાન્ત છે.
વ્યંજનાન્ત હોવા છતાં વત્ ને સર્વાદિ ગણપાઠમાં ગ્રહણ કર્યો છે. તેથી જણાય છે. કે આ સૂત્ર ભલે ન લાગે. પરંતુ સર્વાદિને લગ અન્ય સૂત્રો લગાડી શકાય. જેમકે સર્વાયોડ ચાવી ૩-૨-૬૧, સર્વાધિ - વિશ્વમ્.....૩-૨-૧૨૨ વિગેરે સૂત્રો લાગી શકે. શબ્દોને સર્વાદિ ગણમાં લેવાથી આ ફાયદો થાય.
તેમ - અર્ધ.
सम
-
'
સર્વ. ‘સમાય શાય'' સમાન દેશ માટે. અહીં સમાન

Page #18

આ
છે,
અર્થમાં સર્વાદિ નથી. fસન - સર્વ.“fસમાવ સાવ" - અશ્વને માટે. અહીં મર્યાદા અર્થમાં સર્વાદિ નથી. પૂર્વ થી મધર સુધીના સર્વનામ દિશાવાચી છે. દેશ - કાલની વ્યવસ્થા રૂ૫ અર્થમાં છે. a - પોતે (આત્મા), પોતાનું (આત્મીય), જ્ઞાતિ, અને ધન એ ચાર અર્થવ શબ્દનાં છે. તેમાંથી જ્ઞાતિ અને ધન અર્થમાં સર્વાદિ ગણપાઠમાં ગણાતો નથી. મા – બહિર્યોગ અને ઉપસંબાન અર્થમાં સર્વાદિ છે. પુસ્ અર્થમાં વર્તતો હોય ત્યારે સર્વાદિ ગણપાઠમાં ગણાતો નથી. ત્યન્તે, પેલું. ત્યથી માંડીને હવે પછીનાં બધા સર્વનામો વ્યંજનાન્ત છે. પરંતુ માર: ૨-૧-૪૧ થી અંત્ય નો મ થઈ જવાથી નકારાન્ત બની જ જાય છે. માટે આ કારાન્ત હોવાથી આ સૂત્ર લગાડવામાં કોઈ વાંધો નથી. બધાના અર્થ સુગમ છે. આ બધા સર્વનામો કોઇપણ સંજ્ઞામાં વર્તતા હોય તો તે સર્વાદિ નથી. અસંજ્ઞામાં વર્તતા હોય ત્યારે જ સર્વાદિ ગણાય છે.
અન્ો ૧-૪-૮. અર્થ - આ કારાન્ત સર્વાદિ સંબંધી કિ(સ.અ.વ.) નો સ્મિન આદેશ થાય છે.
બસ 3: ૧-૪-૯. અર્થ - આ કારાન્ત સવદિ સંબંધી નસ્ (પ્ર.બ.વ.) નો ? આદેશ થાય છે. વિવેચન - પ્રશ્ન - પટ્ટાન્ય પરિભાષાથી અંતનું ગ્રહણ થતું હોવાથી નમ્
પ્રત્યયના સ્નો જ ડુ થવો જોઈએ. તો આખા ના પ્રત્યયનો રૂ કેમ '. . થયો? જવાબ- આખા ગ પ્રત્યયનો આદેશ આ પરિભાષાથી ન થાય. પરંતુ
પ્રત્યયસ્થ” ૭-૪-૧૦૮ એ પરિભાષાથી પ્રત્યયનાં સ્થાનમાં થતો આદેશ સર્વનો થાય. તેથી આખા રણ પ્રત્યયનો આદેશ થયો છે.
નેમા- -પ્રથમ-રર-યા-થા-ડી-તિપથસ્થ વા ૨-૪-૨૦ અર્થ - આ કારાન્ત એવા ને - અર્વ – પ્રથમ - વરમ - તય પ્રત્યયાન્ત,
અય પ્રત્યયાન્ત, અન્ય અને વિષય શબ્દો સંબંધી કર્યું પ્રત્યયનો વિકલ્પ થાય છે.

Page #19

૧૦
.
સૂત્ર સમાસ –મ મહેંશ પ્રથમ વરHશ તયશ ગય% અત્પશ તિવશ તેવા
- સમદા:- માદ્ધપ્રથમવારમતિયાડાત્પતિપયમ્ - ત૨ (સમા. ઢ.) . વિવેચન -પ્રાપ્ત વિભાવાર્થનથી ને સર્વનામને નિત્ય પ્રાપ્તિ હતી. તેને વિકલ્પ
ન નો રૂ કરવા માટે અને બીજા બધા શબ્દોને પ્રાપ્તિ જ ન હતી તેને પ્રાપ્તિ કરવા માટે આ સૂત્રની રચના કરી છે. દિ - અવયવત્ તત્ ૭-૧-૧૫૧ થી તય પ્રત્યય લાગ્યો છે. ત્રિ - દિ-ત્રિખ્યામય ૭-૧-૧૫ર થી ય પ્રત્યય લાગ્યો છે.
જે વા . ૧-૪-૧૧. અર્થ - કન્દ સમાસમાં રહેલાં એ કારાન્ત સર્વાદિ સંબંધી ગર્ પ્રત્યયનો રૂ
વિકલ્પ થાય છે. પ્રશ્ન - આ સૂત્ર શા માટે બનાવ્યું? જવાબ - “નસ ૧-૪-૯ થી સમાસાન્ત સર્વાદિ હોય કે અસમાસાત્ત સર્વાદિ
હોય તેને નમ્ર પ્રત્યયનો રૂ આદેશ થવાની પ્રાપ્તિ હતી જે. પરંતુ “ નિવરિઃ ૧-૪-૧૨ થી ૮ સમાસાન્ત સર્વાદિ શબ્દોનો સર્વાદિ રૂપે નિષેધ થતો હતો. તેનો બાધ કરીને નસ્ પ્રત્યનો રૂ કરવાના પ્રસંગે દ્વન્દ સમાસાન્ત શબ્દોને સર્વાદિ ગણીને નસ્ નો રૂ કરવો છે. તે માટે આ સૂત્ર બનાવ્યું છે.
સર્વાધિક | ૧-૪-૧૨. અર્થ - દ્વન્દ સમાસમાં સવદિ શબ્દો સર્વાદિ ન થાયઃ (સર્વાદિને લગતાં જે
સૂત્રો લાગતાં હોય તે ન લાગે.) વિવેચન - પૂર્વાપરાય - અહીં “સર્વા: ઐ-wાતી' ૧-૪-૭ થી કે ચ.એ.વ.
નો ને ન થયો. પરંતુ “ ડોડડતી” ૧-૪-૬ થી ર થયો. પૂર્વાપરત્ - અહીં “સર્વા: ઐસ્માત" ૧-૪-૭ થી ડીસ એ.એ.વ. નો ખાત્ ન થયો. પરંતુ “ ડોડડતી” ૧-૪-૬ થી માત્ થયો. પૂર્વાપર - અહીં સ્મિન ૧-૪-૮ થી ડિસ.એ.વ. નો મન ન થયો.
તરતિમાનામ્ - અહીં અવસાનઃ સામ્ ૧-૪-૧૫ થી ૩૫ નો સાન ન થયો. સ્વાગડ ૧-૪-૩ર થી ના થયો.. તરતમ - અહીં સ્વાર્થિક મદ્ પ્રત્યય નથી. પરંતુ કૃતિ, અજ્ઞાત અને ૫ અર્થમાં | પ્રત્યય લાગેલો છે. તે સર્વાદિ શબ્દોને અંતે લાગે છે. તેનો ડર – ડતા પ્રત્યયના ગ્રહણથી શબ્દને અંતે

Page #20

લાગતાં અન્ય પ્રત્યયનો નિષેધ થયેલો છે. તેથી સર્વાદિ કાર્ય ન થવાથી દન્દે વા ૧-૪-૧૧ થી સ્ પ્રત્યયનો રૂ વિકલ્પે ન થયો. તૃતીયાન્તાત્ પૂર્વાવર યોગે । ૧-૪-૧૩.
અર્થ – તૃતીયાન્ત શબ્દથી ૫૨ પૂર્વ અને અવર સર્વનામનો યોગ (સંબંધ) હોય તો તે સર્વાદિ થતાં નથી. (એટલે સર્વાદિ સંબંધી કોઇપણ કાર્ય ન થાય.)
૧૧
સૂત્ર સમાસ -તૃતીયા અન્ને યસ્ય સ: - તૃતીયાન્ત: તસ્માત્ (બહુ.) પૂર્વશ્ચ -ગવર્થ તો: સમાહાર: - પૂર્વાઽવરમ્ (સમા.૪.)
વિવેચન – માસ પૂર્વાય – માસેન પૂર્વીય. અહીં માલેન એ તૃતીયાન્ત શબ્દ છે. તેનાથી ૫૨ પૂર્વ શબ્દનો યોગ છે. તેથી સર્વારે......૧-૪-૭ થી કે ચ.એ.વ. નો મૈં ન થતાં ‘રેસ્ક્વોર્ડાડઽૌ'' ૧-૪-૬ થી ય થયો. વિનાવરાવ‘- નેિન અવાય. અહીં પણ માલપૂર્વીયવત્ જાણવું. વિનાવા: – નેિન અવાઃ અહીં વિનેન એ તૃતીયાન્ત શબ્દ છે. તેનાથી પર અવર શબ્દનો યોગ છે. તેથી નસ રૂ: ૧-૪-૯ થી નસ્ નો હૈં ન થતાં ગત્ પ્રત્યય જ રહ્યો.
-
અર્થ -
-
તૃતીયાનાિિતવિમ્ ? પૂર્વક્ષ્મ માસેન અહીં માસેન એ તૃતીયાન્ત શબ્દ છે. પરંતુ તે તૃતીયાન્ત શબ્દથી પરમાં પૂર્વ શબ્દ નથી. પરંતુ પૂર્વમાં છે. તેથી પૂર્વ શબ્દ સર્વાદિ મનાયો. તે કારણે સરે..... ૧-૪-૭ થી કેયાએ.વ. નો ઐ થયો.
તીર્થં કિા થા । ૧-૪-૧૪.
તીયાન્ત નામ કે, કસિ, સ્ અને કિ નાં કાર્યમાં (ાિર્ય માં) સર્વાદિ વિકલ્પે થાય.
સૂત્ર સમાસ -ડિતાંજાર્યમ્ - કિાર્યમ્, તસ્મિન્ (ષ.ત.)
વિવેચન – ાિર્ય કૃતિ વિમ્ ? દ્વિતીયાય - અહીં ‘પ્રાક્ નિત્યા પ્’૭-૩૨૮ થી ર્ પ્રત્યય લાગેલો છે. જો અજ્ લાગેલો હોય (અંતર્ભાવિ પ્રત્યય હોય) તો જ સર્વાદિમાં ગ્રહણ થાય. પરંતુ અહીં તો પ્પ્રત્યય લાગેલો છે. સર્વાદિમાં ‘‘પ્રકૃતિ ગ્રહને સ્વાર્થિપ્રત્યાયન્તસ્ય અઘ્રહળમ્' (પ્રકૃતિ ગ્રહણ થયે છતે સ્વાર્થિક પ્રત્યયાન્તનું ગ્રહણ થતું નથી.) પ્ એ સ્વાર્થિક પ્રત્યય છે તેથી ર્િ પ્રત્યયનું કાર્ય કરતાં સર્વાદિ ગણાશે નહિં. તેથી ક્ષ્મ - સ્માત્ વિગેરે આદેશો પણ થશે નહિં.

Page #21

૧૨ .
પ્રશ્ન - “તીય ઈતિવા" આવું સૂત્ર ન બનાવતાં “તીય હિાર્યેવા" એવું
વધારાનું વાર્થે મૂકીને સૂત્ર શા માટે બનાવ્યું? જવાબ - વિર્ય - જે સ, ડમ્ અને ઈડ સંબંધી કાર્ય. હિન્દુ ને લગતું કાર્ય
હોય ત્યાંજ સર્વાદિ વિકલ્પ કરવા છે. પરંતુ સિવાયનું બીજું કાર્ય કરવાનું હોય ત્યાં સર્વાદિ ગણાય નહિ. તેથી ત્યાઃ સર્વાટે .... ૭-૩-૨૯ થી આ પ્રત્યય લાગશે નહિ. માટે સૂત્રમાં વિર્ષે એવું
લખ્યું છે. પ્રશ્ન - સૂત્રમાં મા અને નાના શબ્દ નથી. તો ટીકામાં કેવી રીતે લીધા? જવાબ - “પ્રત્યયને તારા પ્રા”(પ્રત્યય ગ્રહણ થયે છતે પ્રત્યાયાન્તનું
પણ ગ્રહણ થાય) એ ન્યાયથી સૂત્રમાં અન્તનું ગ્રહણ ન હોવા છતાં ટીકામાં તીયાત કહ્યું. અથવા "પ્રત્યય પ્રત્યઃ ” ૭-૪-૧૧૫ થી પ્રત્યય પ્રકૃતિનું વિશેષણ બનવાથી “વિરોષણમા "૭-૪-૧૧૩ થી વિશેષણ એ વિશેષ્યના સમુદાયનો અંત છે. તેથી પણ તીયાત નું ગ્રહણ થાય. તીયાત એ નામનું વિશેષણ છે. અને તીવ પ્રત્યય નામને જ લાગે છે. તેથી ટીકામાં નામ શબ્દનું પણ ગ્રહણ થયું.
વયાડ: સામ્ ૧-૪-૧૫. અર્થ- અવર સર્વાદિ સંબંધી મામ્ (.બ.વ.) નો સન્મ થાય છે. વિવેચન - સર્વેકામ - સર્વ + સામ્ અહીં આ સૂત્રથી આ કારને માનીને સામ્ થયો.
પછી “ વહુfસ" ૧-૪-૪ થી એ સા ને માનીને આ કારનો છે કાર થયો. એટલે મના નિમિત્તે થયેલો સામ્ પોતે જ કારનો ઘાતક થયો. તેથી નિપાતક્ષધિનિમિત્ત ૬ વિધાતએ' એ ન્યાય
અહીં અનિત્ય થયો. પ્રશ્ન - સૂત્રમાં ગવળ શા માટે ગ્રહણ કર્યું? જવાબ- “
વ ળે સનાતી પ્રદાન" એ ન્યાયને આધારે શબ્દ નકારાન્તા હોય કે ના કારાન્ત હોય બંનેનું ગ્રહણ થશે. એટલે સ્ત્રીલિંગમાં પણ મામ્ નો સામ્ થશે.તેથી જ ઉદાહરણ બંનેના આપ્યા છે. સર્વેક્ષાત્ એ અકારાન્તનું ઉદાહરણ છે. અને વિશ્વાસાએ આ કારાન્તનું ઉદાહરણ
પ્રશ્ન - મકારાન્ત નામ થકી પર એમ અનુવૃત્તિતો ઉપરનાં સૂત્રોથી જ આવતી

Page #22

જવાબ –
પ્રશ્ન તો પછી આન્ન એમ કરવાથી અ વર્ણ જ આવે ને ?
જ
-
૧૩
હતી. તો પછી અહીં અ વર્ણને બદલે આત્ કર્યું હોત તો ન ચાલત ? ન ચાલે. કારણ કે જો માત્ કર્યું હોત તો આ કારાન્ત નામ લેવાય પણ મૈં કારાન્તની અનુવૃત્તિ અટકી જાત.
જવાબ – વાત બરાબર છે. પરંતુ નીચેના સૂત્રમાં જે ડ્-સ્માત્-સ્મિન્ થવાનાં છે. તે અ કારાન્ત થકી થવાના છે. જો આઘ્ય કર્યું હોત તો આ કારની અનુવૃત્તિ નીચેના સૂત્રોમાં આવે પણ કારની અનુવૃત્તિ ન આવે. કેમ કે ‘‘વાનુંત્કૃષ્ટ નાનુવર્તતે'' વકારથી ખેંચાયેલી અનુવૃત્તિ નીચેના સૂત્રોમાં ન આવે. જો અ કારની અનુવૃત્તિ નીચે ન આવે તો નીચેનું ૧-૪-૧૬ સૂત્ર વ્યર્થ પડે. માટે અવળે એમ સૂત્રમાં લખ્યું છે. તે જ બરાબર છે.
ન
નવષ્ય: પૂર્વેભ્યઃ રૂ-સ્માત્-સ્મિન્ વા । ૧-૪-૧૬,
અર્થ – પૂર્વ વિગેરે નવ શબ્દોથી (૫૨માં) રૂ-સ્માત્ અને સ્મિન્ જે સ્થાનમાં કહેલાં છે. તે વિકલ્પે થાય છે.
સૂત્ર સમાસ –Ø સ્મા— મિત્ત્વ તેમાં સમાહાર: - રૂ -સ્માત્ - સ્મિન્ (સમાં..) વિવેચન – પૂર્વ વિગેરે નવ એટલે પૂર્વ, પ, અવર, રક્ષિળ, સત્તર, અવર, અધર,
સ્વ અને અન્તર્ આ બધાં શબ્દોને ‘'બસ રૂ:''૧-૪-૯ થી ૬, સર્વારે: ૧-૪-૭ થી સ્માત્ અને ‘‘કેસ્મિન્''૧-૪-૮ થીસ્મિન્ આદેશની નિત્ય પ્રાપ્તિ હતી. તે આ નવ સર્વનામને વિકલ્પે કરવા માટે આ સૂત્રની રચના છે.
૧ થી ૧૬ સૂત્રમાં આ કારાન્ત શબ્દોની વાત પૂર્ણ થઇ. આપો છિતાં ચૈવાર્ - યાત્ − યાન્ । ૧-૪-૧૭.
આ કારાન્ત સંબંધી ત્િ નો (કે, કતિ, સ્, કિ નો) અનુક્રમે ચૈ, · યાસ, યાત્ અને યામ્ આદેશ થાય છે.
સૂત્ર સંમાસ -ચૈશ યાસ્ ત્ર યાત્વ યાત્વ તેમાં સમાહાર: - ઐયાસ્યાયામ્
(સમા.૯.)
અર્થ -
વા -ખાટલો. આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગના રૂપો માાવત્ થશે. સદ્ધિપૂર્વા: । ૧-૪-૧૮,
અર્થ - સર્વાદિ આ કારાન્ત સંબંધી હિત્ નો (કે, વૃત્તિ, સ્, હિ નો) જે થૈ, યાસ, યાત્ અને યામ્ થાય છે. તે હસ્ પૂર્વક થાય.

Page #23

૧૪
(એટલે કË, ઇલ્યાસ, કસ્યામ, કસ્યામ્ થાય.) સૂત્ર સમાસ -૬ત્ પૂર્વ: યેમ્ય: તે - ઽપૂર્વા: (બહુ.) ટાક્ષેત્ । ૧-૪-૧૯.
અર્થ -
સૂત્ર સમાસ -ટાશ્ચ ઓફ્ ચ તાયો: સમાહાર: - ટૌ:, તસ્મિન્ (સમા.૪.) ઔતા । ૧-૪-૨૦,
અર્થ - આ કારાન્ત નામનાં આ ની સાથે ગૌ નો ર્ કાર થાય છે. વિવેચન – પ્રશ્ન – સૂત્રમાં ઔતા ને બદલે ઐતિ કર્યું હોત તો ચાલે. તો પછી ઞતા શા માટે કર્યું ?
ઞૌતા એમ તૃતીયા કર્યું છે તેથી આવન્ત નાં મા નો ૌ ની સાથે મળીને ૬ થાય છે. એમ જણાવવા માટે છે. જો તિ એમ સપ્તમી કરે તો ઔ પ્રસ્થ્ય પર છતાં આવન્ત નાં આ નો દ્દ થાય. એવો અર્થ નીકળે. તેથી આ + ઞૌ = હૈં થવાને બદલે ઞ + સૌ નો ૫ + ઔ થાય. તેવું નથી કરવું. માટે ઔતિ એમ સપ્તમી કરવાને બદલે મૌતા એ પ્રમાણે તૃતીયા કર્યું છે.
–
૧૭ થી ૨૦ સૂત્રમાં આવન્ત શબ્દોની વાત પૂર્ણ થઇ. કુદ્દુતોન્નેવીત્ । ૧-૪-૨૧.
અર્થ – સ્ત્રી શબ્દને વર્જીને રૂ અન્તવાળાં શબ્દોનાં હૈં તો, અને ૪ અન્તવાળાં શબ્દોનાં ૪ નો ૌ પ્રત્યયની સાથે અનુક્રમે દીર્ઘ ર્ અને દીર્ઘ ૐ થાય
છે.
જવાબ
આ કારાન્ત શબ્દોનાં આ નો ટા અને ઓક્ પ્રત્યય ૫રમાં હોતે છતે હૈં કાર થાય છે.
-
સૂત્ર સમાસ -ત્ વ ત્ ચ યો: સમાહાર: - ૬૯, તસ્ય – (સમા.૪.) ન સ્ત્રી:, મસ્ત્રી: તસ્ય (નગ્. ત.)
કૃત્ વ ત્ વ તયો: સમાહાર: ત્ (સમા. ક્ર.)
જવાબ
વિવેચન - પ્રશ્ન
-
આ સૂત્રમાં Çસ્વ કારાન્ત અને કારાન્તનો વિષય ચાલે છે. અને સ્ત્રી શબ્દ તો દીર્ઘ ર્ં કારાન્ત છે. તો સ્ત્રૌ શબ્દને આ સૂત્ર લાગવાનું જ નથી. તો પછી નિષેધ કરવાની જરૂર શી? જેની પ્રાપ્તિ હોય તેનો નિષેધ કરવાની જરૂર પડે. પણ જેની પ્રાપ્તિ જ ન હોય તો પછી નિષેધ નો અર્થ શું ?
વાત બરાબર છે. છતાંય નિષેધ કર્યો છે. તેથી સ્ત્રી શબ્દ જયારે વિગ્રહ
.

Page #24

પ્રશ્ન -
તો ફરી પ્રશ્ન થાય કે હ્રસ્વ હૈં કારાન્ત શબ્દ બને તો પણ આ સૂત્ર નહિં લાગે, કેમ કે આગળ કહેવાતું ‘“સ્ત્રિયાઃ” ૨-૧-૫૪ સૂત્ર પર સૂત્ર છે. અને સ્ત્રી શબ્દ માટે જ ખાસ છે. તો તે જ સૂત્ર લાગે. હ્રસ્વ ફ્ કારાન્ત થવા છતાં પણ આ સૂત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિ જ નથી. તો પછી સ્ત્રૌનું વર્જન કરવાની જરૂર શી ?
જવાબ – બરાબર છે. છતાંય વર્જન કર્યું છે. તે જ જણાવે છે કે ‘‘સ્ત્રિયા:'' ૨૧-૫૪ એ પરસૂત્રથી થતાં રૂય્ આદેશનો બાધ કરીને પણ અહીં રહેલાં હ્રસ્વ હૈં કારાન્તનાં સૂત્રો પહેલાં લગાડવાં. માટે જ સ્ત્રી શબ્દનું વર્જન કર્યું છે. એવું ખાસ જણાવવું છે. જેથી કરીને આ સૂત્રમાં ઔ પ્રત્યય પર છતાં વર્જન કર્યું. માટે અહીં નહીં લાગે પણ મૌ સિવાયનાં બીજાં મૈં કારાન્તને લગતાં બધા પ્રત્યયોનું કાર્ય પહેલું થશે. તેથી અતિન્ત્રય:, અતિશ્ર્વયે, અતિન્ને:, અતિસ્ત્રિળાં, અતિન્નૌ વિગેરે રૂપો સિદ્ધ થયાં. સ્ત્રી શબ્દનું વર્જન કર્યું છે તેથી આવા પ્રયોગો થઇ શકયા. નહિ તો આવા પ્રયોગો ન થતાં અનિષ્ટ રૂપો થાત. કહ્યું છે કે....
इदमेव अस्त्रिग्रहणं ज्ञापकं परमपि इय् आदेशं बाधित्वा इमानि कार्याणि एव भवन्ति ।
૧૫
પામીને ટ્રસ્વ કારાન્ત બનશે. ત્યારે આ સૂત્ર લાગી જાય. તે ધ્રૂસ્વ રૂકારાન્ત અતિસ્ત્રિ વિગેરેને પણ આ સૂત્ર ન લાગે. એમ માનીને સ્ત્રી શબ્દનું વર્જન કરેલ છે.
અર્થ -
નસ્થલોત્ । ૧-૪-૨૨
રૂ કારાન્ત નામનાંફ નો અને ૐકારાન્ત નામનાં ૪ નો સ્ (પ્ર.બ.વ.) પ્રત્યય પર છતાં અનુક્રમે ર્ અને ો થાય છે.
સૂત્ર સમાસ -ત્ વ ત્ ચ તો: સમાહાર: દ્વેત્ (સમા..) વિવેચન – પ્રશ્ન – મુને + અસ, સાયો + અક્ અહીં ોતઃ ...૧-૨-૨૭ મું સૂત્ર લાગે કે નહીં ?
જવાબ – ન લાગે કારણ કે ોતાઃ .. ૧-૨-૨૭ સૂત્રમાં ર્ અને જે એ પદાન્તે રહેલા હોય અને તેનાથી પરમાં મૈં હોય તો તે અ નો લોપ થાય. અહીં તો શ્ કે એ પદાન્તે નથી. કારણ કે વિભક્તિ લાગ્યા પછી ‘‘તલનાં પમ્''૧-૧-૨૦ થી પદ સંજ્ઞા થાય. હજુ તો વિભક્તિ પરમાં છે. તેથી મુને કે સાધો પદાન્ત નથી. માટે ૧-૨-૨૭ થી ઞ નો લોપ ન

Page #25

૧૬ .
થતાં તોડવાન્ ૧-૨-૨૩ થી સત્ અને ગીતોવાવું ૨-૨ ૨૪ થી બન્ થઈને મુનય, સાધવ: રૂ૫ થશે.
ત્યિનિતિ. ૧-૪-૨૩. અર્થ - ટુ જેમાં ત હોય તેના સિવાયનાં સ્વાદિ સંબંધી ડિત (ફે) ૩૩, ૩
fક) પ્રત્યય પર છતાંરૂ કારાન્ત નામનાં ડ્રેનો અને સકારાત્ત નામનાં
૩નો અનુક્રમે ૪ અને મો થાય. સૂત્ર સમાસ - ત નું સન્ - (બહુ.)
તે તિ, વત્ તસ્મિન (નમ્. ત.) વિવેચન - વિતિ તિ વિમ્ ? વૃદ્ધય:, ધેવાડ - અહીં સિ, ડમ્ નો સ્ત્રિયા
ડિતાં...૧-૪-૨૮ થી રાસ, રાક્ થયેલો છે. તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વનારૂ કે ૩ નો કે સો ન થતાં ફવર્ષા. ૧-૨-૫૧ થી અને નૂ થયો છે. स्यादावित्येव ? शुची मह शुचि शहने ईतोऽक्त्यर्थात् २-४-३२ થી સ્ત્રીલિંગનો પ્રત્યય થયેલો છે. તેડી કિછે પણ સ્વાદિ સંબંધી ડિસ્ નથી. તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વનારૂ નો ન થતાં સમાનાનાં. ૧-૨
૧ થી દીર્ઘ થયો. પ્રશ્ન- સૂત્રમાં હિતિ શા માટે લખ્યું છે? જવાબ આ સૂત્રથી પુંલિંગ, સ્ત્રીલિંગ અને નપુંસકલિંગ બધા રૂ કારાન્ત અને
૩ કારાન્ત નામોને ડિસ્ પ્રત્યય પર છતાં અને ગો થાય છે. જયારે ત્રિયા કિતા વા.... ૧-૪-૨૮ સૂત્રસ્ત્રીલિંગ કારાન્ત અને સકારાત્તા નામોને લાગે છે. અને તે પર સૂત્ર છે. તેથી પહેલાં તે સૂત્રથી રે.. વિગેરે આદેશો થશે. અને વિકલ્પ પક્ષમાં આ ૧-૪-૨૩ સૂત્ર લાગશે. પણ છે આ સૂત્રમાં પ્રતિતિ ન લખ્યું હોત તો સ્થાનીવાવવિધી એ ન્યાયથી જે તે વિ. આદેશો થયા છે. તેને નિ માનીને જો આ સૂત્ર લાગે તો “યુદ્ધ" એવું અનિષ્ટરૂપ થાત. માટે આ સૂત્રમાં તિતિ લખીને તેનો નિષેધ કર્યો છે. માટે હવે વૃદ્ધિ + $ માં આ સૂત્ર ન લાગતાં ફરે. ૧--૨૧ થી યવ થવાથી “" રૂ૫ સિદ્ધ
થશે.
ટ: પતિ ના . ૧-૪-૨૪. અર્થ - રૂકારાન્ત અને ૩ કારાન્ત નામથી પર રહેલાં પુંલિંગ વિષયવાળા રા
તૃ.એ.વ.) નો ના આદેશ થાય છે.

Page #26

૧૭
- કિર્દી / ૧-૪-૨૫. અર્થ - રૂ કારાન્ત અને ૩ કારાન્ત નામથી પર રહેલાં (સ.એ.વ.) નો ટી
આદેશ થાય છે. મલિતત્યેવ? યુદ્ધમ્ - અહીંવદ્ધિ શબ્દરૂં કારાન્ત છે. પણ સ્ત્રીલિંગ હોવાથી સ્ત્રિયા (તાં....૧-૪-૨૮ થી કિડનો ડાન્ આદેશ થયો છે. વિદ્ વિષયક હોવાથી આ સૂત્રથી ઢૌ આદેશ ન થયો.
વનવિપર: / ૧-૪-૨૬. અર્થ - રૂ કારાન્ત એવા ફક્ત વિ અને પતિ શબ્દથી પર રહેલાં હું
(સ.અ.વ.) નો બૌ થાય છે. સૂત્ર સમાસ -ણિશ પતિજી પતયો: સાડ:- સાપતિ:- (સમા..)
વેવલશાહી વિપતિશ – વનવિપતિઃ તાત્ (કર્મ) અહીં સમાસમાં સમા..ના હિસાબે સવપતિ નપું.એ.વ. વાવિત્ થવું જોઇએ. છતાં સવિત:કર્યું છે. અને જો નપું. કરે તો પુ.એ.વ. સલિપતિનઃ થાય. જો દ્વન્દ સમાસ કરીએ તો પિતી દીર્ઘ થાય. તેનું પં.કિ.વ.ણિપતિ થાય. પણ સૂત્રમાં તો વિપતેઃ કર્યું છે. તેથી આ અલૌકિક સમાસ જાણવો. આવો સમાસ જયાં જયાં આવે ત્યાં આ
પ્રમાણે વિચારી લેવું. 'વિવેચન - ચેષ? સાયન્છ તિ - સત્ર, તમ રૂછતિ - ત્રિ. અહીં
ફતિ અર્થમાં સમાવ્યયાત્ ..... ૩-૪-૨૩ થી વચન, સહ + ,
ત+ા, રવિ ... ૪-૩-૧૦૮ થી સલી, પતી, આ નામ ધાતુ થયાં. હવે નામ બનાવવા માટે વિશ્વ પ્રત્યય લાગવાથી સીરિ, તિ વિશ્વ - સણો, પતીયતિતિ વિવ-પતી, ૫-૧-૧૪૮ થી વિવમ્ અતઃ ૪-૩-૮૨ થી નો લોપ, ..... ૪-૪-૧૨૧ થી ૬ નો લુફ થવાથી સહી, પતી નામ બન્યાં. આ નામો તે કેવલ સલી, પતી છે. પરંતુ હૃસ્વકારાન્ત નથી. દીર્ઘ કારાત્ત છે. તેથી આ સૂત્રથી કિ નો ગૌ ન થયો. વિજેવિતમ્ મનવત્ ! એ ન્યાયથી આ દીર્ઘ કારાન્ત સણી, પતી ને આ સૂત્ર લાગવું જોઈએ. પણ નથી લાગ્યું તેથી જ જણાય છે કે અહીં આ ન્યાય અનિત્ય બન્યો છે. તેથી દીર્ઘ છું કારાન્તને આ સૂત્ર નહીં લાગે.

Page #27

૧૮ :
વતિ વિમ્ ? યસ, નરપતી. અહીં કેવલ સર્વિ, પતિ નથી. તેથી આ સૂત્રથી કિ નો ગૌ ન થતાં કિર્દી ૧-૪-૨૫ થી ટી આદેશ થયો છે. પતિ શબ્દનાં રૂપો વિવત્ થશે. પતી શબ્દનાં રૂપો સીવત્ થશે. જયારે પતિ શબ્દનું સ્ત્રીલિંગ બને ત્યારે “ઢીયાન" ૨-૪-૫૧ થી ૩ લાગે અને અંતે ઉમેરાવાથી પત્ની બનશે. તેના રૂપો નહીવત્
થશે.
૧ નાજૂિ ૧-૪-૨૭. અર્થ- રા (.એ.વ.)નો ના આદેશ અને ફક્ત પ્રત્યયો પર છતાં જે (પૂર્વના
ફનો) કહેલો છે. તે કેવલ સહ અને પતિ શબ્દને ન થાય. સૂત્ર સમાસ -ઉતિ પત્ - તિ (સ.ત.) ના ત્િ પતયઃ સમાતા: -
નડિત - (સમા.૮) વિવેચન -ડતીતિ વિ? પતાઃ- પતિ અહીંગ પ્રત્યય એ ડિત નથી.
પરંતુ કમ્ (અ) પ્ર. બ.વ.નો પ્રત્યય છે. તેથી નરોત્ ૧-૪-૨૨ થી ગર્ પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વના રૂ નો 9 થયો છે.
સ્ત્રિયા કિતાં વાર --તા-તા. ૧-૪-૨૮. અર્થ - સ્ત્રીલિંગરૂકારાન્ત અને કારાન્ત શબ્દોથી પર રહેલાં પ્રત્યયોનો
(કે ડસ, ડા, ફિનો) અનુક્રમે , વાસ, રાહુ અને તામ્ વિકલ્પ થાય
સૂત્ર સમાસ શ્રાવાવ તામ્રપતેવાં સમાહ:- (સમા.ઢ.) વિવેચન - પ્રિયા વઃિ યશ સઃ - વિઃિ - પુલિંગ તને - પ્રિયવી.
પ્રિયવૃદ્ધ. આ વિગ્રહ પામીને અન્ય સંબંધી પુંલિંગ બનેલું છે. અને fપા વહિર વણાટ સા - પ્રિયદ્ધિઃ સ્ત્રીલિંગ. તી - fwવવુ, ઝિય. આ વિગ્રહ પામીને અન્ય સંબંધી સ્ત્રીલિંગ બનેલું છે. છતાં બંનેના રૂપો સરખા થયા. કેમ કે આ સૂત્ર સ્ત્રીલિંગ શબ્દોથી પરમાં રહેલાં ડિત પ્રત્યયનો ?... વિગેરે આદેશ કરે છે. પણ સ્ત્રીલિંગ સંબંધી જ હિત પ્રત્યયો હોવા જોઇએ. એમ નથી કહ્યું. તેથી વિગ્રહ પામીને અન્ય સંબંધી તરીકે ભલે પુલિંગ થયું. પણ વૃદ્ધિ શબ્દ તો સ્ત્રીલિંગ જ છે. તેમ માનીને આ સૂત્રથી પુંલિંગમાં પણ ૨..વિગેરે

Page #28

૧૯
આદેશો વિકલ્પ થયા છે. તેથી સૂત્રમાં વિવુ, fwયવૃદ્ધ - સ્ત્રિી વા ઉદાહરણ મૂક્યું છે.
તા . ૧-૪-૨૯ અર્થ - નિત્ય સ્ત્રીલિંગ દીર્ઘ છું કારાન્ત અને દીર્ધ ઝ કારાન્ત નામથી પર સ્વાદિ
- સંબંધી ડિજ પ્રત્યયોનો અનુક્રમે રૈ--રા અને તમ્ થાય છે. સૂત્ર સમાસ ( વ ( ૩ પતયો સહાર: - ફંદૂત (સમા..)
સ્ત્રિયા દૂત - દૂત. તાત્ (પ.ત.) વિવેચન - તિની પુણે સ્ત્રિયૅવા - અહીં પણ ૧-૪-૨૮ ઉપરના સૂત્રોમાં
પ્રિય5ી માં જે રીતે પુંલિંગ-સ્ત્રીલિંગ બંનેના રૂપો સરખા થયા તે જ પ્રમાણે ગતિમાં પણ થશે. વિશેષ સામાસિક શબ્દો વિગેરે રૂપોનાં લખાણમાંથી જોવું. स्त्रीति किम्? ग्रामण्ये, खलप्वे पुंसे स्त्रियैवा - ग्रामं नयति भने खलं पुनाति - પ્રાણી અને ઉત્તપૂશબ્દો નિત્ય સ્ત્રીલિંગ નથી. પરંતુ ત્રિલિંગે છે. તેથી આ સૂત્રથી છે... વિગેરે આદેશો ન થતાં “વિવવૃત્ત થયાતી"
૨-૧-મં૮ થી નો અને ઝનોર્ આદેશ થયો છે. પ્રશ્ન- અહીં તિનકી પુણે સ્ત્રિી વા બે લખ્યાં છે. નપું. કેમ નથી લખ્યું? . ' જવાબ - નપું. માં કોઇપણ શબ્દો દીર્ધ રહેતાં જ નથી. કારણ કે “વિત્રવે"
-૪-૯૭થી સ્વ જ થઈ જાય છે. માટે નપું. નો ઉલ્લેખ ઉદાહરણમાં
નથી. પ્રશ્ન- ઉપરનાં સૂત્રોમાંથી સ્ત્રીલિંગની અનુવૃત્તિ આવતી જ હતી. છતાં આ
સૂત્રમાં ફરી સ્ત્રીનું ગ્રહણ શા માટે? જવાબ - ક્રિયાતિ અનુવર્તમાને પુનઃસ્ત્રી પ્રહણ નિત્યવિષયાર્થ૬ સ્ત્રીલિંગની
અનુવૃત્તિ વર્તતી હોવા છતાં ફરી સ્ત્રી શબ્દનું જે ગ્રહણ કર્યું છે. તે 'નિત્ય સ્ત્રીલિંગ શબ્દોનાં ગ્રહણ માટે જ છે. ગ્રામીવિગેરે દીર્ઘટૂંકારાન્ત
સ્ત્રીલિંગ છે. પરંતુ નિત્ય સ્ત્રીલિંગ નથી. વિશેષણ સ્વરૂપ હોવાથી ત્રણે લિંગે વપરાય છે. દીર્ઘકારાન્ત અને દીર્ઘકારાન્ત શબ્દો બે જાતનાં છે. નિત્ય સ્ત્રીલિંગ અને વિશેષણ સ્વરૂપ સ્ત્રીલિંગ હોય છે.
અવનીતરીવત્રી, ધ હીઝીણામુરાહતઃ | सप्तानामेवशब्दानां, सि लोपो न कदाचन ॥"

Page #29

૨૦
અર્થ -
અવી, લક્ષ્મી, તરી, તન્ત્રી, થી, હ્રી અને શ્રી આ શ્લોકમાં કહેલાં સાત શબ્દોનો ત્તિ કયારેય લોપાતો નથી.
લક્ષ્મી દીર્ઘ ર્ કારાન્ત છે. અને વધૂ દીર્ઘ ૐ કારાન્ત છે. પણ ી કે ઙ્ગ લાગીને થયેલાં નથી. ઉણાદિથી સિદ્ધ છે. તેથી અતિતક્ષ્મી કે અતિવધૂ કરી અન્ય સંબંધી બનાવી પુંલિંગ કરો તો પણ જોશો... ૨-૪-૯૬ થી હ્રસ્વ થતું નથી અને fF નો લોપ થતો નથી. જયારે ી, આર્ કે ક્ લાગીને થયેલાં સ્ત્રીલિંગ શબ્દો અન્ય સંબંધી બનાવીને પુંલિંગ કરીએ ત્યારે ગોથાત્તે.... ૨-૪-૯૬ થી હ્રસ્વ થશે. અને સિ નો લોપ પણ થશે. દા.ત. નવીમ્ ગતિાન્ત:-અતિનવિ. અહીં નવી શબ્દને ગૌર્િમ્યો.....૨-૪-૨૦ થી ૐ પ્રત્યય લાગેલો છે. તેથી અન્ય સંબંધીમાં પોશા...... ૨-૪-૯૬ થી હ્રસ્વ થયું. અને ૧-૪-૨૮ સૂત્રથી ૐ..... વિગેરે આદેશો વિકલ્પે થાય છે.
લક્ષ્મીમ્ ગતિાન્ત:- અતિજ્ઞક્ષ્મી. અહીં લક્ષ્મી શબ્દ અન્ય સંબંધી બન્યો. છતાં ૨-૪-૯૬ થી હ્રસ્વ નહીં થાય. કેમકે નિત્ય સ્ત્રીલિંગ છે. ઊ લાગ્યો નથી. તેને ૧-૪-૨૯ થી ૐ..... વિગેરે આદેશો નિત્ય થાય છે. જીરૂ શબ્દના રૂપો વધૂ પ્રમાણે થશે. પણ સમાસાન્તમાં જયારે અવ્યયી ભાવસમાસ થાયત્યારે પુંલિંગ અનેસ્ત્રીલિંગમાંોશો......૨-૪-૯૬ થી ડ્રસ્વ થઈ અતિજ્જુ થશે. રૂપો, સાધુનિકા વિગેરે પુંલિંગમાં સાધુવત્ અને સ્ત્રીલિંગમાં ઘેનુવત્ થશે. પ્રિયની સાથેના રૂપો વધૂવત્ થશે. સતપૂ નાં રૂપો, સાધુનિકા વિગેરે પ્રામળીવત્ થશે. પ્રામળી માં નો વ્ થશે. જયારે હતપૂ માં ૩ નો ૩વ્ થશે. વૈયુવોઽસ્ત્રિયા: । ૧-૪-૩૦
સ્ત્રી શબ્દ વર્જીને જે દીર્ઘ ર્ં કારાન્ત અને દીર્ઘ કારાન્ત નિત્ય સ્ત્રીલિંગ નામનાં ફ્ નો ડ્યૂ અને ૐ નો વ્ આદેશ થાય છે. એવા નામથી ૫૨ રહેલાં સ્યાદિ સંબંધી ત્િ પ્રત્યયોના અનુક્રમે હૈ, વાત, વાલ, તામ્ આદેશો વિકલ્પે થાય છે.
સૂત્ર સમાસ -વ્ ચ ઝવ્ ચ તાયો: સમાહાર:, યુવ, તસ્માત્ (સમા.૪.) ન સ્ત્રી: - અસ્ત્રી:, તસ્માત્ (નક્ તત્પુ.)
વિવેચન – ડ્યુલ કૃતિ ખ્િ ? આખૈ - આધ્યાતિ કૃતિ વિવર્ - આપી. "અહીં વિધુત્ વૃત્.... ૫-૨-૮૩ થી ધ્યા નો થી નિપાતન થવાથી દીર્ઘ ર્ફે

Page #30

૨૧
કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ શબ્દ બન્યો છે. પણ ય્ ના સ્થાનીભૂત નથી. કેમ કે વિવવૃત્ત...... ૨-૧-૫૮ થી રૂં નો સ્ થયેલો છે. તેથી આ સૂત્રથી કૈ વિગેરે આદેશો વિકલ્પે ન થતાં સ્ત્રીવૃતઃ ૧-૪-૨૯ થી† વિગેરે આદેશો નિત્ય થવાથી મધ્યે એક જ રૂપ થયું.
અસ્ત્રિયા કૃતિ વિમ્ ? સ્ત્રિયૈ. અહીં સ્ત્રૌ શબ્દનું વર્જન હોવાથી સ્ત્રીનૂત: ૧-૪-૨૯ થી થૈ આદેશ નિત્ય થાય છે. જો સ્ત્રૌ શબ્દનું વર્જન ન હોત તો સ્ત્રિયૈ રૂપ તો થાત અને સાથે સાથે સ્ત્રવે એવું અનિષ્ટ રૂપ વિકલ્પ પક્ષમાં થાત.
ક્રૂ શબ્દના રૂપો, સાધુનિકા વિગેરે શ્રીવત્ થશે. પરંતુ નો ૩વ્ થશે. આમો નામ્ વા । ૧-૪-૩૧.
સ્ત્રી શબ્દને વર્જીને અંત્ય ર્ફે નો ડ્યૂ અને નો ઢવ્ આદેશ થાય છે. તેવા દીર્ઘ ર્ફ કારાન્ત અને દીર્ઘ ૐ કારાન્ત નિત્ય સ્ત્રીલિંગ નામથી ૫૨ રહેલાં ગામ્ નો નામ્ વિકલ્પે થાય છે.
વિવેચન – ડ્યુલ ફ્લેવ ? પ્રધીનામ્, પ્રય્યાતિ કૃતિ વિવત્ – પ્રધી. અહીં વિદ્યુત્ – વવૃત્.....૫-૨-૮૩ થી ધ્યા નો ધી નિપાતન થવાથી દીર્ઘ ર્ફે કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ બન્યો છે. પણ તે સ્ ના સ્થાનીભૂત નથી. તેથી આ સૂત્રથી આમ્ નો નામ્ વિકલ્પે ન થતાં દૂસ્વાઽડપશ્ચ ૧-૪-૩૨ થી નિત્ય આવ્ નો નાસ્ થયો છે.
અર્થ -
પ્રત્યયસ્થ ૭-૪-૧૦૮ એ પરિભાષાથી આખા આમ્ પ્રત્યયનો નામ્ આદેશ થયો છે.
પ્રી ના રૂપો, સાધુનિકા વિગેરે આધીવત્ થશે.
હ્રસ્વાગઽપશુ । ૧-૪-૩૨.
અર્થ -
હ્રસ્વસ્વરાન્ત, આપ્રત્યયાન્ત અને સ્ત્રીલિંગમાં વર્તતા દીર્ઘર્દૂ કારાન્ત અને દીર્ઘ ૐ કારાન્ત નામથી ૫૨ ૨હેલાં આમ્નો નામ્ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ -હ્રસ્વશ્ચ આવ્ = તયો: સમાહાર: હૂઁસ્વાડઽવ્, તસ્માત્ – (સમા.હ.) (૧) રેવાનામ્ - હ્રસ્વ સ્વરાન્ત થી ૫૨ ગમ્ નો નામ્ થયો છે. (૨) માત્તાનામ્ - આક્ પ્રત્યયાન્ત થી પર આવ્ નો નામ્ થયો છે. (૩) સ્ત્રીળામ્ –દીર્ઘ ર્ં કારાન્ત સ્ત્રી. થી પર આવ્ નો નામ્ થયો છે. (૪) વધૂનામ્ -દીર્ઘ ૐ કારાન્ત સ્ત્રી. થી ૫૨ મમ્ નો નામ્ થયો છે. વિવેચન – સૂત્રમાં = કારનું ગ્રહણ છે. તેથી વારો યસ્માત્ પર: પ્રમુખ્યતે તર્

Page #31

૨૨
અર્થ -
સપાતીયમેવ વૃદ્ઘાતિ ।એ ન્યાયથી સ્ત્રીવૃતઃનો અધિકાર આવી શકયો. જો ચ કાર ન મૂકયો હોત તો અનુવૃત્તિ ચાલુ હોવા છતાં દૂત્વ અને આર્ શબ્દને લીધા હોવાથી અનુવૃત્તિ ન આવી શકત. માટે નવા શબ્દોની સાથે હૈં કારથી સ્ત્રીતઃ ની અનુવૃત્તિ રાખી. હવે પછીના સૂત્રોમાં સ્ત્રીવૂતઃ ની અનુવૃત્તિ નહિં ચાલે કેમકે ‘‘ચાનુ ષ્ટ નાનુવર્તતે '' એ ન્યાય કહે છે કે 7 કારથી લીધેલા શબ્દોની પછીના સૂત્રોમાં અનુવૃત્તિ ન ચાલે.
સંધ્યાનાં Íમ્ । ૧-૪-૩૩.
ૐ, પ્ અને ર્ અંતવાળા સંખ્યાવાચક નામોનાં આમ્ પ્રત્યયનો નામ્ આદેશ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ -ચ્ ચ પ્ ચ ગ્ ચ - ń: તેષામ્ - ńમ્ (ઇ.દ્વ.)
દા.ત.
(૧) ચતુર્ગામ્ - ચતુર, ર્ અંતવાળો હોવાથી આમ્ નો નામ્ થયો છે. (૨) લામ્ - વર્, વ્ અંતવાળો હોવાથી આમ્ નો નામ્ થયો છે.. (૩) પશ્વાનામ્ - પન્વન્ (૪) અષ્ટાનામ્ - અષ્ટમ્
ત્ અંતવાળા હોવાથી આમ્ નો નામ્ થયો છે.
વિવેચન પ્રશ્ન - Íમ્ બ.વં. શા માટે કર્યું છે ?
જવાબ - ભૂતપૂર્વ - અંતવાળા શબ્દોના સમાવેશ માટે Íમ્ બ.વ.માં છે. એટલે કે શબ્દોમાં પહેલાં ત્ હોય પણ ર્ નો લોપ થયેલો હોય તેવા શબ્દોથી પર પણ આમ્ નો નામ્ કરવો છે.
>
અષ્ટસ્ + આમ્ ‘‘વાદન :''.... ૧-૪-૫૨ થી અષ્ટનુ ના ત્ નો મ થવાથી અષ્ટા + આત્ થયું. હવે આમ્ નો નામ્ આ સૂત્રથી નહિં થાય. કેમકે ર્ અંતવાળું નામ નથી. તો પ્રશ્ન એમ થાય કે પહેલાં જયારે ત્ અંતવાળો શબ્દ છે ત્યારે આમ્ નો નામ્ કરો. પછી ર્ નો આ કરો. પણ તે રીતે નહિં થાય. કારણ કે ‘‘પૂર્વાંત્ પરમ્'' એ ન્યાયથી ૧-૪-૫૨ પરસૂત્ર હોવાથી પહેલાં સ્ નો બા કરી ભૂતપૂર્વ ર્ ને માનીને આ સૂત્રથી આમ્ નો નામ્ થાય. તેથી જ સૂત્રમાં પન્વાનામ્, અષ્ટાનામ્ નું ઉદાહરણ આપ્યું છે.

Page #32

2સ્ત્રો : ! ૧-૪-૩૪. અર્થ - મામ્ સંબંધી ત્રિ શબ્દનો – આદેશ થાય છે. વિવેચન - ત્રવાન પરમવાનામ્ - અહીં ત્રિ સંબંધી જ માન પ્રત્યય છે. તેથી ત્રિનો
આદેશ થયો. પરત્ર પણ તત્સંબંધી જ છે. પરંતુ નિત્રિ માં ત્રિ નો ત્ર નહિ થાય. કેમ કે અત્રિ સમાસાત્ત થયા પછી તત્સંબંધી ન રહેતાં અન્ય સંબંધી બની જાય છે. તેથી કામ પણ ત્રિ સંબંધી ન કહેવાય. પણ તિત્રિ સંબંધી કહેવાય. તેથી આ સૂત્રથી ત્રિ નો ત્રય આદેશ ન થવાથી તિત્રીમ્ થશે.
- પીત્યાં સિ - ૩ : I ૧-૪-૩૫. અર્થ અને મો થી પર રહેલાં પ્રત્યેક (બંનેનો) હસિ અને ૩ નો {
આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ - સ કોન્ ૨ - હોતી, તામ્યાં (ઈ..)
સિગ્ન ડમ્ ૨ પાયો: સમાહાર: સંડ, તી - (સમાં..) વિવેચન - પ્રશ્ન - પોચાં કિ.વ.માં અને સિડ એ.વ.માં શા માટે છે? જવાબ - વનઃ યથાસંનિવૃત્વર્થમ્ આ પ્રમાણે વચનભેદ યથાસંગની
નિવૃત્તિ માટે છે. તેથી હવે પ થી પરસ નો અને મો થી પર૩૬
નો સ્થાય. એવો અર્થ ન કરતાં અને મો બંનેથી પર ડસ, ડમ્ - બંનેનો થશે. દો - ગો કારાન્તનાં રૂપ, સાધનિકા વિગેરે જોવત્ થશે.
gિ - તિ - વી -તૌય ૩૨ ૧-૪-૩૬. અર્થ. ઉd- તિ - રવી અને તી સંબંધી થી પર રહેલાં કવિ - ૩નો ૩ થાય છે. સૂત્ર સમાસ –faa તિશ વીશ તીશ – ક્ષિતિવીતી (ઇ..)
- feતલોતોનાનું ૧ - fariણીતી, તત્ - (પ.ત.) વિવેચન સહિ, પતિ માં હ્રસ્વ રૂ કારાન્ત અને નામધાતુ પરથી બનેલ સી -
પતી માં દીર્ઘ છું કારાન્ત શબ્દોનાં રૂપો, સાધનિકા વિગેરે થયું. તે જ રીતે ઉત્ત, તિ અને રવી, તી જે શબ્દને અંતે આવતાં હોય તે શબ્દોને પણ આ સૂત્ર લાગશે. દા.ત. સાતિમ્ રૂછતિ તિ વચન - સાતીય, સાતીતિ ત્તિ વિવ૬ - સતી. અહીં તો અન્તવાળાં શબ્દથી પરમાં ડસ, ડમ્ આવે ત્યારે આ સૂત્રથી { થવાથી સા:રૂપ થશે. તથા સુહમ્રૂતિ ફત વચન - સુવીય, સુરીતિ તિ વિમ્ - સુરવી. અહીંથી અન્નવાળાં

Page #33

૨૪.
શબ્દથી પરમાં ૩fસ - { આવે ત્યારે આ સૂત્રથી ૩૧ થવાથી સુષ્યઃ રૂપ થશે. સાતી અને સુણી શબ્દનાં રૂપો અને સાધનિકાસવવત થશે. અન્ય સંબંધીને આ સૂત્ર લાગતું નથી. તેથી ત: અને ધોઃ માં ડસ, ડ{ નો સ્ ન થતાં "
હિતિ " ૧-૪-૨૩ થી રૂ નો પણ 'અને પોચાં...૧-૪-૩૫ થી થયો છે.
હતો ૩. ૧-૪-૩૭ અર્થ - ૪ થી ૫રમાં રહેલાં fસ, ડમ્ નો આદેશ થાય છે.
7 - સ્વ -તૃ - - 4ષ્ટ્ર - ક્ષg - હો : "
પોતું - પ્રશાસ્ત્રો યાત્T ૧-૪-૩૮ અર્થ - ડ્રવ અથવા તૂન પ્રત્યયાત શબ્દો તેમજ સ્વ વિગેરે શબ્દોનાં ઋ નો
પુત્ પ્રત્યય પર છતાં મા થાય છે. સૂત્ર સમાસ – ૨ સ્વભાવ ના નેઝા વ ત્વષ્ટા સત્તાવ તાવ પોતાવ
પ્રસ્તાવ તેવા સમાહાર: - તૃસ્વ.... ઝરઝૂ, તાણ (સમાં..). વિવેચન - મ, કેરી, ડી, વાર્તા અહીં ૬-fસ્ત્રયો ... ૧-૧-૨૯ થી
છું. અને સ્ત્રીલિંગનાં પહેલાં પાંચ પ્રત્યયો ઘુટું છે. તે યુ પ્રત્યયો પર
છતાં આ સૂત્રથી અંત્ય 78 નો થયો છે. પ્રશ્ન- અહીં તો ચાર પ્રત્યયો પર છતાં માર્ થયો છે. તો ઉસ પ્રત્યય પર છતાં
મામ્ થવો જોઈએ ને? જવાબ: ઋક્શન ... ૧-૪-૮૪ થી ઉi નો ડાં થઈ જાય છે. તેથી વાત એ
પ્રમાણે રૂપ સિદ્ધ થશે. માટે આ સૂત્રથી ગાર્નહિ થાય. યુટીતિ વિમ્ ? ને પથ અહીં નપું. નો રસ કે ગમ પ્રત્યય છે. તેથી તે ઘુટુ સંજ્ઞક થતો ન હોવાથી આ સૂત્રથી ગાર્ થતો નથી. પરંતુ તે સિ અને આમ નો નાતોr" ૧-૪-૫૯ થી લોપ થયો છે.
મર્ડવ" ૧-૪-૩૯ સૂત્ર ઉત્સર્ગસૂત્ર છે. તેથી બધા જ કારાન્ત શબ્દોને ઘુટુ પ્રત્યય પર છતાં મન્ જ થાય છે. પરંતુ આ સૂત્ર અપવાદરૂપે છે. તેથી 7 પ્રત્યયાત્ત અને સ્વ વિગેરે શબ્દોને છુટ્ટ પ્રત્યય પર છતાં ગા થાય છે. બાકીનાં બધાં જ 28 કારાન્ત શબ્દોના
ત્રનો “ગડાઁa૧-૪-૩૯ થી સન્ જ થશે. પ્રશ્ન - નવૃવિગેરે શબ્દોzઅંતવાળા જ છે. તો તેનો તૃપ્રત્યયાન્તમાં સમાવેશ
થઈ જ જવાનો હતો. છતાં નવૂ વિગેરે શબ્દો પૃથગુ શા માટે ગ્રહણ કર્યા છે?

Page #34
25 જવાબ - નડ્ર વિગેરે શબ્દો તૃ અંતવાળા જેવા દેખાય છે. પરંતુ તૂ પ્રત્યકાન્ત નથી. કેમકે એક ન્યાય છે. ૩યોવ્યુત્પનાનિ નામને ! ઉણાદિથી બનેલા નામો વ્યુત્પત્તિ વિનાના સમજવાં. એટલે ઝું પ્રત્યકાન્ત જેવા દેખાતાં શબ્દો અહીં લીધેલા છે. તેના સિવાયનાં બીજા શબ્દો આવી શકશે નહિ. આ સૂત્રમાં લીધેલા શબ્દો જ લેવા છે. માટે તેને પ્રથફ ગ્રહણ ક્ય છે. અથવા બીજી રીતે જવાબ છે કે તેં અંતવાળા જેવા દેખાતાં બધા શબ્દો માટે સૂત્ર લાગતું હોત તો આ શબ્દો એમાં આવી જાત. જુદા ગ્રહણ કરવા ન પડત. છતાં જુદા ગ્રહણ કર્યા છે. તે નિયમ માટે છે. સિદ્ધ સત્યાનો નિયમાર્થ:' એ ન્યાયે-ઉણાદિ પણ અંતવાળા જેવા દેખાતાં શબ્દો સૂત્રમાં કહ્યા તેટલાં જ લેવા છે. બીજા નહિ. તેથી 7 વિગેરે શબ્દોને પૃથ ગ્રહણ કર્યા. દા.ત. મg, પિતૃ વિગેરે પણ ઉણાદિથી સિદ્ધ છે. છતાં તેને આ સૂત્રમાં ગણ્યા નથી. તેથી તેમાં 8 નો મારું ન થતાં "ઊંઘ' 1-4-39 થી સન્ થશે. વળી ત્રીજી રીતે પણ આ વાત સિદ્ધ થાય છે કે અર્થવ ગ્રહળે નાર્થ0 | જયાં અર્થસન્નું ગ્રહણ કર્યું હોય ત્યાં અનર્થકનું ગ્રહણ ન થાય. આ ન્યાયનાં આધારે કહેવાથી માત્રતૃપ્રત્યયાન્તનું જ ગ્રહણ થાય. પણ તૃઅન્તવાળાં જેવા દેખાતાં શબ્દોનું ગ્રહણ ન થાય. તેથી આ શબ્દો ન આવી શકત. પણ ન વિગેરે શબ્દોના 28 નો કાર્ કરવો છે. માટે ન વિગેરે શબ્દોને સૂત્રમાં પૃથફ ગ્રહણ કર્યા છે. 3 પ્રત્યયાન્તમાં - પુલિંગના રૂપો અને સાધનિકો પિતૃ પ્રમાણે થશે. પરંતુ ઘુટું પ્રત્યય પર છતાં આ સૂત્રથી 8 નો કાર્ થશે. વર્ણ - નપું. ના રૂપો લખેલાં છે. ત્ર - સ્ત્રીલિંગના રૂપો નવત્ થશે. - સ્ત્રીલિંગના રૂપો, સાધનિકા માતૃવત્ થશે. પરન્તુ ઘુટુ પ્રત્યય પર છતાં માર્ થશે.. નવૃ, નેણ, ત્વષ્ટ, , દોઢુ, પતૃ અને પ્રરા શબ્દો પુલિંગ છે. તેનાં રૂપો અને સાધનિકા પિતૃવત્ થશે. પરંતુ દુર્ પ્રત્યય પર છતાં સાર થશે. અતિ સાથેના વિગ્રહોમાં તસ્વી, તિનસ્ત્રી વિગેરે દરેક શબ્દોને ત્રિયાંનૃતો......૨-૪-૧ થીડી લાગશે. રૂપો,સાધનિકા વિ. નહીવત થશે.

Page #35

૨૬
અર્થ -
ૠ નો fs (સ.એ.વ.) અને ઘુટ્ પ્રત્યયો પર છતાં અર્ થાય છે. मातुर्मातः पुत्रेऽर्हे सिनाऽऽमन्ये । १-४-४०.
અર્થ -
પ્રશંસા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો પુત્ર અર્થમાં વર્તતા આમન્ત્યવાચી માતૃ શબ્દનો સિ પ્રત્યયની સાથે માત આદેશ થાય છે. વિવેચન –દે ગાર્નીમાત ! બાર્બી માતા યસ્ય તત્સંવોધને - આ અર્થમાં માતા શબ્દ પુત્ર અર્થમાં વર્તે છે. અને પુત્રની પ્રશંસા કરાય છે. તેથી આ સૂત્રથી (Äમાતૃ + સિ) માતૃ શબ્દનો સિ ની સાથે માત થવાથી આ માત ! શબ્દ બને છે.
".
પ્રિયની સાથેના વિગ્રહોમાં તો પ્લાગતો હોવાથી દેવ-વન-માજાવત્ રૂપો અને સાનિકા થશે.
અન્ન। ૧-૪-૩૯
અર્થ -
પુત્ર કૃતિ વ્હિમ્ ? હૈ માતઃ । અહીં માતૃ શબ્દ સ્વતંત્ર છે. પુત્ર અર્થમાં નથી. તેમ જ હે ગાર્નીમાતૃ વત્સે ! આ પણ પુત્ર અર્થમાં નથી પણ પુત્રી અર્થમાં છે. તેથી આ સૂત્રથી માતૃ શબ્દનો ત્તિની સાથે માત આદેશ થયો નથી.
અહંકૃતિ વિમ્ ? અરે માñમાતૃ ! અહીં માતૃ શબ્દ પુત્ર અર્થમાં છે. પણ પ્રશંસાને બદલે નિંદા ગમ્યમાન છે તેથી માતૃ શબ્દનો સિ ની સાથે મત આદેશ થયો નથી.
માતૃ શબ્દ અન્ય સંબંધી બને ત્યારે જ પુત્ર અર્થમાં વર્તમાન થાય. સં.એ.વ.માં દે ર્નીમાત ! રૂપ આ સૂત્રથી બનશે. બાકીના માર્નીમાત્ નાં રૂપો, સાધુનિકા માતૃ શબ્દ પ્રમાણે થશે.
ધ્રુવલ્ય ગુળઃ । ૧-૪-૪૧.
સંબોધન અર્થમાં વર્તતા હ્રસ્વ સ્વરાન્ત નામના અન્ય સ્વરનો સિ પ્રત્યયની સાથે ગુણ થાય છે.
૧પઃ । ૧-૪-૪૨.
સંબોધન અર્થમાં વર્તતા આ કારાન્ત નામોના આ નો ત્તિ પ્રત્યયની સાથે જૂ થાય છે.
અર્થ -
સૂત્ર સમાસ - મશાલો આપ્ ત્ર - આપ્ તસ્ય. (કર્મ.)
–
આ સમાસમાં આ કારનો પ્રશ્ર્લેષ કરેલો હોવાથી ‘‘દ્દે પ્રિયવટ્લ’’ ઉદાહરણમાં પોશાન......૨.૪.૯૬થીÇસ્વથવાથી આસૂત્રથી કાર થયો નથીઅને વેરાવિત....એ ન્યાયથી પ્રાપ્તિ હોવા છતાં પણ ર્ કાર નહીં થાય.

Page #36

૨૭
નિત્યવિદ્ - વિરાઽસ્વાર્થસ્ય ટ્રુસ્વઃ । ૧-૪-૪૩.
અર્થ - નિત્ય-હૈ-વાત્ - લાસ્ વામ્ આદેશ થાય છે એવા, સંબોધન અર્થમાં વર્તતા નામોનો સ્વર તેમજ બે સ્વરવાળા માતા અર્થમાં વર્તતાં સંબોધન વાચી આ કારાન્ત નામોના આ નો સિ પ્રત્યયની સાથે હ્રસ્વ થાય છે. સૂત્ર સમાસ -નિત્યં ચ તત્ વિસ્ ૪ - નિત્યત્િ (કર્મ.) તો સ્વરો યસ્ય સ: - દિસ્વર: (બહુ.)
-
અમ્મા અર્થ: યસ્ય સ: - અમ્વાર્થ: - (બહુ.)
દિવરશાસૌ અમ્નાર્થશ - દિસ્વામ્વાર્થ: - (કર્મ.)
नित्यदित्च द्विस्वराम्बार्थश्च एतयोः समाहारः नित्यदिद्विस्वराम्बार्थम् તસ્ય (સમા.૪.).
વિવેચન – ૨ે સ્ત્રિ ! હૈ લક્ષ્મિ !, હૈ શ્વત્રુ !, દે વધુ! આ ચાર શબ્દો નિત્ય હૈ... વિગેરે આદેશવાળા હોવાથી અંત્ય સ્વર ‡ અને ૐ નો સિ પ્રત્યયની સાથે આ સૂત્રથી હ્રસ્વ થયો છે.
હું અમ્લ ! રે બા ! આ બે શબ્દો બે સ્વરવાળા, માતા અર્થવાળા અને આ કારાન્ત હોવાથી અંત્ય આ નો ત્તિ પ્રત્યયની સાથે આ સૂત્રથી પ્રસ્વ થયો છે.
નિત્યલિલિતિ વિમ્ ? હૈ, ઃ ! આ શબ્દથી પર હૈ.... વિગેરે આદેશો થાય છે. પરંતુ નિત્ય નથી થતાં તેથી અંત્ય સ્વર ૐ નો ત્તિ પ્રત્યયની સાથે આ સૂત્રથી હ્રસ્વ થયો નથી.
સ્થિરેતિ વિમ્ ? જે અમ્નાડે ! આ અમ્બાડા શબ્દ આ કારાન્ત સંબોધનવાચી છે. માતા અર્થમાં છે. પણ બે સ્વરવાળો નથી. તેથી અંત્ય આ નો ત્તિ પ્રત્યયની સાથે હ્રસ્વ ન થતાં વાવ: ૧-૪-૪૨ થી આ નો સિ પ્રત્યયની સાથે હૈં થયો છે.
૧
આપ કૃત્યેવ ? હે માત ! આ માતૃ શબ્દ બે સ્વરવાળો સંબોધનવાચી છે. માતા અર્થમાં પણ છે. પરંતુ આ કારાન્ત નથી. ૠ કારાન્ત છે. તેથી અંત્ય સ્વરૠનો સિપ્રત્યયની સાથે હ્રસ્વ ન થતાં, સ્વસ્થ મુળઃ ૪-૪૧ થી ૠ નો સિ ની સાથે ગુણ થયો છે. "શ્ર દીર્ઘ ૐ કારાન્ત સ્ત્રી. ના રૂપો વધૂવત્ થશે. અમ્મા, અવા, અમ્બાડા, આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ ના રૂપો માતાવત્ થશે.

Page #37
28 अदेतः स्यमोर्लुक् / 1-4-44 અર્થ - સંબોધન અર્થમાં વર્તતા આ કારાન્ત અને કારાન્ત નામોથી પર રહેલા શિ અને મન પ્રત્યયનો લુફ થાય છે. સૂત્ર સમાસ - ત્ aa ત ાતી: સમાહા :- અત્ તમ્મા - (સમાં..) . લિશ કમ્ 2 - સમી તયો: (ઈ.ઢ.) વિવેચન - પ્રશ્ન - આ સૂત્રમાં કમ્ નો લુફ કરવાનું કહ્યું છે તે કરવાની જરૂર નથી કારણ કે ગત મોડમ્ 1-4-57 સૂત્રથી “જિપ્રત્યયનો કમ્ થાપ છે. અને અવ્યયીભાવ સમાસમાં અવ્યયી.... 3-2-2 સૂત્રથી સ" નો કમ્ થાય છે. માટે “ણિ" નો લુફ કરવાથી નો લુફ થઈ જ જશે. તો શા માટે "સ" અને અમ બંનેને લુફ કરવાનું સૂત્રમાં કહ્યું? . . જવાબ - “ણિ" નો લુફ થતાં મ નો લુફ થઈ જ જવાનો હતો છતાં અમનો લુફ પૃથફર્યો છે. તે જ જણાવે છે. કેમિયયનો આદેશ થાય છે. તેનો જ લુફ કરવો પરંતુ"fa" પ્રત્યયનો કમ્ સિવાય બીજો કોઈ આદેશ થતો હોય તો તેનો લુકૂ ન કરવો. દા.ત. ખ્યતોગચા... 1-4-58 સૂત્રથી ણિ" પ્રત્યયનો આદેશ થાય છે. તેનો લુફ આ સૂત્રથી હવે નહીંથાય. અન્યથાસિ" પ્રત્યયના બધા આદેશોનો લુક કરવાની પ્રાપ્તિ આવત. અવ્યયીભાવ સમાસમાં સર્વ વિભકિતનો અમ્ આદેશ થાય છે. તો કયા અમ્ પ્રત્યયનો લુફ કરવો આવો પ્રશ્ન થાય તો તેના જવાબમાં “રિ" ના સાહચર્યથી એ.વ.ના કમ્ આદેશનો જ લુફ થશે. બ.વ. આદિ સ્થાનોના મન્ આદેશનો લુફ નહીં થાય. સીર્વદ્યાન્ - વ્યારા રે 1-4-45. અર્થ - દીર્ધક અને માન્ અંતવાળા શબ્દોથી તેમજ વ્યંજનાન્ત શબ્દોથી પર રહેલાં"'' પ્રત્યયનો લફ થાય છે. સૂત્ર સમાસ - ડીશ આમ્ - ૩યા - (ઇ.ઢ.) - રીપર તૌ ચાપી વ -તર્પચાપ - (કર્મ.) दीर्घङ्योपौ च व्यञ्जनञ्च एतेषां समाहारः - दीर्घयाब्व्यञ्जनम् તાત્ - (સમા... વિવેચન - તિઃ શાશ્વ - વિરાખ્યી, ઉર્વી તિબ્રાન્તઃ - અતિવá: અહીં શિસ્વી અને ઉર્વી શબ્દમાં ડી અને માન્ દીધું હતાં. પણ

Page #38

૨૯
પ્રશ્ન
અન્યસંબંધી થતાં મોશ્ચાત્તે..... ૨-૪-૯૬ થી હૂસ્વ થયેલાં છે. તે કારણે આ સૂત્રથી ‘‘સિ'' પ્રત્યયનો લુકૂ થયો નહીં.
પ્રશ્ન - પુનઃ ‘‘સિ’’ પ્રત્યયનું ગ્રહણ શા માટે કર્યું ?
જવાબ – ઉ૫૨ના ૧-૪-૪૦ સૂત્રથી ‘“સ'' પ્રત્યયની અનુવૃત્તિ આવતી જ હતી. છતાં પુનઃ ‘‘સિ’’ પ્રત્યયનું ગ્રહણ કર્યું છે. તે જ જણાવે છે કે ઉપરનાં સૂત્રોમાં ‘‘સિ’’ પ્રત્યયનો લુફ્ સંબોધનમાં થતો હતો. જયારે આ સૂત્રમાં પ્ર.એ.વ.નાં ‘‘H’' પ્રત્યયનો લુફ્ કરવો છે. માટે પુનઃ ‘‘સિ'' પ્રત્યયનું ગ્રહણ કરવાની જરૂર પડી.
પ્રશ્ન -કી અને આપ્ જેને લાગ્યા હોય તે દીર્ઘ જ હોય છતાં દીર્ઘ એ પ્રમાણે વિશેષણ સૂત્રમાં શા માટે ગ્રહણ કર્યું છે ?
જવાબ – મૈં અને આપ્ જેને લાગ્યા હોય તે દીર્ઘ જ હોય તે વાત બરાબર છે. પણ જયારે તે શબ્દો અન્યસંબંધી થાય ત્યારે હ્રસ્વ થઇ જાય છે. જયારે ડ્રસ્વ થાય ત્યારે ‘‘સિ'' પ્રત્યયનો લુફ્ નથી કરવો માટે સૂત્રમાં દીર્ઘ વિશેષણ જરૂરી છે.
‘‘વીર્યાન્ સેઃ'' આટલું જ સૂત્ર કરવાની જરૂર હતી. ‘'રીપંચાક્
व्यञ्जनात् સે:'' આવુ લાંબુ સૂત્ર કરવાની જરૂર ન હતી. કેમકે વ્યંજનાન્ત નામ થકી‘‘સિ’'પ્રત્યય આવે તો પવસ્ય ૨-૧-૮૯ સૂત્રથી વ્યંજન અને ‘‘સિ'' નો સંયોગ થવાથી સંયોગના અંત્ય વ્યંજન એવા પ્રત્યયનો લોપ થઇ જ જાત. તેથી વ્યગ્નનાત્ શબ્દને સૂત્રમાં લેવાની શું જરૂર છે ?
જવાબ - નથી જરૂર. છતાં પણ ‘‘વ્યઅનાત્'' શબ્દને સૂત્રમાં લીધો છે. તે જ જણાવે છે કે મૈં અંતવાળા શબ્દોને ‘“પદ્દસ્ય' ૨-૧-૮૯ સૂત્ર લાગતાં (પહેલાં) ‘‘નાનો નો નલઃ'' ૨-૧-૯૧ સૂત્ર લાગીને ર્ નો લોપ થઇ જશે. હવે અંતે સંયોગ રહેતો નથી. તેથી હવે‘‘પસ્ય’'સૂત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિ જ નથી રહેતી. અને ‘fÇ' પ્રત્યયનો લોપ તો કરવો જ છે. માટે ર્ અંતવાળા નામોથી પર રહેલા ‘“સ” પ્રત્યયનો લોપ કરવા માટે જ‘‘વ્યજ્ઞનાત્ '' શબ્દને સૂત્રમાં ગ્રહણ કર્યો છે. તેની પુષ્ટિ કરવા માટે જ આ સૂત્રમાં ‘‘રાજ્ઞા'' નું ઉદાહરણ મૂકેલું છે. સમાનામોત: । ૧-૪-૪૬.
અર્થ – સમાનથી પર રહેલાં ‘‘અમ્'' પ્રત્યયના અ નો લુમ્ થાય છે.

Page #39

૩O
વિવેચન - પ્રશ્ન - પિતૃ વિગેરે શબ્દોમાં પણ ત્રએ સમાન છે. તો તેવા શબ્દોને
અહીં કેમ ગ્રહણ કર્યા નથી? જવાબ - કેમ કે ઋકારાન્ત શબ્દો માટે વિશેષ વિધાન કરેલું છે કે આમ પ્રત્યય
ઘુટું છે. અને ઘુટુ પ્રત્યય પર છતાં 8 કારાન્ત નામોના ત્રનો “ગડવ" ૧-૪-૩૯ થી થાય છે. તે કારાન્ત શબ્દો માટે જ ખાસ વિધાન છે. તેથી આ સૂત્રોમાં ઋ કારાન્ત નામોને ગ્રહણ કર્યા નથી.
તીય નાતિ-વતિ-૧-૪-૪૭. અર્થ - તિવું, વત તેમજ ૫ અને ૬ અંતવાળા શબ્દોને વર્જીને નામ્ પ્રત્યય
પર છતાં સમાન સ્વર દીર્ઘ થાય છે. સૂત્ર સમાસ -તિક્ષા ૨ વાસા = ૬૨ ૬૨ પ સમાદા: – તિકૃવતનું
(સમા..).
ત્તિ વત ૧૬- તિકૃવતા જૂચ. (નમ્ તત્પ) વિવેચન-પ્રત્યય તો ગામ છે. પણ તે કામ પ્રત્યયનો નામ આદેશ"વાડડva"
૧-૪-૩ર થી થયો છે. પ્રતિ ઉદાહરણમાં તિગામ, તપમ, પUO, તુમ આ ચાર શબ્દોનું વર્જન કરેલું હોવાથી દીર્ઘ થયા નથી. સૂત્રમાં અને અંતવાળા શબ્દોનું વર્જન કરવાની જરૂર ન હતી. કારણ કે નાનપ્રત્યય પર છતાં પૂર્વનો સમાન સ્વર દીર્ઘ થાય છે. અહીં તો અને અંતવાળા શબ્દોમાં અંતે સમાન સ્વર જ નથી. જેની પ્રાપ્તિ
હોય તેનું વર્ણન કરવું પડે. જેની પ્રાપ્તિજન હોય તેનું વર્જન શા માટે? જવાબ - અને ૫નું વર્જન ન કર્યું હોત તો ચાલત. છતાં પણ વર્જન કર્યું છે તે
જ જણાવે છે કે હું અને ૬ સિવાય વચ્ચે ૧નું વ્યવધાન હોય તો પણ દીર્ઘ થાય. આ તિ પ્રતિવેથેન નરેન વ્યવહાડપિ નામ તીર્ષો જ્ઞાખ્યો ” દા.ત. પશ્વન+નામ્ અહીં નાનો લોડનER: ૨-૧-૯૧ થી ૧નો લોપ થવાથી પન્ન + નામ. હવે 7નો લોપ થવાથી સમાન પછી જ નમ્ પ્રત્યય છે. તેથી પ્રશ્ન જ કયાં આવે છે? પણ આ“નાનો લોડર:” ૨-૧-૯૧ સૂત્ર પર સૂત્ર છે. અને તેનાથી થયેલો જૂનો લોપ પૂર્વની સ્વાદિવિધિમાં અસત્ થાય છે. તેથી જૂનો લોપ થવાં છતાં ૧છે એમ માનીને જ કાર્ય થાય છે. તે કારણે નછે જ. તો હવે આ સૂત્ર ન લાગી
પ્રશ્ન

Page #40

શકે પણ અને ૬નું વર્જન કર્યું છે. તેથી એમ સાબિત થયું કે જૂનું - વ્યવધાન હોય તો દીર્ઘ થાય. તો જ પવાનાનું, મઝાની.. વિગેરે
પ્રયોગો સિદ્ધ થયા. જો અને ૧નું વર્જન ન કર્યું હોત તો ન નું પણ વર્જન થઈ જાત અને આ પ્રયોગો સિદ્ધ ન થતાં અનિષ્ટ રૂપો થાત.
- નવાં . ૧-૪-૪૮ અર્થ - 7 શબ્દમાં રહેલો સમાન સ્વર ના પ્રત્યય પર છતાં દીર્ઘ વિકલ્પ થાય
7 શબ્દના રૂપો અને સાધનિકાપિતૃવત્ થશે. ફક્ત ષ.બ.વ.માં ગુપમ, 1ળમ્ એમ બે રૂપો આ સૂત્રથી થશે.
રસોડતા સશ : પતિ . ૧-૪-૪૯ શ પ્રત્યયના મ ની સાથે પૂર્વનો સમાન સ્વર દીર્ઘ થાય છે અને તેના યોગમાં પેલિંગ વિષયમાં શમ્ પ્રત્યયના સ્ નો ન થાય છે. શાતા શબ્દ સ્ત્રીલિંગ છે. તેથી આ + મળીને દીર્ઘ થયું પણ હું ના { નો નન થયો. તેના રૂપો અને સાધનિકા માનાવત્ થશે.
સંધ્યા - ય - વેહચાડનવા . ૧-૪-૫૦. અર્થ - સંખ્યાવાચી શબ્દોથી તેમજ સાવ અને વિ થી પર રહેલાં અન્ન નો લંડ
પર છતાં મન વિકલ્પ થાય છે. સૂત્ર સમાસ - સંધ્યા ૨ સાયં ચ વિશ્વ તેવાં મહાર:- સંધ્યાસાયવિ: (સમા..)
વિવેચન-સમાહાર દ્વન્દ સમાસ હોવાથી સંધ્યા-સાય-વિન: થવું જોઈએ. પરંતુ
તેવું ન કરતાં લાઘવતા માટે સૂત્રમાં વેઃ કર્યું છે. તે અલૌકિક સમાસ .. જાણવો.
(૧) થી ગલ્લો: બવ - દિન, સંસ્થામાહા.... ૩-૧-૯૯ થી (દ્વિગુ. સ.) ચિહન + , મરે ૬-૩-૧૨૩ થી ભવે અર્થમાં પ્રત્યયહ + અ +ગ, સવા. ૭-૩-૧૧૮ થી ગળુ પ્રત્યય પૂર્વે આ સમાસાત્ત અને મદન નો મઢ આદેશ થયો. ચહ+મ, મવડવર્ણચ૭-૪-૬૮ થી અંત્ય નો લોપ થવાથી યહ દિનપત્યું... ૬-૧-૨૪ થી ૫ નો લોપ થવાથી ચહ્ય શબ્દ બન્યો એજ પ્રમાણે. (૨) ગઢ: સાયમ - સાહ: સાધનિકા ઉપર પ્રહ્માણે થશે.

Page #41

સાયાહાલય: ૩-૧-૫૩ થી અંશિ તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. સૂત્રમાં સાય એ પ્રમાણે પાઠ હોવાથી સુત્ર સામર્થ્યથી જ સામ્ ના જૂનો લોપ થયેલો છે.
' (૩) વિનિમ્ ગદ: - વ્ય: સાધનિકો ઉપર પ્રમાણે થશે. પ્રત્યવ fe.... - ૩-૧-૪૭ થી તત્યુ. સમાસ થયો છે. તેથી ચિહ્ન, સાહ અને વ્યક્ત થયું ચિહ્ન + f )આ સૂત્રથી અહં નો મદન થવાથી યિન ) સાથદ્ધ + દિy
सायाहनि ચહ્ન + ફિU
આ વ્યક્તિ ૌવા ૨-૧-૧૦૯ થી ઉપાજ્ય મનો લોપ થવાથી હિં, સાયદ્ધિ અને અદ્ધિ પણ થશે.” હવે વા અને આ સૂત્ર બંને વિકલ્પ થાય છે તેથી બે વિકલ્પ ત્રણ રૂપો થાય. તે કારણે.... ચિહ્ન + fફ ગઈ...૧-૨-૬ થી 5 + રૂ = ર દયà ] સહ + ડિકે
સાય વ્યત્ર + કJ
વ્ય ) એમ કુલ ત્રણ રૂપો સ.એ.વ.માં થશે. બાકી વનવત્ –રૂપ થશે.
નિય ગામ ! ૧-૪-૫૧. અર્થ - રી નામથી પર રહેલાં હિ (સ.અ.વ.) પ્રત્યયનો “મમ્” આદેશ
થાય છે. વિવેચન - fપ્રત્યયની અનુવૃત્તિ ઉપરનાં સૂત્રમાંથી આવે છે. પરંતુ ત્યાં ઉપર
છતાં કાર્ય થતું હતું. અને અહીં ડિ નું કાર્ય થાય છે તે અર્થવશાત્
વિ િવિપરિણામ થી આવો ફેરફાર થાય છે. પ્રશ્ન- મળી શબ્દને આ સૂત્ર ન લાગે કારણ કે રામ શબ્દમાં જ છે. ની છે
જ નહીં. તો કિડનો મામ્ ન થાય? જવાબ - ખરેખર ડિનો મામ્ ન જ થાય. પરંતુ પ્રાણી શબ્દમાં નો |
પ્રમાડmનિયઃ ૨-૩-૭૧ થી થયેલો છે. તે ત્વપ્રકરણ બનત્પ... ૨-૧-૬૦થી પૂર્વની સ્વાદિવિધિમાં અસત્ મનાય છે. અહીં એડિનો માન થાય છે. તે સ્વાદિવિધિ છે. તેથી તેને બદલે રી જ મનાય છે. તે કારણે મળી શબ્દથી પર રહેલા ડિનો મામ્ થયો છે.

Page #42

વાદન આઃ સ્થાન । ૧-૪-૫૨.
અર્થ - અન્ શબ્દના ગ્ નો સ્યાદિ પ્રત્યય ૫૨ છતાં આ વિકલ્પે થાય છે. વિવેચન – પ્રશ્ન – સ્વાતિનું પ્રકરણ ચાલે છે. છતાં સૂત્રમાં ફરી સ્વાતિનું ગ્રહણ શા માટે કર્યું છે ?
જવાબ
૩૩
-
ઉપરનાં સૂત્રમાંથી ઙિની અનુવૃત્તિ આવતી હતી. પણ અહીં એકલા હિ નું ગ્રહણ ન કરતાં બધા સ્વાતિ પ્રત્યયનું ગ્રહણ કરવું છે માટે ફરી સ્વાતિ નું ગ્રહણ કર્યું છે.
અષ્ટ મૌનસ્ શો: ૧-૪-૫૩.
અર્થ – કરાયો છે ર્ નો આ જેને એવા અષ્ટમ્ શબ્દથી પર રહેલા હ્રસ્- શસ્ નો ગૌ આદેશ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ – ગૈસ્ વ ત્ ૨ - નમ્રાસૌ, તયો: (ઇ.૪.)
વિવેચન – અહીં સૂત્રમાં અષ્ટ: લખ્યું છે.પણ અજન્ શબ્દનું પંચમી એ.વ. અષ્ટ: થાય જ નહીં. છતાં પણ અષ્ટ: લખ્યું છે. તે એમ જણાવે છે કે અષ્ટન્ ના સ્ નો આ થયો હોય તેને જ આ સૂત્ર લાગે. હવે જયારે અષ્ટા શબ્દ થયો છે. તો તેનાથી પર આવતાં નસ્ - શત્ નો ઔ કર્યો છે. તેને બદલે ઓ કર્યો હોત તો પણ ઞ + ઓ = ઞૌ જ થાત. છતાં પણ ઓ ન કરતાં ઔ કર્યો છે. તેથી જણાય છે કે નામધાતુ થઇને વ્યંજનાન્ત બની જાય અને રૂપ કરવાનું આવે ત્યારે જો ઓ હોય તો અલ્ટો એમ અનિષ્ટ રૂપ થાત. તેવું ન થાય અને અષ્ટૌ રૂપ સિદ્ધ થાય તે માટે જ ઔ કર્યો છે.
સૂત્રમાં અષ્ટમ્ નાં નો વાદન....... ૧-૪-૫૨ થી આ થઈને જીતો.... ૨-૧-૧૦૭ થી તે આનો લોપ થઈને પંચમી એ.વ. નું રૂપ અષ્ટ: થયું છે.
પ્રશ્ન – પ્રિયાજા થી પર રહેલાં નસ્ - શત્ નો ઔ કેમ થયો નથી ? જવાબ – પ્રિયાષ્ટા એ અન્યસંબંધી છે. તેથી આ ની પછી રહેલાં ન-શસ્ નો * ન થયો. નસ્ - શત્ નો ૌ આદેશ તત્સંબંધી હોય ત્યારે જ થાય છે. તત્સંબંધી એટ્લે પોતાના અર્થમાં હોય ત્યારે એટલે અષ્ટમ્ નો અર્થ ‘‘આઠ’’ થતો હોય ત્યારે જ ઔ થાય. પરંતુ સમાસમાં અન્ય કોઇનું વિશેષણ હોય ત્યારે ઔ થતો નથી. પ્રિયાષ્ટા નો અર્થ આઠ નથી. પરંતુ ‘‘પ્રિય છે આઠ જેને એવી વ્યકિત'' થાય છે. તેથી નસ્

Page #43

૩૪
રામ્ નો ઔ થયો નથી.
'
“પ્રત્યયસ્ય''૭-૪-૧૦૮ થી પ્રત્યયનો આદેશ સર્વનો જ થતો હોવાથી આખા ગમ્ - શત્ પ્રત્યયનો ઔ આદેશ થયો છે. રુતિ-ા: સંખ્યાવા સુવ્ । ૧-૪-૫૪.
અર્થ - કતિ પ્રત્યયાન્ત, પ્ અને ર્ અંતવાળા સંખ્યાવાચક શબ્દો સંબંધી સ્ - રાત્ નો લોપ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ -ઽત્તિ ર્ ર્ ૪ ગ્ ચ તેમાં સમાહાર: - ઇતિષ્ણુ - તે (સમા.૪.) વિવેચન - અહીં સંધ્યાવા: લખવાની જરૂર ન હતી. છતાં પણ લખ્યું છે તે જ જણાવે છે કે ઉપરનું સૂત્ર અન્યસંબંધીને લાગતું ન હતું. તેમ અહીં સંધ્યાાઃ લઇને જણાવ્યું કે સંખ્યાવાચી હોય ત્યારે જ આ સૂત્ર લાગે. અન્યસંબંધીને આ સૂત્ર ન લાગે.
નવુંલસ્થ શિઃ । ૧-૪-૫૫.
અર્થ – નપુંસક શબ્દો સંબંધી નસ્ – રામ્પ્રત્યયનો ‘‘શિ’’ આદેશ થાય છે. વિવેચન – પ્રશ્ન – નપુંસ શબ્દથી નપુલ શબ્દ પોતે જ ગ્રહણ થાય તો નપુંસકલિંગમાં વર્તતા શબ્દો કેવી રીતે લીધા ?
જવાબ - ‘સ્તું વં શસ્ત્યાાસંજ્ઞા ।'' એ ન્યાયથી શબ્દની સંજ્ઞા ન હોય તો શબ્દનું પોતાનું રૂપ લેવાય છે. પણ જો શબ્દની સંજ્ઞા હોય તો સંજ્ઞાવાચક શબ્દો જ લેવાય છે. ‘નપુંસ’' એ શબ્દની સંજ્ઞા છે. તેથી શબ્દ પોતે ન લેતાં નપુંસકલિંગ નામો (શબ્દો) લીધા છે. બ્લુ - મૈં કારાન્ત નપુંસકલિંગના રૂપો - સાધનિકા વનવત્ થશે. વી। ૧-૪-૫૬.
નપુંસક સંબધી ઔ પ્રત્યયનો ૢ આદેશ થાય છે.
અત: થમોમ્ । ૧-૪-૫૭.
ઞ કારાન્ત નપુંસકલિંગ નામ સંબંધી સિ અને અમ્ પ્રત્યયનો અભ્ આદેશ થાય છે.
-
સૂત્ર સમાસ -શિશ્ન અભ્ ચ યો: સમાહાર: - સ્વમ્, તત્ત્વ (સમા.૪.) વિવેચન – પ્રશ્ન – અત: સ્વમોઽન્ ને બદલે અતઃસ્થમ્ એટલું જ સૂત્ર કર્યું હોત તો ચાલત. કેમ કે અમ્ પ્રત્યય તો છે જ. તો પછી અમ્ નો અમ્ આદેશ કરવાથી શું ? ત્તિ પ્રત્યયનો અમ્ થાય છે એટલું જ કહેવું જોઇએને ? બરાબર છે. પણ નીચેના સૂત્રમાં સિ અને મ્ બંનેનો ર્ કરવો છે.
અર્થ -
અર્થ -
જવાબ
-

Page #44

તેથી નીચેના સૂત્રમાં તો જરૂર પડતી જ. તેથી સમક્ષ કરીને પ્રક્રિયા કરવી પડત. એ પ્રક્રિયાનું લાઘવ કરવા માટે અને સિ અને અનબંનેની અનુવૃત્તિ સાથે ચલાવવા માટે જ અહીં આ સૂત્રમાં અમને પણ ગ્રહણ
કર્યો છે. પ્રશ્ન - તો પછી સિ અને અમ્ નો અમ્ આદેશ ન કરતાં માત્ર જ કરવો
જોઈતો હતો. કારણ કે એમ કરીને પણ “માના નોડાઃ" ૧-૪-૪૬ થી મમ ના મ નો લોપ જ કરવાનો છે. તો પછી ગમ નાં બદલે છે
કરવો બરાબર લાગે છે. જવાબ- મ કરીએ તે બરાબર છે. પણ જયાં જયાં આ કારાન્ત શબ્દો હોય ત્યાં
ત્યાં ન હોય તો કૃષ્ણ વિગેરે રૂપો સિદ્ધ થશે. પરંતુ અતિગર શબ્દનો જયારે ગતિના આદેશ થાય ત્યારે જો ન કર્યો હોય તો તિરમ્ એવું અનિષ્ટ રૂપ થાય. એટલે તિરસમ રૂપ સિદ્ધ કરવા માટે જ પ્તિ અને અમ્ પ્રત્યયનો કમ્ આદેશ કર્યો છે. કહ્યું છે કે “મમ્ શરણમ્ તિરમ્ !”
- પશ્વતોડલેવર. ૧-૪-૫૮. અર્થ - પ્રવેer નામને વર્જીને (મ, અચાર, ફત, તા પ્રત્યયાન્ત અને
ડતમ પ્રત્યયાન્ત) આ પાંચ અન્યાદિ નપુંસક નામો સંબંધી વિ અને
ગ પ્રત્યયનો – આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ - વૂ તિ સંધ્યા માનમ્ યચ - શ્વત્ , તસ્ય (બહુ)
મચઃ મતિઃ ચય : - મચારિત (બહુ.) યોઃ મધ્યે પમ્ છમ્ - પતરમ્ (દ્વિગુ.)
તર: સ્મિન : - અવત:, (બહુ) વિવેચન -તર એ ડતર પ્રત્યયાત્ત અને વતન એ હતમ પ્રત્યયાત્ત છે.
જિતમ્ -અહીં આ શબ્દનું વર્જન હોવાથી અને મમ્ પ્રત્યયનો ન થતાં “ત:ચમોન્" ૧-૪-૫૭ સૂત્રથી અને મમ્ પ્રત્યયનો
કમ્ આદેશ થવાથી ૩vપ્તમ્ શબ્દની જેમ તમ્ રૂપ સિદ્ધ થશે. . પ્રશ્ન - અહીં પન્ન શબ્દ પરિમાણ અર્થમાં છે. તો પરિમાણ અર્થમાં રહ્યા
તેથા.... ૬-૪-૧૩0 થી પ્રત્યય લાગે છે. તેથી પશ્વર બનવું
જોઈએ. પતિઃ એમ કેવી રીતે થયું? જવાબ - સંખ્યાવાચક શબ્દોને પરિમાણ અર્થમાં સ ..... ૬-૪-૧૩૦ થી
આ
જ પણ

Page #45

૩ પ્રત્યય લાગે છે. પરંતુ પશ્વન અને તેનું શબ્દને “પષ્ય તરી
વવા" ૬-૪-૧૭૫ થી ગત્ પ્રત્યય લાગે છે. તેથી ત: બન્યું છે. પ્રશ્ન - અન્યાદિ પાંચમાં વેતર શબ્દ આવતો જ નથી તો પછી તર શબ્દનું
વર્જન શા માટે કર્યું છે ? જવાબ - અન્યાદિ પાંચમાં ઇતર શબ્દ નથી. પણ તર પ્રત્યયાન્ત શબ્દ લીધા
છે. તેથી ખતર શબ્દ આવી શકે પણ તર શબ્દનું વર્જન કર્યું એટલે
. હવે પાર શબ્દ નહીં આવે. પ્રશ્ન - તો શું પતન શબ્દનું ગ્રહણ થશે? જવાબ - હા, પhતમદ્ થઈ શકે છે. તે તિર ના વર્જનથી જ સમજાય છે કે
વેતન આવી શકે. જો તમે ન લેવો હોત તો પhતર ની સાથે તમનું પણ વર્જન કર્યું હોત.
નો સુપ I ૧-૪-૫૯. અર્થ - આ કારાન્ત સિવાયના નપુંસક નામોના ઉત્તર અને મમ્ પ્રત્યયનો લોપ
થાય છે. સૂત્ર સમાસ - વત્ - અનતિ, તર્ણ (નગુ ત.) * વિવેચન - પ્રશ્ન- સૂત્રમાં સુ ને સ્થાને સુદૂ શા માટે કર્યું છે? જવાબ - આ સૂત્રમાં તુને સ્થાને કર્યું છે. તે એમ સમજાવે છે કે અને
મમ્ નો લોપ થયા પછી પણ તે પ્રત્યયો છે એમ માનીને કાર્ય ન કરવું. એટલે કે"તુવૃત્તે ''૭-૪-૧૧૨ થી પ્રત્યયનો લોપ થયા પછી તે લોપ થયેલા પ્રત્યયને માનીને પૂર્વનું કોઈ કાર્ય કરવું હોય તો ન થાય. (સ્થાનિવર્ભાવ ન થાય) તેથી ય ત વિગેરેમાં ઉષ અને કમ્ પ્રત્યયનો આ સૂત્રથી લોપ થયા પછી તે લિઅને અપ્રત્યયને માનીને મારઃ ૨-૧-૪૧ થી સ્નો મા નહિં થાય. જો તુને સ્થાને કર્યું હોત તો યત્ત નાં અંત્ય નો માથઈ જાત. કહ્યું છે કે “તુમવા
लुप् करणं स्यमोः स्थानिवद्भावेन यत् कार्य, तस्य प्रतिषेधार्थम् ।" પ્રશ્ન - સૂત્રમાં અનતિઃ શા માટે લખ્યું છે? જવાબ : જો સૂત્રમાં અનતિ: ન લખ્યું હોત તો હુ વિગેરે નપુંસક નામોનો
પણ આ સૂત્રમાં સમાવેશ થઈ જાત. અને જો એવું થાય તો “અત:
મોડન” ૧-૪-૫૭ અને ઉન્નતોડચ... ૧-૪-૫૮માં કહેલાં મચલિ શબ્દો પણ અહીં જ આવી જાત. તો બન્ને સૂત્રો વ્યર્થ પડે અને

Page #46

પ્રશ્ન -
જવાબ – બે પ્રકારના નસ્ છે. પર્યાવાસ અને પ્રસ”. અહીં યુવાસ નગ્ ન લેતાં પ્રસન્ય નક્ લેવો કારણ કે તે માત્ર નિષેધ જ કરે છે. તેથી અ કારાન્ત સિવાયનાં માત્ર સ્વરાંત જ લેવા એવું નહીં પરંતુ વ્યંજનાન્ત પણ આવી શકે. તે જણાવવા માટે જ આ સૂત્રના ઉદાહરણમાં પયઃ નું ઉદાહરણ આપ્યું છે.
અર્થ -
૩૭
નરસો વા | ૧-૪-૬૦.
નરસ્ અંતવાળા નપુંસકનામો સંબંધી fસ અને અમ્ પ્રત્યયનો વિકલ્પે લોપ થાય છે.
વિવેચન - (૧) ‘ગિર + ત્તિ, મમ્ - નરાયા ખરા'' ૨-૧-૩ થી નરસ્ થયું. અતિગરસ્ + ત્તિ, મમ્ - આ સૂત્રથી ત્તિ અને અમ્ બંનેનો લોપ થવાથી ‘સોરું: '’, ‘‘૨:૫વાને...,'' સૂત્રથી અતિગરઃ થયું. (૨) અતિખરસમ્ - હવે આ સૂત્ર વિકલ્પે લાગતું હોવાથી ત્તિ અને અમ્ નો જયારે લોપ ન થાય ત્યારે ‘‘અતઃ ચમોડમ્'' ૧-૪-૫૭ થી સિ અને અમ્ નો મ્ થવાથી અતિખ઼રલમ્ સિદ્ધ થયું. (૩) અતિગરમ્ - ‘નરાયા ગસ્ વા' ૨-૧-૩ થી જયારે ના નો નરસ્ આદેશ ન થાય ત્યારે અતિખ઼ર + ત્તિ, ‘‘ અતઃ સ્યમોઽમ્'' ૧-૪૫૭ થી સિ અને અમ્ નો અમ્, અતિખ઼ર + અમ્ - ‘‘સમાનામોઽત'' ૧-૪-૪૬ થી અર્ નાં ઞ નો લોપ થવાથી અતિખ઼રમ્ સિદ્ધ થયું. આમ પ્ર.હિ.એ.વ.માં બે વિકલ્પે ત્રણ રૂપો સિદ્ધ થયાં. નામિનો લુત્વા ૨:૧-૪-૬૧
અનિષ્ટ રૂપો થાય. એ અનિષ્ટ રૂપોનો નિષેધ કરવા માટે જ આ સૂત્રમાં અનત: નું ગ્રહણ છે.
આ સૂત્રમાં અનન્તઃ (ઝ કારાન્ત સિવાયના) કહ્યું. એટલે બીજા સ્વરાંત જ આવી શકે. વ્યંજનાન્ત કેવી રીતે આવી શકે ?
જવાબ
અર્થ - નામ્યન્ત નપુંસકનામો સંબંધી સિ અને મમ્ નો લુમ્ વિકલ્પે થાય છે. વિવેચન – પ્રશ્ન – વારિ + ત્તિ અહીં બે સૂત્રો લાગે છે. એક તો ૧-૪-૫૯ અને બીજું ૧-૪-૬૧. તો બેમાંથી કયું સૂત્ર લગાડવું ?
-
૧-૪-૬૧ આ ચાલુ સૂત્ર જ લગાડવું ‘‘સ્વĚ પરમ્'' થી પરસૂત્ર હોય તેજ પહેલાં લાગે તેથી આ સૂત્રથી જ સિ અને અન્
નો લુફ્ વિકલ્પે
થશે.

Page #47

૩૮
પ્રશ્ન
-
જવાબ
તો પછી લુપ્ અને લુક્માં ફ૨ક શું ? બન્નેમાં સિ નો લોપ જ થવાનો છે ને?
બરાબર છે. લુપ્ કરો કે લુફ્ કરો એટલે ૧-૪-૫૯ સૂત્ર લગાડો કે ૧-૪-૬૧ સૂત્ર લગાડો બંનેમાં F નો લોપ જ થવાનો છે. છતાં પણ ફરક પડે છે. કારણ કે જયારે લુફ્ કરીએ ત્યારે “પ્રત્યયલોપેપિ પ્રત્યયનક્ષનું ાર્ય વિજ્ઞાયતે ।'' (પ્રત્યયનો લુફ્ થયો હોય તો પણ તે પ્રત્યયને આશ્રયીને કાર્ય થાય છે.) એ પરિભાષાથી ક્ષિ પ્રત્યયનો સ્થાનીવદ્ભાવ થાય છે. તેથી ત્તિ પ્રત્યય છે જ એમ માનીને‘દુસ્વસ્થ શુળ:'' ૧-૪-૪૧ થી સિ પ્રત્યયની સાથે સ્વરનો ગુણ થવાથી ‘‘વારે’ રૂપ સિદ્ધ થયું.
.
આ સૂત્ર વિકલ્પે ત્તિ નો લુફ્ કરે છે. તેથી જયારે સિ નો લુમ્ ન થાય ત્યારે ‘અનંતો લુપ્” ૧-૪-૫૯ થી સિ નો લુપ્ થશે. ત્યાં લુપ્ નો સ્થાનીવદ્ભાવ થતો નથી. તેથી સિ નો લુપ્ થયા પછી સ છે. એમ મનાતું ન હોવાથી ‘‘ફુલ્લક્ષ્ય શુળ:' ૧-૪-૪૧ થી ગુણ ન થયો. કારણ કે ત્તિ હોય તો સિ ની સાથે સ્વરનો ગુણ થાય. પણ ત્તિ જ ન હોય તો ગુણ કેવી રીતે થાય ? તેથી ‘‘રે વરિ’' રૂપ સિદ્ધ થયું. એજ પ્રમાણે “પ્રિયત્રિ' માં જયારે ૧-૪-૬૧ થી સિ નો લુફ્ થશે ત્યારે ક્ષિ નો સ્થાનીવભાવ થવાથી સિ પર છતાં ત્રિવતુતિ..... ૨-૧-૧ થી ત્રિનો તિરૃ આદેશ થશે તેથી ‘“પ્રિયતિતૃ'' થયું. અને આ સૂત્ર (૧-૪-૬૧) ના વિકલ્પ પક્ષમાં ‘‘અનતો લુપ્’’ ૧-૪-૫૯ થી સિ નો લુપ્ થશે. ત્યારે તે લુપ્ એવા સિ નો સ્થાનીવદ્ભાવ નહીં થાય. તેથી સિપરમાં ન હોવાથી ત્રિ-ચતુર.... ૨-૧-૧ થીત્રિનો ત્તિસૃ આદેશ નહિં થવાથી ‘‘પ્રિયત્રિ'' જ રહ્યું.
નાન્યતઃ પુમાં દાવો સ્વરે । ૧-૪-૬૨
અર્થ -
અન્યતઃ - વિશેષ્યનાં વશથી (થયેલ) નામ્યન્ત નપુંસક નામ ટ।વિગેરે સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પે પુંવદ્ભાવ થાય છે. સૂત્ર સમાસ -ટા આવિ: ચુમ્ય સ: - ટાવિઃ, તસ્મિન્ (બહુ.)
વિવેચન - અન્યત કૃતિ વ્હિમ્ ? પિતુને - પિત્તુ + કે (૫), બનાત્ સ્વરે.... ૧-૪૬૪ થી અંતે સ્નો આગમ થવાથી પિત્તુન્ + Q - પિત્રુને થયું. અહીં પિત્તુ શબ્દ મૂળથી જ નપુંસક નામ છે. વિશેષ્ય એવા ત ને કારણે

Page #48

નપુંસક થયેલો નથી. જો આ સ્વભાવથી જ નપુંસક નામને પુંવભાવ કર્યો હોત તો ૧-૪-૬૪ થી રન ઉમેરાત તેથી ઉપ + 1 ગવળે.... ૧-૧-૨૧ થી ૩ નો થઈ પિવે - આવો અનિષ્ટ પ્રયોગ સિદ્ધ થાત. ટાવિતિ વિમ્ ? શુત્તિની – આ જીવ નામ વિશેષણ હોવાથી કુત એવા વિશેષ્યનાં વશથી નપુંસક થયેલું છે. પણ પ્ર.કિ.કિ.વ. છે. રારિ સ્વરાદિ પ્રત્યય નથી તેથી આ સૂત્રથી પુંવભાવ નથી થયો. नपुंसक इत्येव ? कल्याण्यै - कल्याणी श६ विशेष मोवाथी स्त्री એવા વિશેષ્યનાં વશથી થયેલ નપુંસક નામ નથી પણ સ્ત્રીલિંગ છે. તેથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ થયો નથી. પુંવર્ભાવ થયો હોત તો ન્યાય આવો અનિષ્ટ પ્રયોગ થાત. ત - અકારાન્ત નપુંસક નામનાં રૂપો - સાધનિકા વનવત્ થશે. fપ - હ્રસ્વ ૩ કારાન્ત નપુંસક નામનાં રૂપો – સાધનિકા મધુવત્ થશે. ચાની – દીર્ઘ છું કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ નામનાં રૂપો - સાધનિકા દ્વવત્ થશે. '
રસ્થિસથ્થોડાયાગ્ન. ૧-૪-૬૩. અર્થ- ધ, અસ્થિ, સવિ અને અક્ષ એ નામન્ત નપુંસક નામનાં અંત્યનો
રાદિ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં મન આદેશ થાય છે. સુત્ર સમાસ -રપ ર મgિ a fવા ર લ વ ષ સનદાર: -
" રસ્થિવલિ તય (સમા..). વિવેચન - પ્રશ્ન - રધ્ધસિગ્ગીગ્ન આવું સૂત્ર કર્યું હોત તો ચાલત કારણ
કે ષષ્ઠાડચ ૭-૪-૧૦૬ એ પરિભાષાથી અંત્યનું ગ્રહણ થવાથી .. અંત્યનો જ મન થવાનો હતો. તો પછી સૂત્રમાં ગત શબ્દ શા માટે
મુક્યો છે? જવાબ- બરાબર છે. છતાં પણ તેમના કરતાં ગત શબ્દ મૂક્યો છે. તે જ જણાવે
છે કે“અનેa: સર્વગ્ર"૭-૪-૧૦૭ એ પરિભાષાથી જેનો આદેશ અનેકવર્તી થતો હોય તે સર્વનો થાય. તો અહીં પણ અા શબ્દ ન મૂક્યો હોત તો આખાધવિગેરે શબ્દનો જન થઈ જાત. એવું અનિષ્ટ કાર્ય ન થાય તે માટે સૂત્રમાં મત નું ગ્રહણ કર્યું છે. તેથી હવે ધિ વિગેરે શબ્દનો મનન થતાં અંત્ય રૂ નો જ મન થશે.

Page #49

૪૦
અર્થ -
સૂત્ર સમાસ -7 આમ્ - અનામ્ (નક્ તત્પુ.)
અનામ્ વાસૌ સ્વરજ્જ – ગનાત્ સ્વર:, તસ્મિન્ (કર્મ.) વિવેચન – પ્રશ્ન – સ્વર શબ્દની અનુવૃત્તિ ઉપરનાં સૂત્રથી ચાલી આવતી હતી. તો પછી આ સૂત્રમાં પુન: સ્વરે નું ગ્રહણ શા માટે કર્યું છે ? સ્વરની અનુવૃત્તિ ઉપરના સૂત્રોથી ચાલી આવતી હોવા છતાં પણ આ સૂત્રમાં પુનઃ સ્વરે નું ગ્રહણ છે તેનાથી જ સમજાય છે કે ઉપરનાં સૂત્રોમાં ‘‘ટાવૌ રે'' ટાદિ સ્વરાદિનું ગ્રહણ છે. અને અહીં ટાદિ સ્વરાદિ પ્રત્યયો નથી લેવા પરંતુ આમ્ પ્રત્યય વર્જીને બધા સ્વરાદિ પ્રત્યયો લેવા છે. માટે આ સૂત્રમાં પુનઃ ‘‘સ્વરે '' શબ્દનું ગ્રહણ છે. તેથી આમ્ વર્જીને બધા સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં મૈં નો આગમ થશે. જો ‘‘સ્વરે’’ શબ્દનું ગ્રહણ આ સૂત્રમાં ન કર્યું હોત તો પૃ.એ.વ. થી માંડીને આવતાં સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં જ મૈં નો આગમ થાત પણ હવે બધા સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં મૈં નો આગમ થશે.
જવાબ
અનામ્ સ્વરે મોન્તઃ । ૧-૪-૬૪
આમ્ (ષ.બ.વ.) પ્રત્યયને વર્જીને સ્વરાદિ સ્યાદિ પ્રત્યય પ૨ છતાં નામ્યન્ત નપુંસક નામોને ર્ નો આગમ થાય છે.
પ્રશ્ન –
જવાબ
સૂત્રમાં ‘‘આમ્’’ નું વર્જન શા માટે કર્યું ?
જો આમ્ નું વર્ઝન ન કર્યું હોત તો પણ વારીખમ્ પ્રયોગની સિદ્ધિ થાત જેમકે વરિ + આમ્ આ સૂત્રથી ૬ નો આગમ થવાથી વારિન્ + આમ્ - વારિનામ્. આ પ્રમાણે થયા પછી નામ્ ૫૨માં હોવાથી વીષ્ણુનામ્ય... ૧-૪૪૭ થી નામ્ ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાથી વારીનામ્, ધૃવર્ષાનો.... ૨-૩૬૩ થી વારીાક્ થઇ જાત. તેથી આ સૂત્રમાં અનામ્ કરીને આમ્ નું વર્જન કરવાની જરૂર ન હતી. પણ વર્જન કર્યું છે તેથી અર્થવાહળે નાનર્થસ્ય - (પ્રકૃતિ કે પ્રત્યય અર્થવાળા ગ્રહણ થઇ શકતાં હોય તો અનર્થકનું ગ્રહણ થતું નથી.) આ પરિભાષાથી ઞામ્ ના સ્થાનમાં હ્રસ્વાગઽપશ્ચ ૧-૪-૩૨ થી જે નામ્ આદેશ થાય છે. તેનું જ ગ્રહણ વીઓં નામ્ય..... ૧-૪-૪૭ માં થઇ શકે. પરંતુ આ સૂત્રથી ત્ નો આગમ થઇને નમ્ પ્રત્યય જેનો થયો હોય તેનું ગ્રહણ રીર્થોનામ્ય.... ૧-૪-૪૭ માં ન થાય. કેમ કે તે અનર્થક છે. તેથી વારિખામ્ પ્રયોગ થાય પા આપણને ઇષ્ટ એવો વારીગામ પ્રયોગ સિદ્ધ ન થાત માટે અન્ય અનિષ્ટ પ્રયોગના નિવારણ માટે મ્ નું વર્જન

Page #50

જરૂરી છે. , તુવુર - હસ્વરૂકારાન્ત નપુંસક નામનાં રૂપો, સાધનિકા મધુવત્ થશે.
' વિરછૌ . ૧-૪-૬૫ અર્થ - શિ (નપું. પ્ર. કિ.બ.વ.) પ્રત્યય પર છતાં સ્વરાન્ત નપુંસક નામથી
પરમાં 7 નો આગમ થાય છે. 'વિવેચન- પ્રશ્ન - અહીં છો ને બદલે માછી આટલું જ સૂત્ર કરવાની
જરૂર હતી. છતાં માછી ન કરતાં સ્વરછી એવું લાંબુ સૂત્ર શા માટે
જવાબ - સ્વરછી ને બદલે માછી કર્યું હોત તો ચાલત. કારણ કે સ્વરાજો જે
શબ્દો લેવાના છે તેમાંથી નામ્યન્ત નપુંસક નામોને ઉપરના મનામ્
રે...... ૧-૪-૬૪ થીનનો આગમ થઈ જાત. તો પછી બાકી રહ્યા આ કારાન્ત અને સાકારાન્ત. તેમાં સાકારાન્ત નપુંસક નામો તો હોતા
જ નથી. કારણ કે સ્ત્રીને ર-૪-૯૭ થી દીર્ઘ નપુંસક નામો હૃસ્વ જ ન થઈ જાય છે. તો હવે આ કારાન્ત નપુંસક નામોને લેવા માટે માછી
કર્યું હોત તો ચાલે છતાં પણ સ્વરાછી માં માત્ ન કરતાં સ્વર્િ લખ્યું
છે. તે નીચેના સૂત્રોમાં વરત્ ની અનુવૃત્તિ લઈ જવા માટે જ છે. ';
શુટ પ્રા. ૧-૪-૬૬. અર્થ - સ્વરથી પરમાં જે ધુમ્ વર્ષો હોય તેવા ધુડન્ત નપુંસક નામોને શિપ્રત્યય
પર છતાં ધુટ્રની પહેલાં જનનો આગમ થાય છે. વિવેચન -જોતિ - મન્ + શિ. અહીં ગોમતુ શબ્દ ૩ ઇતુ સંજ્ઞક હોવાથી
ઋતિ: ૧-૪-૭૦ થી છુટુ ની પૂર્વે જૂનો આમ થવાથી મન્ + શિ. નાં પુ . ૧-૩-૩૯ થી નો તેની પછી તેના જ વર્ગનો વ્યંજન હોવાથી ત્ વર્ગનો પંચમન જ છે તેથી ન આદેશ થયો. એટલે હવે નો કોઈ ફેરફાર ન થઈ શકે ન જ કાયમ રહે. અને જેન્તિ ધુડત હોવા છતાં સ્વરની પછી છે. તે ધુટુ નથી. તેથી આ સૂત્રથી
૧નો આગમ ન થઈ શકે. પ્રશ્ન - ધુરાં પ્રવને બદલે ધુર: પ્રા કરવું જોઈએ કારણ કે દિગૂ, દેશ અને
કાલવાચી શબ્દ હોય તેને દિગુના યોગમાં પ્રકૃત્ય... ૨-૨-૭૫
સૂત્રથી પંચમી વિભક્તિ થાય, તો અહીં ષષ્ઠી વિભક્તિ કેમ કરી? જવાબ - પંચમી વિભક્તિ થવાની હતી. તેના બદલે ષષ્ઠી વિભક્તિ કરી છે તે

Page #51

૪૨
જ જણાવે છે કે પુરાં નો સીધો સંબંધ નપુંસક નામોની સાથે છે અને નપુસંક નામોને ઉપરથી ષષ્ઠી વિભક્તિ આવે છે. તેથી ધુડન્ત નપુંસક નામોને સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં ન નો આગમ થાય. અને પ્રશ્ન નો
સીધો સંબંધ ધુ ની સાથે નથી. માટે પંચમી ન થતાં પછી થઈ છે. પ્રશ્ન - તો પછી પ્રા શા માટે મૂક્યું? જવાબ - અહીં આ સૂત્રમાં સ્પષ્ટતા માટે અને આગળ પ્રવિન ની અનુવૃત્તિ લઈ
જવા માટે. અહીં તો ન મૂકયું હોત તો ચાલત પણ નીચે વ શબ્દની જરૂર છે. તેથી અહીં જ લખ્યો કે જેનાથી અહીં પણ સ્પષ્ટ થાય.
“ર્વિન સુવન કવતિ ' પ્રશ્ન – ધુટાં બ.વ.માં શા માટે છે? જવાબ - જો પુર: એમ એ.વ. કર્યું હોત તો પુરૂની પૂર્વેન ઉમેરાય પણ એક જ
ધુમ્ હોય તો ઉમેરાય એવું નહીં. એક કરતાં વધારે ધુમ્ વર્ણ હોય તો . પણ તે બધા ધુટુ વર્ષોની પૂર્વે ૬ ઉમેરાય માટે પુરાં બ.વ.માં છે અને તે જણાવવા માટે જ સૂત્રમાં કાતિલ – નું ઉદાહરણ મૂક્યું છે. તેમાં સ્વરની પછી વ અને ૬ બે ધુર્ છે. તો પણ તેની પૂર્વેન ઉમેરાયો
ત્નવા. ૧-૪-૬૭ અર્થ - અને ત્ત થી પરમાં રહેલા ધુડન્ત નપુંસક નામોને fશ પ્રત્યય પર છતાં
ધુની પહેલા જનનો આગમ વિકલ્પ થાય છે. સૂત્ર સમાસ -૨, – ૨ તો સમાદા : , તસ્મત્ (સમા.૮.) વિવેચન - દૂ, વર્ષ – વદૂદ્ +ન, શ.
નપુંસવચ શિઃ - ૧-૪-૫૫ થી વહૂન્ + શિ. ૌંવા - ૧-૪-૬૭ થી જ્ઞ + fશ અહીંની પછી – એ ધુ છે. તેથી આ સૂત્રથી ૨ની પછી અને જૂ ની પૂર્વે ન નો આગમ થયો. નાં પુર્વ ... ૧-૪-૦૯ થી વહુન્ + શ - વર્ન. વિકલ્પ પક્ષમાં ૧નો આગમન થાય ત્યારે, દ્િર્ન + શ - વર્ષ. સુવાિ , સુવા -- સુવર્ + - . નપુંસણ શિઃ ૧-૪-૫૫ સુવ[ + શિ. ૌંવા ૧-૪-૬૭ થી સુવ7| + fશ અહીં ની પછી શું એ દુર્ છે. તેથી આ સૂત્રથી – ની પછી અને જુની પૂર્વે રન આગમ થયો.

Page #52

४३
માં પુર્વ. ૧-૩-૩૯ થી સુવ + શ - સુવાિ . વિકલ્પ પક્ષમાં નો આગમ ન થાય ત્યારે સુવ+ શ - સુવાિ . વાષ્ટતરિક્ષ - અહીં કેન્ થી પરમાં ધુટું નથી પણ સ્વરથી પરમાં ધુટુ છે તેથી 7નો આગમ તો થયો પણ આ સૂત્રથી ન થતાં ધુરાં પ્રા ૧૪-૬૬ થી થયો છે. સુ7િ - અહીં રજૂ થી પરમાં છે પણ તે – ધુમ્ નથી તેથી આ સૂત્રથી નો આગમ થયો નથી. પ્રા શબ્દ ઉપરનાં સૂત્રમાં ન મૂકયો હોત તો અહીં તો લેવો જ પડત તેથી ઉપરનાં સૂત્રમાં જ મૂકયો તે સારું કર્યું જેથી ઉપરનાં સૂત્રમાં સ્પષ્ટતા થઈ અને અનુવૃત્તિ આવી શકી. ખરેખરી જરૂર તો અહીં જ છે. કારણ કે પ્રા ન મૂકયું હોત તો સ્વરની પછી – ઉમેરાત. પણ અને ની પછી અને ધુમ્ વર્ણની પૂર્વે ઉમેરવો છે તે ન ઉમેરાત પણ પ્રા ની અનુવૃત્તિ છે.
તેથી અને જૂની પછી અને ધુમ્રવર્ણની પૂર્વેન ઉમેરાશે. - વહુ, વસ્ત્ર અને સુપુત્રણેનાં રૂપો અને સાધનિકાવાવ થશે.
- * . . ૧-૪-૬૮ અર્થ- આ પાદ પૂર્ણ થાય ત્યાં સુધીના (૧-૪-૯૩ સૂત્ર સુધી) સૂત્રોમાં જો
કોઈ વિશેષ નિમિત્ત ને બતાવ્યું હોય તો જે કાર્ય કહેવાશે તેમાં ઘુટું પ્રત્યય પર છતાં થાય છે. તેમ જાણવું. ' આ સૂત્ર એમ સમજાવે છે કે હવે પછીના દરેક સૂત્રમાં નો અધિકાર
લઈ જવો. કોઈક સૂત્રમાં ફેરફાર આવતો હોય તો તે તે સૂત્રો પૂરતો તે જ જાણવો. બાકીના સૂત્રોમાં તો પુટ નો જ અધિકાર ચાલુ રહેશે. વિવેચન - સૂત્રો ત્રણ પ્રકારના હોય છે.
(૧) અધિકાર સૂત્ર (ર) લક્ષણ સૂત્ર (૩) અધિકાર અને લક્ષણસૂત્ર આ સૂત્ર અધિકાર સૂત્ર છે. ' અધિકાર સૂત્ર - જે સૂત્રનો અધિકાર આગળના સૂત્રોમાં ચાલે પણ પોતાના સૂત્રમાં કોઈ કાર્ય ન કરે, દા.ત. પુટ – ૧-૪-૬૮, તાર પ-૩-ર વિગેરે સૂત્રો અધિકાર સૂત્રો છે. લક્ષણસૂત્ર - જે સૂત્રનો અધિકાર આગળના સૂત્રોમાં ન ચાલે પણ
પોતાના સૂત્રમાં કંઈને કંઈ કાર્ય કરે. દા.ત. પુંસી:પુમન્સ, ૨-૪-૭૨, | ગપોડ ર-૨-૪ વિગેરે સૂત્રો લક્ષણ સૂત્રો કહેવાય.

Page #53

૪૪.
(૩)
અર્થ -
લક્ષણ અને અધિકાર સૂત્ર - જેનો અધિકાર પણ ચાલે અને પોત પોતાના સૂત્રોમાં કંઇને કંઇ કાર્ય પણ કરે. દા.ત. નામ નાÊાછેં.... ૩-૧-૧૮, ોતઃ પવાત્તેઽસ્થ સુદ્ ૧-૨-૨૭ વિગેરે સૂત્રો.
લવઃ । ૧-૪-૬૯
પુટ્ વર્ણ અંતે છે એવા અન્ય્ અંતવાળા ધાતુને ટ્ વર્ણની પહેલાં છુટ્ પ્રત્યય પર છતાં મૈં નો આગમ થાય છે. ૠતુતિઃ । ૧-૪-૭૦
અર્થ -
ૠ ઈત્વાળા અને ૩ ઈવાળા ધુડન્ટ નામોને ક્ષુદ્ર્ પ્રત્યય પર છતાં ટ્ વર્ણની પહેલાં અને સ્વરથી પરમાં મૈં નો આગમ થાય છે. સૂત્ર સમાસ -ૠત્ વ ત્ ચ - ઋજુતાૌ. (ઇ.&.)
ૠજુતી તૌ સ્મિન્ સઃ - ૠતુતિ, તસ્ય (બહુ.)
વિવેચન – પ્રશ્ન – આ સૂત્રમાં ૩તિઃ મૂક્યું છે તે મૂકવાની જરૂર નથી. કારણકે ૩ ઈત્વાળા શબ્દોને તો‘‘૩દ્રિત: સ્વરાનોઽન્ત:''૪-૪-૯૮ થી ૬ નો આગમ થઇ જાય છે. તેથી માત્ર ઋતિ: આટલુ જ સૂત્ર ક૨વાની જરૂર હતી. તો પછી વ્રુત્િ નું શા માટે ગ્રહણ કર્યું ?
જવાબ – બરાબર છે. પણ ૪-૪-૯૮ સૂત્રમાં વિત્ ધાતુઓનું ગ્રહણ છે. જયા૨ે અહીં કવિત્ (૩ ઈત્ વાળા) શબ્દોનું ગ્રહણ છે અને તેના સાહચર્યથી ૠ ઈત્વાળા પણ સ્વાતિ સિવાયના શબ્દોનું જ ગ્રહણ થશે. (એટલે કે ૠ ઈવાળા - અતૂ, રાતુ, અતૃણ્ અંતવાળા શબ્દો અને ૩ ઈવાળા - વસુ, તુ અંતવાળા શબ્દો ગ્રહણ થશે.)
તેથી સમ્રાટ્ માં રાતૃક્ ધાતુ છે. તેને આ સૂત્રથી ૬ નો આગમ નહીં થાય કારણકે રાધૃક્ ધાતુ સ્વાતિ છે અને સમ્યગ્ રાખતે કૃતિ વિવત્ - સમ્રાટ્ આ શબ્દ બન્યા પછી ૠ કે ૩ ઈત્વાળો નથી. માટે આ સૂત્રથી ૬ નો આગમ થતો નથી.
તેથી એમ ફલિત થયું કે જે શબ્દોને ૠ અને ૩ ઈવાળા પ્રત્યયો લાગ્યા હોય તે શબ્દોને જ આ સૂત્રથી ર્ નો આગમ થશે અને જે શબ્દોને ૠ અને ૩ ઈત્વાળા ધાતુ લાગીને શબ્દો બન્યા હોય તેને આ સૂત્રથી ર્ નો આગમ નહીં થાય.
યુગ્રોડસમાણે । ૧-૪-૭૧ અર્થ - યુગૂંપી યોને (૧૪૭૬) ર્ વર્ણાન્ત યુગ્ ધાતુના ટ્ વર્ણની પૂર્વે યુટ્

Page #54

પ્રત્યય પર છતાં અસમાસમાં (સમાસ ન હોય તો) જૂન આગમ થાય
સૂત્ર સમાસ – સમાસઃ - અસમતસ્મન - (ન તપુ.), વિવેચન - અશ્વયુદ્ - અશ્વ યુવા - ૩યુરત તા ૩-૧-૪૯ થી તા.પુ. સમાસ
થયેલો છે તેથી આ સૂત્રથી ન નો આગમ ન થયો. યુપી પોળ - અહીં યુન્ ધાતુમાં જે દીર્ધ શ્ર કાર કર્યો છે તે સાતમાં ગણનો જ લેવા માટે બીજા કોઇપણ ગણનો ન લેવો. દા.ત. નિંદ્ સમાધી (૧૨૫૪) આ ચોથા ગણનો યુન્ ધાતુ છે. તે જોડવું અર્થમાં નથી, પણ સમાધિ અર્થમાં છે. તેથી યુગમાપના મુનઃ - સમાધિમાં રહેલા મુનીઓ. આ અર્થમાં
રહેલા યુન્ ધાતુને આ સૂત્રથી જૂનો આગમ થતો નથી. પ્રશ્ન - સૂત્રમાં અમારે શા માટે લખ્યું છે? જવાબ - આ સૂત્રમાં મારે લખ્યું છે તે આ સૂત્ર પૂરતું જ સમજવું. તેથી આ
સૂત્રો સિવાયના બીજા સૂત્રોમાં સમાન હોય તો પણ 7 નો આગમ થાય. દા.ત. પ્રાઅહીં સમાસ છે તો પણ ૧નો આગમ થયો છે. તે મ: ૧-૪-૬૯ સૂત્રથી થયો છે. સમાસે શબ્દ આ સૂત્ર પૂરતો જ
નવુ સૌ . ૧-૪-૭૨ અર્થ - ધુ વર્ણાન્ત અનg૬ શબ્દને ધુટુ વર્ણની પહેલાં સિ પ્રત્યય પર છતાં ?
નો આગમ થાય છે. વિવેચન - પ્રશ્ન - “વામને તિવિશિષ્ટસાવિનમ્" એ ન્યાયથી
નવુ૬ શબ્દના ગ્રહણથી મનદુહી પણ ગ્રહણ થવું જોઇએ ને? જવાબ - બરાબર છે. મનડુ૬ના ગ્રહણ થી મનડુ પણ ગ્રહણ થવું જ જોઈએ
પણ નદી માં ૩ લાગ્યા પછી ધુડા ન હોવાથી તેને નનો આગમ
થવાની પ્રાપ્તિ જ નથી રહેતી. 'પ્રશ્ન - નિર્વાન અહીં સંમ્ - ધ્વસ્ ..... ૨-૧-૬૮ એ પરસૂત્ર હોવાથી
નો ટુ થવો જોઈએ તો કેમ ન થયો? જવાબ - બરાબર છે. પરસૂત્ર જ લાગે. પણ અહીં ૧ ના આગમનું વિધાન જ
કર્યું છે. તેથી ૨-૧-૬૮ સૂત્ર પરસૂત્ર હોવા છતાં આ સૂત્રના વિધાન સામર્થ્યથી અંત્ય નાનો ટૂ ન થતાં નું જ રહેશે. જો બીજો કોઈ વ્યંજન , અંતે હોત તો ટુ થઈ જાત. દા.ત. મનડુપ્યાન અહીં અનg૬ માં ૬

Page #55

છે. જૂનથી માટે ૨-૧-૬૮ થી ટૂ થયો. બીજી રીતે વિચારીએ તો મનદ્વાન રૂપ થયું. તેમાં ન પદને અંતે છે. તો નાનો લોડનટ્સઃ ૨-૧-૯૧ થી અંત્યનો લોપ થવાની પ્રાપ્તિ આવે, પણ પરા ૨-૧-૮૯ થી જે અંત્ય ૬ નો લોપ થયેલો છે. તે જયારે નાનો..... ૨-૧-૯૧ થીનનો લોપ કરવાનું પરકાર્ય આવે ત્યારે પી ૨-૧-૮૯ થી થયેલું કાર્ય અસત્ થાય એટલે ૬નો લોપ થવા છતાં હું છે, એમ મનાય છે. તેથી પદને અંતે હવે ટુ છે. પણ નથી તે કારણે નાનો....ર-૧-૯૧ થી હવેનનો લોપ કરવાની પ્રાપ્તિ જ નહીં આવે. પ્રિયાનáન - આ ઉદાહરણ મૂક્યું છે તે જ જણાવે છે કે ઉપરનાં સૂત્રમાં સમાસનો નિષેધ કર્યો છે. તે તેજ સૂત્ર પૂરતો હતો. તે સમયે ની અનુવૃત્તિ નીચે આવતી નથી. એમ જણાવવા માટે જ સમાસવાળું ઉદાહરણ આ સૂત્રમાં મૂક્યું છે.
- પુરો પુમન્ ા ૧-૪-૭૩ અર્થ- પુસ્ શબ્દનો યુ પ્રત્યય પર છતાં પુમન્ આદેશ થાય છે. વિવેચન - પ્રિયપુમાન - આ ઉદાહરણમાં પુંલિંગ સમાસ છે.
પ્રિયપુમતિ - આ ઉદાહરણમાં નપું. સમાસ છે. પ્રશ્ન - પં પુમન્ આવું સૂત્ર કરવું જોઈએ તેને બદલે પુરો પુમન્ - કેમ
થયું? જવાબ- jતુ એમ તત્ કરીને પુરી; ષષ્ઠી કરી છે. તેમાં ૩ ઈસંજ્ઞાવાળા પુત્ર
નું રૂપ કરવામાં કંઈ પ્રયોજન નથી. પણ જયારે અન્ય સંબંધી બનીને
સ્ત્રીલિંગ બને ત્યારે જ તેનું પ્રયોજન સમજાય છે એટલે કે અધાતુતિ: ૨-૪-૨થી સ્ત્રીલિંગમાં ૩ ઈવાળા શબ્દોને કી લાગે છે. આ જ ૩ ઇતુનું ફળ છે. દા.ત. પ્રિયઃ પુમાન યા: સી - પ્રિયjણી થશે. જો ૩ ઈતુવાળો ન શબ્દ ન હોત તો સ્ત્રીલિંગમાં ડી ન લાગી શકત. અહીં પડ્ડયન્ચચ ૭-૪-૧૦૬ પરિભાષાથી || શબ્દના અંત્ય ૩ નો પુમન્ આદેશ થવાને બદલે બનેવ સર્વ ૭-૪-૧૦૭ પરિભાષાથી આદેશ અનેકવર્તી હોવાથી અંત્યનો આદેશ ન થતાં આખા | શબ્દનો પુમન્ આદેશ થયો છે.
મોત મા ! ૧-૪-૭૪ અર્થ - ગો કારાન્ત નામનાં શો નો ધુ પ્રત્યય છતાં સૌ આદેશ થાય છે.

Page #56

૪૭
વિવેચન -વિત્ર" -વિત્ર જય : - અહીં નથી ૩ છે. જોશાને... ૨
૪-૯૬ થી સમાસમાં અંત્ય મો નું એ પ્રમાણે હ્રસ્વ થવાથી આ સૂત્ર લાગતું નથી.
સા ગણાતા . ૧-૪-૭૫ અર્થ - ગો કારાન્ત નામનાં મો નો પર રહેલાં અમ્ અને શત્ ના ની સાથે
આ થાય છે. સૂત્ર સમાસ –મમ્ { વ્ર હતોઃ સાહ: - અમ્ ા, ત૭ (સમાં..). વિવેચન - પ્રશ્ન - મા મસ્તોડતા ને બદલે મા સૂત્ર કર્યું હોત તો
ચાલે કારણકે કમ્ અને રાષ્ટ્ર પ્રત્યય પર છતાં માં નો આ થઈને સમાનાનાં... ૧-૨-૧ થી અને બંને રૂપ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
તો પછી મતા લખીને સૂત્ર લાંબુ શા માટે કર્યું? જવાબ- જો અતાન કરતાં ગામમાલિએટલું જ સૂત્ર કર્યું હોત તો સ્પર્વે પર એ
ન્યાયથી સમાનાનાં... ૧-ર-૧ સૂત્ર ન લાગતાં તોડતા..... ૧-૪૪૯ એ સૂત્ર લાગત તેથી પુલિંગમાં જ રૂપ ન બનતાં નું એવું અનિષ્ટ રૂપ બનત. અને સ્ત્રીલિંગમાં સુIોડનાપ: ર-૧-૧૦૭ થી સન્ પર છતાં પૂર્વના મા નો લોપ થવાથી વા ને બદલે જ એવું અનિષ્ટ રૂપ બનત માટે ગતા જરૂરી છે.
થન - થિમક્ષ સૌ . ૧-૪-૭૬ અર્થ- fથન, થન અને ઋક્ષન એ ન સંતવાળા નામોનાંનનો વિપ્રત્યય
પર છતાં મા થાય છે. સૂસ સમાસ -સ્થાશ્ચ મથાજી મુક્ષાઢ સ્તેવ સાહ: – થર્ થવૃક્ષનું
તગ (સમા.ત.) પથીવ - પન્થાનમ્ Dછત્ - અહીં જીતિ અર્થમાં સમાવ્યયાત્. ૩-૪-૨૩ થી વચન પ્રત્યય લાગ્યો. વચન લાગવાથી નાનો લોડER: ર-૧-૯૧ થી ૫દાન્ત રહેલા રન લોપ અને વનિ ૪-૩-૧૦૮ થી પૂર્વનો ફુ દીર્ઘ થવાથી પથી થયું. હવે પછી ધાતુ બન્યો તેથી તેને શબ્દ બનાવવા માટે વિશ્વ પ્રત્યય લગાડવો પડે માટે પથતિ તિ વિવ૬ - ૫થી. અહીં અશિત એવો વિશ્વ પ્રત્યય લાગતાં અત: ૪-૩૮૨ થી નો લોપ થશે. તેથી પથી થયું. : Mવ્યઝનેસુલ ૪

Page #57

४८
૪-૧૨૧ થી જૂનો લોપ થવાથી પથી: થયું આ અવસ્થામાં આ સૂત્ર લાગતું નથી કેમ કે હવે = અંતવાળો શબ્દ રહ્યો જ નથી. આ રીતે
કોઇપણ નામધાતુને આ સૂત્રો ૧-૪-૭૬,૭૭, ૭૮,૭૯ લાગશે નહીં. પ્રશ્ન - થનથનુમુક્ષઃ સૌ આ સૂત્રમાં પથથન એ સંતવાળા શબ્દો
મૂક્યાં છે. તે ખરી રીતે ન મૂક્વા જોઈએ કેમ કે નાનો નો. ૨-૧-૯૧ થી પદને અંતે રહેલાં ૧નો લોપ થઈ જ જાય તેથી “થનષ્ણુમુક્ષ:
તી" આ પ્રમાણે સૂત્ર કરવું જોઈએ તો શા માટે લાબું સૂત્ર કર્યું? જવાબ - “થપષ્ણુમુક્ષ: સૌ"આવુજ સૂત્ર કરવું જોઇએ છતાં સૂત્રકારે પોતે જ એ
વાત છોડીને અંતવાળાનો નિર્દેશ કર્યો છે. તેથી આ સૂત્રથી તેમજ હવે પછીના ૭૭,૭૮,૭૯ સૂત્રથી જયારે ન અંતવાળા રહેતા હોય ત્યારે જ ૧૪-૭૬ થી ૧નો મા, ૧-૪-૭૭ થીરૂનો મા, ૧-૪-૭૮ થીનો અને ૧-૪-૦૯ થી ફન્ નો લોપ થશે. જયારે ન અંતવાળા ન રહેતાં હોય ત્યારે આ સૂત્રો લાગશે નહિ. અને અંતવાળા શબ્દો મૂક્યાં હોય તો જ આ શબ્દો છે એમ કોઈને ખબર પડે માટે સૂત્રમાં અંતવાળા શબ્દો મૂક્યા છે.
થન અને શ્રમુનિ શબ્દોના રૂપો અને સાધનિકથન શબ્દ પ્રમાણે જ થશે.
પક ૧-૪-૭૭. અર્થ - પથિન વિગેરે ? અંતવાળા નામોના રૂ નો પુત્ર પ્રત્યય પર છતાં મા
થાય છે. વિવેચેન -નાન્તર્લેિશાત્ ઃ કમાવાન્ ૨ ફદર - પથ્થી, પથ્થર - અહીં
પથથર્ ... ૧-૪-૭૬ માં બતાવ્યા પ્રમાણે થી શબ્દ બને છે. તેમાં નકારાન્ત નથી અને રૂ પણ નથી એટલે કે રૂ નો અભાવ છે. ? છે પણ દીર્ઘ શું છે તેથી આ સૂત્રો લાગતાં નથી પણ પથી + બૌ, પથી + મ માં “વોડને સ્વાસ્થ૨-૧-૫૬ થી { નો ૨ થઇને પથ્થી, પથ્થક રૂપ થશે. સહી શબ્દ પ્રમાણે આ પથી શબ્દના રૂપો થશે.
. થો... ! ૧-૪-૭૮ અર્થ - fથન અને થનએન અંતવાળા નામોનાથ નો પુ પ્રત્યય પર છતાં
થાય છે. વિવેચન - પ્રશ્ન - “શો" સૂત્રને બદલે માત્ર “” એટલું જ સૂત્ર કેમ ન
કર્યું?

Page #58

૪૯
જવાબ – માત્ર “ગ્’” સૂત્ર કરે તો આદેશ અનેકવર્ણી હોવાથી આખા થિન્ અને થિર્ નો સ્થૂ થઇ જાય. આવું ન થાય માટે થઃ સૂત્રમાં મૂક્યો છે. અને ચિન્-મથિન્-મુક્ષિન ત્રણે સાથે જ અનુવૃત્તિમાં આવે છે. તો થ: ન લખે તો મુક્ષિન્નો પણ ર્ આદેશ થઇ જાય. માટે મુક્ષિન્ શબ્દની નિવૃત્તિ માટે પણ થઃ મૂક્યું છે.
"थोन्थ् इति अनेकवर्णत्वात् सर्वस्य प्राप्तौ थः इति स्थानिविशेषार्थम् 'મુક્ષિત્ નિવૃત્યર્થમ્ ૬ ।''
ફન્ ડીસ્વરે તુર્ । ૧-૪-૭૯
અર્થ - પથિન્ વિગેરે સ્ અંતવાળા નામોનો ન, (નો) ૐી અને અધુત્ સ્વરાદિ સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં લુકું થાય છે.
સૂત્ર સમાસ – ડીજી સ્વરક્ષ તયો: સમાહાર: - ડીસ્વરમ્, તસ્મિન્ (સમા.૪.) વિવેચન – પ્રશ્ન – સૂત્રમાં સ્વરે લખ્યું છે. અને ત્રુટિ નો અધિકાર ચાલે છે. તેથી સ્વરાદિ જો યુટ્ લેવાના હોય તો ઉ૫૨નાં ૧-૪-૭૭ સૂત્રની સાથે તેનો સમાવેશ થઇ જાત. તો પછી સ્વરે થી ક્યા સ્વરાદિ લેવાં?
જવાબ - અશુદ્ સ્વાદિ પ્રત્યયો લેવાના છે.
પ્રશ્ન – સૂત્રમાં તો માત્ર સ્વરે લખ્યું છે. તો સ્વરાદિ લેવા પણ અધુત્ સ્વરાદિ
કેવી રીતે આવી શકે ?
–
જવાબ – ↑ એ સ્ત્રીલિંગમાં અછુત્ સ્વરાદિ પ્રત્યય છે. તેથી ગૈ ના સાહચર્યથી અઘુટુ સ્વરાદિ પ્રત્યયો જ લેવા.
પ્રશ્ન - મૈં અછુત્ સ્વરાદિ છે. તો સ્વરે માં તેનો સમાવેશ થઇ શકે તો પૃથક્ શા માટે ગ્રહણ કર્યો ?
જવાબ – ી પોતે અદ્ સ્વરાદિ છે તે વાત સાચી. પણ સ્યાદિ નથી. જયારે સ્વરે થી અધુત્ સ્વરાદિ સ્યાદિ પ્રત્યયો જ લેવા છે. તે કૌ ને પૃથગ્ ગ્રહણ કરવાથી જ સમજાય છે કે અણુમ્ સ્વરાદિ સ્યાદિ જ લેવા, સ્યાદિ સિવાયના નહિ. સ્યાદિ સિવાયનો માત્ર ી જ લેવો છે માટે ડી ને પૃથક્ ગ્રહણ કર્યો છે. પ્રશ્ન – શ્ નો લુફ્ થાય છે. તો સૂત્રમાં સ્ ને બદલે : કેમ ન કર્યું ? જવાબ – જો ન : એ પ્રમાણે ષષ્ઠી વિભક્તિ કરી હોત તો ફન્ના ર્નો લુકુ થાત.
કેમ કે વઢ્યાયસ્થ પરિભાષાથી અંત્યનો લુમ્ થાય છે અને ષષ્ઠી હંમેશા ભેદ બતાવે છે જેમ કે રાજ્ઞ: પુરુષ: - રાજાનો પુરુષ. અહીં રાજા અને

Page #59

૫૦
वोशनसो नश्चामत्र्ये सौ । १-४-८०
આમન્ત્ય (સંબોધન) અર્થમાં વર્તતો સિ પ્રત્યય પર છતાં દેરાનસ્ શબ્દનાં અંત્યવર્ણનો ર્ આદેશ અને લુફ્ વિકલ્પે થાય છે. વિવેચન – ૨ે ૩શનમ્ – ૩।નસ્ + ત્તિ, આ સૂત્રથી અંત્ય સ્ નો સ્ થવાથી ૩ગનન્ + ત્તિ, ધૈર્યદ્યાર્ ....૧-૪-૪૫ થી ત્તિ નો લોપ થવાથી દાનન્ ! થયું.
અર્થ -
પુરુષ બંને જુદા છે. તેથી ભેદ થયો માટે ભેદ ન કરતાં સુક્ ની સાથે ફર્ નો અભેદનિર્દેશ કર્યો છે. તેથી ફન્ ના મૈં નો જીર્ ન થતાં આખો ૬૬ લોપાઇ ગયો છે. માટે સૂત્રમાં નઃ એ પ્રમાણે ષષ્ઠી ન કરતાં ફ્ન્ કર્યું છે.
અર્થ -
હે શન ! ઉશનસ્ + સિ, આ સૂત્રથી સ્ નો લોપ શન + સિ, વીર્ય ચાર્.... ૧-૪-૪૫ થી સિ નો લોપ થવાથી શન ! થયું. અંત્ય સ્ નો મૈં અને લુમ્ બંને આ સૂત્રથી વિકલ્પે થાય છે. તેથી તેના વિકલ્પ પક્ષમાં ત્રીજું રૂપ પણ થાય તે આ પ્રમાણે
હે કાનઃ । ૐશનસ્ + સિ, વીર્યજ્ઞાન્ - ૧-૪-૪૫ થી સિ નો લોપ થવાથી શનસ્, સોરુ: ૨-૧-૭૨, ૨:૫વાન્તે....૧-૩-૫૩ થી ૩શન: ! થયું.
उशना
ૐશનસ્ + ત્તિ અહીં સિ છે. પણ પ્ર.એ.વ. નો છે. આમન્ત્યવાચી નથી તેથી ૠવુાનસ્..... ૧-૪-૮૪ થીસિનો 37થવાથી ૐશનસ્ + ડા(આ), ડિત્યત્ત્ત.... ૨-૧-૧૧૪ થીઽિત્ પ્રત્યય હોવાથી અંત્ય સ્વરાદિ એવા ગણ્ નો લોપ થવાથી ડન્ + આ ૩શના રૂપ થશે.
-
ઝશનસ્ શબ્દના રૂપો અને સાધનિકા ચન્દ્રમત્ત્વત્ થશે. પણ સં.એ.વ.માં ઉપર પ્રમાણે ત્રણ રૂપો થશે.
તુરો વઃ । ૧-૪-૮૧
કતો નહુ આમન્ત્યવાચી ત્તિ પ્રત્યય પર છતાં બનવુદ્દે અને વતુર્ શબ્દનાં ૩ નો ૬ આદેશ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ -અનાર્ ચ પત્નારથ તો: સમાહાર: अनडुच्चतुः, तस्य
(21241.6.)
-

Page #60

વિવેચન - પ્રિયા: વિવાર: વી ત:
तत् संबोधने-प्रियचत्व: प्रियाणि चत्वारि यस्य सः । પ્રિયા: વાર: યસ્યા: મા ! प्रियाणि चत्वारि यस्याः सा । અહીં વિતુર્ + fસ આ સૂત્રથી ૩ નો વ થવાથી પ્રિયવત્વ + સિ, હર્ષ...૧-૪-૪૫ થી સિ નો લોપ થવાથી પ્રિયત્વ, :પાને..... ૧-૩-૫૩ થી વિસર્ગ થવાથી વિયત્વ: થયું. વવાર: તિબ્રાન્ત: |
તત્ સંતોષને-અતિવત્વ: વિવાર ગતિiા: . . चत्वारः अतिक्रान्ता । વત્વરિ અતિશના ! તિવ્રતુન્ + લિ આ સૂત્રથી ૩ નો વ થવાથી અતિત્વમ્ + ર, ૧૪-૪પ થી સિ નો લોપ થવાથી ગતિવત્વ, પાને... થી વિસર્ગ
થવાથી તિવત્વ: થયું. પ્રશ્ન - વાત્ શબ્દ બ્ર.વ.માં જ વપરાય છે તો તેને સિ પ્રત્યય આવે જ નહિ.
કેવી રીતે સિ પ્રત્યય પર છતાં ૩નો ર થાય? જવાબ- વાત્ શબ્દ બ.વ.માં જ વપરાય છે પણ જયારે પ્રિય અને મતિ સાથે | વિગ્રહ પામીને અન્ય સંબંધી બને ત્યારે પિ પ્રત્યય આવી શકે છે ત્યારે
મિ પ્રત્યય પર છતાં ૪નો વ થઈ શકે. * પ્રશ્ન - ઉસ પ્રત્યય બે જાતના છે પ્ર.એ.વ. અને આમન્યવાચી. ઉપરથી ટિ
નો અધિકાર ચાલ્યો આવે છે. તેના કારણે સિ પ્રત્યય ઘુટુ જ આવે. એટલે કે પ્ર.એ.વ. નો જ આવે. કારણ કે સૂત્રમાં કયો રસ લેવો એવો નિર્દેશ કર્યો નથી. છતાં પણ પ્ર.એ.વ.નોસિન લેતાં આમન્યવાચીનો
સિ કેવી રીતે આવ્યો? જવાબ - બરાબર છે. બંને લિ આવી શકે. છતાં પણ આમન્યવાચી જ સિ
લીધો છે તેનું કારણ નીચે વ: પે ૧-૪-૮૨ માં શેષ ઘુટુ પ્રત્યય પર છતાં કાર્ય કરેલું છે. તેથી અર્થપત્તિથી જ અહીંનો આમન્યવાચી લેવો એમ નક્કી થાય છે.
વા: રે. ૧-૪-૮૨ અર્થ આમન્યવાચી ને વર્જીને અન્ય પ્રત્યયોને શેષપુરું કહેવાય છે.

Page #61

પર
-
વિવેચન - હૈ અનડવન્ !, હૈ પ્રિયયત્વ: ! અહીં આમન્ત્યવાચી ત્તિ છે તેનું શેષટ્ કહીને વર્જન કરેલું હોવાથી આ સૂત્રથી ૪ નો વા ન થતાં ઉપરના ૧૪-૮૧ થી ૪ નો વ થયેલો છે.
અર્થ -
આવા શેષયુર્ પ્રત્યયો પર છતાં મનડુĒ અને વતુર્ ના ૩ નો વા થાય
છે.
सख्युरतोऽशावैत् । १-४-८३
રૂ કારાન્ત લિ શબ્દના રૂ નો ‘શ’ વર્જીને શેષટ્ પ્રત્યય પર છતાં હું થાય છે.
સૂત્ર સમાસ -1 fશ: -- અશિ:, તસ્મિન્ (નગ્. તત્પુ.)
વિવેચન – ત કૃતિ વિમ્ ? સળી ન્નયૌ - વલહિ....૧-૪-૨૬ માં કહ્યા પ્રમાણે આ સૌ શબ્દ નામ ધાતુ પરથી બનેલો છે, અને દીર્ઘ ર્ં કારાન્ત હોવાથી આ સૂત્રથી ફ્ નો તે ન થતાં યોઽને સ્વાસ્થ્ય ૨-૧-૫૬ થી નો વ્ થવાથી સભ્ + ઔ = સહ્યૌ થયું. અશાવિત્તિ નિમ્ ? અતિસહીનિ = સહાયક્ તિાન્તમ્, ગતિસદ્ધિ + શિ, સ્વરાછા ૧-૪-૬૫ થી ૬ નો આગમ થવાથી અંતિમહિન્ + શિ, નિર્ીર્થ: ૧-૪-૮૫ થી ૬ ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાથી અતિસહીન્ + શિ - અતિપ્તીનિ થયું. શ નું વર્જન કરેલું હોવાથી સહિ ના રૂ નો ફે થયો નથી.
પ્રશ્ન -
શેષ રૂત્યેવ ? હૈ સહે ! સહિ + ત્તિ, દૃસ્વસ્થ ગુળ: ૧-૪-૪૧ થી ત્તિ ની સાથે હૈં નો ગુણ થવાથી સà થયું છે. અહીં આમન્ત્યવાચી સિ નું વર્જન હોવાથી આ સૂત્રથી રૂ નો પે થયો નથી.
સદ્ધિ શબ્દ પુલિંગ છે. તેમાં તો શિ પ્રત્યય આવવાનો જ નહતો તો પછી fશ નું વર્જન શા માટે કર્યું ?
જવાબ – બરાબર છે. લિ શબ્દ પુલિંગ છે. તેથી। પ્રત્યય નહોતો આવવાનો પણ જયારે સદ્ધિ શબ્દ અન્યસંબંધી બને ત્યારે નપુંસકનો શ પ્રત્યય આવી શકે. તે વખતે શ પ્રત્યય પર છતાં રૂ નો પે ન કરવા માટે જ શિ નું વર્ઝન છે.
પ્રશ્ન – ''સક્યુરિતોઽશત્'' ને બદલે ‘‘મલ્લુરિતોઽશાવાય્'' આવું સૂત્ર કર્યું હોત તો પ્રક્રિયા લાઘવ થાત. તો પછી આય્ ન કરતાં પેત્ શા માટે કર્યો ?

Page #62

પ૩
જવાબ - તેને બદલે મમ્ન કરાય. કારણ કે અવસર્વીએ પરિભાષાથી
જો સાત્ કર્યો હોત તો આદેશ અનેકવર્તી હોવાથી આખાસfa શબ્દનો મામ્ થઈ જાત. આવું ન થાય તે માટે માર્યું ન કરતાં શેત્ કર્યો છે. આ સૂત્ર તત્સંબંધી અને અન્યસંબંધી બંનેમાં લાગે છે.
શાનમ્ - પુવંશોનેહરશ સે૧-૪-૮૪ અર્થ - 8 કારાન્ત નામોથી પર રહેલ તેમજ ૩શન, પુર્વાશ, ગદમ્ અને
રૂકારાન્ત વિ શબ્દોથી પર રહેલ શેષ તિ પ્રત્યયનો ૩ આદેશ થાય
છે. સૂત્ર સમાસ –ઋત્ર ૩રના પુવંશ રમા ર તેષાં સમાહાર: –
ઋતુશનસપુવંશોડનેદા, તાત્ (સમા..). વિવેચન - 8 કારાન્ત શબ્દોમાં મર ૧-૪-૩૯ થી ૪ નાં ગર્ ની પ્રાપ્તિ હતી.
1શન, પુર્લંશમ્ અને અને આ ત્રણમાં રીર્ષન્ - ૧-૪-૪૫ થી સિ ના લોપની, અવાવે..... ૧-૪-૯૦ થી પૂર્વના સ્વરને દીર્ઘ થવાની અને તો ર-૧-૭૨ થી ૬ નો ર્ થવાની પ્રાપ્તિ હતી. અને
ત્તિ શબ્દને સરક્યુરિતો.....૧-૪-૮૩ થી ૬ ના રે ની પ્રાપ્તિ હતી તે બધાનો બાધ કરીને આ સૂત્રથી ૩ કર્યો છે. પુર્લંશમ્ અને નેસ્ શબ્દનાં રૂપો અને સાધનિકો મર્ પ્રમાણે થશે. .
* નિ તીર્ષ: ૧-૪-૮૫ અર્થ - શેષ ઘુટુ પ્રત્યય પર છતાં ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થાય છે. વિવેચન - રાગ-રાગન+fસ, નાનોનો.... ૨-૧-૯૧ થી ૫દાન્ત રહેલા નામનાં
નો લોપ થવાથી રાગ + fસ, હવે નિવર્ષ: ૧-૪-૮૫ થી ૬ ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થાય એમ કહ્યું. પણ અહીં તો છે જ નહીં ન હોય તો જે ન ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થાય. પરંતુ સ્વાદિવિધિમાં નાનો નો... ૨-૧-૯૧ થી થયેલું ૧ ના લોપનું કાર્ય અસત્ થાય છે. તેથી હવે દીર્ઘ કરવાની સ્વાદિવિધિમાં ૧નો લોપ થયેલો હોવા છતાં ૧છે એમ માન્યું. તેથી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાથી એના + સિ, હવે વીર્ષસ્થાન્િ......... ૧-૪૪૫ થી રણ નો લોપ કરવાની પૂર્વની સ્વાદિવિધિમાં પણ નાનો નો.... ૧-૪-૯૧ થી થયેલોનના લોપને અસત્ માનવાથીfસનો લોપ થયો. તેથી ના રૂપ સિદ્ધ થયું. '

Page #63

૫૪
બોઃ । ૧-૪-૮૬
સ્ અંતવાળા અને મહત્ શબ્દનો સ્વર શેષપુટ્ પ્રત્યય પર છતાં દીર્ઘ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ -નારેળ યુò: સ્ - સ્, શ્ર્વ મહત્ = - સ્મહતૌ, તયો: (ઇ.૪.) ફન - હર્ - પૂષાર્થઃ શિલ્યોઃ । ૧-૪-૮૭ અર્થ -
ત્ અંતવાળા હન, પૂર્ણન્ અને અર્થમન્ શબ્દોનો સ્વર શિ અને સિ પ્રત્યય પર છતાં દીર્ઘ થાય છે.
અર્થ -
સૂત્ર સમાસ -વ્ હૈં હન્ ચ પૂજા 7 અર્યમા જ તેષાં સમાહાર: - ફૂદ્દપૂષાડર્યમા, તસ્ય (સમા.૪.) શિશ્ન ભિન્ન - શિમી, તયો: (ઇ...)
વિવેચન – પ્રશ્ન – ત્તિ અને શિ બંને ઘુટ્ છે તો ટ્ પ્રત્યય પર છતાં નિર્ીર્ષ: ૧-૪-૮૫ થી ૬ ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાનો જ હતો. તો આ સૂત્ર શા માટે બનાવ્યું ?
જવાબ – જો આ સૂત્ર ન બનાવ્યું હોત તો ઇષ્ટ પ્રયોગની સિદ્ધિ તો થઇ જાત. તેની સાથે અનિષ્ટ પ્રયોગની પણ સિદ્ધિ થાત. જેમ કે વળ્વનિ –એ શ ૫૨ છતાં અને વડી એ સિ ૫૨ છતાં, નિવીર્ય: ૧-૪-૮૫ થી થાત. તેવી રીતે પ્રતિઉદાહરણમાં આપેલ વ્ડિનૌ માં પણ ઔ પ્રત્યય પર છતાં દીર્ઘ થાત. આ સૂત્ર કરવાથી એ ફળ મળ્યું કે, દીર્ઘ થશે તો માત્ર શિ અને સિ પ્રત્યય પર છતાં જ થશે. પણ બીજા ઔ-નમ્ વિગેરે પ્રત્યયો ઘુટ્ હોવા છતાં પણ દીર્ઘ નહિ થાય.
પ્રશ્ન –
ત્ અંતવાળા કહ્યું તેને બદલે રૂર્ પ્રત્યયાન્ત કહ્યું હોત તો ન ચાલે ? જવાબ – જો રૂર્ પ્રત્યયાન્ત ગ્રહણ કરે તો ગ્લૅિન્ વિગેરે જે ફ્ન પ્રત્યયાન્ત છે. તેને તો આ સૂત્રથી દીર્ઘ થઈ જાય. અને ‘અનિનĂબ્રહાન્યર્થવताऽनर्थकेन च तदन्तविधि प्रयोजयन्ति ।" ( अन् इन्-अस् अने मन् અંતવાળા પ્રત્યયોનું જયાં ગ્રહણ હોય ત્યાં અર્થવાની સાથે અનર્થવાનનું પણ ગ્રહણ થાય છે.) આ ન્યાયથી અર્થવાન્ તરીકે ખ્તુિન્ વિગેરે ન્ પ્રત્યયાન્તનું તો ગ્રહણ થયું. પણ સ્ત્રવિન્ વિગેરે વિન્ પ્રત્યયાન્ત હોવા છતાં વ્ અંતવાળાનું ગ્રહણ હોવાથી અનર્થવાનુનું પણ ગ્રહણ થયું. માટે હ્રવીનિવિગેરે પ્રયોગો થશે. ફલિતાર્થ એ થયો કે પ્રત્યય ભલે ગમે તે લાગ્યો હોય પણ ન્ જેને અંતે આવતો હોય તે બધા નામોનું આ સૂત્રમાં ગ્રહણ થશે.તેથી રૂર્ પ્રત્યયાન્ત ન કહેતાં ફૅન્

Page #64

અંતવાળા એમ કહ્યું છે.
આ સૂત્રમાં દ્દશ્ લીધો છે. તેથી ત્ અંતવાળા નામોનું જ ગ્રહણ થશે. કેમકે હૈંન્ એ ધાતુ છે. અને અહીં નામની વાત ચાલે છે. પ્લીહન્ શબ્દ છે. તે દેખીતી રીતે હૈંન્ અંતવાળો દેખાય છે. પણ હૈંન્ ધાતુ લાગીને બનેલો નથી. તેથી તેને આ સૂત્ર નહિ લાગે. કારણ કે ‘‘અર્થવત્ પ્રદ્દળે નાનર્થસ્ય'' (અર્થવાનું ગ્રહણ હોતે છતે અનર્થવાનું ગ્રહણ ન થાય.)એ ન્યાયથી ન્ ધાતુના અંતવાળા જે શબ્દો હોય તેને જ આ સૂત્ર લાગે. બીજી કોઇ રીતે દેખાતાં હૈંન્ અંતવાળા શબ્દોને આ સૂત્ર ન લાગે. હૈંન્ ધાતુ પરથી બનેલા શબ્દોને આ સૂત્રથી fશ અને ત્તિ પ્રત્યય પર છતાં મૈં ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થશે. જેમકે શૂળા, વૃત્રા વિગેરે... પણ દેખાતાં હૈંર્ અંતવાળા શબ્દોને આ સૂત્ર ન લાગતાં નિવીર્યઃ ૧-૪૮૫ થી બધા ઘુટ્ પ્રત્યયો પર છતાં સ્ ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થશે. પ્લીહા, પ્લીહાનૌ, ખ઼ીહાનઃ વિગેરે..
El. dt.
સૂત્રમાં પદને અંતે જેમ પૂવન્ ના ર્ નો લોપ કર્યો તેમ ન્ અને હૈં ના ત્ નો પણ પદને અંતે લોપ કરીને સૂત્ર “રૂ-TM-પૂષાડર્યા: રિફ્યો:'' આવુ થવું જોઇએ છતાં નથી કર્યું કેમ કે રૂ થી શું ગ્રહણ કરવું ? અને હૈં થી શું ગ્રહણ કરવું ? એની સમજ ન પડે. અને જો રૂ અંતવાળા અને હૈં અંતવાળા શબ્દોનું ગ્રહણ કરે તો આપત્તિ આવે. આવું અનિષ્ટ કાર્ય ન થાય માટે ર્ ના લોપની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં ઇષ્ટતા સચવાઇ રહે માટે સૂત્રમાં ર્ નો લોપ કર્યો નથી.
વન્ડિન્ શબ્દના રૂપો પુંલિંગમાં શિવત્ થશે. વન્ડિન્ શબ્દના રૂપો નપું. માં મુળવત્ થશે.
ન્ડિન્ શબ્દના રૂપો સ્ત્રીલિંગમાં નવીવત્ થશે. (ન્ડિની) સ્ત્રવિન્ શબ્દના રૂપો પુલિંગમાં શિવત્ થશે. વૃત્રન, પૂન, અર્યમદ્ આ ત્રણેના રૂપો પુલિંગમાં રાનન્વત્, પરન્તુ વૃત્રહન્નાં રૂપો નપું.માં નામવૃત્ અને સ્ત્રીલિંગમાં વૃખી થઈને યજ્ઞીવત્ થશે.
ઘુટ્ પ્રત્યયો પર છતાં જયારે રાનન્ માં નિવીર્થ: ૧-૪-૮૫ થી દીર્ઘ થાય છે. તેને બદલે આ ત્રણમાં ફન-હન્ ૧-૪-૮૭ થી દીર્ઘ થશે..
૫૫

Page #65

૫૬
અર્થ -
અર્થ -
અઃ । ૧-૪-૮૮
અન્ શબ્દનો સ્વર શેષઘુટ્ પ્રત્યય પર છતાં દીર્ઘ થાય છે. ખ઼િાનુશાસન ની દૃષ્ટિએ અર્ શબ્દ સ્ત્રીલિંગ બ.વ.માં જ વપરાય છે. પણ અન્યસંબંધીમાં આવે ત્યારે ત્રણે લિંગે વપરાય છે. જેમ કે સ્વાત્ -સ્વાવૌ - સ્વાપ: 1
નિવા। ૧-૪-૮૯
મૈં નો આગમ થયો હોય ત્યારે અવ્ શબ્દનો સ્વર ઘુટ્ પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પે દીર્ઘ થાય છે.
આ સૂત્ર પરથી જ નક્કી થાય છે કે અર્ શબ્દ મૂળમાં હોય ત્યારે સ્ત્રીલિંગ બ.વ.માં જ વપરાય પણ જયારે અન્યસંબંધી થાય ત્યારે ત્રણલિંગે, ત્રણેવચનમાં વપરાય અને પુંલિંગમાં, સ્ત્રીલિંગમાં મહત્ પ્રમાણે, અને નપું.માં નાત્ પ્રમાણે રૂપો થશે. અવાવેત્વસ: સૌ । ૧-૪-૯૦
અર્થ – ભૂ વિગેરે ધાતુ પરથી બનેલા શબ્દોને વર્જીને અતુ અને અર્ અંતવાળા નામોનો સ્વર શેષ ત્તિ પ્રત્યય પર છતાં દીર્ઘ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ -મૂ: આઃિ યસ્ય સઃ સ્વા:િ (બહુ.) 7 સ્વા:િ - અમ્બાર્િ: તસ્ય (નઞ ત.)
અતુલ્લ અમ્ ૨ તયો: સમાહાર: - અત્વક્ તસ્ય (સમા.૬.) વિવેચન - મવાન્ – પવતુ એ ભૂ ધાતુ પરથી બનેલ શબ્દ નથી પણ ભવતુ સર્વનામ છે. તે ઋતુ અંતવાળો હોવાથી મવત્ + ત્તિ, ૠતુતિ: ૧-૪-૭૦ થી ત્ નો આગમ થવાથી પવન્ + ત્તિ, આ સૂત્રથી ગ્ ની પૂર્વનોસ્વર દીર્ઘ થવાથી મવાન્ + સિ, યૌવંચાવ્....૧-૪-૪૫ થી સ નો લોપ થવાથી મવાન, પવસ્ય ૨-૧-૮૯ થી ૬નો લોપ થવાથી મવાન્ થયું. યવમાન્ – યવા: સન્તિ યક્ષ્ય સ: - યવમત્ અહીં તરસ્યા..... ૭-૨-૧ થી મતુ પ્રત્યય લાગવાથી યવ + મતુ - યવમત્ + ત્તિ આ શબ્દ પણ અતુ અંતવાળો છે. તેથી ઋતુતિઃ ૧-૪-૭૦ થી ૬નો આગમ થવાથી યવમત્ +ત્તિ, આ સૂત્રથીનની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાથી યવમાન્ + ત્તિ, વીર્ધદ્યાર્ ૧-૪-૪૫ થીસિનો લોપ થવાથી યવમાન, પવસ્ય ૨-૧-૮૯ થીર્નો લોપ થવાથી યવમાન્ થયું.
-
....
अप्सराः
અઘ્ધરસ્ અક્ અંતવાળો ઉણાદિથી સિદ્ધ છે.
-

Page #66

પ્રશ્ન -
જવાબ
5
પ્રશ્ન -
અપ્પુરમ્ + fä, આ સૂત્રથી સ્વર દીર્ઘ થવાથી અપ્સરાક્ + સિ રીમંડ્યાદ્... ૧-૪-૪૫ થીસિનો લોપ થવાથી અપ્સરાસ, સોરઃ ૨-૧૭૨ થી સ્ નો સ્ થવાથી અખાદ્, : પાન્ત....૧-૩-૫૩ થી ર્ નો વિસર્ગ થવાથી અપ્સરા: થયું.
ગોમાન્ - શોમાં ફચ્છતિ કૃતિ - ગોમત્ય-અમાવ્યાત્... ૩-૪-૨૩ થી વચન્ (7) પ્રત્યય લાગ્યો છે, અત: ૪-૩-૮૨ થી ૪ નો લો૫, વો: :વર્.... ૪-૪-૧૨૧ થીય્ નો લોપ થવાથી ગોમત્ નામધાતુ પરથી નામ થયું. તેની સાધનિકા રૂપોમાં બતાવ્યા પ્રમાણે કરવી. स्थूलशिरा:- स्थूलशिरसं इच्छति स अर्थमां अमाव्ययात्... ૩-૪-૨૩ થી વવત્ લાગવાથી સ્થૂતશિલ્ય, સ્થૂલશિરસ્થતિ કૃત્તિ વિવર્, અતઃ ૪૩-૮૨ થી ૪ નો લોપ, ધ્વો: યુ.... ૪-૪-૧૨૧ થી ય્ નો લોપ થવાથી સ્થૂઽશિરસ્ નામધાતુ પરથી નામ થયું. તેથી સ્થૂલશિસ્ + સિ આ સૂત્રથી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાથી સ્થૂલશિસ્ + સિ, વીષયાન્..... ૧-૪-૪૫ થી પ્તિ નો લોપ થવાથી સ્થૂલશિાત્, સોરું, : પાો.... થી સ્થૂલશિયા: થયું.
૫૭
.....
-
पिण्डग्रः
વિજ્યું પ્રકૃતિ કૃતિ પ્િ - પિણ્ડપ્રસ્ શબ્દ બન્યો. ઉપર પ્રમાણે સિ નો લોપ, સ્ નો હૈં, ર્ નો વિસર્ગ થવાથી પિગ્ન: બન્યું. અહીં આ સૂત્રથી સ્વર દીર્ઘ થતો નથી કેમકે પ્રસ્ એ ધાતુ છે. ધાતુ ૫૨થી બનેલ શબ્દ છે. તેથી આ સૂત્રથી દીર્ઘ ન થાય. દશે ગણના ધાતુનું વર્જન ક૨વું છે. તો અમ્વારે: ની જગ્યાએ ગંધાતો: લખ્યું હોત તો પણ દરેક ધાતુનું વર્જન શક્ય છે. તો પછી મધાતો: ને બદલે અમ્નાવે: શા માટે લખ્યું છે ?
મૂ વિગેરે દરેક ગણના ધાતુનું વર્જન કરવું છે. પણ નામધાતુનું વર્જન નથી કરવું. જો અધાતો; લખ્યું હોત તો ધાતુ માત્રનું વર્જન થઇ જાત. માટે અધાતો: ન લખતાં પ્રવારે: લખ્યું છે. તેથી નામધાતુનું ગ્રહણ થશે. તેના ઉદાહરણ તરીકે ગોમાન્ અને સ્થૂનશિપઃ છે.
જંતુ અને અસ્ અંતવાળા શબ્દો જે બને છે. તેને આ સૂત્રથી દીર્ઘ થાય છે. તો વાળસ્ અને વુરળસ્ ને આ સૂત્ર લાગશે ? કેમકે આ શબ્દો પણ સ્વર + નાસિષ્ઠા થી બનેલ છે. વર-વુાન્નાસિાયા નસ્ ૭-૩૧૬૦ થી નાસિન્હા નો નમ્ આદેશ થવાથી હવે અસ્ અંતવાળો શબ્દ

Page #67

૫૮
કહેવાય. તેથી આ સૂત્ર લાગે કે નહીં? જવાબ - “અર્થવ પ્રફળ નાનર્થ ગ્રામ્” એ ન્યાયથી અહીંમત અને મમ્
પ્રત્યય જેને લાગ્યા હોય તેનું જ ગ્રહણ છે. પરંતુ અનર્થક એવા ઘરનું
અને પુરા નું ગ્રહણ ન થાય. પ્રશ્ન - તો પછી બ્રહવૃત્તિમાં તો વI: અને પુર: બંને ઉદાહરણમાં દીર્ઘ
કર્યા છે? જવાબ- ઉપરનો જેમ જાય છે તેવો બીજો પણ જાય છે કે “નિર્મન
પ્રદMાચર્થવતા વાનર્થન વાવવિધ પ્રયો નતિ'' આ ન્યાય ઉપરના ન્યાયના અપવાદ ભૂત છે. તેથી આ ન્યાયથી સસ્ અને પુરા બંને ગ્રહણ થઈ શકે છે. તેથી આ સૂત્રથી દીર્ઘ થઈને ર૩રપ અને g: પ્રયોગની સિદ્ધિ થઈ છે. બવત્ શબ્દનાં રૂપો અને સાધનિકા ર્વત પ્રમાણે થશે. યવમત્ શબ્દનાં રૂપો અને સામનિકા મત્ પ્રમાણે થશે. શૂર્િ નાં રૂપો અને સાધનિકો મરમ્ પ્રમાણે થશે. fiveત્ નાં રૂપો અને સાધનિક વન પ્રમાણે થશે.
શિસ્તન પુસિા ૧-૪-૯૧ અર્થ - શું ધાતુથી પર રહેલા તુન્ પ્રત્યયનો પુંલિંગમાં શેષઘુટુ પ્રત્યય પર
છતાં ડ્રન્ આદેશ થાય છે. વિવેચન - Siીતિ વિ? શનિ - કૃપા : એ તાનિ શg + નમ્
શોgન + fશનપુંસી - ૧-૪-૫૫ થી { નો શ થવાથી, શોgન્ + fશસ્વછી ૧-૪-૬૫ થી fશ ની પૂર્વે નો આગમ થવાથી,
શોપૂન + fશનિતીર્થ. ૧-૪-૮૫ થી ૬ ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાથી, શનિ થયું. અન્ય સંબંધીમાં નપું. હોવાથી આ સૂત્રથી તૃ આદેશ
થર્યો નથી. પ્રશ્ન - aોણ: કોણ પંકિસૂત્ર કર્યું હોત તો ચાલત કેમકે અનેકવર્ગ: સર્વથી
આખા ડું નો રાષ્ટ્ર આદેશ થઈ શકત. તેથી લાઘવ થાત. તો આવું
લાંબુ સત્ર શા માટે બનાવ્યું? જવાબ - તુન નો ડ્રદ્ કરવાનું પ્રયોજન એ છે કે તૃસ્વ ૧-૪-૩૮ થી મારું

Page #68

અર્થ -
થઇ શકે. જો તુન્ નો તૃપ્ કરવાને બદલે ોછુ નો ો? આદેશ કર્યો હોત અથવા જોણુ શબ્દમાં રહેલા ૩નો ૠ કર્યો હોત તો તૃ અંતવાળો નથવાથી ૧-૪-૩૮ સૂત્ર લાગવાને બદલે મોંન્ને ૧-૪-૩૯ લાગીને ને ગર્ ને બદલે અર્ થાત. તેથી અર્ ન કરતાં આર્ કરવા માટે જ આવું લાંબુ સૂત્ર કર્યું છે.
ટાવૌ સ્વરે વા । ૧-૪-૯૨
૫૯
ટાદિ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં તુર્ આદેશ વિકલ્પે થાય છે.
–
વિવેચન – પ્રશ્ન – ષ.બ.વ.માં આમ્ પ્રત્યય પર છતાં બે રૂપો થવા જોઇએ. તેના બદલે ાનામ્ એક જ રૂપ કેમ થયું ?
-
જવાબ – જો ìછુ ૩ કારાન્ત હોય તો પણ દૂન્વૉડઽપશ્ચ ૧-૪-૩૨ થી આમ્ નો નામ્ થાય. અને ોટ્ટ ૠ કારાન્ત હોય તો પણ ટૂવાડઽપશ્ચ ૧-૪-૩૨ થી આમ્ નો નામ્ થાય છે. તેથી નામ્ આદેશ થવો તે નિત્યકાર્ય છે. તેનાથી આ સૂત્ર પર હોવા છતાં નિત્યકાર્ય પ્રથમ થાય. તેથી નામ્ આદેશ થયા પછી આ સૂત્ર ન લાગે કારણકે હવે નામ્ પ્રત્યય સ્વરાદિ નથી. તેથી એક જ રૂપ થયું છે.
[ ધાતુથી પર રહેલાં તુન્ પ્રત્યયનો
સિયામ્ । ૧-૪-૯૩
અર્થ - કોઇપણ નિમિત્તની અપેક્ષા વિના સ્ત્રીલિંગમાં તૃપ્ આદેશ થાય છે.
વિવચેન -પદ્મોદ્યુમિ: થૈ: -- પદ્મમિ: નોક્ટ્રીમિ: જીતે; - પદ્મોન્ટ્રી. સંધ્યા સમાહારે... ૩-૧-૯૯ થી દ્વિગુ સમાસ થયો. મૂર્ત્યઃીતે ૬-૪-૧૫૦ થી ગ્ પ્રત્યય લાગવાથી પદ્મોલ્ટ્રી + રૂમ્, અનાન્ય દિ.... ૬-૪-૧૪૧ થી ગ્ નો લોપ થવાથી પદ્મોન્ટ્રી, ક્યારે ળસ્યા... ૨-૪-૯૫ થી તદ્ધિતનો લુફ્ થવાથી ગૌણ પડેલા વિગેરેનો પણ લોપ થવાથી પદ્મોટ્ટ રહ્યું. પદ્મોદ્ + મિસ્ - પદ્મોત્કૃમિ: થયું. અહીં જો કૌ ના નિમિત્તથી તુન્ નો તૃપ્ થતો હોત તો નિમિત્તામાવે નૈમિત્તિસ્યાવ્યમાવ: એન્યાયથી ડી ચાલ્યો જતાં તુન્ નો વૃક્ પણ ચાલ્યો જાત. પણ તૃપ્ થયો છે તે ટી ના નિમિત્તથી નથી થયો. એટલે કે નિર્નિમિત્ત હોવાથી જૈ નો લુફ્ થયો હોવા છતાં તૃસ્ તો રહ્યો જ. લોપ ન થયો. સ્ત્રીલિંગમાં તુન્ નો તૃપ્ નિનિમિત્ત છે. તેની સાબિતી
ન
રા ધાતુથી પર રહેલાં તુન્પ્રત્યયનો

Page #69

૬૦
આ દૃષ્ટાંત બતાવે છે.
અહીં સપ્તમી તે વિષયસપ્તમી છે. સ્ત્રીલિંગનો વિષય આવે ત્યારે કરવો. ‘‘માવિની ભૂતવત્ ૩૫ન્નાર:'' ભવિષ્યમાં બનવાનો છે. એમ માનીને પહેલેથી ૠ અંતવાળો થયા પહેલા ડૌ થઇ જશે.
इत्याचार्य श्री हेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्दाभिधान स्वोपज्ञशब्दानुशासन लघुवृत्तौ प्रथमस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः । १-४. .
सोत्कण्ठमंगलगनै कचकर्षणैश्च वक्त्राब्जचुम्बननखक्षतकर्मभिश्च श्रीमूलराजहतभूपतिभिर्विलेसुः, संख्येऽपि खेपि च शिवाश्च सुरस्त्रियश्च ।
અર્થ :- સંગ્રામમાં મૂલરાજ રાજા વડે હણાયેલા રાજાઓની સાથે ઉત્કંઠાપૂર્વક આલિંગન, કેશાકર્ષણ, મુખચુંબન અને નખક્ષત કર્મ વડે યુદ્ધભૂમિમાં શિયાળીયાઓએ અને સ્વર્ગમાં દેવાંગનાઓએ વિલાસ કર્યો.

Page #70

અર્થ :
પ્રશ્નઃ
જવાબ :
સૂત્રસમાસ : યશ નૃત્વાર્થી તયો: સમાહાર: ત્રિવતુર્ તસ્ય । (સમા.૪.) તિજ્ઞા ૨ વતસા ૪ યો: સમાહાર તિવૃત્ત્વતસ્ (સમા.૯.) સિ: આવિ: યસ્થ સ: સ્થાવિ: તસ્મિન્ । (બહુ.) વિવેચન : સ્વાલાવિત્તિ વિમ્ ? પ્રિયત્રિઃ પ્રિયવસ્તુઃ ।
પ્રશ્નઃ
ૐ હ્રીં અહં નમઃ । द्वितीयाध्यायः- प्रथमः पादः
જવાબ :
૬૧
त्रि- चतुरस्तिसृ વર્તી સ્થાત્ ૨.૧.૧ વામ્ ૧.૪.૯૩ ની અનુવૃત્તિ આ સૂત્રમાં ચાલુ છે. સ્થાવિ પ્રત્યય પરછતાં સ્ત્રી.માં વર્તતા ત્રિ અને વતુનો અનુક્રમે તિસ્ અને શ્વેતસ્ આદેશ થાય છે.
આ બંનેનો બહુ. સમાસ હોવાથી શેષાદ્ના ૭.૩.૧૭૫ થી ર્પ્રત્યય થયો છે. આ પ્રત્યય ‘સ્યાદિ’ન હોવાથીતિટ્ટ-વતરૃ આદેશ થતો નથી. પ્રિયવતુ: માં નિર્ણવહિય૦ ૨.૩.૯ થી સ્નો ૧ થયો છે. ત્રિયામ્ ૧.૪.૯૩માં ‘નિનિમિત્ત વ્’ (નિમિત્ત નહીં હોતે છતે) એમ લખ્યું છે. એમાં જે સપ્તમી કરી છે તેના કારણે સ્થાનિી અનુવૃત્તિ અટકી ગઈ. તેથી અહીં ફરીથી ‘ચા’ એમ સૂત્રમાં લખ્યું છે. તિસૃ શબ્દમાં સ્ નો થવાની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં કેમ ન કર્યો ? ‘સૂત્રસામર્થાત્’ સૂત્રનાં સામર્થ્યથી... સૂત્રમાં જ તિર્ મૂક્યું છે. તેથી તિસૃ ના સ્ નો પ્ થવાની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં નહીં થાય.
અહીં સ્ત્રી.ની અનુવૃત્તિ ચાલુ છે તો પ્રિયતિવૃ દ્યુતમ્ એ નપું.નું ઉદાહરણ શા માટે ?
સમાસનો વિગ્રહ કરતી વખતે fă અને વતુર્ નામ સ્ત્રી.માં પ્રયોગ કરાયેલું હોવાથી અન્યસમ્બન્ધી તરીકે પું.સ્ત્રી. કે નપું. હોય તો પણ તિસૃ-વતસ્ આદેશ થઈ શકે છે. જેમ કે...
પ્રિયા: તિન્ન: યસ્ય સઃ પ્રિયતિક્ષુ – પું. પ્રિયાઃ વતજ્ઞ: યસ્યસઃ પ્રિયવતરૢ – પું. પ્રિયા: તિન્નઃ યસ્ય તદ્ પ્રિયતિટ્ટ – નપું. પ્રિયા: વતા: યસ્ય તદ્ પ્રિયવ્રુતતૢ – નપું. प्रियाः तिस्रः यस्याः सा प्रियतिसृ · સ્ત્રી. પ્રિયા: વતજ્ઞ: યસ્યાઃ સા પ્રિયવતį – સ્ત્રી.
-
-

Page #71

Fષ્ટચાન્તચ” પરિભાષાથી ત્રિ અને જંતુર ના અન્યનો તિ અને વત આદેશ થવો જોઈએ. પરંતુ આદેશ અનેકવર્તી હોવાથી અને સર્વશ એ પરિભાષાથી આખાત્રિ અને ચતુર્નો તિ અને અવતરૂ આદેશ થયો છે.
તો અરિ ૨.૧.૨ અર્થ: ૨ નો વિષય ન હોય તો સ્વરાદિ સ્થાદિ પ્રત્યય પર છતાં તિ અને
વત નાં નો આદેશ થાય છે. સૂત્રસમાસ : ૧ ૧ – મન, તસ્મિન્ ! (નગત.). વિવેચન : સ્વર કૃતિ વિમ્ ? તિ , વત : |
અહીં સ્વરાદિ સ્યાદિ પ્રત્યય પરમાં નથી પરંતુ વ્યાજનાદિ સ્વાદિ પ્રત્યય પરમાં છે તેથી આ સૂત્ર લાગેલ નથી. ૨.૧.૧ સૂત્રથી તિરત આદેશ થયો છે. અહીં ન માં વિષય સમી લીધેલ છે.
સ્વસમ્બન્ધી અને અન્ય સમ્બન્ધી બધામાં આ સૂત્રો લાગે છે. પ્રશ્ન: સ્વરાદિ પ્રત્યય પરછતાંફવાલે ૧.૨.૨૧ સૂત્રની પ્રાપ્તિ હતી. તેથી
રૂપ સિદ્ધ થવાનું જ હતું તો આ સુત્ર શા માટે બનાવ્યું? દ્વિતીયા બ.વ.માં તોડતા૧.૪.૪૯ થી દીર્ઘ થઈને “તિઃ ' એવું અનિષ્ટરૂપ થાત. અને જ્યારે અન્ય સમ્બન્ધી બનીને ત્રણે લિંગ રૂપ થાય ત્યારે સ્વરાદિ ઘુટુ પ્રત્યય પર થતાં અડ૧.૪.૩૯ થી ગર્ની તેમજ તોડુ૧.૪.૩૭થી સિન્ડનોતુથવાની પ્રાપ્તિ હતી. તેથી અનિષ્ટ રૂપો થઈ જાત. તે ન થાય માટે આ સૂત્રની રચના કરી છે.
બપિયા લ વ ૨.૧૩ અર્થ : સ્વરાદિસ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં નાનો ગર આદેશ વિકલ્પ થાય છે.
પોરે ૨.૧.૪ અર્થ : “ આદિવાળા સ્વાદિ પ્રત્યય પરછતાં આનો અર્ આદેશ થાય છે. વિવેચન : | શબ્દનાં રૂપો બ.વ.માં જ થાય છે. પરંતુ અન્ય સમ્બન્ધી બને
ત્યારે બધાં રૂપો થઈ શકે છે. તેમજ તવા નું ગ્રહણે થયે છતે કર્યું નો અત્ આદેશ પણ થાય છે. તે જણાવવા સ્વચ્છ નું ઉદાહરણ આપ્યું છે. મમ્ સ્ત્રી. = પાણી.
જવાબ :

Page #72

૬૩
આ સાથે એને ૨.૧.૫ અર્થઃ વ્યનાદિ સ્થાદિ પ્રત્યય પર છતાં રે શબ્દનાં અન્ય (0) નો આ
થાય છે. વિવેચન : રામ તિક્રાન્તમ્ રૂતિ નિરિ માં વસ્તીવે ૨.૧.૯૭ થી ૨નું હ્રસ્વ
થઈ રિબન્યું છે. તેથી હવે આ સૂત્રની પ્રાપ્તિ નહીં રહે. પરતુ “વશે વિકૃતમનેચવ' આ ન્યાયથી રિને જ જેવો જ માન્યો. માટે અન્ય
” નો “મા” આદેશ થઈ તિરાપ્યા, તિપિતિ અને
તિરાડું રૂપો બનશે. પ્રશ્ન : મા જયોમિ' આટલું સૂત્ર બનાવ્યું હોત તો પણ ચાલત. આટલું મોટું
સૂત્ર બનાવી ગૌરવ શા માટે કર્યું? કારણ કે જનાદિમાં શું કારાદિ
અને શું કારાદિ પ્રત્યય જ આવે છે. જવાબ: “વ્યાને' શબ્દની અનુવૃત્તિ નીચેના સૂત્રોમાં લઈ જવા માટે જ મોટું
સૂત્ર બનાવ્યું છે. પ્રશ્ન : આ સૂત્રની ટીકામાં શબ્દનો મા કરવાનું કહ્યું છે તો રેનાં સે નો મા
કેવી રીતે કર્યો? જવાબ : પચન્તય આ પરિભાષાથી સૂત્રમાં ષષ્ઠી વિભ.નું ગ્રહણ કરેલું
હોવાથી અન્યનું ગ્રહણ થાય છે. તેથીનાં અન્યોનો ના થયો છે. પ્રશ્ન : વસ્તીવે ૨.૪.૯૭ સૂત્રથી તિરિથયું. હવે આ શબ્દનાં ષષ્ઠી બ.વ.માં
gવાડપશ ૧.૪.૩ર થી મામ્ નો નામ્ થશે. નામ્ એ વ્યાજનાદિ પ્રત્યય થયો. તેથી આ સૂત્રથી રિનાં રૂ નો મા થવો જોઈએ. તે કેમ
ન કર્યો? જવાબ : “નિપાતર્તવિધિનિમિત્ત તક્રિયાતિ' આવી પડેલાં નિમિત્તને કારણે - જે વિધિ થઈ છે તે વિધિ જ પોતાના નિમિત્તનો ઘાત કરવામાં નિમિત્ત
નથી બનતી... આન્યાયથી હૃસ્વનાં નિમિત્તે થયેલો આનો નામ છે તે નામ દ્વસ્વનો ઘાત કરનારો બનતો નથી. માટે રિનાં ટુનો મા નહીં
થાય. પ્રશ્નઃ' સાચી વાત છે તો પછી રિનાં રૂનો તીનાત ૧,૪.૪૭ થી નાનું
પર છતાં પૂર્વનો સમાન નામિ સ્વર દીર્ઘ થાય છે. તે પણ આ ન્યાયથી ન થવો જોઈએ. તો દીર્ઘ “તિરી' કેમ કર્યું છે ?

Page #73

૬૪
જવાબ ઃ
પ્રશ્નઃ
અર્થ
સૂત્રસમાસ : યુષ્યન્ત અમઘ્ન – યુઘ્ધÜો. તયો: યુધ્વલક્ષ્મવો: (ઈ.&.) વિવેચન : પાન્તસ્ય પરિભાષાથી અહીં ષષ્ઠી વિભ.સૂત્રમાં હોવાથી અન્યનો જ આદેશ થાય છે.
જવાબ ઃ
વાત સાચી છે પણ ચાયા: વિષ્ટિપ્રાયાઃ ।' હોવાથી ‘સન્નિપાત તક્ષો’ ન્યાય અનિત્ય બનવાથી અતિરીગામ્ એ રૂપ સિદ્ધ થયું. * પું. = પૈસો-ધન
સુખમો: ૨.૧.૬
વજ્રનાદિ સાદિ પ્રત્યય પર છતાં ‘પુષ્પદ્' અને ‘અસ્મર્’ નાં અન્યનો ‘આ’ થાય છે.
પ્રશ્નઃ
અહીં અન્ય ર્ નો આ કેમ કર્યો ? જ્ઞ કર્યો હોત તો પણ ૧.૨.૧ થી અ + અ = આ થઈ જ જવાનો હતો. તો આ કરવાનું પ્રયોજન શું? જો ગ કર્યો હોત તો તુસ્યાવેત્યપરે ૨.૧.૧૧૩ થી ૬ નો લુફ્ થઈ જાત તો અનિષ્ટ રૂપ થાત. તેવું ન થાય માટે આ કર્યો છે. ટાયોતિ ય: ૨.૧.૭
ય, દ્ધિ અને મોર્ પ્રત્યય પર છતાં ‘યુષ્મદ્’ અને ‘અમ્ભટ્’ નાં અન્યનો ય્ આદેશ થાય છે.
અર્થ :
સૂત્રસમાસઃ બોઇ ઓથ કૃતિ ઓસૌ । (ઈ.&.) ય ૬ કિન્ન ઓસૌ ર તેષામ્ સમાહાર – યદ્યોસ, તસ્મિન્ । (સમા.૪.)
વિવેચનઃ ઓશ ઓશ ગોસૌ... અહીં ‘સ્થાવાવસંધ્યેય:’ ૩.૧.૧૧૯ થી એકશેષ સમાસ થયો છે. તેથી જ ષષ્ઠી અને સપ્તમી બંનેના ઓક્ નું ગ્રહણ થયેલ છે. અન્યથા હિના સાહચર્યથી માત્ર સપ્તમીનો એક્ ગ્રહણ
થાત.
અહીં સૂત્રમાં ‘ઓસ્’ નું ગ્રહણ ન કર્યું હોત તો પણ ‘યુવયો:’રૂપ સિદ્ધ થાય છે. સુખદ્ + ઓક્
મન્તસ્ય યુવાડવો...૨.૧.૧૦ થી યુવત્ + શેષે તુલ્ ૨.૧.૮ થી યુવ + ઓસ્ ૫૬ વદુસ્મોસિ ૧.૪.૪ થી યુને + ઓસ્ થૈતોડયાય્ ૧.૨.૨૩ થી યુવયોસ્ સોરઃ ૨.૧.૭૨ થી યુવોર્
૨૫ પાને વિસર્જ૰ ૧.૩.૫૩ થી યુવયોઃ થાય છે. તો શા માટે ‘ઓસ્’ નું ગ્રહણ કર્યું ?
ओस्

Page #74

જવાબ :
અર્થ :
વિવેચન :
અર્થ :
વિવેચન :
પ્રશ્ન :
૬૫
સાચી વાત છે. પરન્તુ જ્યારે ર્િ પ્રત્યય લગાડીને અન્ય સ્વરાદિનો લોપ થાય ત્યારે યુવ્યોઃ એવો અનિષ્ટ પ્રયોગ થાય છે. જેમકે યુષ્મન્ + ઓસ્(યુવામ્ યુષ્માન વા આવક્ષાળયો: અર્થમાં)
યુષ્મમ્ + ર્િ + ઓમ્ - ખ્િ વgi૰ ૩.૪.૪૨ થી ર્િ પ્રત્યય. યુર્ + ર્િ + ઓમ્ - ત્રસ્ત્યસ્વવેઃ ૭.૪.૪૩ થી અન્ય સ્વરાદિનો લોપ.
યુવ + ખિવ્ + ઓમ્ - મન્તસ્ય યુવા૦ ૨.૧.૧૦ થી યુવ આદેશ. યુવ્ + રૂ + ઞોમ્ - શેષેતુ ૨.૧.૮ થી અન્યનો લોપ. યુવ્યોમ્ - વર્ષાવે ૧.૨,૨૧ થી ૬નો ય્.
યુવ્યોર્ - સોહ: ૨.૧.૭૨ થી ૬ નો રૂ. યુવ્યો:
- ૨: પલને ૧.૩.૫૩ થી વિસર્ગ.
આ રીતે અનિષ્ટ રૂપ થતું હોવાથી સૂત્રમાં સ્ નું ગ્રહણ યોગ્ય જ છે.
શેષે તુ ૨.૧.૮
જે પ્રત્યય ૫૨છતાં યુખદ્ અને અસ્મનાં અન્યનો ઞ અને ય્ થયો. તે સિવાયનાં પ્રત્યયો તે શેષ પ્રત્યયોછે. તે શેષ સ્યાદિ પ્રત્યય પરછતાં સુખદ્ - અસ્મન્ નાં અન્યનો લુફ્ થાય છે.
સૂત્રમાં ‘શેષે’ એ પ્રમાણે ન લીધું હોત તો ઉપરથી ‘યયોસિ’નો અધિકાર અહીં આવત. પરંતુ ‘યજ્ઞોસિ’નો અધિકાર ઈષ્ટ નથી. જો એ પ્રમાણે ઈષ્ટ હોત તો ઉપરનાં સૂત્રમાં જ ‘યોત્તિ યનુૌ' એ પ્રમાણે ભેગું સૂત્ર કરત. તે બંનેનો અધિકાર સાથે નીચેના સૂત્રમાં જાય. પરંતુ તે ઈષ્ટ ન હોવાથી તેના (યદ્યોસિ ના) નિવારણ માટે શેષ નું ગ્રહણ છે.
મો ૨.૧.૯
શેષ સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં ‘યુષ્યત્’ અને ‘અસ્મર્’ નાં ‘મ્’ નો લુગ્ વિકલ્પે થાય છે.
નામધાતુ થાય ત્યારે મ્ નો વિકલ્પે લોપ કરવા માટે આ સૂત્ર કર્યું છે. યુષ્યમ્ અને યુષમ્યમ્ એ બે રૂપ સિદ્ધ થયા.
‘યુવામ્ આવè' એ અર્થમાં ર્િ અને વિવર્ થયે છતે સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં ‘યુવ’ આદેશ શા માટે થતો નથી ?

Page #75

૬૬
જવાબ ઃ
અર્થ :
યુક્ષ્મદ્ અને અર્ થી તરત સ્યાદિ પ્રત્યય પરમાં નથી. પરન્તુ ર્િવિવત્ પ્રત્યયનું વચમાં વ્યવધાનછે. તેથી ૨.૧.૧૦ સૂત્ર લાગતું નથી. જ્યારે એ.વ.માં કોઈપણ પ્રત્યય કે ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો પણ ત્વમ આદેશ થાય છે. એટલે ૨.૧.૧૦ અહીં લાગતું ન હોવાથી આદેશ થતો નથી.
અર્થ :
મનસ્ય યુવાડવો યો: ૨.૧.૧૦
દ્વિ.વ.માં વર્તતા ‘યુક્ષ્મદ્ અને અસ્મટ્' નામનાં મ્ અન્ત સુધીનાં અવયવનો સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં અનુક્રમે યુવ અને આવ આદેશ થાય છે.
સૂત્રસમાસ : મ્ અને યસ્ય સ મન્તઃ તસ્ય । (બહુ.) યુવશ્ચ આવથ રૂતિ યુવાડવૌ । (ઈ.&.)
મન્તસ્કૃતિ વિમ્? યુવયો:, આવો: । યુધ્મ+ઓસ્ અને - અમ્ન ્+ોસ્. અહીં આ સૂત્રથી તો અન્ત સુધીના અવયવનો જ યુવ અને આવ આદેશ થાય છે. અને અન્ને રહેલાં ટ્ નો યુષ્મલક્ષ્મદ્રોઃ ૨.૧.૬ થી य् થશે. તેથી યુવયો: અને આવયોઃ રૂપ બની શક્યા. જો આ સૂત્રથી આખા યુષ્પદ્ અને અમર્ નો યુવ અને આવ થઈ જાય તો યુવ+મોર્ અને आव+ओस् भां टाङ्योसि यः . ૨.૧.૭ થી ગોસ્ પ્રત્યય પર છતાં અન્ય ગ નો ય્ થવાથી યુવ્યો અને આવ્યોઃ અનિષ્ટ રૂપ થાત. स्यादावित्येव युवयोः पुत्रः યુષ્પ્રત્યુત્ર: - અહીં સમાસમાં ઓસ્ પ્રત્યયનો લોપ થયેલો છે. તેથી સ્યાદિ પ્રત્યય પરમાં ન હોવાથી આ સૂત્રથી યુવ આદૅશ ન થયો.
ત્વ-મો પ્રત્યયોત્તરે વૈસ્મિન્ ૨.૧.૧૧
=
-
સ્યાદિપ્રત્યય, પ્રત્યય અને ઉત્તરપદ પરમાં હોતેછતે એ.વ.માં વર્તતા યુષ્પદ્ અને અત્ નામનાં મ્ અન્ત સુધીનાં અવયવનો અનુક્રમે ત્વ અને મેં આદેશ થાય છે.
સૂત્રસમાસ : ત્વશ્ચ મશ્ચ કૃતિ ત્વ-માઁ (ઈ.બ્ર.) ત્તતંત્ત તદ્ પવંત્ત - ૩ત્તરવમ્ (કર્મ.) પ્રત્યયશ્ચ ઉત્તરપવંત્ત તયો: સમાહાર: -- પ્રત્યયોત્તરપતું, તસ્મિન્ (સમા.૪.) તવ અયમ્ – વતીયઃ ।
ઉદા. :
મમ અયમ્ – મદ્રીયઃ ।
યુર્ અને અસ્મન્ ને ટોરીયઃ ૬.૩.૩૨ થી યક્ પ્રત્યય લાગ્યો છે.

Page #76

આ સૂત્રથી “ત્વ' અને “' થઈવીય અને નવીય થયું છે. આ સ્વાદિ સિવાયનાં અન્ય પ્રત્યયનું ઉદાહરણ છે. તવ પુa: - ત્વત પુત્ર, મમપુત્રા - મદ્ પુત્ર: અહીં ઉત્તરપદ પરમાં છે. प्रत्ययोत्तरपदे चेति किम् ? अधियुष्मद्, अध्यस्मद् त्वयि इति अधियुष्मद्, मयि इति अध्यस्मद् ।। અહીં સ્વાદિ વિભ. પ્રત્યય કે ઉત્તરપદ પરમાં નથી. પરન્તુ ૩.૧.૩૯ થી અવ્યવીભાવ સમાસ થયેલો છે. તેથી આ સૂત્ર લાગ્યું નથી. एकस्मिन्निति किम् ? युष्माकम्, अस्माकम् । અહીં એ.વ.માં મુખદ્ અને સમન્નથી પરજુ બ.વ.માં છે માટે આ
સૂત્ર લાગેલ નથી. વિવેચનઃ પ્રશ્ન – સૂત્રમાં નું ગ્રહણ કેમ કર્યું છે? જવાબ : સ્વાદિનું ગ્રહણ કરવા માટે અને સાથે નીચે અધિકાર લઈ જવા માટે.
વાનુ નાનુવર્તત ાં એ ન્યાયને અહીં અનિત્ય કર્યો છે.
a fસના પ્ર વાહી: ૨.૧.૧૨ અર્થઃ શિ પ્રત્યયની સાથે યુદ્ધ અને.મદ્ નો અનુક્રમે ત્વમ્ અને મમ્
આદેશ થાય છે. તેમજ ન કરવાનો પ્રસંગ હોય તો એની પૂર્વે
જ તે આદેશ થાય છે. સૂત્રસમાસ : સ્ત્રમ્ ૩ મહમ્ ૨ પતયો સમાહાર: – ત્વદમ્ (સમા..) વિવેચન : પ્રવાલ તિ વિમ્ ? વૈયું મહમ્ |
અહીં પ્રત્યય લગાડતાં પૂર્વે જ પુખ અને કર્મનો સિપ્રત્યાયની સાથે અનુક્રમે ત્વમ્ અને અન્ આદેશ થાય છે. તે થયાં પછી પુખસ્મોડસો પારિ”૭.૩.૩૦ થી સકારાદિ, ગોકારાદિ, નકારાદિ ને વર્જીને સ્યાદ્યત્ત એવા ત્વમ્ અને અદનાં અન્ય સ્વરની પૂર્વે થાય છે. તેથી ત્વમ્ અને ગરમરૂપ સિદ્ધ થયાં. તે પ્રમાણે નીચેના સૂત્રમાં પણ જાણવું. જો વિસૂત્રમાં ન લખ્યું હોત તો આદેશ કરતાં પૂર્વ મલાગત. તેથી યુઝર્ + fસ અને મદ્ + fસ થાત. અને પછી “તનધ્ય પતિતપ્તદીન ગૃહ ' જેનું ગ્રહણ કરવાનું હોય તો તેના ગ્રહણ વડે તેની મધ્યમાં આવેલાનું પણ ગ્રહણ થાય છે. એ ન્યાયથી

Page #77

૬૮
પ્ર
:
સહિત આદેશથઈ જાત. એટલે સ્ત્રમ્ અને ગઢથઈ જાત.‘પ્રી: લખવાથી હવે એવું અનિષ્ટ રૂપ નહીં થાય. સૂત્રમાં સિના શા માટે લખ્યું? યુઝઅને વ્યાજનાન્ત હોવાથી તીર્થક્ષ્ય ” ૧.૪.૪૫ થીસિનો લુફ થઈ જઈએ પ્રયોગ સિદ્ધ થાત. આદેશ વિધાનના સામર્થ્યથી “પુષ્પમલો ૨.૧.૬ થી યુક્ત અને
અમે નાં અન્યનો મા પણ ન થાત. જવાબ: સાચી વાત છે. પરન્તુ ગુખ અને સમન્નાં અન્યનો મા ન થાત.
તેથી આ કારનો અભાવ થયે છતે શેષ પ્રત્યયમાં ગણાત. અને તેથી નોર્વા ૨.૧.૯થી નો વિકલ્પ લોપ થાત. તેથી જ્યારે મેં નો લોપ થાય ત્યારે સ્ત્ર અને મદ અને પક્ષે ત્વમ્ અને સમરૂપો થાય. આવી રીતે સ્ત્ર અને કદ રૂપો અનિષ્ટ હોવાથી “સિના એ પ્રમાણે સૂત્રમાં ગ્રહણ કર્યું છે.
ચૂર્વ ૨.૧.૧૩ અર્થ: નમ્ પ્રત્યયની સાથે યુદ્ અને અમદ્ નો અનુક્રમે ચૂર્વ અને વર્ષ
આદેશ થાય છે તેમજ આજુ કરવાના પ્રસંગે મની પૂર્વે જ આદેશ
થાય છે. સુત્રસમાસઃ સૂર્ય ૨ વર્ષ ૪ તો સમાહિ- – વ્યંવયમ્ (સમા.4.) વિવેચનઃ પ્રિયકાન્વેષાંતે પ્રિય યુવાન્વેષૉ=fપ્રવધૂના આ બંને વાક્યમાં
એ.વ. અને કિ.વ.નાં પ્રયોગમાં ગુખદ્ વર્તતો હોવાથી ત્વ- પ્રત્યોત્તરપદે '૨૧.૧૧થી ‘ત્વ અને મસ્ત યુવાડવૃદિયો: ૨.૧.૧૦ થી “યુવા આદેશો થવાનાં હતાં પરન્તુ નિવાં સવાશા' (ઘણાં વિષયનાં કાર્ય કરતાં અલ્પ વિષયનું કાર્ય બળવાન છે.) એ ન્યાયથી અન્યત્ર સાવકાશ એવાં તે આદેશોનો બાધ કરીને હવે ચૂયમ આદેશ આ સૂત્રથી થશે.
સુષ્ય માં હુક્યા ૨.૧.૧૪ અર્થ :
કેપ્રત્યયની સાથે સુખદ્ અને અમદ્ નો અનુક્રમે તુમ્ અને મહાનું આદેશ થાય છે. તેમજ આ કરવાનો પ્રસંગ હોય તો એની પૂર્વે
જ તે આદેશ થાય છે. સૂત્રસમાસ સુષ્ય માં ૨ પતયો: મારા: – તુષ્યમા (સમા..)

Page #78

• તવ મા ના ૨.૧.૧૫ { પ્રત્યયની સાથે યુદ્ અને અત્નો અનુક્રમે તવ અને એમ આદેશ થાય છે. તેમજ આવા કરવાનો પ્રસંગ હોય તો એની પૂર્વે
તે આદેશ થાય છે. સરસપાસ: તવ મમ ૨ પાયો: સમાહા – તવનમ (સમા).
આખા મર ૨.૧.૧૬ યુગ અને કર્મથી પર રહેલાં અને સૌ નો આદેશ થાય છે. રાવણમાસઃ સૌ સૌ તિ આવી
અ ર.આવા પથ સમાણા – અમી, તા. વિવેચનઃ સત્રમાં ન માં રહેલો આ કાર ઉચ્ચારને માટે છે.
ગણમાનામાં ચલાવાયઃ ૩.૧.૧૧૯ થી એક શેષ સમાસ થયો છે. અમો માં પડી એ.વી છે પરંતુ વિભ.નો લોપ થયો છે. જે પરોપન થયો હોત તો અએ કિતીયા એ.વ.નો પ્રત્યય છે તેથી અનાસાહચર્યથી આ ક્લિીયા દ્રિવાનો પ્રત્યય ગ્રહણ થાત. પ્રથમ
વિ.નો પ્રત્યય ગ્રહણ ન થાત. w: અહીં એ નો મકરવાની જરૂર નથી કારણ કે આદેશ ન કરો તો
પણ ત્યા સિદ્ધ થાય છે. તે આ રીતે – ગુખ૬+ -
-સૌ પ્રત્યોત્તરપ૦ ૨.૧.૧૧ થી મદ્ + અન્ સેતુ ૨.૧.૮ થી ત્વમ + મમ્ તુલાઇ ૨.૧.૧૧૩ થી વ + મમ્ સમાનતોડ ૧.૪.૪૬ થી ૮ + + ગુખદમત ૨.૧.૬થીત્વનાં અન્યનો આ થશે. તેથી ત્યાનરૂપ સિદ્ધ જ છે. તો શા માટે ગમ નો મેં કર્યો? વાત સાચી છે. પણ એક ન્યાયછે કે “સિદ્ધ - વિહિલન મન્ત' – અંતરંગ વિધિ થયે છતે બહિરંગ કાર્ય અસિદ્ધ થાય છે. યુઅલમેલ થી જેગા થાય છે તે અંતરંગ કાર્ય છે. અને સમાનામો: થી ગમ નાં ૩ નો જે લોપ થાય છે તે બહિરંગ કાર્ય છે. એટલે આવે રૂપ અંતરંગ કાર્ય થવાથી અમ્ નાં અનો લોપ કર્યો છે તે રૂપ બહિરંગ
જવાબ:

Page #79

૭૦
અર્થ : વિવેચનઃ
પ્રશ્નઃ
જવાબ :
કાર્ય ઉપરના ન્યાયથી અસિદ્ધ થાય છે. એટલે ખમ્ રહેશે. તે સ્વરાદિ પ્રત્યય હોવાથી હવે આ પણ નહીં થાય. માટે ત્વમ્ બનશે. પણ ત્વામ્ રૂપ સિદ્ધ નહીં થાય. માટે સૂત્રમાં અન્ નું ગ્રહણ યથાર્થ છે. શકો નઃ ૨.૧.૧૭
પુષ્પદ્ અને અસ્મન્ થી પર રહેલાં શત્ નો – આદેશ થાય છે. પ્રિય: ત્વમ્ યેષાં તામ્ - પ્રિયત્વાન્ ।
પ્રિય: અહમ્ યેષાં તાત્ - પ્રિયમાન્ ।
અહીં પ્રિયયુષ્પદ્ અને પ્રિયામ્મન્ ને શસ્ પ્રત્યય. આ સૂત્રથી ર્ આદેશ. ત્વ-મૌ પ્રત્યયો૦ ૨.૧.૧૧ થી ત્વ-મ આદેશ. યુષ્પસ્ખો: ૨.૧.૬ થી અન્યનો આ થવાથી પ્રિયત્નાન, પ્રથમાન્ થયું.
યુષ્માન વિ.ને શેષલુ ૨.૧.૮ સૂત્રથી અન્યનો લોપ અને આ સૂત્ર વડે થાય. આ બંને સૂત્રની પ્રાપ્તિ થાયછે. તેમાં ‘તાકૃત પ્રશકિત્ત્વન’ ન્યાયથી શત્ નો ન્ કરવો એ નિત્ય કાર્ય છે. કારણ કે જે સૂત્ર પ્રથમ પણ લગાડી શકાય અને અન્ય સૂત્ર લગાડ્યા પછી પણ લગાડી શકાતું હોય તો તે સૂત્ર નિત્ય કહેવાય. ‘પાન્નિત્યમ્’ પર સૂત્ર કરતાં નિત્યસૂત્ર બળવાન છે. અહીં યુધ્મવ્ + શત્ ને પ્રથમ ‘શેષેતુ’ ૨.૧.૮ સુત્ર લગાડો તો પણ આ સૂત્ર લાગે છે. અને ન લગાડો તો પણ આ સૂત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિ છે. માટે આ સૂત્ર નિત્યસૂત્ર કહેવાય. તેથી તે બળવાનં બનશે. માટે પ્રથમ આજ સૂત્ર લાગશે. એટલે કે શસ્ નો ર્ આદેશ થશે. હવે ર્ એ વ્યજ્રનાદિ પ્રત્યય થયો. તેથી ‘યુષ્મવસ્મો:’ ૨.૧.૬ લાગી પુષ્પદ્ નાં અન્યનો આ થશે. પણ શેખેલુ ૨.૧.૮ સૂત્ર લાગશે નહીં.
1
આ સૂત્ર પણ નિરર્થક છે. કારણ કે ‘શસ્રોતામંથ’ ૧.૪.૪૯ સૂત્રથી પણ સ્ નો સ્ થશે. અને રૂપ સિદ્ધ થઈ શકશે.
એ પ્રમાણે ન થાય. કારણ કે યુઘ્ન-અર્ એ અલિંગ છે તેથી પુલિંગપણાનો તેમાં અભાવ છે. માટે ૧.૪.૪૯ સૂત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિ જ નથી. અથવા બહુ. સમાસમાં અન્ય સંબંધી બને ત્યારે ૧.૪.૪૯ સૂત્ર ફક્ત પું.માં જ લાગી શકે પણ સ્ત્રી. નપું.માં ગી ન શકે. પરન્તુ પ્રિયયુષ્માન્ ત્રાાળી (સ્ત્રી.) પ્રિયયુષ્માન્

Page #80

૭૧
અઃ
નુતન (નપું.) એ પ્રમાણે રૂપ સિદ્ધ કરવા માટે પણ આ સૂત્ર સાર્થક જ છે. તેથી હવે પુંસ્ત્રી. નપું. ત્રણેમાં આ સૂત્ર જ લાગશે પણ ૧.૪.૪૯ સૂત્ર નહીં લાગે. સૂત્રમાં તેમાં રહેલો આ કાર ઉચ્ચારને માટે છે.
પર ૨.૧.૧૮યુષ્પદ્ અને મદ્ થી પર રહેલાં ચતુર્થી બ.વ.નાં પ્રત્યાયનો
અચ્ચ આદેશ થાય છે. વિવેચનઃ ગ્ય પ્રત્યય સ્વરાદિ કર્યો છે તેથી ૨.૧.૬ થી અત્ત્વનો માન થતાં
શેરે નુક૨.૧.૮ થી અત્યનો લોપ થાય તે માટે જ અથમ્ આદેશ કર્યો છે. સૂત્રમાં કાર્યિનો પ્રથમ નિર્દેશ અને પછી કાર્યનો નિર્દેશ કરાય છે. પરતુ અહીં સૂત્રમાં પ્રથમ કાર્યનું ગ્રહણ કર્યું છે તે પ્રયાસત્તિ = નજીકપણું એમ સૂચવવા માટે એટલે કે પાઠની અપેક્ષાએ ૨.૧.૧૭ સૂત્રમાં દ્વિતીયા વિભક્તિ છે. તેની પછી તરતમાં ચતુર્થીનો આવે છે. તેથી નજીકન (ચતુર્થીનો) લેવો. પંચમીનો આ સૂત્રમાં ન લેવો તેવું જણાવવા કાર્યનો પ્રઘંમ નિર્દેશ કરેલો છે. તેમજ નીચેના સૂત્રમાં હરિ ના સાહચર્યથી પંચમીનો પર્ પ્રત્યય લીધો છે. તેથી અહીં ચતુર્થીનો ગર્ પ્રત્યય લેવો.
ડાન્ ૨.૧.૧૯ : અર્થ : યુદ્ અને અમદ્ નામથી પરમાં રહેલો સિ અને નો મદ્
આદેશ થાય છે. વિવેચનઃ “વારો સ્માત્ પર: પ્રયુક્ત તત્સનાતી બેવ શ્વતિ '
૨ કાર જેનાથી પર જોડાયો હોય તેના સજાતીયને જ તે ખેંચે છે. આ ન્યાયથી કમિ પ્રત્યયની પરમાં મૂકેલા ૨ કારે પ્રત્યય રૂપ શું ને ઉપરથી ખેંચ્યો અને સ ના સાહચર્યથી પર્ પણ પંચમીનો જ લેવો. રુતિ અને ગર્ બે પ્રત્યય છે. ગુખ અને બે સર્વનામ છે. પરન્તુ ૩ એ.વ. અને યુઝમળ્યાં કિ.વ.માં નિર્દેશ કરેલો છે. તેથી વચનભેદના કારણે યથાસંખ્યનો અભાવ થયો છે.

Page #81

કામ સામ ૨.૧.૨૦ અર્થ : સુખદ્ અને મદ્ થી પર રહેલાં નામ નો આમ્ આદેશ થાય છે. વિવેચન : યુગ અને અમને Fળપ્રત્યય વિગેરે કાર્ય થવાથી યુતિ અને
મામ થાય છે. તેમજ મો ૨.૧.૯થી ૧નો જ્યારે લોપ થાય
ત્યારે યુપી અને સામ્ પણ થાય છે. પ્ર : અહીં ગામનો ક ર્યો તેને બદલે કર્યો હોત તો પણ યુઝાવમ્
- કામરૂપો સિદ્ધ થઈ શકત. કારણ કે ગુરમ ૨.૧.૬ થી
અત્ત્વનો ભા થઈને ઉપરનાં બંને રૂપો સિદ્ધ થઈ જાત. જવાબ: નિત્-વિવપ્રત્યયો લગાડીને નામધાતુ ઉપરથી નામ બનાવી જ્યારે
રૂપ કરવું હોય તો તે વખતે માન કર્યું હોત તો યુવકે યુક્રમ એવાં અનિષ્ટ રૂપો થાત. તેને દૂર કરવા માટે જ મામ્ નું નહીં કરતાં આમ્ કર્યું છે.
- પલક્યુલાવિખવાડા વનાણા વધુ ૨.૧.૨૧ અર્થ:
બ.વ.ના વિષયવાળી, સમવિભક્તિ (બેકી = દ્વિતીયા-ચતુર્થી અને પાઠી)ની સાથે પદથી પરમાં રહેલાં યુદ્અને ગદ્નો અનુક્રમે વસ - નણ આદેશ વિકલ્પ થાય છે. જો તે પદ અને યુદ્- અમદ્ એક જ વાક્યમાં હોય તો... અન્યાદેશમાં (નિત્યન્યાશે ૨.૧.૩૧ સત્રમાં) નિત્યવિધાન હોવાથી અહીં વિકલ્પ આદેશ થાય છે. કારણ કે એકરૂપને સિદ્ધ કરવા બે સૂત્રો ક્યારેય ન હોય. એ પ્રમાણે નીચેના ત્રણ સૂત્રોમાં પણ તે તે આદેશો
વિકલ્પ થાય છે. ' સત્રસમાસઃ યુગ્ય તિ યુI વિશ્વને અર્થ અને તિ વિઃિ I [ વાસી
વિથિ પતિ યુવ િતયા (કર્મ) પ ર તદ્ વાવચે ૨ રૂતિ
વિસાવચે, તરસન (કર્મ) કમ્ ૨ ન. ૨ રૂતિ વનસા (ઈ.ઢ.) ઉદા. : દ્વિતીયા – વો વો રક્ષા વ નો રક્ષા – આ બે વાક્યમાં વર્ષ:
એ પદ છે. અને તે પદથી પરમાં દ્વિતીયા બ.વ.માં વર્તમાન યુગ્મદ્ (થાન) - સત્ (માન) છે. અને તે બંને એક જ વાક્યમાં છે. તેથી તે બંનેનો વન આદેશ થયો. અને વિકલ્પ પક્ષે જ્યારે આદેશ ન થાય ત્યારે ઘોં ગુમાન રક્ષતુ, ઘોંડWાન રક્ષતુ એ જ પ્રમાણે ચતુર્થી - ત વ તી ત: યુખગમ્ રીતે

Page #82

૭૩
તપ: તે રીતે ૫ ત૨: મમ્મધ્યમ્ રીતે ! ષષ્ઠી – શીલં વ: સ્વમ્ ! શીત પુષ્મામ્ સ્વમ્ ! शीलं नः स्वम् । शीलं अस्माकम् स्वम् । પતિ શિ? યુવિમ્ પતુ આ વાક્યમાં યુધ્ધ એ કિ.વ.માં વર્તતું હોવા છતાં પદથી પરમાં નથી માટે આ સૂત્રથી વત્ આદેશ ન
થયો.
યુવિખવઢ્યતિવિન્? તીર્થે સૂર્ય યાત-અહીં યુગદ્ એ પદથી પરમાં છે. તેમજ એક વાક્યમાં છે. છતાં યુગવિભક્તિ નથી પણ પ્રથમ બ.વ. છે માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું. एक वाक्य इति किम् ? (१) अतियुष्मान् पश्य-म अति युष्मान् તે આખું જ એક પદ બની ગયું છે. એટલે બીજી બધી શરતો લાગુ પડતી હોવા છતાં કોઈ પણ પદ પછી યુષ્યનથી. પરન્તુ ગતિ અને યુષ્યબંને એકજ પદમાં મળી ગયેલાં હોવાથી આ સૂત્રથી આદેશ થતો નથી. (૨) મો પત, યુખાવું પવિષ્યતિ–અહીં યુખાવં પદ એ “પતિ', પદથી પરમાં આવ્યું છે. છતાં બંને વાક્યો ભિન્નભિન્ન છે. તેથી આ
સૂત્રથી પુષ્પાજં નો વત્ આદેશ ન થયો. વિવેચનઃ પ્રશ્ન – અહીં “તિયુષ્માન પણ્ય' માં ગતિ એક પદ છે. તે પદ પછી
યુષ્માન પણ આવેલું છે. ગતિ એ ઉપસર્ગ છે. ઉપસર્ગો બધાં અવ્યય છે. અવ્યયને વિભક્તિ લાગે છે. તેથી “તતં પલમ્' થી પદસંજ્ઞક થઈ શકે છે. તો “તિ' પદથી પરમાં આવેલા યુપ્તાન નો વત્ આદેશ શા
માટે ન કર્યો ? જવાબઃ જો નિમિત્ત - નિમિત્ત બન્નેનો એક પદમાં સભાવ હોય તો આ સૂત્ર
લાગતું નથી. અહીં ગતિ એ નિમિત્ત છે. અને ગુખાન એ નિમિત્તિ છે. અને અવ્યવીભાવ સમાસ થવાથી બંનેનો એક પદમાં જ સમાવેશ થઈ
ગયો છે. તેથી અહીં વણ આદેશ કર્યો નથી. પ્રશ્ન: સ્વાદિનો અધિકાર પહેલાં સૂત્રથી ચાલુ હતો છતાં વિભક્તિનું ગ્રહણ
આ સૂત્રમાં કેમ કર્યું? કારણ કે સ્વાદિથી વિભક્તિ જ આવતી હતી. જવાબ : આ સૂત્રમાં યુગૃવિભક્તિ લેવી છે. તો વિભક્તિ શબ્દ લાવવાથી અહીં
સહેલાઈથી સમજાઈ જાય. અને પછીના સૂત્રમાં તેનો અધિકાર લઈ જવા માટે અહીં વિભક્તિનું ગ્રહણ કર્યું છે.

Page #83

૭૪
દિત્યે વામ-નો ૨.૧.૨૨
અર્થ :
દ્વિ.વ.નાં વિષયવાળી સમવિભક્તિની સાથે પદથી પરમાં રહેલાં યુષ્પદ્ અને અસ્મર્ નો અનુક્રમે વાર્ અને નૌ આદેશ વિકલ્પે થાય છે. સૂત્રસમાસ : વોર્મ્સવ: દ્વિત્યું તસ્મિન્ દિત્તે । વાક્ વ નૌષ તયો: સમાહાર: વામ્
નૌ । (સમા.&.)
ઉદા.
S
વિવેચન :
જવાબ :
દ્વિતીયા – ધર્મો વાં પાતુ । ધર્મો યુવાં પાતુ । ધર્મ તમારા બેનું રક્ષણ
G
કરો.
અર્થ :
ધર્મોં નો પાતુ । ધર્મો આવાં પાતુ । ધર્મ અમારા બેનું રક્ષણ કરો. ચતુર્થી – શીતં વાં રીયતે, શીતં યુવામ્યાં રીયતે । શીલ તમને બેને આપે છે.
અર્થ :
એક વાક્યમાં પદથી પર રહેલાં યુધ્મદ્ અને અમર્ત્ નો કેઅને કસ્ ની સાથે અનુક્રમે તે અને મે આદેશ વિકલ્પે થાય છે. સૂત્રસમાસ : કેપ કસ્ ત્ર તયો: સમાહાર: કેસ, તેન (સમા.દ્વ.) ते च मे च તે-મે । લુપ્ત વિવનાનાં પમ્ । ધર્મસ્તે ટ્રીયતે, ધર્મસ્તુભ્યમ્ ટ્રીયતે । ધર્મ તને આપે છે. થર્મો મે રીયતે, થર્મો માં ટ્રીયતે । ધર્મ મને આપે છે. ધર્મસ્તે સ્વમ્, ધર્મસ્તવ સ્વમ્ । ધર્મ તારૂં ધન (છે.) થર્મો મે સ્વમ્, ધર્મો મમ સ્વમ્ । ધર્મ મારૂં ધન (છે.) પ્રશ્ન - ૩કક્ષા એ.વ. અને તે-મે દ્વિ.વ. શા માટે ?
ઉદા. :
-
સ્થાની અને આદેશની સાથે યથાસંખ્યને અટકાવવા માટે.
સ્થાની – કેઙસા છે. આદેશ – તે-મે છે.
શીતં નૌ ટ્રીયતે, શીતં આવામ્યાં નીયતે। શીલ અમને બેને આપે છે.
ષષ્ઠી — જ્ઞાનં વાં સ્વમ, જ્ઞાનં યુવયોઃ સ્વમ્ । જ્ઞાન તમારા બેનું ધન છે.
-
જ્ઞાનું નૌ સ્વમ્, જ્ઞાનું આવયોઃ સ્વમ્ । જ્ઞાન અમારા બેંનું ધન છે. ૩ડસા તે-મે ૨.૧.૨૩
-
અમા-વા-માં ૨.૧.૨૪
એક વાક્યમાં અન્ ની સાથે પદથી પર રહેલાં યુર્ અને ગમ્ભર્ નો અનુક્રમે ા-મા આદેશ થાય છે.
વા-મા ।
સૂત્રસમાસ ઃ ત્વા = મા ૨
--
-

Page #84

GEL.:
ધર્મસ્ત્વાં પાતુ । ધર્મ તારું રક્ષણ કરો.
धर्मस्त्वा पातु ધર્માં મા પાતુ - ધર્મો માં પાતુ । ધર્મ મારું રક્ષણ કરો. વિવેચન : જોકે અણ્ અનેક પ્રકારે છે જેવાં કે ‘અતઃ સ્થમોડમ્' ૧.૪.૫૭ ‘અમવ્યયીમાવસ્યા તોપગ્વમ્યાઃ' ૩.૨.૨ અને ક્રિયાપદની વિભક્તિમાં ‘અન્-વ-મ’ માં રહેલો ‘મમ્’. આમ અનેક પ્રકારનો અમ્ હોવા છતાં અહીં પુષ્પદ્ અને અસ્મન્ ની સાથે અન્ય અમ્ નો અસંભવ હોવાથી સ્યાદિ સંબંધી દ્વિતીયા એ.વ.નો અમ્ ગ્રહણ કરવો. અલવિયાડડમજ્યં પૂર્વમ્ ૨.૧,૨૫
અર્થ :
.
જવાબ :
૭૫
યુક્ષ્મદ્ અને અસ્મર્ થી પૂર્વે રહેલું આમન્ત્યવાચી પદ અસત્ જેવું થાય છે.
અસત્ = હોવા છતાં ન હોય તેવું માનીને કાર્ય કરવું તે.
બ.વ.
કરો.
દ્વિ.વ. – સાધૂ ! યુવાં પાતુ ધર્મ: । હે બે સાધુ ! તમારા બેનું ધર્મ રક્ષણ
કરો.
એ.વ.
G
બના ! યુષ્માન્ પાતુ ધર્મઃ । હે માણસો ! ધર્મ તમારૂં રક્ષણ
સાથો ! ત્યાં પાતુ તપઃ । હે સાધુ ! તપ તારૂં રક્ષણ
કરો.
આ ત્રણેય વાક્યોમાં યુક્ષ્મદ્ ની પૂર્વે રહેલાં ‘નના ’ ! ‘સાયૂ’ ! અને ‘સાથો’ આ ત્રણે આમન્ત્યવાચી પદને આ સૂત્રથી અસત્ જેવું મનાય છે. તેથી ‘યુષ્માન્’ ને ૨.૧.૨૧ થી વસ, ‘યુવાં' ને ૨.૧.૨૨ થી વાક્ અને ‘હ્રામ્’ ને ૨.૧.૨૪ થી ત્યા આદેશ થવાની પ્રાપ્તિ હતી તે ન થઈ.
पूर्वमिति किम् ? मयैतत्सर्वमाख्यातं युष्माकं मुनिपुङ्गवाः । અહીં આમન્ત્યવાચી એવું ‘મુનિપુ વાઃ’ પદ યુષ્પત્ની પૂર્વે નથી પરન્તુ પછી છે. તેથી અસત્ જેવું થતું નથી. પરન્તુ યુધ્માં પદથી પર હોવા છતાં પાદની આદિમાં છે. તેથી ૨.૧.૨૧ સૂત્ર ન લાગતાં ‘પાવાદ્યો:’ ૨.૧.૨૮ સૂત્ર લાગીને વત્ આદેશ થયો નથી.
વિવેચન : પ્રશ્ન — નિત્યમન્વાદેશે ૨.૧.૩૧ સૂત્રમાં નિત્યનું ગ્રહણ કરેલ હોવાથી આ સૂત્રમાં શા માટે વિકલ્પની પ્રાપ્તિ નથી કરાઈ ? ૨.૧.૩૧ માં નિત્ય પ્રાપ્તિ હોવાથી અત્યાર સુધી બધે વિકલ્પની પ્રાપ્તિ

Page #85

૭૬
અર્થ :
ઉદા. :
હતી તેવી રીતે અહીં પણ વિકલ્પની પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ. તે વાત સાચી પણ જ્યાં વસ્ – નવિ. આદેશોનું વિધાન કરાયું છે ત્યાં જ વિકલ્પની વાત ઉપસ્થિત થાયછે. જ્યાં આ આદેશોનું વિધાન જ નથી કરાયું ત્યાં વિકલ્પની વાત પ્રસ્તુત નથી. અહીં અસત્ બનેલું હોવાથી ૨.૧.૨૧ સૂત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિ જ નથી રહેતી. અથવા જો આ સૂત્રમાં પણ વિકલ્પ કરાય તો આ સૂત્રની રચના જ વ્યર્થ થાય છે. કારણ કે જો વિક્લ્પ જ કરવું હોય તો પલાણ્ યુમ્.... ૨.૨,૨૧ થી થાય જ છે. નમ્ વિશેથં વાડડમન્યે ૨.૧.૨૬
યુષ્પદ્ અને અમ્મદ્ થી પૂર્વે રહેલું વિશેષ્યવાચી આમન્ત્ય અર્થમાં રહેલું ગલન્ત પદ તે તેના જ વિશેષણવાચી આમન્ત્ય અર્થમાં વર્તતું પદ પરમાં હોય તો તે પસન્ત નામ વિકલ્પે અસદ્ થાય છે.
બિનાઃ ! શરખ્યા: યુષ્માન્ શરણં પ્રપદ્યે-શરણ્ય એવા હે જિનેશ્વર દેવો ! હું તમારૂં શરણું સ્વીકારું છું. અહીં યુધ્મવ્ થી પૂર્વે રહેલું વિશેષ્યવાચી પસન્ત એવું બિના આમન્ત્યવાચી પદછે. તેની પરમાં તેના જ વિશેષણ રૂપે ‘શરખ્યા:' આમન્ત્યવાચી પદ હોવાથી બિના: એ પદ આ સૂત્રથી વિકલ્પે અસત્ થયું. જ્યારે ગિનાઃ પદ અસત્ ન બને ત્યારે ‘બિના: ! શરળ્યા: ન: શરણં પ્રપદ્યે ।’માં ૨.૧.૩૧ થી વર્ આદેશ થયો. એ જ પ્રમાણે
બિનાઃ । શર્ળ્યા: અસ્માન રક્ષત । શરણ્ય એવા હે જિનેશ્વરો ! અમને રક્ષો.
પક્ષે – બિનાઃ ! શરખ્યા નો રક્ષત ।
-
ગસિતિ વિમ્ ? સાથો ! સુવિહિત ! વોથો શરણં પ્રપદ્યે ! હે સુવિહિત સાધુ ! તમારૂં શરણું સ્વીકારું છું.
સાધો ! સુવિક્તિ ! મોડથો રક્ષ । હે સુવિહિત સાધુ ! અમને રો.
અહીં નસન્ત વિશેષ્ય નથી માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું. ૨.૧.૨૫ સૂત્ર લાગી શકે પણ ‘નાન્યત્' ૨.૧.૨૭ સૂત્ર તેનો નિષેધ કરે છે. માટે નિત્યમવાવેશે ૨.૧.૩૧ સૂત્રથી વસ્←નસ્ આદેશ નિત્ય થયો છે. વિશેષ્યમિતિ જિમ્? શરખ્યા: ! સાધવો ! ચુંમ્માન્ શરણં પ્રપદ્યે । હે શરણ્ય સાધુઓ ! હું તમારું શરણ સ્વીકારું છું.

Page #86

અર્થ :
અર્થ :
૭૭
અહીં શળ્યા: અને સાધવ: બન્ને પદ નક્ષત્ત છે અને વિશેષણ - વિશેષ્યવાચી છે. પણ પૂર્વમાં વિશેષ્યવાચી પદ જોઈએ તે શરખ્યા: વિશેષ્યવાચી નથી તેથી આ સૂત્ર ન લાગતાં ૨.૧.૨૫ સૂત્રથી નિત્ય અસત્ થવાથી યુઘ્નત્ નો વસ્ આદેશ થતો નથી. આમન્ત્ર કૃતિ વિમ્ ? આવાર્યા ! યુષ્માન્ શરળ્યા: શરણં પ્રપદ્યે । હે શરણ્ય આચાર્યો ! હું તમારું શરણું સ્વીકારુંછું. અહીં વિશેષ્યભૂત આમન્ત્યાર્થક નસન્ત પદ યુષ્પત્ ની પૂર્વે હોવા છતાં તેની પરમાં તેનું વિશેષણભૂત આમન્ત્યવાચક પદ નથી. પરન્તુ યુઘ્નટ્ ની પરમાં છે. માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું. ૨.૧.૨૫ થી નિત્ય અસત્ થાયછે. તેથી વસ્ આદેશ થતો નથી.
-
अर्थात् तद्विशेषणभूत इति किम् ? आचार्या ! उपाध्याया ! युष्मान् શરણં પ્રપદ્યે । હે આચાર્યો ! ઉપાધ્યાયો ! હું તમારું શરણ સ્વીકારું છું. અહીં યુધ્મદ્ ની પૂર્વે વિશેષ્યભૂત આમન્ત્યાર્થક સન્ત પદ હોવા છતાં તેની પરમાં રહેલું પાધ્યાયા પદ તેના વિશેષણભૂત પદ નથી. માટે આ સૂત્ર ન લાગતાં ૨.૧.૨૫ થી નિત્ય અસત્ થાય છે. તેથી યુષ્મમ્ નો વસ્ આદેશ થતો નથી.
વાયત્ ૨.૧.૨૭
યુક્ષ્મદ્ અને અમ્ભર્ થી પૂર્વે રહેલાં સન્ત સિવાયના વિશેષ્યભૂત આમન્ત્યવાચી એવું પદ તેના જ વિશેષણભૂત આમન્ત્યવાચી પદ પરમાં હોય તો અસત્ જેવું થતું નથી.
સાથો સુવિહિત ! ત્યા શરણં પ્રપદ્યે । હૈ સુવિહિત સાધુ ! હું તમારૂં શરણ સ્વીકારું છું. સાથો ! સુવિદિત મા રક્ષ । હે સુવિહિત સાધુ ! મારું રક્ષણ કર. અહીં યુધ્નદ્ અને અમ્ભર્ ની પૂર્વે સખ્ત સિવાયનું એટલે કે સિ પ્રત્યયાન્ત આમન્ત્યવાચક પદ છે. અને તેની પરમાં તેના વિશેષણભૂત ‘સુવિદિત’ પદ છે. માટે સાયો ! પદ આ સૂત્રથી અસત્ થતું નથી. તેથી ‘નિત્યમન્ત્રાવેશે’ ૨.૧.૩૧ થી ‘મ્’ નો ‘ત્ત્વા’ અને ‘મામ્ નો મા’ આદેશ નિત્ય થયો છે.
પાલાઘો: ૨.૧.૨૮
નિયત પરિમાણવાળા માત્રા અને અક્ષરોનો સમૂહ તેને પાદ કહેવાય... પદથી પરમાં અને પાદની આદિમાં રહેલાં યુધ્મદ્ અને ગમ્ભર્ નાં વસ્ નમ્ વિ. આદેશ થતાં નથી.

Page #87

७८
સૂત્રસમાસ : પાસ્ય આવી – પાલાવી, તયો: પાવાઘોઃ । (૫.ત.) 'वीरो विश्वेश्वरो देवो युष्माकं कुलदेवता ।
ઉદા.
स एव नाथो भगवानस्माकं पापनाशनः ॥
અહીં દેવ પદથી પર રહેલાં અને બીજા પાદની આદિમાં રહેલાં ‘યુષ્મ' ને તેમજ ‘ભાવાર્’ પદથી પરમાં રહેલાં અને ચોથા પાદની આદિમાં રહેલાં ‘અમ્મ’ને ૨.૧.૨૧ થી વસ્←નસ્ આદેશની પ્રાપ્તિ હતી તેનો આ સત્રે નિષેધ કર્યો.
पादाद्येोरिति किम् ?
'पान्तु वो देशनाकाले जैनेन्द्रा दशनांशवः ।
भवकूपपतज्जन्तुजातोद्धरणरज्जवः ॥
અહીં પદથી પરમાં ‘યુષ્કર્’ છે. પરન્તુ પાદની આદિમાં નથી. પ્રથમ પાદની મધ્યમાં છે. તેથી ૨.૧.૨૧ થી વર્ આદેશ થયો છે. ચા--ધવોને ૨.૧.૨૯
અર્થ :
૬-અહ-હ-વા અને વ આટલાં અવ્યયોનાં યોગમાં પદથી પરમાં રહેલાં યુખદ્ અને અસ્મન્ નાં વસ્–નમ્ વિ. આદેશ થતાં નથી. સૂત્રસમાસ : વર્થે અહી હજી વાર વંશ – ચાહ7-વૈવા: (ઈ.૮.) વાહનૈવૈ: યોગ:
વાહ વૈવયોગ:, તસ્મિન્
GEL.:
દ્વિતીયા – જ્ઞાન સુષ્માંશ રક્ષતુ, અસ્માંશ રક્ષતુ । જ્ઞાન તમારું અને અમારું રક્ષણ કરે.
અહીં પદથી પરમાં યુષ્પદ્ અને અસ્મછે. અને 7 નો યોગ છે. તેથી આ સૂત્રથી વક્ આદેશ ન થયો. ૨.૧.૨૧ સૂત્રથી પ્રાપ્તિ હતી તેનો આ સૂત્રે નિષેધ કર્યો.
ચતુર્થી – જ્ઞાનં યુગ્મળ્યું ન ટ્રીયતે અમાં 7 રીયતે। જ્ઞાન તમને અને અમને આપે છે.
ષષ્ઠી – જ્ઞાનૢ યુગ્મારું ૨ સ્વમ્ અસ્મા = સ્વમ્ । જ્ઞાન તમારૂં અને અમારૂં ધન છે.
એ પ્રમાણે અહ-7-વા-વ ની સાથેનાં ઉદાહરણો સમજી લેવા. યોગ કૃતિ વિમ્ ? જ્ઞાનગ્ધ શીલગ્ન તે સ્વમ્ । જ્ઞાન અને શીલ તારૂં ધન છે.
અહીં જ્ઞાન અને શીલની સાથે 7 નો સંબંધ છે. પણ યુષ્પત્ ની સાથે

Page #88

વિવેચન :
અર્થ:
નથી. તેથી આ સૂત્રથી વસ્-નસદ્દિ નો નિષેધ ન થતાં તવ નો તે ૧.૨.૨૩ થી થયો.
‘વાડF-7-નૈવૈ:’ એટલું સૂત્ર કર્યું હોત તો પણ સિદ્ધ હતું છતાં ‘યો’ નું ગ્રહણ કર્યું છે. તે સાક્ષાત્ ચ વિ. નો યોગ હોય તો જ થાય. એવું સમજવા માટે છે.
૭૯
दृश्यर्थैश्चिन्तायाम् २.१.३०
ચિન્તા અર્થમાં વર્તમાન વૃક્ એવો ધાતુ અને તેના સમાન અર્થવાળાં ધાતુઓનાં યોગમાં પદથી પર રહેલાં યુધ્મદ્ અને અસ્મર્ નાં વસ્–નસ્ વિ. આદેશ થતાં નથી.
=
સૂત્રસમાસ : વૃશિ: અર્થ: યેષામ્ તે – દૃશ્યાં:, તૈઃ । અથવા તશે: અર્થ: યેષામ્ તે – દૃશ્યાં:, તૈ: (બહુ.)
जनो युष्मान् सन्दृश्यागतः । जनोऽस्मान् सन्दृश्यागतः ।
-
जनो युवां समीक्ष्यागतः । जनो आवां समीक्ष्यागतः ।
• બનત્સ્વામપેક્ષતે । ગનો મામપેક્ષતે માણસ તમારી ચિત્તા કરીને આવ્યો, માણસ અમારી ચિત્તા કરીને આવ્યો. માણસ તમારાં બેની ચિન્તા કરીને આવ્યો, માણસ અમારા બેની ચિન્તા કરીને આવ્યો. માણસ તારી ચિત્તા કરીને આવ્યો, માણસ મારી ચિત્તા કરીને આવ્યો. આ બધાં વાકયમાં સ+તૃણ્, સ+ક્ષ અને અપ+સ્ આ દશ્યાર્થક ત્રણે ધાતુઓનો ‘મનથી વિચારવું' એવો અર્થ નીકળે છે. તેનાં યોગમાં યુક્ષ્મદ્ અને અસ્મછે. અને તે બંને પદથી પરમાં છે. તેથી આ સૂત્રથી વસ્–નર્ં વિ. આદેશ થતાં નથી. તે ત્રણેય વાક્યમાં અનુક્રમે ૨.૧.૨૧ થીવ-નસ્ ૨.૧.૨૨ થી વા—નૌ અને ૨.૧.૨૪ થી ત્વા–મા આદેશ થવાની પ્રાપ્તિ હતી. તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થયો. દૃશ્ય་િિત વિમ્ ? બનો વો મન્યતે – માણસ તમારી ચિત્તા કરે છે. અહીં મન્ ધાતુ ચિન્તા અર્થવાળો હોવાં છતાં દૃશ્ ધાતુનાં સમાન અર્થવાળો નથી માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું. તેથી ૨.૧.૨૧ થી વસ્ આદેશ થયો છે.
-
ચિન્તાયામિતિ વિમ્ ? નનો વ: પતિ-માણસ તમને જુવે છે. અહીં દેશ્યર્થક ધાતુ છે. પણ ચિન્તા અર્થમાં નથી. માટે આ સૂત્ર ન લાગતાં ૨.૧.૨૧ થી વર્ આદેશ થયો.

Page #89

નિત્યકારે ૨.૧.૩૧ અર્થ : સવાર = એક વાત કર્યા પછી પાછળ એને જ લગતી અન્ય વાત
કરવી તે અવાકેશ. પથાત્ નમ્ અવાકેશ: . અવાદેશનાં વિષયમાં પદથી પર રહેલ યુwદ્-ગમત્ક્રાં વનવિ.
આદેશ નિત્ય થાય છે. ઉદા. : (१) यूयं विनीतास्तद्वो गुरखो मानयन्ति, वयं विनीतास्तन्नो गुरवो
માનન્તિાતમે વિનીત છો તેથી તમને ગુરૂઓ માને છે. અમે વિનીત છીએ. તેથી અમને ગુરૂઓ માને છે. (२) धनवांस्त्वमथो त्वा लोको सानयति, धनवानहमथो मा लोको માનત્તિ તું ધનવાન છે માટે તેને લોકો માને છે. હું ધનવાન છું તેથી મને લોકો માને છે. આ બંને વાક્યોમાં એક વાત કર્યા પછી તેને લગતી બીજી વાત કરી છે. માટે અવાદેશનો વિષય છે. તેમજ પદથી પરમાં યુદ્-મદ્ છે. તેથી બંને વાક્યમાં અનુક્રમે વન અને સ્વામી આદેશ થયાં છે.
સપૂતાનાનાદ્િરા ૨.૧.૩૨ " અર્થ: વિદ્યમાન છે પૂર્વ પદ જેને એવા પ્રથમાન્ત પદથી પર રહેલાં યુ
નો અવાદેશમાં અનુક્રમેવ—વિ. આદેશ વિકલ્પ થાય છે. સત્રસમાસઃ પૂર્વે સદા વતિ તિ સંપૂર્વ, તમાત્ તત્યુ).
પ્રથમ અને વચ્ચે ૬ - wથના, તાત્ (બહ) ઉદા. – (૧) ચૂર્ણ વિનીતા ગુવો વો માનતિ, તારવો યુખાન માનન્તિા
वयं विनीतास्तंद् गुरवो नो मानयन्ति, तद् गुरवोऽस्मान् मानयन्ति । ૨.૧.૩૧ માં યુઝ-અ પૂર્વમાં હતાં અને ગુરવ (પ્રથમાન્ત) પદ પછી હતું જ્યારે અહીં તત્ પદથી પરમાં ગુરવ એવું પ્રથમાન્ત પદછે. અને તેનાથી પરમાં સુખ-અ છે. તેમજ અન્વાદેશનો વિષય છે. માટે આ સૂત્રથી અનુક્રમે વનસ્ આદેશ વિકલ્પ થયાં. એજ પ્રમાણે (२) युवां सुशीलौ तज्ज्ञानं वां दीयते, तज्ज्ञानं युवाभ्यां दीयते । आवां સુની તવા ની લતે, તાજ્ઞાનં વાણાં વયતે – તમે બે સુશીલ છો તેથી જ્ઞાન તમને બેને અપાય છે. અમે બે સુશીલ છીએ તેથી જ્ઞાન અમને બેને અપાય છે. અહીં યુષ્કર્-અમન્નાં વા–ની આદેશ વિકલ્પ થયાં છે.

Page #90

વિવેચનઃ સપૂણ બાદઆદેશ વિદ્યમાન અર્થમાં છે. અને પૂર્વ શબ્દ વ્યવસ્થા
- અર્થમાં છે.
त्यदामेनदेतदो द्वितीयाटीस्यवृत्यन्ते २.१.33 અર્થ : અવાદેશના વિષયમાં ત્યદાદિ સર્વનામનાં પત૬ શબ્દનો દ્વિતીયાના
પ્રત્યય, ચ અને પ્રત્યય પર છતાં આદેશ થાય છે. પરન્તુ
એ વૃત્તિને અન્ત હોય તો પ્ર૬ આદેશ થતો નથી. સૂત્રસમાસઃ ક્લિીય ય ર મોલ્સ ર પતયો સહિદ – ક્લિીયાટ્યમ્ તમિન
(સમા..) વૃત્ત. અના: – કૃત્યતઃા (ષ.ત.) - વૃત્યતઃ અવૃત્યન્તઃ (નમ્ ત) (૧) મેતધ્યયનનો પર્વનુગાનીત-આ ઉષ્ટિ અધ્યયન છે એની અનુજ્ઞા આપો. અહીં અગ્વાદેશનાં વિષયમાં દ્વિતીયાનો પ્રત્યય હોવાથી અને વૃત્તિનો અન્તભાગ નહીં હોવાથી ત્યદાદિ સંબંધીતસર્વનામનો નદ્ આદેશ આ સૂત્રથી થાય છે. (૨) પતિ સાધુનું આવરમ્ અધ્યાય મથો અમેવ સૂત્રણ-આ સાધુને આવશ્યક ભણાવો પછી એને જ સૂત્રો. (ભણાવો) અહીં અગ્વાદેશનાં વિષયમાં દ્વિતીયાનો પ્રત્યય પર છતાં અને વૃત્તિનો અન્તભાગ નહીં હોવાથી ત્યાદિ સંબંધી પતર્ સર્વનામને નિદ્ આદેશ આ સૂત્રથી થાય છે. મત્ર સાવ:' – અન્ સહિત પદ્ હોય તેને પણ આ સૂત્ર લાગે છે. તે જણાવવાં આ દગંત આપેલ છે. (૩) તેન થતા નથી અને હાથથી-એના વડે રાત્રે ભણાયું હવે એના વડે દિવસે પણ ભણાયું. અહીં અવાદેશનાં વિષયમાં “' પ્રત્યય પર છતાં અને વૃત્તિનો અન્તભાગ નહીં હોવાથી ત્યદાદિ સંબંધી તદ્નો ન આદેશ આ સુરથી થયો છે. (૪) પતયો શોધનમ્ શીતમથી નોમંહતી ર્તિ- આ બેનું શીલ સારું છે. તેથી એ બેની મોટી કીર્તિ છે. અહીં અન્વાદેશના વિષયમાં “શું પ્રત્યય પરમાં છે અને વૃત્તિનો અન્તભાગ નહીં હોવાથી ત્યદાદિ સંબંધી તદ્નો પુનદ્ આદેશ આ સૂત્રથી થયો છે...

Page #91

૮૨
અર્થ :
ઉદા. -
GD
વિવેચન :
જવાબ ઃ
અર્થ :
ઉદા. :
त्यदामिति किम् ? एतदं संगृहाण अथो एतदमध्यापय (વ્યક્તિને) ગ્રહણ કરો અને એતદ્ન ભણાવો. અહીં તત્ તે સંજ્ઞા વિશેષ છે (કોઈ વ્યક્તિ વિશેષનું નામ છે.) તર્ ત્યદાદિ સંબંધી સર્વનામ નહીં હોવાથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું. अवृत्यन्त इति किम् ? अथो परमैतं पश्य ।
-
એતદ્
અહીં તાત્ સર્વનામ વૃત્તિને અન્તે છે. કેમકે ‘પમૈત' માં કર્મધારય સમાસ થયેલો છે. તેથી વૃત્તિના અન્ને હોવાથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું. આ વાક્યમાં પાછળનો અર્ધભાગ છે. આખું વાક્ય કરવું હોય તો આ પ્રમાણે થાય. ‘અયમ્ પનૈષ: - અથો પરમત પશ્ય ।' અહીં ‘તન્મપતિતસ્તાદળન ગૃહતે ।’ આ ન્યાયથી તદ્ નાં ગ્રહણથી તદ્ નું પણ ગ્રહણ થઈ જાય છે.
अनेन रात्रिरधीता अथो एनेनाहरप्यधीतम् ।
अनयोः शोभनम् शीलम् अथो एनयोर्महती कीर्तिः |
મઃ ૨.૧.૩૪
વૃત્તિનો અન્ન ભાગ ન હોય તો દ્વિતીયાના પ્રત્યય, ય અને ઓપ્રત્યય પર છતાં ત્યદાદિ સંબંધી મ્ સર્વ.ને અન્વાદેશનાં વિષયમાં ‘નત્’ આદેશ થાય છે.
उद्दिष्टमिदमध्ययनमथो एनदनुजानीत।
પ્રશ્ન આ સૂત્ર ઉપરનાં સૂત્રથી પૃથક્ શા માટે રચ્યું ?
નીચેનાં સૂત્રમાં અનુવૃત્તિ લઈ જવા માટે.
આ સૂત્ર ધૈર્યનઃ ૨.૧.૩૭ અને રોમઃ ચાવી ૨.૧.૩૯ સૂત્રનું અપવાદ સૂત્ર છે.
અર્ વ્યસને ૨.૧.૩૫
વૃત્તિનો અન્નભાગ ન હોય તો અન્વાદેશના વિષયમાં વ્યગ્દનાદિ સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં ત્યદાદિ સંબંધી ‘મ્’ એ ‘જ્ઞ’ રૂપે થાય છે. (૧) માખ્યાં શૈક્ષામ્યાં રાત્રિથીતા અથો આપ્યામહરવ્યથીતમ્- આ બન્ને વિદ્યાર્થીવડે રાત્રે ભણાયું હવે તે બંને વડે દિવસે પણ ભણાયું. એજ પ્રમાણે મજેવુ અથો શુ ।
અહીં અન્નાદેશના વિષયમાં વ્યઞ્જનાદિ મ્યાન્ અને સુ પ્રત્યય ૫૨છતાં

Page #92

૮૩
તેમજ વૃત્તિનો અન્તભાગ નહીં હોવાથી મેં નો આ આદેશ આ સૂત્રમાં થયો છે. બમાં કાર ઉચ્ચારને માટે છે. અન્યથા નું પ્રથમા એ.વ. કરતાં “ો, “પોષત્તિ વિ. સૂત્રો લગાડતાં “ો થઈ જાય. જેથી કોઈ સમજી શકે નહીં. મન' ૨.૧.૩૬ સૂત્રમાં મ પ્રત્યય વર્જીત રૂમ નો આ આદેશ
થાય છે. તેથી આ સૂત્રમાં આ સહિત કાર્ય થશે. પ્રશ્ન:
વ્યને શબ્દથી જનાદિનું ગ્રહણ કેવી રીતે થયું? જવાબ : સતગાર વિપરિભાષાથી.. પ્રશ્ન: ઉપર : એ પછી એ.વ. છે. તેની અનુવૃત્તિ અહીં આવે છે.
પષ્ટચાની પરિભાષાથી ૫ નાં નો જય થાય તો અહીં આખા
૧ નો કેવી રીતે થાય? જવાબ: અહીં : માં પ્રથમા વિભક્તિ સમજવી. “અર્થવશાત્ વિજે. વિપરિણામ:' ન્યાયથી પ્રથમા વિભક્તિ થાય.
નહિ ૨.૧.૩૬ અર્થ: વ્યસ્જનાદિયાદિ પ્રત્યય પરછતાં ત્યદાદિ સંબંધી વર્જીત “
“રૂપે થાય છે. સત્રસમાસ : વરાતે અવ થી સર – મનન ! (ન ત.) વિવેચન : મતિ વિમ્ ? રૂાખ્યામ્ ! અહીં રૂમ-મ સહિત છે. તેથી
વ્યનાદિ સ્વાદિ પ્રત્યય પર છતાં પણ આ સૂત્ર ન લાગ્યું. त्यदामित्येव - अतीदम्भ्याम् - इमम् अतिक्रान्ताभ्याम् इति मही અતીતને પ્રત્યય લાગેલ છે. તે ત્યદાદિ સંબંધી નથી રહ્યો પણ અન્ય સંબંધી થઈ ગયો છે. માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું. પૂર્વ સૂત્રથી આ સૂત્રને ભિન્ન રચવાનું કારણ અન્વાદેશની અનુવૃત્તિ
અટકાવવા માટે છે. સાથે “વૃત્યના'ની પણ નિવૃત્તિ થઈ છે. પ્રશ્નઃ ઉપરના સૂત્રમાં અને આ સૂત્રમાં શું ભિન્નતા છે? જવાબ: ઉપરોક્ત સૂત્ર અન્વાદેશમાં અને અન સહિત હોય તો જ લમ્ નો
અ આદેશ કરતું હતું જ્યારે આ સૂત્ર અન્વાદેશ વિના અને આ રહિત હોય તો જ ફલમ્ નો મદ્ આદેશ કરે છે.

Page #93

૮૪
૩૪-૩૫-૩૬ સૂત્રમાં વમ્ સર્વ.નો (ત્યદાદિ સંબંધી) દ્વિતીયાનાં ત્રણ પ્રત્યય, ય અને ઓક્ પ્રત્યય પર છતાં અન્વાદેશનો વિષય હોય તો નર્ આદેશ થાય છે. એવી જ રીતે વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર છતાં અન્વાદેશનો વિષય હોય તો રમ્ નો ઞ આદેશ થાય છે. એનો અર્થ એ થયો કે અન્નાદેશ ન હોય ત્યારે અવ્ઝ સહિત સ્ નો ઞ થાય નહીં. બાકી અન્વાદેશ પણ ન હોય અને અ પણ ન હોય તો જ વ્યઞ્જનાદિ પ્રત્યય પ૨માં હોય ત્યારે જ સ્નો અ ચાલુ સૂત્રથી થાય. ટૌચનઃ ૨.૧.૩૭
અર્થ :
સૂત્રસમાસ : યત્ત ઓસ્ ત્ર તયો: સમાહાર:
વિવેચનઃ
ય અને ઓક્ પ્રત્યય પર છતાં ત્યદાદિ સંબંધી મળ્ રહિત વમ્ નો અન’ આદેશ થાય છે.
વિવેચન :
અર્થ :
વૈત, તસ્મિન્ । (સમા.૪.) : त्यदामित्येव प्रियेदमा - प्रियः अयम् यस्य सः
प्रियेदम् तेन
પ્રિયેમા અહીં અન્યસંબંધી છે માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું. અન ફ્લેવ – રૂમવેન – અહીં મત્ સહિત ભ્ છે માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું.
-
-
અમિયમ્ પુસ્ત્રિયો: સૌ ૨:૧.૩૮
અર્થ :
સિ પ્રત્યય પર છતાં ત્યદાદિ સંબંધી મ્ નો પુંલિંગ અને સ્ત્રી.માં અનુક્રમે ઞયમ્ અને યમ્ આદેશ થાય છે.
સૂત્રસમાસ : અયં પ ફ = રૂત્તિ અમિયમ્ । (ઈતું.બ્ર.) લુપ્ત પ્રથમા દ્વિવવનાનાં પવમ્ । આ અલૌકિક નિર્દેશ છે. અહીં પ્રથમા દ્વિવચનનો લોપ થયેલો છે. અન્યથા અમિયમૌ થાત...
-
પુમાંશ્ચ સ્ત્રી ૬ પુંૌિ તયો: (ઈત..)
त्यदामित्येव
अतीदं ना, अतीदं स्त्री ।
-
-
અહીં અન્યસંબંધી હોવાથી આ સૂત્ર લાગેલ નથી.
સિ પ્રત્યય લાગતાં પું. માં ‘ઝયમ્’ અને સ્ત્રી.માં ‘ચક્’ થાય એવું યથાસંખ્ય કરવું હોય તો ‘અયમિયનૌ' કરવું જોઈતું હતું છતાં અમિયમ્ કર્યું છે તે અવ્યય તરીકે માનીને પ્રત્યયનો લોપ કરીને દ્વિવચનાન્ત પ્રયોગ કર્યો છે.
સોમ: સ્વાતી ૨.૧.૩૯ -
સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં ત્યદાદિ સંબંધી મ્ નાં ર્ નો મ્ થાય છે.

Page #94

સૂત્રસમાસ : સિ: આ િયસ્મિન્ સ: રૂતિ સ્થાવિ:, તસ્મિન્ ! (બહુ.)
વિવેચન .... ત્યમિત્યેવ –પ્રિયતમૌ— અહીં અન્યસંબંધી મ્ હોવાથી આ સૂત્ર ન
:
na :
મર્થ
સૂત્રસમાસ : તમ્ આવિ: યસ્ય સ: તસા:િ, તસ્મિન્ । (બહુ.) વિવેચન : તમારી ચેતિ વિમ્ ? નિયમ્ ।
જવાબ ઃ
૮૫
પ્રશ્ન
લાગ્યું.
અહીં સ્યાદિ ન લખ્યું હોત તો ઉપરથી સિ નો અધિકાર આવત. પણ માત્ર ‘સિ પ્રત્યય પર છતાં' એ પ્રમાણે અહીં નથી લેવું પરન્તુ બધાં પ્રત્યય પર છતાં આ સૂત્ર લગાડવું છે માટે સ્થાપિ લખ્યું છે. વિમ માવો = ૨.૧.૪૦
સ્યાદિ અને તસાદિ પ્રત્યય પરછતાં ત્યદાદિ સંબંધી વિમ્ નો જ આદેશ થાય છે.
અહીં ‘યોનિમળ્યું.’ ૭.૩.૬ થી તરવ્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. તસ્ થી થમ્ સુધીનાં પ્રત્યયો તસારિ કહેવાય છે. અને તરમ્ પ્રત્યય તેની પછીનો પ્રત્યય છે. માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું.
त्यदामित्येव - प्रियकिमौ ।
અહીં વિમ્ અન્યસંબંધી હોવાથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું.
અહીં = એ સમુચ્ચયને માટેછે. સ્યાદિ અને તસાદિનો સમુચ્ચય કર્યો છે. નહીં તો ‘નાનુછ્યું નાનુવર્તતે ।’ એ ન્યાયથી 7 કારથી ખેંચાએલી સ્યાદિની અનુવૃત્તિ નીચે જાય નહીં.
આ સૂત્રની રચના શા માટે? ‘આર્દ્રસ્તસાવી ન’ એવું સૂત્ર કરી આગળ ‘મ:’ એ પ્રમાણે સૂત્ર કર્યું હોત તો પણ ચાલત. કારણ કે દ્વિ અન્ત સુધીનાં ત્યદાદિ સર્વ.નાં અન્યનો મૈં થાત અને મ્િ નાં મ્ નો ગ થાય. આ પ્રમાણે સૂત્ર કરવાથી લાઘવ પણ થાત.
વાત સાચી છે. પરન્તુ એમ કરવાથી અ‚ સહિત પ્િ નાં ઃ, ૌ વિ. અનિષ્ટ રૂપો થાત. તેથી આ પ્રમાણેની રચના યથાયોગ્ય જ છે. અનૢ સહિત વિમ્ હોય તો તેનો પણ આદેશ જ થાય છે. આ સૂત્રમાં તસાૌ એમ શા માટે ગ્રહણ કર્યું ? કારણ કે તત્ પ્રત્યય પર છતાં ‘તોત: તઃ '૭.૨.૯૦ થી આ પ્રમાણે નિપાતન કહેવાશે. પછી અહીં તસાદ્દિ ની જરૂર જ નથી.

Page #95

જવાબ:
નીચેનાં સૂત્રમાં તો તેની જરૂર છે જ. અથવા તો થમ્ અન્ન સુધીનાં તસાદિ અહીં ગ્રહણ કરવાં છે તેવું જણાવવા માટે તાલી આ સૂત્રમાં ગ્રહણ કર્યું છે.
| માતા: ૨.૧.૪૧ અર્થ: સ્વાદિ પ્રત્યય અને સાદિ પ્રત્યય પરછતાં “કિ અન્ન સુધીના ત્યદાદિ
- સંબંધી સર્વનામનાં અન્યનો આ આદેશ થાય છે. સૂત્રસમાસઃ દિ શબ્દનું સમવ્યાણ રૂતિ ગાદિ તી . ' વિવેચનઃ ત્યમિત્યેવ - તિતી– અહીં અન્ય સંબંધી તત્ હોવાથી આ સૂત્ર નથી લાગ્યું.
તઃ સા સઃ ૨.૧.૪૨ અર્થઃ સિ પ્રત્યય પર છતાં દિ શબ્દ સુધીનાં ત્યદાદિ સંબંધી સર્વનામનાં ત્
નો શું આદેશ થાય છે. વિવેચનઃ ચરિત્યેવ – પ્રિયત્વ- અહીં અન્ય સંબંધી ત્યત્ હોવાથી આ સૂત્ર
ન લાગ્યું.
તણો ઃ તુ જ ૨.૧.૪૩ - અર્થ : તિ પ્રત્યય પર છતાં ત્યદાદિ સંબંધી અન્ નાં ટુનો આદેશ થાય
છે. અને ત્યારે સિ પ્રત્યયનો હી આદેશ થાય છે. આ વિવેચનઃ ત્યમિત્યેવ - અત્યા:- અહીં કહું એ અન્ય સંબંધી હોવાથી આ
સૂત્ર ન લાગ્યું. અન્ય સ્વરાદિનો લોપ કરવાં માટે જ ઈન્ કર્યો છે તેથી મૌતા' ૧.૪.૨૦, “લાપ:' ૧.૪.૪૨, “તીર્ષાન્...” ૧.૪.૪૫,
ગાયત્ત..” ૨.૪.૧૧૦ નાં કાર્યો નહીં થાય. અન્યથા “રી ને બદલે “ગૌ એ પ્રમાણે જ કર્યું હોત તો પણ ચાલત.
સાસુ વાવિક ૨.૧.૪૪ અર્થ: fસ પ્રત્યય પર છતાં ત્યદાદિ સંબંધી અ પરમાં હોતે છતે નો
આસુ વિકલ્પ થાય છે. વિવેચન: સુ ન થાય ત્યારે અન્ને ન લગાડીને સન્ થાય. તે મમ્
અન્તવાળું છે. માટે “અપ્યાર'... ૧.૪૯૦ની પ્રાપ્તિ થશે. પરંતુ “નાદ' ૨.૧.૪૧ સૂત્ર પર અને નિત્ય હોવાથી ૧.૪.૯૦નો બાધ

Page #96

रीने २.१.४१ ४ दाम. माटे 'अदकअ' यु. लुगस्या.' . २.१.११३ मा अदक+सि बन्युं वे 'अदसो द....' २.१.४३ थी असको थयु.
मोऽवर्णस्य २.१.४५ આ વર્ણ અન્ને છે જેને એવા ત્યદાદિ સંબંધી મરમ્ નાં સ્નો ન થાય
અર્થઃ
विवेयन: अमुदृशः - असौ इव दृश्यते इति ।
अदस्-दृश् टक्+सि - त्यदाद्यन्य... ५.१.१५२ थी टक् थयो. अदआ+दृश्+टक+सि - अन्यत्यदादेरा: ३.२.१५२ थी अदस् न स् नो आ थयो. अदा+दृश्+टक्-सि - समानानां... १.२.१. थी हाई थयु. अमा+दृश्+टक्+सि - मोऽवर्णस्य २.१.४५ थी द्नो म् थयो. अमू+दृश्+टक्+सि - मादुवर्णोऽनु २.१.४७ थी आ नो ऊ थयो. अमूदृश+रु - सोरु: २.१.७२ थी स् नो रु थयो. अमूदृशः - रपदान्ते... १.3.43 था विसर्ग थयो. अवर्णस्येति किम् ? अदः कुलम्-मय अवन्ति नथी. परन्तु स् अन्ते छे भाटा सूत्रन वायुं.
वाऽदौ २.१.४६ अर्थ : अद्रि अन्ते होते छते अदस् न दुनो म् विपे थाय छे. 6. -
अदमुयङ् अमुद्रयङ् अमुमुयङ् अदव्यङ् ।
अदः अञ्चति इति क्विप् .. .. ' - अदस्+अञ्च्+क्विप्+सि - किवप् ५.१.१४८५०
अदस्+डद्रि+अञ्च्+क्विप्+सि - 'सर्वादि विश्वग्...' 3.२.१२२ सूत्रथी डदिमागम. अद्+अद्रि अञ्च्+क्विप्+सि - डित्यन्त्य... २.१.११४ थी अन्त्य સ્વરાદિનો લોપ. अद्+अद्रि+अच्+क्विप्+सि - अञ्चो...४.२.४६ थान नोटो५थयो. अद+अद्रि+अच+सि - अप्रयोगीत १.१.39था अद्+अद्रिअन्च्+सि - अचः १.४.६८ थी घुटनी पूर्वे न भागम. अद्+अद्रिअञ्च्+सि - तवर्गस्य... १.3.60 थी न् नो ब् थयो.

Page #97

८८
વિવેચન :
અવચ+પ્તિ - વાંરે... ૧.૨.૨૧ થી અસ્વ સ્વર પર છતાં રૂ નો ન્યૂ થયો.
અવ་+ત્તિ - વાડદ્રૌ ૨.૧.૪૬ થી અવસ્ નાં એક ર્નો મેં થયો. અવમુયન્+સિ – માતુવર્ગોનુ ૨.૧.૪૭ થી ર્ પછીનાં વર્ણનો ૩ થયો. અનુયગ્ - વીર્યાન્... ૧.૪.૪૫ થી સિ નો લોપ. અનુયમ્ - પરમ્ય ૨.૧.૮૬ થી ર્ નો લોપ.
•
અવમુયન્ – 'નિમિત્તાપાયે નૈમિત્તિસ્યાવ્યપાયઃ' નિમિત્ત દૂર થયે છતે નૈમિત્તિકનો પણ અભાવ થાય છે. તેથી ર્ નાં યોગમાં સ્ નો સ્ થયો હતો. હવે જ્નો લોપ થયો તેથી તેનાં નિમિત્તે થયેલાં ગ્નો પણ અભાવ થયો. એટલે કે 7 થઈ ગયો.
અનુયક્ – યુવ્... ૨.૧.૭૧ થી ૬ નો ફ્ થયો. અમુલ્ય — જ્યારે પ્રથમ ર્ નો મૈં અને તેનાં પછીનાં વર્ણનો ૩ થાય ત્યારે આ પ્રમાણે રૂપ થાય.
અમુમુક્— જ્યારે બંને ર્ નો મ્ અને બંને મ્ પછીનાં વર્ણનો ૪ થાય ત્યારે આ પ્રમાણે રૂપ થાય.
ext
અચ — વિકલ્પ પક્ષે જ્યારે ટ્ નો મૈં ન થાય ત્યારે... અહીં વા વ્યવસ્થિત વિભાષા માટે છે. વિકલ્પ માટે નથી. परतः केचिदिच्छन्ति केचिदिच्छन्ति पूर्वतः ।
સમયો: વિવિત્ત્પત્તિ, ઝેવિવિન્તિ નોમયો: 1 કેટલાંક અત્રિ નાં ર્નો મ્ માને છે.
કેટલાંક અસ્ નાં ર્નો મ્ માને છે.
કેટલાંક અવત્ અને અદ્રિ બંનેનાં ટ્નો ન્ માને છે.
કેટલાંક અવત્ અને અદ્રિ બેમાંથી એકેય ટ્ નો મ્ માનતાં નથી. તેથી ઉપરોક્ત પ્રમાણે ચાર રૂપ સિદ્ધ થયાં. માતુવર્ગોનું ૨.૧.૪૭
અર્થ :
અસ્ નાં મ્ ની પરમાં રહેલાં વર્ણનો બધું કાર્ય કર્યા પછી ૩ વર્ણ થાય છે. વિવેચન : અન્વિતિ વિમ્ ? અમુખૈ, અમુખિન્ ।
આ બંને પ્રયોગમાં બધું કાર્ય કર્યા પછી આ સૂત્ર લગાડ્યું. તેથી અમુષ્પ અને અમુષ્પિન્ રૂપો બની શક્યાં. જો પહેલાં આ સૂત્ર લગાડ્યું હોત

Page #98

પ્રશ્ન :
જવાબ:
પ્રશ્ન :
જવાબ ઃ
૮૯
તો અમુ બની જાય તેથી અકારાન્ત રહે નહી. અને તેથી ‘સર્વાને સ્ને સ્માતો’ અને ‘કેઃ સ્મિન્’ સૂત્રથી સ્મૃ અને સ્મિન્ આદેશ ન થાય. તેથી આ રૂપોની સિદ્ધિ ન થઈ શકે. પણ અમુઢે-હિનાં વર્ષાવે... થી અમ્લે-મ્નિ આવાં અનિષ્ટ રૂપ થાત.
અહીં અમુઔ-અમુખિન્ રૂપો સિદ્ધ કરવાં માટે સૂત્રમાં અનુ નું ગ્રહણ કર્યું છે. તેથી ધાતુ સંબંધી અને પ્રત્યય સંબંધી સર્વ ફેરફાર કર્યા પછી આ સૂત્ર લગાડાય છે.
અમુષ્પ માં જે ભૈ આદેશ થયો છે તે કે (ત્િ) ના સ્થાનમાં થયેલો હોવાથી આવેશ: આવેશી ફવ સ્વાત્। એ ન્યાયથી ચિત્યવિત્તિ ૧.૪.૨૩ સૂત્ર લાગીને પૂર્વના ૩નો ો થાય ?
ન થાય. કારણ કે કિર્ત્યિિત્ત ૧.૪.૨૩ સૂત્રમાં જે અદ્વિતિ (નવૃિતિ કૃતિ અલિતિ) માં ને નગ્ છે તે પર્યાદાસ નગ્ નો આશ્રય લીધો છે. અને પર્યાદાસનન્ તત્સદેશનું ગ્રહણ કરે છે. તેથી જેમ અહીં ઈત્ વાળાં અધિપ્રત્યય પરછતાં ગુણ થતો નથી. તેમ આ સૂત્રથી બનેલા ૩ કારનો પણ મો થતો નથી. પરન્તુ સાક્ષાત્ જે પહેલેથી શબ્દમાં કાર કે કાર છે તેનો જ કાર કે ઓકાર થાય છે. જો કિત્સદ્ગિતિ થી ઓ કરવા જઈએ તો સ્થાનિવ ભાવથી ૩ જેના સ્થાનમાં થયો છે તે અ જ મનાય છે. તેથી હવે કિન્ત્યિિત થી ૩નો ઓ થાય નહીં. આ સૂત્રમાં મત્ માં પંચમી વિભક્તિ છે. તેથી ૩ વર્ણ એ પંચમીથી નિર્દેશ કરાયેલોછે. તેથી તેને અનન્ત.... ૧:૧.૩૮ થી ૩વર્ણને પ્રત્યય સંજ્ઞા કેમ ન થઈ ?
જો ૩ વર્ણને પ્રત્યય સંજ્ઞા કરીએ તો અદ્દો મુ-મી ૧.૨.૩૫ એ સૂત્રમાં મુમાં રહેલો જે ‘ૐ છે તેને પણ પ્રત્યય સંજ્ઞા થશે. પણ ત્યાં એવું કર્યું નથી.
અવલ માં ૬ નો ‘મોડવર્ગસ્થ'થી જે વ્ થયો છે તે અવર્ સંબંધી છે તેમ આ સૂત્રથી ૩ જે બન્યો છે તે પણ ગવત્ સંબંધી છે. ગવત્ એ સ્થાની છે. માટે અસ્ માં નાં સ્થાનમાં થયેલો મૈં અને ૪ વર્ણ તે પણ સ્થાની કહેવાશે. માટે તેમાં જો પ્રત્યય સંજ્ઞા કરીએ તો તેમાં સ્થાનીપણું નહીં ઘટે અને અને મુ–મી સૂત્રમાં અર્ સંબંધી મુ ની એ પ્રમાણે નિર્દેશ કરેલો હોવાથી સ્થાનીપણું પ્રાપ્ત થયું છે તે જ બતાવે છે કે પંચમીના

Page #99

૯O
નિર્દેશથી અહીં વર્ણને પ્રત્યય સંજ્ઞા થાય નહીં. ગાસનઃ પરિભાષાથી હ્રસ્વ સ્વર હોય તો હૃસ્વરૂઅને દીર્ઘ સ્વર હોય તો દીર્ઘ કરવો.
- નિત્ ૨.૧.૪૮ અર્થ:
“મમ્ સર્વનામનાં ૬ થી પર રહેલાં વર્ણનો (ા નાં સ્થાને)
આદેશથી પૂર્વે ૩વર્ણ થાય છે. વિવેચન : ફનલિતિ વિન્? મyયા – અહીં કયા તે સ્ત્રી. હોવાથી ન થવાનો
સંભવ જ નથી. માલુવર્ષોમાં મનુનલખ્યું હોત તો “અનુયા' આ પ્રયોગમાં ના+ માં માનો આદેશ કરતાં પૂર્વે માલુવડનુસૂત્રથી આદેશ થાય તો વહે.. થી “નવા પ્રયોગ થાત પરન્તુ અનુલખ્યું છે તેથી “ચેત થી ૩પ્રત્યય પરછતાં પૂર્વનાં આ નો થઈ પદ્વતોડયા થી ન થયાં પછી મધુવન્નુ લાગે તેથી અમુયા” પ્રયોગ સિદ્ધ થાય છે. આ સૂત્ર ૨.૧.૪૭નું અપવાદ સૂત્ર છે.
' યારીઃ ૨.૧.૪૯ અર્થ: બ.વ.માં વર્તમાન કર્યું નાં મ થી પરમાં રહેલાં નો શું થાય છે. વિવેચન : િિત વિમ્ ? અમૂક રિયઃ અહીં બ.વ.માં વર્તતાં મ નાં મળી
પરમાં નથી. પરંતુ મા છે. તેથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું.
દ્િવતિ થી નો શુ થયાં પછી આ સૂત્રથી નો છું થાય છે. પ્રશ્ન: મુજે માં “' પછી છે. તો રૂ કેમ ન થયો? કારણ કે “તનુષ્ય
પતિત પ્રણોને પૃાત ” એ ન્યાયથી જ સહિત અન્ નાં મ્
પછીનાં નો છું થવો જોઈએ ને ? જવાબ : સાચી વાત છે. છતાં પણ પછી ૩નું વ્યવધાન હોવાથી પનો હું
થયો નથી. અનંતર ા હોય તોજ થાય.
धातोरिवर्णोवर्णस्येयुत् स्वरे प्रत्यये २.१.५० અર્થ: સ્વરાદિ પ્રત્યય પરછતાં તેની પૂર્વના ધાતુ સંબંધીરૂવર્ણ અને વર્ણનો
અનુક્રમે રૂ-જૂ થાય છે. સત્રસમાસઃ રૂ વશિ૩ વશ પતય સમાહાર: - વર્ષોવર્ણમ સંસ્થા (સમા..)
૬ ૨ ૩૬ ૨ પતયોઃ સાહ: – યુદ્. (સમા..) ઉદા. નિય-તુવી નિ ધાતુ અને તૂ ધાતુને વિશ્વ પ્રત્યય લાગીને નામ

Page #100

વિવેચન :
જવાબ :
૯૧
બનવાથી ઔ પ્રત્યય લાગ્યો. અને આ સૂત્ર લાગી નિયૌ–જુવૌ થયું. જૂ શબ્દનાં રૂપો-સાધનિકા નીવત્ જાણવી. માત્ર ૩ નો વ્ થાય. ન = લઈ જનાર, = છેદનાર.
અધિ+રૂ = ભણવું (આ અર્થમાં આ ધાતુ સાથે ઋષિ જ વપરાય છે.) અષ+રૂમને - અનતોત્તોવાત્મને ૪.૨.૧૧૪ થી ‘તે’ અને આ સૂત્રથી સ્ થવાથી અથીયતે બન્યું.
તૂ = કાપવું. જૂ+સ્ – જૂનૂ+સ્ - દ્વિજંતુ: પરોક્ષા... ૪.૧.૧ થી દ્વિરુક્ત.
જુનૂ+સ્ - હ્રસ્વઃ ૪.૧.૩૯ થી દ્વિરુક્ત પૂર્વનો તૂ હ્રસ્વ. તુજીવુઃ - આ સૂત્રથી સ્ ની પૂર્વનાં ઝ નો વ્...
પ્રત્યયે કૃતિ વ્હિમ્? ન્યર્થ, જ્વર્થ:।નિયોઽર્થઃ અને જુવોડર્થ ષષ્ઠી. તત્પુ. સમાસ છે તેમાં નૌ અને તૂ નાં અનુક્રમે રૂં અને ઝ પછી અર્થ શબ્દમાં સ્વરછે. પણ તે પ્રત્યય સંબંધી નથી. શબ્દનો સ્વરછે. માટે આ સૂત્રથી
ય્-વ્ થયો નથી. તેથી ‘વળવે...’ થી ય્-વ્ અનુક્રમે થયો છે. નયનમ્ અને નાય માં અનુક્રમે નૌ+ઞનર્, અનટ્ ૫.૩.૧૨૪ થી અનર્ પ્રત્યય અને ની+વ્ઝ, બ તૃત્તૌ ૫.૧.૪૮ થી જ્ઞ પ્રત્યય લાગ્યો. જોકે અહીં આ સૂત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિ તો હતી જ. પરન્તુ આ સૂત્રની અપેક્ષાએ નામિનો ગુણો... ૪.૩.૧ અને નામિનોઽત્તિ... ૪.૩.૫૧ આ બે સૂત્ર પરસૂત્ર હોવાથી અનુક્રમે ગુણ-વૃદ્ધિ થયાં. નયન = લઈ જવું નાં રૂપો વનવત્. નાયજ લઈ જનાર,નેતા નાં રૂપો ટેવવત્. પ્રશ્ન - અહીંનિયો-જીવૌ તે તો નામ બનેલુંછે. જ્યારે અહીં ધાતુ સંબંધી રૂ અને ૩ ની વાત છે. તો આ સૂત્ર નામને કેવી રીતે લાગે ? સાચી વાત છે. પરન્તુ ‘વિવવન્તા: ધાતુત્વ નોક્તિ શત્વ ર પ્રતિપદ્યન્તે ।' એ ન્યાયથી વિવત્ અન્તવાળાં શબ્દો ધાતુપણાંનો ત્યાગ કરતાં નથી. અને શબ્દપણાંનો સ્વીકાર કરે છે. તેથી આ સૂત્ર લાગી શક્યું.
-
વર્ષાવે... નો અપવાદ આ સૂત્ર છે. ફ્ નો વ્ અને ૪ નો વ્ થાય તે માટે આ સૂત્ર બનાવ્યું. તેમજ ગુણ-વૃદ્ધિ થવાની પ્રાપ્તિ ન હોય ત્યારે આ સૂત્ર લાગે છે. કારણ કે ગુણ-વૃદ્ધિ થવાનાં સૂત્રો ૫રમાં આવે છે. તેથી ‘પૂર્વાંત્ પરમ્’ ન્યાયથી ગુણ–વૃદ્ધિની પ્રાપ્તિ હોય ત્યાં સુધી ગુણવૃદ્ધિ જ કરવી.

Page #101

૯૨
પ્રશ્ન ઃ
જવાબ :
અર્થ : ઉદા.
-
વિવેચન :
જવાબ :
‘પ્રત્યયા પ્રત્યયો: પ્રત્યયચૈવ પ્રદળમ્ ।' એ ન્યાયથી પ્રત્યયનું જ ગ્રહણ થવાનું હતું છતાં સૂત્રમાં પ્રત્યયનું ગ્રહણ કેમ કર્યું છે ?
સાચી વાત છે. પરન્તુ ‘ન્યાયાઃ સ્થવિવષ્ટિપ્રાયા:’ આવો પણ ન્યાય છે. આ ન્યાયથી પ્રથમ ન્યાય અનિત્ય થાય છે. તેથી કોઈ પ્રત્યયનું ગ્રહણ ન કરે અને ‘સ્વર પર છતાં' એવો અર્થ કરે તે માટે આ સૂત્રમાં પ્રત્યયનું ફરીથી ગ્રહણ કરેલ છે.
‘વીવર્ગસ્થ' ને બદલે ‘યુવર્ગસ્થ’ એવું સૂત્ર કરવું જોઈતું હતું. છતાં જે ‘વર્ષોવર્ષામ્ય’ કર્યું છે તે સૂત્રોની કૃતિ (રચના) વિચિત્ર હોય છે તે બતાવવા માટે જ છે.
અત્યાર સુધી શબ્દનું પ્રકરણ ચાલતું હતું હવે ધાતુ પ્રકરણ ચાલુ થયું છે તેથી આ સૂત્રમાં ‘થાતો:’નું ગ્રહણ કર્યું છે.
ફળઃ ૨.૧.૫૧
સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં ફળ (૬) ધાતુનો ‘વ્’ આદેશ થાય છે.
•
જવું. રૂ+અતુસ, સ્.
વસ્તુ, ડ્યુ. - ફ+અતુલ, સ્ — ક્રિષ્ણતુઃ પોલા,.. ૪.૧.૧ થી દ્વિરુક્ત. इइय्+अतुस्, उस् આ સૂત્રથી ૐ નો સ્ થયો.
x
W
+અતુસ, સ્ – સમાનાનાં તેન... ૧.૨.૧ થી દીર્ઘ. ડ્વતુ: યુ: - “સોઃ” “ પાન્ડે.”.થી વિસર્ગ.
=
પ્રશ્ન
આ સૂત્રમાં રૂ નો ડ્યૂ કરવાનું જે કહ્યું છે તે ઉપરના સૂત્રથી સિદ્ધ જ હતું છતાં આ સૂત્ર શા માટે કર્યું ?
BAR
રૂ નો ડ્યૂ કરનાર સૂત્ર ૨.૧.૫૦ છે તેનું બાધક સૂત્ર ૨.૧.૫૬ છે. કારણ કે અનેક સ્વરી ધાતુના રૂ નો વ્ થાય છે. અહીં રૂ ધાતુ પણ દ્વિરુક્ત થયા પછી અનેકવરી છે તેથી તેનો પણ બાધ કરીને રૂ નો રૂટ્ જ કરવો છે. તેથી આ સૂત્ર બનાવ્યું છે. હવે એમાં યોઽને સ્વસ્ય ૨.૧.૫૬ અને હ્વિળોપ્સિ... ૪.૩.૧૫ આ બે સૂત્ર છે. તે બન્ને સૂત્રોમાં રૂ નો ય્ થાય છે. તો આ સૂત્ર માત્ર ૨.૧.૫૬ નો જ બાધ કરશે. એટલે ચતુઃ રૂપ બનશે. પરન્તુ ૪.૩.૧૫ નો બાધ નહીં કરે. તેથી ૪.૩.૧૫ થી ‘યન્તિ’ રૂપ બનશે. કારણ કે ન્યાય છે કે ‘પૂર્વેડપવાવાનન્તાનું વિધીન્ વાયત્તે નોત્તમ્ ।' આ

Page #102

૯૩
અર્થ:
ન્યાયથી પૂર્વનો અપવાદ એ અનન્તર વિધિનો બાધ કરે છે. ઉત્તર વિધિનો બાધ કરતો નથી. તેથી અનન્તર વિધિ એવાં ૨.૧.૫૬ નો બાધ કરશે. પરન્તુ ઉત્તરવિધિ એવાં સૂત્રોનો બાધ નહીં કરે. રંતુ માં દ્વિત્વ કરાયેછતે “વત્ પ્રવૃત્તિ વતીયઃ' આ ન્યાયથી પહેલાં રૂ આદેશ થાય અને પછી દીર્ઘ થાય.
સંયોગાત્ ૨.૧.પર સ્વરાદિ પ્રત્યય પરછતાં ધાતુ સંબંધી સંયોગથી પર રહેલાંફવર્ણ અને
૩વર્ણનો અનુક્રમે -૩ન્ આદેશ થાય છે. ઉદા: થવા = જવ ખરીદનાર
यवान् क्रीणाते इति यवक्रियौ।। થવ++વિવર વિવ૬ ૫.૧.૧૪૮ થી વિવ પ્રત્યય.
પૂ = સાદડી બનાવનાર રેન પ્રવેતે રૂતિ રઘુવી ! વટપૂવવ - વુિ .૫.૨.૮૩ થી વિવપ્રત્યય. વિવવન્ત નામ બની તે બંનેને આ પ્રત્યય. વિવવવૃોર સુધસ્તી ૨.૧.૫૮ સૂત્રથી અનુક્રમે અને જૂની પ્રાપ્તિ
હતી તેનો આ સૂબાધ કરી અનુક્રમે અને ૩૬ કર્યો. માટે યવયિ છે અને તેવી
યુવી નાં રૂપો ની વત્, રપૂ નાં રૂપો સૂવત્ fક = આશ્રય કરવો. શિશ – શ્રિ ધાતુનું પરીક્ષા ત્રીજો પુ.બ.વ.
– +૩{ - દિર્ધાતુ:... ૪.૧.૧ થી દ્વિરુક્તિ. શિશ્રિમ્ - વ્યગ્નના...૪.૧.૪૪ થી અનાદિ વ્યજનનો લોપ. હવે અહીં યોગને સ્વસ્થ ૨.૧.૫૬ થી પ્રાપ્ત નો બાધ કરીને આ
સૂત્રે કર્યો તેથી શિશિર્સ...સોર – પલતેથી શિશ્રયુઃ | વિવેચનઃ વોડનેસ્વા ૨.૧.૫૬, વિવવૃત્ત... ૨.૧.૫૮આ બંને સ્ત્રનું આ અપવાદ સૂત્ર છે.
જૂ- ક ૨.૧.૫૩ અર્થ :
પૂ નામ અને પનું પ્રત્યયનાં સંયોગથી પર રહેલાં સવર્ણનો સ્વરાદિ
પ્રત્યય પર છતાં થાય છે. સૂત્રસમાસઃ પૂછ નુ પતયો: સમાદા: – ધૂનુ તા (સમા..) ઉદા. : gવી - પૂ+ગી ચાલુ સૂત્રથી સન્ થઈ પૃવી થયું.
પૂ = ભ્રમર

Page #103

આનુવન્તિ– મ= મેળવવું [+નુ+ત આ સૂત્રથી લૂ થયું. સંયો વિત્યેવ - વિવેંન્તિ અહીં ગુનો ૩છે તે સંયોગથી પરમાં નથી.
માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું. પણ વધે.. ૧.૨.૨૧ થી ૧ થયો છે. વિવેચનઃ “અપેક્ષાતોધિ:' એ ન્યાયથી “પાતો નો અધિકાર મંડુકવુતિ ન્યાયથી
આગળ લઈ જશે. અહીં “પાતો નું કોઈ પ્રયોજન નથી. માટે ટીકામાં “વાતો.' લીધું નથી. “પૂનું એ ધાતુ નથી છતાં પણ તેનાં ૩નો ૩૬ કરવો છે. અને તેની પછીનાં ર.૧.૫૪ અને ૨.૧.૫૫ એ બે સૂત્રોમાં
સ્ત્રી એ ધાતુ નથી શબ્દછે. તેનો પણ “' કરવો છે. તેથી આ ત્રણ સૂત્રો પ્રાસંગિક તરીકે અહીં લઈ લીધાં છે. તેની પછીનાં ૨.૧.પ૬ વિ. સૂત્રોમાં “પાતર'નો અધિકાર મંડુકવુતિ ન્યાયથી આગળ આવશે.
રિયા: ૨.૧.૫૪ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં “ીનાં રૂ વર્ણનો રદ્ થાય છે. વિવેચનઃ પ્રશ્ન- ઉપરનાં સૂત્રની સાથે આ સૂત્ર લીધું હોત તો શું વાંધો હતો ? જવાબ : નીચે અનુવૃત્તિ લઈ જવા માટે સૂત્રની ભિન્ન રચના કરી છે.
“શી” શબ્દસંબંધી સ્ત્રી શબ્દ અનર્થક હોવાથી આ સૂત્ર લાગતું નથી. પ્રશ્ન : આ સૂત્રમાં સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં ફંડ્ય આદેશ થાય છે. તો ...
૧.૪.૨૧ સૂત્ર કરતાં આ પર સૂત્ર છે. તેથી “પૂર્વાત્ પરમ્ ન્યાયથી આ સૂત્ર પ્રથમ લાગે છે. તો પછી ૧.૪.૨૧ સૂત્રમાં સ્ત્રી નું વર્જન શા માટે કર્યું? આ સૂત્ર બનાવવાથી ૧.૪.૨૧ સૂત્ર લાગવાનું જ ન
હતું તેથી રાત્રી નું વર્જન નિષ્ફળ બને છે. જવાબ: સાચી વાત છે. “પરેખાડીયાશેને ન વાંધ્ય પર એવાં પણ મ્
આદેશ વડે “તું” નું કાર્ય બાધ પામતું નથી. આ ન્યાય હોવાનાં કારણે “રિયા:' પર સૂત્ર હોવા છતાં પણ ‘ઘુતો...' ૧.૪.૨૧ સૂત્રનું બાધક સૂત્ર બનતું નથી. માટે ૧.૪.૨૧ સૂત્ર જ લાગશે. હવે જો ૧.૪.૨૧ સૂત્રમાં સ્ત્રી નું વર્જન ન કર્યું હોત તો રિદ્ધિ+મ = તિરસ્ત્રી એવું અનિષ્ટ રૂપ થાત. પણ તિથિી ન થાત. માટે જ ૧.૪.૨૧ સૂત્રમાં ચી નું વર્જન કર્યું છે. તેવી જ રીતે “શ્રીમ' રૂપમાં પણ સ્ત્રી+મામ્ માં પ્રત્યય સ્વરાદિ હોવાથી રિયા' સૂત્ર જલાગવાની પ્રાપ્તિ હતી. પરંતુ તેવો ત્રિયા?' ૧.૪.૩૦ સૂત્રમાં સ્ત્રીનું વર્જન કરે છે. તે જ બતાવે છે કે પર સૂત્રમાં

Page #104

જવાબ :
અર્થ:
-
સૂત્રસમાસ : અમ્ = શસ્ ૬ - તયો: સમાહાર, અાસ્, તસ્મિન્ (સમા.૪.) પ્રશ્ન – અહીં સૂત્રમાં અન્ નું જ ગ્રહણ શા માટે કર્યું? આમ્ પણ (ષષ્ઠી બ.વ.નો) લઈ શકાય ને ?
વિવેચન :
પ્રશ્નઃ
જવાબ :
૯૫
જે વ્-વ્ - યત્ન વિ. કાર્ય બતાવ્યાં છે. તેની પૂર્વે જ ઉપરોક્ત ન્યાયથી સ્ત્રી નાં ત્ આશ્રયીને જે કાર્ય બતાવ્યું છે તે થાય છે માટે તે સૂત્રમાં સ્ત્રી નું વર્જન ન કર્યું હોત તો ‘ઞામોનામ્ વા’ ૧.૪.૩૧ સૂત્ર લાગત. પણ વિકલ્પે આમ્ નો નામ્ નથી કરવો. માટે સ્ત્રી નું વર્જન કર્યું છે. તેથી દૂસ્વાઽડપશ્ચ ૧.૪.૩૨ થી ‘સ્ત્રીામ્' થયું છે. વામ્ શક્તિ ૨.૧.૫૫
અમ્ અને શસ્ પ્રત્યય પર છતાં સ્ત્રી શબ્દનાં ૬ વર્ણનો इय् વિકલ્પે થાય છે.
અહીં ષષ્ઠી બ.વ.નો આન્ ગ્રહણ ન થઈ શકે કારણ કે દૂસ્વાઽવશ ૧.૪.૩૨ થી સ્ત્રી થી પર ઞામ્ નો નામ્ થાય. અને નામ્ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય છે. સ્વરાદિ નથી. અહીં સ્વરાદિ પ્રત્યય લેવો છે. તેમજ સ્ ના સાહચર્યથી શસ્દ્વિતીયા બ.વ.નો પ્રત્યય છે. તેથી ગમ્ પણ દ્વિતીયા એ.વ.નો પ્રત્યય જ આવશે.
શસ્ પ્રત્યય દ્વિતીયા બ.વ.નો છે તેવી રીતે તદ્ધિતનો પ્રત્યય પણ છે. તો તેનું સાહચર્ય કેવી રીતે લેશો ?
સાચી વાત છે. પણ તદ્ધિતમાં શત્ પ્રત્યય સંખ્યાવાચીમાં જ વપરાય છે. જ્યારે ‘સ્ત્રી’ શબ્દ સંખ્યાર્થક નથી. તેમજ શક્ એ તદ્ધિતમાં વ્યંજનાદિ પ્રત્યય છે. જ્યારે અહીં સ્વરાદિ પ્રત્યય જ લેવાનો છે માટે તદ્ધિતનો રસ્ પ્રત્યય લેવાય નહીં. દ્વિતીયા બ.વ.નો પ્રત્યય જ ગ્રહણ થશે. અને તેના સાહચર્યથી અમ્ પણ દ્વિતીયા એ.વ.નો જ પ્રત્યય ગ્રહણ થશે.
યોનેવસ્ય ૨.૧.૫૬
અર્થ :
સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં અનેકસ્વરી ધાતુના મૈં વર્ણનો ય્ થાય છે. સૂત્રસમાસ : 7 : અનેઃ । (નક્ તત્પુ.) અને સ્વ: યસ્ય સ: મનેq:, તસ્ય । (બહુ.)
GEL.: પિ = એકઠું કરવું વિષ્ણુઃ - વિ+સ્.
વિવિ૩સ્ - દિર્ઘાતુ: પરોક્ષા... ૪.૧.૧ થી દ્વિરુક્તિ.

Page #105

આ સૂત્રથી ૧ તેમજ સોર, જાન્ત... થી વિસર્ગ. ઉત્ત, નિઃ – નીમ્ ૪.૧.૧ થી નીની સ્. નિની સ્ – દૂ૩૪.૧.૩૯ થી દ્વિરુક્ત ધાતુના પૂર્વનો સ્વર હૃસ્વ . નિત્યુ - આ સૂત્રથી ૨ સોર, પાન્ત.... થી વિસર્ગ થયો. पतिम् इच्छति इति क्विप् पतीयति । પતિ+વન+તિ – અમાવ્યા.... ૩.૪.૨૨ થી ચમ્ પ્રત્યય. પતિ -રીરિદ્વ૪.૩.૧૦૦ થી વચન પર છતાં પૂર્વનો સ્વરદીર્ઘ. પતીતિ રૂતિ વિવ-“પતીય' એ નામ બન્યું. પતી – અતઃ ૪.૩.૮૨ થી ૪ નો લોપ.
પતી-હિ- M...૪.૪.૧૨૧થીનો લોપ. પત્ય આ સૂત્રથી
* રૂ નો ૧ થયો. વિવેચન : પત્ર - અહીં ક્લિબત્ત હોવાથી વિવાદ થાતુત્વ નોસ્કૃતિ... ' એ
ન્યાયથી અહીં આ સૂત્ર લાગશે. નહીં તો આ સૂત્ર લાગી શક્ત નહીં. તેમાં પણ મૂળથી અનેકસ્વરી હોય તેને આ સૂત્ર લાગે છે. પણ સમાસ બની ગયાં પછી અનેકસ્વરીને આ સૂત્ર લાગતું નથી.
1 ચલિ ૩: ૨.૧.૫૭ . અર્થ: સ્વરાદિસ્યાદિ પ્રત્યય પરછતાં અનેકસ્વરી ધાતુનાં વર્ણનો આદેશ
થાય છે. વિવેચન : સાવિતિ વિમ્ ? સુલુવુ: |
અહીં સ્થાદિ પ્રત્યય પરમાં નથી. પરંતુ ત્યાદિ પ્રત્યય છે. તેથી પાતરિવળે.” ૨.૧.૫૦થી ૩ન્થયો. આ સૂત્ર લાગ્યું નથી. અન્યથા સુવુઃ એવું અનિષ્ટ રૂપ થાત. વત્ = ધનને ઇચ્છનાર.
વિવરણધિયસ્ત ૨.૧.૫૮ અર્થ : સુધી શબ્દને વર્જીને અન્ય શબ્દની ક્લિબત્ત સાથેની જ જેવૃત્તિ (સમા
સાદિ) તે સંબંધી ધાતુનાં રૂવર્ણ અને સવર્ણનો સ્વરાદિ સ્વાદિ પ્રત્યય
પર છતાં અનુક્રમે અને થાય છે. સૂત્રસમાસઃ વિવા વૃત્તિ: તિ વિવવૃત્તિ: તા: ૩ (તત્યુ)
ર યુથી – કાથી, તયા: I (ન તત્વ)
બી ૧
થી

Page #106

ઉદા. :
૯૭
પુષ્ત્ર નતિ કૃતિ પુત્રી- ઉંચે લઈ જનાર વ્+ની+વિવર્. સુષુ તુનાતિ કૃતિ સુજૂ - સારી રીતે કાપનાર. સુ+તુ+વિવપ્ ની અને તૂ ને વિવત્ પ્રત્યય લાગી નામ બન્યું.
દ્ ઉપસર્ગનો માત્ર વિવત્ પ્રત્યયાન્ત એવા ની નામની સાથે અને સુ ઉપસર્ગનો માત્ર વિવત્ પ્રત્યયાન્ત એવા તૂ નામની સાથે ગતિવવન્યસ્તત્પુરુષ: ૩.૧.૪૨ થી તત્પુ. સમાસ થયો છે. તેથી ઇગ્ની અને સુતૂ બે નામ થયાં. તૃતીયસ્ય... ૧.૩.૧. થી ર્ નાં ર્નો સ્ થયો છે. હવે તેની+ગૌ અને પુનૂ+TMસ્ માં ૢ અને ૐ નો અનુક્રમે ય્ અને વ્ આ સૂત્રથી થયાં.૩ની નાં રૂપો વસૂવત્ પરન્તુ રૂ નો ય્ થાય. ग्रामं नयति इति क्विप् ग्रामणी = ગામમાં લઈ જનાર - મુખી. खलं पुनाति इति क्विप् खलपू સ્થાન સાફ કરનાર - વાસીંદુ
વાળનાર.
પ્રામ નો માત્ર વિવર્ પ્રત્યયાન્ત નૌ નામની સાથે અને હસ્ નો માત્ર વિદ્ પ્રત્યાન્ત પૂ.નામની સાથે સમાસ થયો છે.
૩સ્યુતં તા ૩.૧.૪૯ થી તત્પુ. સમાસ થયોછે. તેમજ પ્રામાઽપ્રાન્નિય: ૨.૩.૭૧ થી પ્રામળી નાં સ્ નો વ્ થયો છે.
આ રીતે પ્રામળી અને હતપૂ બે નામ થયાં હવે ગ્રામળી+ગૌ અને હાપૂ+ગમ્ માં રૂં અને નો આ સૂત્રથી અનુક્રમે ર્ અને વ્ થયાં. તેથી ગ્રામળ્યો – વતવઃ । હતપૂ નાં રૂપો વિ. પ્રામળીવત્ પરંતુ ૩નો વ્ થશે.
-
આ બધામાં સ્યાદિ પ્રત્યય આવતાં પૂર્વે જ ક્વિબન્તની સાથે સમાસ થયો છે.
क्विबिति किम् ? परमौ नियौ परमनियौ ।
અહીં ક્વિબત્ત એવા નૌ નામને પ્રથમ સ્યાદિ પ્રત્યય લાગ્યો. અને પછી તેની સાથે પરમ નામનો કર્મ. સમાસ થયો છે.
આ સૂત્રમાં તો માત્ર ક્વિબત્ત નામની સાથે સમાસ થયો હોય તો જ આ સૂત્ર લાગે. અહીં સ્યાદિ પ્રત્યય લાગ્યા પછી સમાસ થયોછે. તેથી આ સૂત્ર ન લાગતાં ધાતોવિર્ગો... ૨.૧.૫૦ સૂત્ર લાગી ફ્ નો પ્ આદેશ થયો છે.
=

Page #107

૯૮
વિવેચનઃ
જવાબ :
પ્રશ્ન:
જવાબ :
પ્રશ્ન ઃ
જવાબ :
અર્થ :
वृत्तिरिति किम् ? नियौ कुलस्य । અહીં વૃત્તિ સંબંધી નૌ નથી. માટે આ સૂત્ર લાગ્યું નથી. પરન્તુ થાતો િવર્ગો... ૨.૧.૫૦ થી ર્ફે નો ડ્યૂ આદેશ થયો છે. અતુષિય ફતિ વિમ્ ? સુષિયઃ । સુહુ ધ્યાયતિ કૃતિ વિવત્ - સુધી = સારી રીતે ધ્યાન ધરનાર. આ સૂત્રમાં સુધી શબ્દનું વર્જન કર્યું છે તેથી શક્યતા હોવાછતાં આ સૂત્ર ન લાગતાં ૨.૧.૫૦ થી નો ય્ આદેશ થયો છે.
–
પ્રશ્ન – સૂત્રમાં વ્ કાર શા માટે ?
ww
સીધો વિવર્ પ્રત્યયાન્ત નામ સાથે જ સમાસ હોય તો જ આ સૂત્ર લાગે પણ પહેલાં ક્વિબન્ન થઈને સ્યાદિ પ્રત્યય પરમાં લાગ્યો હોય અને પછી બીજા નામ સાથે સમાસ થાય તો આ સૂત્ર ન લાગે. તેવો નિયમ કરવા માટે વ કાર લખ્યો છે.
ગ્રામ નયતિ કૃતિ વિવર્। વિ.માં વચ્ચે ત્રમ્ વિભક્તિ તો છે. તો પછી તેને આ સૂત્ર કેવી રીતે લાગે ?
'गति कारक ङस्युक्तानां विभक्त्यन्तानामेव कृदन्तैः विभक्त्युत्पत्तेः प्रागेव સમાસઃ ।' (ગતિ સંજ્ઞાવાળા, કારક વાચક, ઉત્તિ પ્રત્યય ઉક્ત એવાં વિભક્ષ્યન્તોનાં જ કૃદન્તની સાથે વિભક્તિની ઉત્પત્તિ પહેલાં જ સમાસ થાય છે.) આ ન્યાયથી અહીં એ સમજવું કે ‘દ્ અને સુ' એ બે ગતિસંશકછે: ‘ગ્રામ અને વત' એ બે કારક (કર્મ) વાચકછે. વિસ્ એવાં કૃત્ પ્રત્યયાન્ત નૌ, સુ, લૂ નામની સાથે સમાસ થયો છે. તે વિભક્તિની ઉત્પત્તિ પૂર્વે જ થાય છે. ભલે સ્યાદિ પ્રત્યય લાગ્યો છે તે અંતર્વર્તી વિભક્તિની અપેક્ષાએ જ સ્યાદિ પ્રત્યય છે. સૂત્રમાં તૌ શા માટે ?
૨.૧.૫૬ સૂત્રથી યઃ અને ૨.૧.૫૭ સૂત્રથી વ: આ બંનેને ગ્રહણ કરવાં માટે છે. તે બંનેને પ્રથમા વિભ. છે. તેથી અહીં પ્રથમા દ્વિ.વ. મૂકીને તે બંનેને ગ્રહણ કર્યાં છે.
-પુન-f-ભુવઃ ૨.૧.૫૯
તૃ-પુનર્-વર્ષા-વાર શબ્દની સાથે જે ક્વિબન્ન વૃત્તિ (તે વૃત્તિ) સંબંધી જ મૂ ધાતુના ૩ વર્ષનો સ્વરાદિ સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં વ્ થાય છે.

Page #108

સૂત્રસમાસ - વપુર્નશ વર્ષા જ શાસ્ત્ર તિ-પુન-વષ-ર, સૈ. (ઈત..) ઉદા.: હિંસનું અવત: તિ ધ્વી . pભૂ = સાપણ.
પુન વિત: રતિ પુનર્ગો . પૂર્ખ = ફરી પરણેલી સ્ત્રી. વર્ષાનું પતિ તિ વ4: I વધૂ = દેડકો. राजलभ्यो भागः कारः । कारेषु - कारैः वा भवन्ति इति कारभ्वः ।
રમૂર કર લેવાનું સ્થાન,વર્ષાભૂ- પૂ નાં રૂપો વિ. દૂદૂ વત્ પુનર્મુ ની સાધનિકા - રૂપો ભૂવત્ થશે. નાવિમિતિ વિમ્ ? પ્રતિમુવી . પ્રતિમૂ = સાક્ષી-જામીન. અહીં ક્વિ, પ્રત્યકાન્ત પૂ ની સાથે પ્રતિ નો સમાસ થયેલો છે. સૂત્રમાં માંગેલાનાદિનો સમાસ નથી. તેથી ૩નોન થતાં પાતરિવ... ૨.૧.૫૦ થી વ્ થયો છે. પ્રતિપૂનાં રૂપો ની વત્ થશે. પરંતુ ૩નો
૩૬ થશે. વિવેચનઃ પ્રશ્ન – આ સૂત્ર શા માટે બનાવ્યું? ઉપરનાં સૂત્રથી સિદ્ધ જ હતું. જવાબઃ “સિદ્ધ તિ મારો નિયમાર્થ ' સિદ્ધ હોવાં છતાં સૂત્રનો જે આરંભ
કર્યો તે નિયમને માટે છે. નિયમ એ કર્યો કે ક્વિબત્ત સાથેની વૃત્તિ સંબંધી દૂધાતુનો જો વકરવો હોય તો આ દનાદિ ચાર શબ્દોથી પરમાં
હોય તો જ કરવો. અન્યથી પરમાં હોય તો ન કરવો. પ્રશ્નઃ સૂત્રમાં છે. બ.વ. શા માટે? જવાબ: જો વાળ કરે તો માત્રા વધી જાય. કર્યું તેથી માત્રાનો લાઘવ થયો.
લાઘવતા માટે બ.વ. કર્યું છે.
નમાં મૂળ શબ્દ છે. હૃહતીતિ વિવ૬ -- વિવનો લોપ થયો. . સિનો તીર્ધ સૂત્રથી લોપ અને પચથીનો લોપ થઈ “દન એ પ્રમાણે બન્યું છે.
- સત્ પ વિધી ૨.૧.૬૦ અર્થ :
આ સૂત્રથી આરંભીને જે (પર કાર્ય) કહેવાશે. તેમાં અને સ્વાદિ અધિકારમાં કહેવાયેલ પૂર્વના પણ કાર્યમાં પર્વ અને પત્ત્વ અસતુ થાય
છે. આ સૂત્રમાં પણ એ પ્રમાણે નિર્દેશ હોવાથી ગૂપરછતાં [અસત ' થાય છે. એવું જણાવેલ છે.) સૂત્રસમાસઃ પ પ હતો. સમાહ: – બકમ્ (સમા.4.) = સત્ શત્ |
(નનું ત.) એ વિધિ. – વિવિધ, તમિન (તત્પ.).

Page #109

૧૦૦
વિવેચન :
ત્ત્વ પ્રકરણ ૨.૩.૬૩ થી ૨.૩.૯૬ સુધીનાં સૂત્રો. ત્ત્વ પ્રકરણ - ૨.૩.૧૫ થી ૨.૩.૬૨ સુધીનાં સૂત્રો આ બંને પ્રકરણો અહીં આ સૂત્રમાં સમજી લેવાં. પરકાર્ય વિધિ – આ સૂત્રથી માંડીને ‘સમર્થઃ પવિધિ:’ ૭.૪.૧૨૨ સુધીનાં સૂત્રોથી જે કાર્ય કરવાનું હોય તો તે પરિવવિધ કહેવાય.
પૂર્વની સ્યાદિ વિધિ - અત આઃ ચાવી... ૧.૪.૧ સૂત્રથી ૨.૧.૫૯ સુધીનાં સૂત્રોનું કાર્ય તે પૂર્વની સ્યાદિ વિધિનું કાર્ય કહેવાય.
આ પરકાર્ય અને પૂર્વની સ્યાદિ વિધિ કરવી હોય ત્યારે ખત્ત્વ અને ખત્ત્વ અસત્ થાય છે.
આ સૂત્રમાં [ પછી ર્ મૂકેલો છે. માટે ર્ એ પરકાર્ય છે. અને ર્ એ પૂર્વકાર્ય છે. એટલે કે અસત્ પ્રકરણમાં ૨.૩.૬૩ થી ૨.૩.૯૬ સુધીનાં સૂત્રો પૂર્વે માનવાં. અને ૨.૩.૧૫ થી ૨.૩.૬૨ સુધીનાં સૂત્રો પછી સમજવાં. એટલે પૂ નાં કાર્યમાં ખત્ત્વ અસત્ થાય. પણ ગત્ત્વનાં કાર્યમાં ત્ત્વ અસત્ થતું નથી.
પરિવધિમાં Īત્ત્વ અસત્ - પુષન્ = સૂર્ય. તક્ષન્ = સુથાર.
પૂજન્+શમ, તલનું+શસ્.
પૂર્ણ+શસ, તક્ષણ્+શસ્ - ધૃવાંજોળ... ૨.૩.૬૩ થી ગ્ થયો. તે સ્ નાં ગ્ રૂપ કાર્ય અહીં માનવું. અને અનોસ્ય ૨.૧,૧૦૮ સૂત્ર એ આ સૂત્રથી પર સૂત્રછે. હવે તે પર સૂત્રનું કાર્ય કરવાનાં પ્રસંગે ણ્ અસત્ મનાયો. તેથી તે શબ્દો અન્ અન્તવાળાં મનાયા. માટે ૨.૧.૧૦૮ થી અન્નાં અનો લોપ થશે. તેથી પૂષ્ણ અને તક્ષ્ણ બન્યું. રૂપો વિ. રાખવત્ થશે. પરિધિમાં હત્ત્વ અસત્ - પિપડી:
ભણવાને ઇચ્છનાર.
પતુિમ્ દૃષ્કૃતિ કૃતિ-આ અર્થમાં તુમાંાિયાં... ૩.૪.૨૧ થી પ ્ ધાતુને સન્ પ્રત્યય થયો.
=
પદ્મ+સન્ - સન્યઙથ ૪.૧.૩ થી પ ્ ધાતુનું દ્વિત્ત્વ.
-
-
પપદ્મસન્ – વ્યાનસ્યા... ૪.૧.૪૪ થી અનાદિ વ્યંજનનો લોપ. પિપદ્મસન્ - સન્યસ્ય ૪.૧.૫૯ થી દ્વિત્ત્વપૂર્વના અનો રૂ. પિવ++સન્ - સ્તાદ્યશિતો... ૪.૪.૩૨ થી સત્ પૂર્વે રૂ. પિપલ્િ - નામ્યન્તસ્થા... ૨.૩.૧૫ થી સ્ નો પ્. पिपठिषति इति क्विप्

Page #110

૧૦૧
ઉપર+વિન્ - વિવ૬ ૫.૧.૧૪૮ થી ધાતુને વિવ૬. fપણfસ - અતઃ ૪.૩.૮૩ થી સન ના મ નો લોપ. પિડિ૬ તીર્ષા ...૧.૪.૪૫ થી નો લોપ. હવે હું નો જ થયો. તે રૂપ કાર્ય આ સૂત્રમાં માનવું. અને સો: ૨.૧.૭૨ સૂત્ર આ સૂત્રથી પર સૂત્ર છે. તે પર સૂત્રનાં કાર્ય કરવાનાં પ્રસંગે “અસત્ મનાયો. એટલે કે હું મનાયો. તેથી તો ૨.૧.૭૨ થી ૧નો થયો. ઉપસ્િl fપવી - પલાતે ૨.૧.૬૪ થી ૨ની પૂર્વનો રૂ દીર્ઘ.
પિપરીઃ - ૯ પાને... ૧.૩.૫૩ થી વિસર્ગ. પૂર્વની સ્વાદિવિધિમાં ઘર અસત અવળી | મન = ઇન્દ્ર અથવા ઘોડો .
ગર્વની , સર્વM – પૃવસો..૨.૩.૬૩ થી ૧નો ખૂ થયો.
નો થયો તે અહીં માન્યો. હવે નિતીર્ષ: ૧.૪.૮૫ નું કાર્ય કરવાનું આવ્યું. તે આ સૂત્રથી પૂર્વનીસ્યાદિ વિધિનું સૂત્ર છે. તેથી પૂર્વનીયાદિ વિધિનાં કાર્યમાં મ્ અસત્ મનાય છે. તેથી મનાશે. તેથી નિવાઈ:
૧.૪.૮૫ થી નની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ બની અનૌ થશે. પૂર્વની સ્વાદિવિધિમાં પર અસત્ – સffs | { = ઘી : +{
• ઉમેશ – નપુંસચ શિઃ ૧.૪.૫૫ થી ગર્ નો શિ. સશિ – ધુયં પ્ર૧.૪.૬૬ થી { પૂર્વે ૧ આગમ. સપન્યૂ+શિ - નાસ્તસ્થા... ૨.૩.૧૫ થી ૬ નો . સૂનાં ને અહીં આ સૂત્રમાં માન્યો. હવે સ્કૂદતોઃ ૧.૪.૮૬ નું કાર્ય કરવાનું આવ્યું. તે પૂર્વની સાદિવિધિનું સૂત્ર છે. તેથી પૂર્વની સ્વાદિવિધિ 'કરવાના પ્રસંગે અસત્ મનાશે. એટલે કે મનાશે. માટે સ્કૂદતોઃ ૧.૪.૮૬ સૂત્રથી રૂ દીર્ઘ થયો. સપિ થયું.
સપપ - શિદ્દેડનુસ્વા: ૧.૩.૪૦ થી ૧નો અનુસ્વાર. ત્તિ કાર્ય કરવામાં પત્ત અસત્ થતું નથી. મિથુતિ
સુ = સોમરસ કાઢવો. ૫ મો ગણ. પરસ્મપદ મ+સુ+નુ+વિવું. મિ+q+નુ+તિ – ૩૫yત | સુવ. ૨.૩.૩૦ થી { નો . વુિતિ - ૩ઃ ૪.૩.૨. થી ૩નો ગુણ છે. અહીં વસ્ત્રોને... ૨.૩.૬૩થી જૂનો | થવાની પ્રાપ્તિબેનનો |

Page #111

૧૦૨
પ્રશ્ન: જવાબ :
પ્રશ્ન :
જવાબ :
પ્રશ્ન :
જવાબ :
કરવાનાં પ્રસંગે ય્ ને અસત્ માની સ્ મનાતો નથી. તેથી મૂર્ધન્ય પ્ ને કા૨ણે વૃવત્રો... ૨.૩.૬૩થીર્નો થયો. માટે અમિષુળોતિ થયું. જો પ્ ને અસત્ માનીને સ્ માન્યો હોત તો અપિયુનોતિ એવું અનિષ્ટ રૂપ થાત.
પ્રનટઃ = નાશ પામેલ – નાસી ગયેલ.
પ્ર+ન+7, પ્ર+ન+7 - થન-પૃ-મૃગ... ૨.૧.૮૭ થી શ્નોથયો. પ્ર+નq+ટ - તર્પયશવર્ગ... ૧.૩.૬૦થી ધ્ નાં યોગમાં ત નો
ટ - પ્રનટઃ
-
નશ: A: ૨.૩.૭૮ થી ર્ નો ખ્ કરવાનો પ્રસંગ આવ્યો. પણ ગત્ત્વ કાર્યમાં પત્ત્વ અસત્ થતો નથી. તેથી ધ્ નો શ્ન મનાય. નN: A: સૂત્રથી ૬ અન્તવાળો નસ્ ધાતુ હોય તો જ સ્નો ણ્ થાય છે. અસત્ માન્યો હોત તો પ્રળ: એવું અનિષ્ટ રૂપ થાત. અસત્ ન માનવાથી પ્રનઇઃ થયું. .
મૈં ને
असत् પરે અધિકાર ક્યાં સુધી લેવો ?
›
‘અસત્ પરે’ અધિકાર ‘રત્નઃ’ ૨.૧.૯૦ સુધી લેવો. એટલે કે સાતમાં અધ્યાયના છેલ્લા પાદના છેલ્લા સૂત્ર સુધીનાં કોઈ પણ સૂત્રનું કાર્ય કરવું હોય ત્યાં માત્ર છત્ત્વ-ષત્ત્વ જ અસત્ થાય તેવું નહીં. પણ રત્ન: સૂત્ર સુધીનાં કોઈપણ સૂત્રનું કાર્ય અસત્ થાય. તેમજ આ સૂત્રથી માંડીને ‘નોાતિમ્ય:’ ૨.૧.૯૯ સુધીનાં સૂત્રોમાં જે કાર્ય થયું હોય તો તે કાર્ય પૂર્વની સ્યાદિવિધિનાં સૂત્રોનાં કાર્યમાં અસત્ થાય. ત્ત્વ-વત્ત્વ પ્રકરણ સાતમાં પાદમાં છે તો અહીં શા માટે બતાવ્યું ? છત્ત્વ-વત્ત્વ અહીં આ સૂત્રમાં સમજવું કારણ કે સાતમાં પાદમાં બતાવેલ હોવા છતાં અહીં લેવાથી અસત્ કરવાનું કાર્ય ૨.૧.૬૦ સૂત્ર પછી શરૂ થાય છે તે જણાવવા માટે.
અસત્ થાય એટલે શું ?
હોવા છતાં ન હોય તેવું થઈ જવું તે અસત્
જ્યાં અસનું સૂત્ર લાગતું હોય અને સ્વાદિવિધિનું કે પવિધિનું પણ સૂત્ર લાગતું હોય તો ત્યાં અસત્નું સૂત્ર ન લગાડતાં પહેલાં સ્યાદિવિધિ કે પરિધિનું સૂત્ર લગાડવું.

Page #112

૧૦૩
દા.ત., વિજ્ઞાન્ આમાં વિમ્ શબ્દને વિશ્વનું પ્રત્યય લાગવાથી વિસ્ શબ્દ બને છે.) ઋતિઃ થી સની પૂર્વે આગમ થવાથી વિક્રન્સ બન્યું. હવે પદસંજ્ઞક થઈ રહ્યથી અન્ય સૂનો લોપ થઈ ત્રિવીર્ષક ૧.૪.૮૫ થી વિદાનરૂપ સિદ્ધ થઈ શકે. અને “મેહતો.' ૧.૪.૮૬ થી પણ દીર્ઘ થઈને વિજ્ઞાન સિદ્ધ થઈ શકે. તેમાં “' સૂત્ર અસતુ. સંબંધીછે. અને ‘મેહતો '૧.૪.૮૬ સૂત્રસ્યાદિવિધિનું સૂત્ર છે. અને “નિવર્ષ થી પર છે. તેથી અસત્ સંબંધી પ સૂત્ર અને નિતીર્ષ” સૂત્ર ન લગાડતાં સ્મતો: ૧.૪.૮૬ સૂત્ર પ્રથમ લાગે છે. જો પદ્દસ્થ સૂત્ર લગાડવામાં આવે તો “મેહતો. સૂત્ર વ્યર્થ જાય.
વોપ ૨.૧.૬૧ અર્થ : થી જણાવાયેલો જે ત (એટલે કે વત) તે ત નો આદેશ પરવિધિમાં
અને પૂર્વની સ્વાદિવિધિમાં નથી અન્ય કાર્યના પ્રસંગે અસત્ મનાય. સૂત્રસમાસ : કારેન ૩પક્ષિત: તઃ તિ : / વસ્તી વેશ:તિ વતાકેશ: I
(તત્પ) ૧ ૧ રૂતિ મળ્યું, તમન્ ! ઉદા. – ક્ષમિનન્ – દુર્બળ સંતાનવાળો.
ક્ષે+ત – પાવાવ ૫.૧.૧૭૪ સૂત્રથી વત પ્રત્યય. ક્ષાત – ધ્યક્ષસ્થ૪.૨.૧ સૂત્રથી નો આ. સામ - શૈ-પિ-કવો... ૪.૨.૭૮ સૂત્રથી તે નો . ક્ષાની અપત્યમ્ તિ આ અર્થમાં ક્ષામ+– માત્ર ૬.૧.૩૧ સૂત્રથી ફુગ પ્રત્યય. ક્ષામંત્ર - અવળુંડ.. ૭.૪.૬૮ થી ૫ નાં મ નો લોપ. ક્ષમિ+મા+સિ – તવસ્થાપ્તિ.. ૭.૨.૧ થી મત પ્રત્યય. ક્ષામિન+સં - ૨તિ : ૧.૪.૭૦ થી છુટુ પૂર્વે ૧ આગમ. ક્ષમા +સિ - ગધ્વારે..૧.૪.૯૦ થી ૫ નાં મ નો આ. ક્ષમા - દ્વીપંડ્યા ..૧.૪.૪૫ થી સિનો લોપ.
ક્ષાભિમાન – પચ ૨.૧.૮૯ થી 7 નો લોપ. - અહીં ક્ષકિ નો એ વત નાં સ્થાને થયેલો આદેશછે. ૪.૨.૭૮ થી તે નો મ થયો છે. તેનું કાર્ય આ સૂત્રમાં માન્યું. હવે માવતો... ૨.૧.૯૪ સૂત્રથી મા નાં મનોએ કાર્ય કરવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયો. તે સૂત્ર આ ચાલુ સૂત્રથી પર સૂત્ર છે. માટે પરવિધિમાં આ સૂત્રથી

Page #113

૧૦૪
મૈંને અસત્ માની ત્ માન્યો. તેથી મત્તુ ની પૂર્વે મૈં વર્ણ ઉપાત્ત્વમાં નથી. પરન્તુ ર્ છે. તેથી ૨.૧.૯૪ સૂત્ર લાગ્યું નહીં એટલે મતુ નાં મ્ નો વ્ થયો નહીં. જો આ અસતવિધિ ન હોત તો ક્ષમિવાન્ એવું અનિષ્ટ રૂપ થાત. જ્ઞામિમત્ નાં રૂપો ગોમત્વત્.
लून्युः જૂની = કાપવા ઇચ્છનાર.
જૂ+વત - વતવતવતુ ૫.૧,૧૭૪ થી જ્ઞ પ્રત્યય. જૂન ૠામાં... ૪.૨.૬૮ થી 7 નો ન તેથી लून એ નામ બન્યું. જૂનમ્ ચ્છતિ એ અર્થમાં જૂન+વયમ્ - અમાવ્યયાત્... ૩.૪.૨૩ થી વયમ્ પ્રત્યય. જૂનીય - .યનિ ૪.૩.૧૧૨ થી અનો ફ્ આદેશ. लूनीयति इति क्विप् ।
-
જૂનીય+વિવત્ - વિવત્ ૫.૧.૧૪૮ થી વિપ્ પ્રત્યય. જૂની+કમ્ - અતઃ ૪.૩.૮૨ થી ય નાં અ નો લોપ. જૂની+કમ્ - ઓવ્યૂ... ૪.૪.૧૨૧ થી યુનો લોપ. શૂન્યૂ+કમ્ - યોને... ૨.૧.૫૬ થી નો પ્. અહીં નૃત્યુ નો ૬૪.૨.૬૮ થી ૬ ના સ્થાને ર્ આદેશ થયેલો છે. તે કાર્ય અહીં માન્યું. હવે કલ્ પ્રત્યયનો દ્ધિ-તિ-લી-તીય વ્ ૧.૪.૩૬ થી ર્ કરવાનાં પ્રસંગે ન્ ને પૂર્વની સ્યાદિવિધિમાં અસત્ માન્યો. એટલે કે તે સ્ ને ૬ માન્યો. માટે જૂની ને તૂતી છે તેવું માન તૌ સંબંધી થયેલાં સ્ની પરમાં કસ્ પ્રત્યય છે તેથી ૭ સ્ નો સ્ થયો. लून्य्+उर् = लून्युर्
लून्युः ૨: પદ્દાન્તે... થી નો વિસર્ગ. અષીતિ વિમ્ ? વૃવળઃ = છેઠેલ, કાપેલ. પ્રશ્ + તવ્રત વતવતુ ૫.૧.૧૭૪ થી વત્ત પ્રત્યય. વ્ર+ન - સૂયત્યાઘો... ૪.૨.૭૦ થી 7 નો 7. વૃ+ન - પ્રહ વ્રુક્ષ્ય... ૪.૧.૮૪ થી ર્નો .
અહીં ત્ નો ત્ આદેશ થયો છે. તેને આ સૂત્રમાં માન્યો. પરકાર્ય કરવાનો પ્રસંગ આવ્યો ત્યારે તેને પર કાર્યમાં અસત્ માન્યો. તેથી ર્જન્ મનાયો. એટલે ધુડાદિ પ્રત્યય પર માની વૃ+ન, સંયોગસ્થાવો... ૨.૧.૮૮ થી ૬ નો લોપ કર્યો.

Page #114

૧ON
“સાવિષ્ટ શાર્થ શRચાડવા શું કારથી જણાવેલું કાર્ય કારનું પણ થાય છે. આ ન્યાયથી વૃક્ષ નાં તાલવ્યનો લોપ થયો. ૨.૧.૮૮ માં દત્ય જૂ નાં લોપનો વિધિ બતાવ્યો છે. પરન્તુ ઉપરોક્ત ન્યાયથી તાલવ્ય નો પણ લોપ થાય. હવે અહીંનએ ત્તના સ્થાને થયેલો આદેશછે. તે અહીં માન્યો. પરંતુ
નું કાર્ય કરવું હોય ત્યારે નો આદેશ અસત્ થતો નથી. માટે યગઋગ-મૃગ.. ૨.૧.૮૭ થીર્નો કરવાના પ્રસંગે અસત્ નહીં મનાય. કારણ કે ત્ નાં સ્થાનમાં થયેલાં ને ત ન માન્યો. માટે ધુ પ્રત્યય પરમાં નથી. તેથી ૨.૧.૮૭ સૂત્ર નહીં લાગે. તેથી નવમ્ ૨.૧.૮૬ સુત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિ આવી અને તે સૂત્ર આ સૂત્રથી પરવિધિમાં છે. તેથી પરવિધિમાં ૧ને આ સૂત્રથી અસત્ માની ? મનાય. માટે ધુડાદિ પ્રત્યય માની ૨.૧.૮૬ સૂત્ર લાગે. વૃન્ન થશે. વૃ+ન+સ વૃ+T+સિ – પૃવશોખ. ૨.૩.૬૩ થી નો .
વૃા+સિ - તને પરમ ૧.૧.૨૦ થી પદસંજ્ઞક. વૃ ષ્ટ – સોરઃ ૨.૧.૭૨ થી દિલ નો . વૃવાર - પલાન્ત... ૧.૩.૫૩થી વિસર્ગ. જો કરવાના પ્રસંગે પણ ત ના સ્થાને થયેલાં ન ને અસત્
મનાયો હોત તો વૃw: એવું અનિષ્ટ રૂપ થાત. વિવેચનઃ ૪.૨.૬૮ થી ૪.૨.૭૮ સુધીનાં જે સૂત્રો છે તેમાં જે વત પ્રત્યયનાં
આદેશો બતાવ્યા છે. એ બધાં સૂત્રો અહીં છે એમ સમજી લેવાં. ककारेण उपलक्षितः तः इति क्त प्रभारी पाथी क्त, क्तवतू, વિત, વત્તા વિ. પ્રત્યયો ગ્રહણ કરાય. જૂનિ – રૂપો મતિવ.... જ્યારે વિત્ત લાગીને બને છે ત્યારે. નૂની – પં.સ્ત્રી. સીવ... નપું. વારિવ. વૃવ: – વિશેષણ છે.
પોઃ રિસ ૨.૧.૬૨ અર્થ : સ્ પર છતાં ૬ અને ટૂ નો થાય છે. સૂત્રસમાસઃ 58 વ્યક્તિ પઢી તયો (ઈ.ઢ.) ઉદા. – જેસ્થતિ – પિન્ = પીસવું. પતિ (ભવિષ્યન્તી).
તિ – તવો.. ૪.૩.૪ થી ગુણ...

Page #115

૧૦૬
पेक्स्यति ॥ सूत्रथी ष्नो क् पेक्ष्य ति - नाम्यन्तस्था... २.३.१५ थी स्नो ष् = पेक्ष्यति । लेक्ष्यति । लिह = या लिह+स्यति (भविष्यन्ती) . लिद+स्यति - होघुट्पदान्ते २.१.८२ थी हनो द. लेद+स्यति - लघोरुपान्त्यस्य ४.3.४ थी गुस. लेक्+स्यति मा सूत्रथी दनो क्थयो. लेक्ष्य ति - नाम्यन्तस्था... २.३.१५ थी स्नो ष् = लेक्ष्यति । निघोक्ष्यति - गुह् = disg. निगुह् स्यति (मावि.) .. निगोह स्यति - लघोरुपान्त्यस्य ४.३.४ थी गुरा. निगोद+स्यति - होघुट पदान्ते २.१.८२ ह नो द. निगोक्+स्यति मा सूत्रथा ढ्नो क्. निगोक्ष्य ति - नाम्यन्तस्था... २.३.१५ स्नो ष्. मी गडदबादे... २.१.७७ सूत्रनुपर्थ ४२वानुमायुं. ते ५२ सूत्र છે. એટલે આ સૂત્રે કરેલો સ્નો પરવિધિમાં અસત્ થયો. માટે ૧ ની જગ્યાએ હૃમનાયો. તેથી ૨.૧.૭૭ થી આદિમાં રહેલાં નો घ् थाय. तेथी निघोक्ष्यति - निघोक्ष्यति ३५ सिद्ध थयुं. જો અહીં કરેલાં ને અસત્ ન માન્યો હોત તો સ્થિતિ એવું અનિષ્ટ ३५ थात. . .
भ्वादेनोमिनो दीर्घोऊयंजने २.१.६७ मर्थ : भ्वादि पातु संबंधी आने व् नी ५२मां 48ोते ते तेनी (र
અને ની) પૂર્વનો નામિ સ્વર દીર્ઘ થાય છે. सूत्रसमास : भूः आदिः यस्य सः भ्वादिः तस्य । (प.)
र् च व् च इति वौं तयोः । (St...) . हू» = 48त हुन॒ धातु. हुर्च्छ अ - क्टेतो गुरो... ५.3.१०६ थी अ. हुर्च्छ अ+आप् - आत् २.४.१८ थी आप् प्रत्यय. हुर्छा - समानानां... १.२.१ थी अ आ भली हाध. .. हूच्छ भासूत्रथी रनी पूर्वनो स्वर होई. आस्तीर्ण -३दाये - पाथरेस. आस्तीर्यते स्म = आस्तीर्णम् । आस्तृि+त - क्तक्तवतू ५.१.१७४ थी क्त प्रत्यय.

Page #116

આ+સ્તિ+ત - તાંવિદ્યુતીક્ ૪.૪.૧૧૬ થી નો વ્ આ+સ્તિ+7 - વારમાં... ૪.૨.૬૮ થી તા નો નં. આસ્તી+7 આ સૂત્રથી ર્ ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ. આસ્તીનું - થવાંન્નો... થી ૬ નો [ = ઞસ્તીર્ણ. आस्तीर्ण+सि
જવાબ :
} અતઃસ્થમોડમ્ ૧.૪.૫૭ થી શિમમ્ નો અર્
आस्तीर्ण+अम्
આસ્તીર્થમ્ – સમાનામોઽત: ૧.૪.૪૬ થી અર્ ના અ નો લુપ્ દ્રૌવ્યતિ = તે ક્રીડા કરે છે.
-
વિ+જ્ગ્ય+તિવ્ - રિવારેઃ ૫: ૩.૪.૭૨ થી શ્ય પ્રત્યય. રીવ્યતિ ચાલુ સૂત્રથી વ્ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ. ગ્વારેિિત વિમ્ ? ીયતિ । – તે કૂતરાને ઇચ્છે છે. कुर्कुरम् इच्छति इति कुर्कुरीयति
·
૧૦૭
+ચન્નતિ - અમાવ્યાયાત્... ૩.૪.૨૩ થી ચન્ ઈરીયતિ - વ્યનિ ૪.૩.૧૧૨થી પૂર્વનાં ઞનો ફ્ તેવી જ રીતે વિમ્ ઋતિ કૃતિ વ્યિતિ = તે સ્વર્ગની ઇચ્છા કરે છે. આ બંનેમાં ર્ અને વ્ ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ ન થયો. કારણ કે આ બંને નામધાતુ છે. પરન્તુ સ્વાતિ સંબંધી ધાતુ નથી.
વિવેચન : પ્રશ્ન – ‘વાવેઃ’ એમ સૂત્રમાં લખ્યું તેના બદલે ધાતોઃ લખ્યું હોત તો પણ બધા જ ધાતુનો સમાવેશ થઈ જાત. તો ‘જ્વાલેઃ’ શા માટે લખ્યું ? થાતોઃ ન લખતાં સ્વારેઃ લખ્યું છે તે જ જણાવે છે કે મૂવિ. દસે ગણના ધાતુઓ લેવાં છે. પણ નામધાતુને નથી લેવાં. ‘વાતો:’ લખે તો નામધાતુનો પણ સમાવેશ થઈ જાત. તે ઈષ્ટ નથી. દૂર્છા નાં રૂપો વિ. માનાવત્ થશે. આસ્તીર્ણમ્ નાં રૂપો વિ. વનવત્ થશે.
પાને ૨.૧.૬૪
પદને અન્તે રહેલાં સ્વાતિ સંબંધી ૢ અને વ્ની પૂર્વનો નામિ સ્વર દીર્ઘ થાય છે.
અર્થ :
સૂત્રસમાસ : પલ્ય અન્તઃ પાન્તઃ તસ્મિન્ । (તત્પુ.) નિર્ = વાણી, સરસ્વતી દેવી. નૌઃ ।
ઉદા. :
[+વિવત્ - થ સંપવા... ૫.૩.૧૧૪ થી વિવત્ પ્રત્યય.

Page #117

૧૦૮
વિવ૫ - વિહતી ૪.૪.૧૧૬ થી 4 નો રૂ. બિસિ - તદન્ત પમ ૧.૧.૨૦ થી પદસંશક. મ્િ - રીયંક્યા. ૧.૪.૪૫ થી સિ નો લોપ. . જ આ સૂત્રથી ની પૂર્વનો સ્વર દીર્થ. ની– પાને... ૧.૩.૫૩ થી ૬નો વિસર્ગ. નરર્થ – ઉર્થ = વાણી માટે. (ાર્ગે ૩.૨.૮થી યાદિ વિભ.નો લોપ કર્યા પછી આ સૂત્રથીની પૂર્વનો નામી સ્વર દીર્ઘ થયો. તેથી ગીર થયું. ' પલા રૂતિ વિમ્ ? fr: - f = વાણી, સુવ: Q = કાપનાર - ધાતુને અને ટૂ ધાતુને વિવ૬ પ્રત્યય લાગીને નામ બન્યા છે. હવે મનું પ્રત્યય પરછતાં ળિ અને સુવું થયા પછી અને પદનાં અને ન હોવાથી આ સૂત્ર લાગી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ ન થયો. જો કે વિવ પ્રત્યય લાગ્યો છે. અને વ્યંજનાદિ હોવાથી “નાસિતયું ઐશ્વનેથી પદસંજ્ઞા થવાથી અને સ્પદાન્ત બની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થઈ શકે. પરતુ જાય છે કે વિવઝનવાર્યમ્ નિત્ય' !ક્વિ, પ્રત્યય પર છતાં તેને વ્યંજનાદિ પ્રત્યય માનીને થતું કાર્ય તે અનિત્ય બને છે. તેથી પદ સંશા થઈ નથી. માટે આ સૂત્ર લાગતું નથી.
રવિ તતિ ૨.૧.૬૫ ય કારાદિ તદ્ધિત પ્રત્યય પર છતાં જે અને બંનેની પૂર્વનો નામિ સ્વર દીર્ઘ થતો નથી. પુર્ય - ધુરમ વતિ તિ – ભાર વહન કરનાર બળદ વિ. શુક્ય - ધુરો ઐયણ ૭.૧.૩ થી યં પ્રત્યય અહીં શ્વામિનો... ૨.૧.૬૩ થી દીર્ઘની પ્રાપ્તિ હતી. તેનો આ સૂત્ર નિષેધ કર્યો છે. ગતિવિમ્ ? જીવંત = વાણીની જેમ. અહીં : રૂવ એ અર્થમાં “ચરિવે ૭.૧.પર થી વત પ્રત્યય લાગ્યો છે. આ તદ્ધિત પ્રત્યય છે પણ નકારાદિ નથી. માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું. તેથી ૨.૧.૬૩ થી ૬ ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થયો છે. તતિ તિ વિમ? તિ= વાણીને ઇચ્છે છે. તે = વાણી જેવું આચરણ કરે છે.
અર્થ :
ઉદા. :

Page #118

મર્થ :
વિવેચન :
શિમ્ ર્ઘ્ધતિ એ અર્થમાં [ ધાતુને ૩.૨.૨૩ થી વયર્ અને શિરસ્ વ આપતિ – એ અર્થમાં [ ધાતુને ૩.૪.૨૬ થી વ્યક્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. તે તદ્ધિતનો પ્રત્યય નથી. પણ નામધાતુ સંબંધી છે. માટે ૨.૧.૬૩ થી ર્ ની પૂર્વનો નામિ સ્વર દીર્ઘ થયો છે.
સૂત્રસમાસ : જ્જ છુ ૨ તાયો: સમાહાર: ર્થાત્ – ૢ = કરવું. +યાત્ +3+યાત્ - તનાલેરુઃ ૩.૪.૮૩ થી ૩ પ્રત્યય.
ઉદા. :
-
બા: ૨.૧.૬૬
, ધાતુ (૧લો ગણ) અને ર્ ધાતુનો નામિ સ્વર ૬ ૫૨ છતાં દીર્ઘ થતો નથી.
ર્ તસ્ય । (સમા.૪.)
૧૦૯
+૩+યાત્ - નામિનોનુળો... ૪.૩.૧ થી વૃ નાં ૠ નો ગુણ અર્ +3+યાત્ - અત:શિષુત્ ૪.૨.૮૯ થી ર્ નાં ૐ નો ૩. ર્થાત્ નો વિત્ત ૪.૨.૮૮ થી ૩ નો લોપ.
આ સૂત્રથી દીર્ઘનો નિષેધ થયો. વં છુર્થાત્ - છુર્ = કાપવું कुरु इति उकारः किम् ? - कूर्यात्
=
-
રત્ (શબ્વે) આ છઠ્ઠા ગણનો ધાતુ છે. +વદ્યાત્ - ર્થાત્ - સ્વાલેĪમિનો૦ ૨.૧.૬૩ થી રૂની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થયો છે. અહીં ‘'પ્−તનાવેશ:’ ૩.૪.૮૩ સૂત્રથી થયેલ [ ધાતુનાં ‘’નું ગ્રહણ કરેલ હોવાથી પહેલાં ગણનાં [ ધાતુનું જ ગ્રહણ છે. તેથી ‘રત્-શબ્વે’ એ છઠ્ઠા ગણના ધાતુનું ગ્રહણ થશે નહીં.
મો નો ો ા ૨.૧.૬૭.
અર્થ :
સૂત્રસમાસ : મ્ ૨ વ્ ચ કૃતિ સ્વૌ તયો: (ઈત.&.)
ઉદા. :
મૈં અન્તવાળા ધાતુનાં અન્નનો પદના અન્તે અથવા ય્ અને વ્ થી શરૂ થતાં પ્રત્યય પર છતાં ન્ થાય છે.
ગમિ, નકન્વઃ । ગમ્ ધાતુ (જવું) વસ્તુવન્ત વર્ત. પ્ર.પુ.એ.વ. – .વ.
ગમ્યક્ - વ્યગ્નના... ૩.૪.૯ થી યક્ પ્રત્યય. ગા+ચક્ - સન્યo ૪.૧.૩ થી દ્વિત્ય.
ગામ્+યક્ - વ્યઅનસ્યા... ૪.૧.૪૪ થી અનાદિ વ્યંજનનો લોપ. ગમ્+યક્ - હોર્ન: ૪.૧.૪૦ થી દ્વિરુક્ત ધાતુના પૂર્વના [નો ગ્ થયો.

Page #119

૧.૧૦
વિવેચન:
ગામ - મુરતોડનુ. ૪.૧.૫૧ થી મનની પૂર્વે મુ આગમ. પામ્ – વદુર્લr૫ ૩.૪.૧૪ થી થનો લોપ.
મ+વિસ્ - નાયુ. ૧.૩.૩૯ થી મનો નાન+નિ,વસ્ આ સૂત્રથી પદાન્ત મનો
ન્મિ, નફ4: સોલ, પલાન્ત... થી વિસર્ગ થયો. વિવેચન : ૨ કાર વડે આ સૂત્ર અને પાનો એ બંને સત્રનો સમુચ્ચય કર્યો છે.
રએ અનુકર્ષણ માટે નથી. માટે નીચેના સૂત્રમાં પલાતે ની અનુવૃત્તિ જશે.
સ્ત્ર-સ્વંયવાસનો ૩ ૨.૧.૬૮ અર્થ: રણ ધ્વંસ, અત્તવાળા વવપ્રત્યયાત્ત નામો અને મનડુનામનાં
પદાન્ત રહેલાં વર્ણનો ૬ આદેશ થાય છે. સૂત્રસમાસ : વવ વાસી મ્ ૨ વવસ્તી :
સં ધ્વસ્વ વવનકુä તેવા સમાહા: ત (સમા..) વવષ્ણુ આ પ્રમાણે વિસકારનો પાઠ હોવાથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ સકારાત્ત “વવત્ પ્રત્યયાન્ત એવું નામ હોય તો જ થાય. તેથી અહીં વિન્ તમ્ નપું.નું દષ્ટાંત મૂક્યું છે. કારણ કે પં.માં તો પણથી જૂનો લોપ થવાથી અન્ને નરહે છે તેનો આ સૂત્રથી સ્ન થાય. વનવુઃ- સોમન: મનદ્વાદમિન તદ્દા આ સૂત્રથીર્નોર્થયો. નહીં તો હોપુર્લા ૨.૧.૮૨ થી સ્નો સ્ થવાની પ્રાપ્તિ હતી. આ ઉદાહરણ તેનો અપવાદ છે. પ્રથમનાં ત્રણ ઉદાહરણ લોક ૨.૧.૭૨ નાં અપવાદ છે. .
અહીંને બદલે કેમ ન કર્યો? કેમકે પુરસ્કૃતીયઃ' થી થઈ જાત. જવાબ : જો તકર્યો હોત તો તે સ્પરવિધિમાં અસત્ થવાથી અને મનાય,
તેથી છુટતૃતીયઃ ૨.૧.૭૬ સૂત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિ રહેતી નથી. માટે ત્ન કરતાં સીધો ટૂ કર્યો. અહીં પદાન્ત નો લોટ ૨.૧.૭૨ થી અને મનડુ૬ નાં રૃનો હો પુપતાને ૨.૧.૮૨ થી ટૂ ‘પરમ' ન્યાયથી થાય કે નહીં ? ન થાય. કેમકે “જેના નાતે વો વિપરાતે સતવૈવવધ: ” જેની પ્રામિહોતે છતે જે નવી વિધિ આરંભાય છે તે તેના જબાધકભૂત થાય
પ્રશ્ન :
પ્રશ્ન :
જવાબ :

Page #120

૧૧ ૧
છે. આ ન્યાયથી એકાન્ત ઋત્વ અને ઢન્દ્રની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં નવી દ્રત્ત્વવિધિનો આરંભ થયો છે. તે તત્ત્વ વિધિ સત્ત્વ અને ઢન્દ્રવિધિનો બાધક બને છે. આવી રીતે આ સૂત્ર ૨.૧.૭૨ અને ૨.૧.૮૨ નો અપવાદ છે. fષ્ય ના રૂપો વિ. ૩ષાસંવત્ થશે.
રાત્વિન-લિશ--સ્પૃશ-સ્ત્ર-પુuિહોળઃ ૨.૧.૬૯ અર્થ: પદને અને રહેલાં ગિ, તિરા, , , , અને થ્થાત્
નાં અન્ય વર્ણનો શું થાય છે. સૂત્રસમાસઃ ત્રત્વ હિન્ ૨ ૨ ૨ ૨ સંગુર ૬૨ દ્િવ તેષાં
સમાર: શ્રત્વિશિષ્ણુત્રગુપૃષMિદ્ 70 . (સમાધિ.) ઉદા.: ઋતું ય ત વિવ૬ - ઋત્વિ[ = તુને પૂજનાર, ગોર.
વિતે ત વિવમ્ - વિ = દિશા.
તે સનં વા રૂતિ – ૬ = આંખ કન્ય વ ડૂતે તિ વિમ્ - અન્ય = બીજા જેવો ત્યાદા ૫.૧.૧૫ર થી વિવ પ્રત્યય, ત્યારે ૩.૨.૧૫ર થી ૮ ઉત્તરપદ પર છતા અન્ય નાં અન્ય મ નો ના થયો છે. ગૃત કૃતિ રૂતિ વિમ્ – કૃતમ્ = ઘીનો સ્પર્શ કરનાર. કૃતિ તિ વિવમ્ - [ = માળા, સૂત્ર સામર્થ્યથી જ બન્યું છે. પૃોતિ ત વિવ૬ - = તિરસ્કાર કરનાર. ૩ä ત્રિતિ તિ વિવમ્ - = પાઘડી.
આ બધાનાં રૂપો વિ. ઋત્વિવત્ ! વિવેચનઃ પ્રશ્ન – આ સૂત્રની રચના કેમ કરી? જવાબ: ઋત્વિનું થી સ્ત્રમ્ સુધીના શબ્દોને લગ-ઍન-પૃ. ૨.૧.૮૭ થી
અન્યનો જૂથવાની અને વધુણ નાં ૬ નો પુટતૃતીયઃ ૨ ૧.૭૬ થી
થવાની પ્રાપ્તિ હતી. તેમજ fuદ્દમાં ટુનો રોપુદ્દાને ર.૧.૮૨ થી ટૂ થવાની પ્રાપ્તિ હતી. તેનો બાધ કરવા માટે આ સૂત્રની રચના
કરી છે. પ્રશ્ન : સૂત્રમાં જ ઋત્વિ[ આદિ અન્તવાળાં નિપાતન કરવાનાં હતાં નું
નું વિધાન શા માટે કર્યું?

Page #121

૧૧૨
જવાબ :
અર્થ :
ઉદા. :
વિવેચન :
સાચી વાત છે. ૢ અન્તવાળાં નિપાતન કરવાથી ૠત્વિયા, ૠત્વિય્યામ્ વિ. થાય. પણ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં ઋત્વિૌ વિ. ન થાત પણ ૠત્વિનો વિ. અનિષ્ટ રૂપો થાત. માટે ગ્ નું વિધાન કર્યું છે. નશો વા ૨.૧.૭૦
પદને અન્તે નર્ નાં સ્ નો ” વિકલ્પે થાય છે. जीवन, जीवनड्
આ સૂત્રથી ખૌવના, નૌવન∞ એ બે રૂપો અને વિકલ્પ પક્ષે નૌવનસ્ ગૌવન ્ એ બે રૂપો એમ કુલ ચાર રૂપો સિદ્ધ થાય છે. અન્યથા યજ્ઞપૃ-મૃખ... ૨.૧.૮૭થી સ્નો વ્ થઈ પુસ્તૃતીયઃ ૨.૧.૭૬ થી ખીવનદ્, ઝીવનદ્ આ બે રૂપો જ સિદ્ધ થાત.
યુનગ્ન - ગ્વો નો ૩ઃ ૨.૧.૭૧
અર્થ :
પ્રશ્ન
પદાન્તે રહેલાં યુન્, અર્, અને વ્ નાં સ્નો થાય છે. સૂત્રસમાસ : યુત્ વ અવ્ વ જ્ વ તેમાં સમાહાર: યુનગ્વન્ તસ્ય । વિવેચન : સૂત્રમાં ર્ નો ફ્ થાય તેવું શા માટે કર્યું ‘વાસ્ત્યસ્ય’ પરિભાષાથી ત્રણે શબ્દનાં અન્ય એવાં ન્નો જ થાત. સાચી વાત છે. પરન્તુ જો મૈં નો થાય એવું સૂત્રમાં ન કહ્યું હોત તો યુન્પિ યોગે નો યુઝ્ અને યુનિર્ સમાઘી નો યુન્ બન્ને યુ ધાતુનાં ગ્ નો પશ્ર્ચાત્ત્વમ્ય પરિભાષાથી પદાન્તમાં થઈને યુએ પ્રમાણે થાત. પણ યુપિ યોગે ના યુ ધાતુનું આ રૂપ ઇષ્ટ છે. બીજા યુઝ્ ધાતુનું નહિ. તેમજ અપદાન્તમાં યુનૌ, ત્તૌ વિગેરે અનિષ્ટ રૂપો થાત. પણ હવે આ સૂત્રમાં ર્ નો ફ્ કરવાનું કહ્યું તેથી હવે યુોડસમાણે થી જે યુગ્ ધાતુમાં મૈં ઉમેરાય છે. તે જ સ્નો ૬આ સૂત્રથી થશે. હવે યુજ્ન્મ થયા પછી જ્યારે પદ્દસ્ય ૨.૧.૮૯ થી ખ્નો લોપ થયા પછી નાનો નો... ૨.૧.૯૧ થી ર્ નો લોપ થઈ શકે. પણ આ સૂત્રમાં સ્નો કરવાનું કહ્યું છે. તેના સામર્થ્યથી જTMનો લોપ ન થાય. એ જ તેનું ફળ છે.
વ્ નાં રૂપો વિ. પૂજાર્થક પ્રાવૃત્ થશે.
જવાબ ઃ
અર્થ : વિવેચન : પ્રશ્ન
wxxx
સોઃ ૨.૧.૭૨
પદને અન્ને સ્ નો હૈં થાય છે.
આ સૂત્રમાં હ્રમાં ૩ અનુબંધ શા માટે છે ?

Page #122

૧૧૩
જવાબ :
પ્રશ્ન :
થી ભિન્ન કરવા માટે ૩અનુબંધ વાળો જ બનાવ્યો છે. ‘મોઃ સુપ .' સૂત્રનાં નિષેધ માટે અને “રતોતિ ', “પોપવતિ' વિ. સૂત્રની પ્રાપ્તિ કરવા માટે છે. અહીં આ શબ્દમાં “સી” સૂત્રથી { નો રુ થવાની પ્રાપ્તિ આવી પણ અહી દત્ય શું નથી પરંતુ મૂર્ધન્ય છે તો આ સૂત્ર કેવી રીતે
લાગે? જવાબ:
અહીં ૨.૩.૧૫ થી કરેલો સૂનો ૬૨.૧.૬૦ સૂત્રમાં માનવો. અને ૨.૧.૬૦થી ૨.૧.૭ર એ સૂત્ર પર છે તો પરવિધિમાં અસત્ મનાય છે તેથી મૂર્ધન્ય જૂન માનતાં દત્ત્વનું માનીને આ સૂત્રથી ૬ નો જ થઈ ગાશી સિદ્ધ થયું. આશીર્ નાં રૂપો વિ. ઉપડિ વત, વાયુ નાં રૂપો સાધુવત્ થશે. આશી: ઉદાહરણમાં માણાતે રૂતિ વિવધૂ મશિન્ ! અહીં ફસાસ: શાણોમ્બને ૪.૪.૧૧૮ સૂત્રથી શાન્ ધાતુના માસ્ નો રૂર્ કર્યો તેને બદલે શા નાં મા નો રૂ કર્યો હોત તો પણ ચાલત ને ? તો પછી
આખા મામ્ નો રૂમ્ શા માટે કર્યો? જવાબ : બરાબર છે. હું તો મામ્ માં પણ છે. અને સ્ માં પણ છે તો માત્ર
મા નો રૂ કર્યો હોત તો પણ ચાલત. પરંતુ જ્યારે નાગેન્દ્રસ્થા ૨.૩.૧૫ સૂત્રથી નો જૂ કરવાનો આવત. ત્યારે શા ના મા નો જ રૂમાત્ર કરેલ હોવાથી એ કૃત શું કાર ન કહેવાય. કૃત હું કાર કરવાં માટે જ માનો શું કર્યો છે. તેથી નાચતા ... ૨.૩.૧૫ થી મશિનું નાં સ્ નો ૬ થવાથી શરૃ થયું છે.
ગુN: ૨.૧.૭૩. અર્થ : 'પદાન્ત રહેલાં સગુન્ નાં અત્ત્વનો રુ થાય છે. વિવેચનઃ આ સૂત્ર પણ ૨.૧.૭૬ નાં અપવાદરૂપ છે. આ સૂત્ર ન રચ્યું હોત
તો ધુટતૃતીય: લાગી જૂનો થઈ જાત. પ્રશ્ન: મનુષ: નાં બદલે સૂત્રમાં દત્ય શું કાર કેમ ન મૂક્યો? જવાબ : સાચી વાત છે. સૂત્રમાં જ દન્ત કાર મૂક્યો હોત તો સો થી ૪
થઈ જાત. આ સૂત્ર બનાવવાની જરૂર જ ન પડત. પરન્તુ વિવઅન્ત સિવાય અન્યત્ર પણ રાખવો છે. માટે ગુણ મૂર્ધન્ય કર્યો. સદગુતે તિ વિવ-સમૂદ =સેવક. સગૂણની સાધનિકા ઉપપવિત્ થશે.

Page #123

૧૧૪
નઃ ૨.૧.૭૪
પદાન્તે રહેલાં અન્ નાં અન્ત્યવર્ણનો રુ થાય છે.
હે રીર્વાદો નિવાષ ! રીર્યાદા નિયઃ । સૌર્પાદન્ = લાંબો દિવસ. નિવાષ = ગ્રીષ્મઋતુ
=
વિવેચન અહીં સ્ નો હ્ર થયા પછી પૂર્વની સ્યાદિ વિધિમાં તે અસત્ થવાથી ન્ મનાય તેથી નિવીર્યઃ ૧.૪.૮૫ થી ૬નો અદીર્ઘ થઈને રીર્વાહાઃ બન્યું. તેમ જ પરિધિમાં TM ને અસત્ માની ન્ માનીએ તો નાનો નો... ૨.૧.૯૧ સૂત્રમાં અન્ નું વર્જન ન કર્યું હોત તો મૈં નો લોપ કરવાની પ્રાપ્તિ આવત.
અર્થ : ઉદા. :
અર્થ :
ઉદા. :
વીર્યાદ્દન શબ્દનું પ્રથમા એ.વ.માં ટૌર્ષાહાઃ રૂપ થશે. સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં રાનવત્ રૂપો થશે. પરંતુ વોત્તરપદ્ગાન્ત... ૨.૩.૭૫ થી ૬ નો ગ્ નહીં થાય. અને વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર છતાં ચન્દ્રમસ્ વત્ રૂપો વિ. થશે.
રો સુરિ ૨.૧.૭૫,
(વિભક્તિનો) લોપ થયે છતે પદાન્તે રહેલાં અહર્નાં અન્ય વર્ણનો, ર્ ને વર્જીને કોઈપણ વર્ણ પર છતાં TM થાય છે. અહષીતે, મહત્તે ।
તુપૌતિ વ્હિમ્ ? હૈ વીર્યાહોત્ર – અહીં ત્તિ વિભ.નો ટ્ીર્ધદ્યાર્ ૧.૪.૪૫થી લુક થયો છે. પરન્તુ લુપ્ થયો નથી. તેથી આ સૂત્રથી અહન્ નાં સ્ નો ર્ આદેશ થયો નથી.
સારાંશ એ કે પ્રત્યયનો જ્યાં લુપ્ થયો હોય ત્યાં જ થાય છે. દા.ત. અહરથીતે । અને પ્રત્યયનો લુફ્ થયો હોય તો Fનો જે વિધિ થતો હોય તે થાય. એટલે કે ‘અતોઽતિ રોહ’ વિ. લાગે
રીતિ વિમ્ ? અન: રુપમ્ કૃતિ અહોરુપમ્ = દિવસનું સ્વરૂપ. આ વિગ્રહમાં ષષ્ઠી તત્પુ. સમાસ થયો છે. તેનો પેહ્રાર્થે ૩.૨.૮ થી વિભ.નો લોપ થયો છે. ત્યાર પછી અન્ નાં સ્નો તેની પરમાં રુપક્ નો ર્ હોવાથી ર્ આદેશ ન થવાથી ૨.૧.૭૪ સૂત્રથી TM આદેશ થયો છે. ‘પોષવૃત્તિ’ ૧.૩.૩૧ થી ૪ નો ૩ અને અવસ્યું,.. ૧.૨.૬ થી ૬+૩ ઓ વિ. કાર્ય થવાથી અહોરુવમ્ થયું.
=

Page #124

અર્થ :
વિવેચન :
જવાબ :
અર્થ :
ઉદા.
૧૧૫
જો ર્ નું વર્ઝન ન કર્યું હોત તો આ સૂત્રથી સ્ નો ફ્ થઈને અહ+Fપમ્ થશે. રે જી... ૧.૩.૪૧ થી પૂર્વના ર્નો લોપ થાય અને પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાથી અહારુપમ્ એવું અનિષ્ટ રૂપ થાત. છુટતૃતીયઃ ૨.૧.૭૬
પદાન્તે રહેલાં ટ્ વર્ણનો (વર્ગીય) ત્રીજો વ્યઞ્જન થાય છે. પ્રશ્ન – અશ્મિઃ માં વનઃસ્ થી ૢ કરી આ સૂત્રથી [ કરી અશ્મિઃ કેમ ન કર્યું ?
अच्
એ સ્વરસંશા દર્શક શબ્દ છે. અને વનઃમ્ સૂત્ર સંજ્ઞાદર્શક શબ્દને લાગતું નથી. અર્નાં રૂપો વિ. વાત થશે. પરંતુ આ સૂત્રથી ॥ ના સ્થાનમાં ખ્ થશે.
ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्याऽऽदेश्चतुर्थः સ્ક્વોશ પ્રત્યયે ૨.૧.૭૭
૫, ૬, ૬, વ્ છે આદિમાં છે જેને અને વર્ગનો ચતુર્થ વ્યઞ્જન પરમાં છે જેને એવાં એક સ્વરી ધાતુનાં તેમજ ધાતુ સ્વરૂપ શબ્દનાં અવયવનાં આદિ વ્યંજનનાં ૫-૬-ટૂ-વ્ નાં સ્થાને પદાન્તમાં તેમજ સ્ અને ધ્વ છે આદિમાં જેને એવા પ્રત્યય પરમાં હોતે છતે તેનો સ્વજાતીય ચતુર્થ વ્યંજન પ્, હૈં, વ્, સ્ થાય છે.
સૂત્રસમાસ : જ્જ જી જી નથ તેષામ્ સમાહાર: કૃતિ મળ્વમ્ । (સમા.૬.) વિમ્ માલિ: યસ્ય સ: રૂતિ ઘડવાતિ: તત્ત્વ । (બહુ.) ચતુર્થ: અન્ને યસ્ય સ: ચતુર્થાંન્ત: તસ્ય । (બહુ.) સ્વર: યસ્ય સ: સ્વર: તસ્ય । (બહુ.) સ્ ૬ વ્ ૨ કૃતિ ફ્ળો તોઃ । (ઈત.&.) નિષોશ્યતે – નિ+હ+સ્યતે, ખુદ્દ = સંતાડવું નિ+નો+સ્થતે - લયોપાત્ત્વસ્ય ૪.૩.૪ થી ગુ નાં ૐ નો ગુણ. નિ+ગો+સ્થતે - હોપુટ્ પવને ૨.૧.૮૨ થી ૬ નો ૢ હવે બે સૂત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિછે. પ્રકૃત સૂત્ર અને પઢો:સ્મિ ૨.૧.૬૨ બેની સ્પર્ધા થઈ તો ૫૨ સૂત્ર પ્રથમ લાગે. પરન્તુ આ સૂત્ર લાગ્યાં પછી પણ પો: સ્સિ લાગે છે. તેથી તે સૂત્ર નિત્ય બને છે. માટે ‘પાન્નિત્યમ્’ ન્યાયથી ૨.૧.૬૨ સૂત્ર પ્રથમ લાગે છે. નિો+સ્થતે થાય છે. હવે ધાતુનાં અન્તે ચોથો વ્યંજન રહ્યો નથી માટે ચાલુ સૂત્ર નહીં લાગે.

Page #125

૧૧૬
છતાં પણ ૨.૧.૬૨ થી જે કાર્ય થયું છે તે પરિવધિમાં એટલે કે આ સૂત્રના કાર્યમાં અસત્ મનાય માટે વ્ઝ ના સ્થાને હૈં મનાય. તેથી ચોથો अक्षर अन्ते भनाशे. भाटे खाहिनां ग् नो घ्थयो. अने नाम्यन्तस्था.... २.३.१५ थी स् नो ष् थवाथी निघोक्ष्यते थयुं . न्यघूवम् – नि+गुह्+ ध्वम् (अद्यतनी)
नि + अ + गुह्+ ध्वम् - अड्धातोरादि... ४.४.२८ थी अट् खागम. नि + अ + गुह् + सक्+ ध्वम् - ह शियेनाम्यु... उ. ४. पप थी सक् प्रत्यय.
नि + अ + गुह + ध्वम् - दुह दिह लिह गुहो ... ४.३.७४ थी सक् नो लोप.
नि+ अ + गुद्+ ध्वम् हो धुट्पदान्ते २. १.८२ थी ह नो द नि + अ + घुद्+ ध्वम् खा सूत्रथी गु नां ग् नो घ्.
नि+अ+घुढ्+वम् - तवर्गस्यश्चवर्ग... १.३.१० थी ध्वम् नां घ्नो द् नि+अ+घूवम् - ढस्तड्ढे... १.३.४२ थी घुट् नां द् नो लोप अने પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ.
-
न्यघूढ्वम् - इवर्णादे... १.२.२१ थी इ नो य् थ्यो. धोक्ष्यते दुह्+स्यते – दुह् = छोहवं.
-
दोह+स्यते - लघोरुपान्त्यस्य ४. 3. ४ थी उनो गुश. दोघ्+स्यते - भ्वादेर्दादेर्घः २.१.८३ थी ह् नो घ्. घोघ्+स्यते खा सूत्रधी द्नो ध्
क्.
धोक्+स्यते - अघोषे प्रथमो... १.३.५० थी घ्नो क. धोक्+ष्यते = धोक्ष्यते । नाम्यन्तस्था... २.३.१५ थी स नो ष्. अधुग्ध्वम् – दुह्+ध्वम् (अद्यतनी.)
अदुह+ध्वम् अड्ङ्घातोरादि... ४.४.२८ थी अट् आागभ. अदुह् + सक्+ ध्वम् - शिटोनाम्यु... 3. ४. ५५ थी. सक् प्रत्यय ... ` अदुघ्+सक्+ध्वम् - भ्वादेर्दादेर्धः २.१.८३ थी ह नो घ्. अदुघ्+ध्वम् - दुह- दीह - लिह... ४.३.७४ थी सक् नो सोप. अधुघ्+ध्वम् ख सूत्रधी द् नो ध्.
अधुग्ध्वम् - तृतीयस्तृतीय... १.३.४८ थी घ्नो ग्. भोत्स्यते - बुध्+स्यते (वि.) बुध् = जोध पाभवो भावु बोध्+स्यते - लघोरुपान्त्यस्य ४. 3. ४ थी उनो गुए। . भोध्+स्यते खा सूत्रथी ब् नो भ्
भोत्+स्यते = भोत्स्यते - अघोषे प्रथमो... १. 3. ५० थी ध् नोत्
-

Page #126

વિવેચન :
જવાબ :
૧૧૭
-
અમુખ્-- વુ+ધ્વમ્ (અદ્યતની) અનુ+ધ્વમ્ - ગદ્ધાતોવિ... ૪.૪.૨૯ થી અદ્ આગમ. અનુ+સિ ્+ધ્વમ્ - સિનદ્યતન્યાન્ ૩.૪.૫૩ થી સિવ્ (સ્). અનુ+ધ્વમ્ - સોધિવા ૪.૩.૭૨ થી સિદ્ નો લોપ. અમુલ્+ધ્વમ્ આ સૂત્રથી વુધ્ નાં ધ્નો ક્
-
અમુર્ધ્વમ્ – તૃતીયતૃતીય... ૧.૩.૪૯ થી ધ્ નો ટ્ T----નાવેરિતિ જિમ્? અગત્। નમ્=બગાસું ખાવું (યgબન્ન) ન+યક્ – રાજીવ સત્તર.. ૩.૪.૧૨ થી યક્પ્રત્યય. ગમ્ યક્ - સર્ચઙથ ૪.૧.૩થી દ્વિત્વ.
ગન+યક્ - વ્યગ્નનસ.... ૪.૧.૪૪ થી અનાદિ વ્યંજનનો લોપ. નમ્ન+યક્ - ગપ નમ... ૪.૧.૫૨ થી દ્વિત્ય પૂર્વમાં મૈં આગમ. ખમ્નમ્ - વહુતં તુમ્ ૩.૧.૧૪ થી યજ્નો લોપ. નગ્નમ્ - નાં યુદ્ વર્તે... ૧.૩.૩૯ થી ૬ નો અનુનાસિક. બન્ગ+વિવ્ - વિવ્ તામ્ અન્... ૩.૩.૯ થી વ્િ પ્રત્યય. અનબ્બમ્+વિત્ - અડ્યાતો વિ... ૪.૪.૨૯ થી ર્ આગમ. अजञ्जभ् - व्यञ्जनाद् देः ૪.૩.૭૮ થી વિદ્ નો લોપ. અગમ્બર્ - છુટતૃતીયઃ ૨.૧.૭૬ થી મ્નો વ્ અખમ્ભર્ - વિરામે વા ૧.૩.૫૧ થી વ્નો પ્
..
અહીં નગ્નમ્ માં ૧-૩-૬-વ સિવાયનો [ તૃતીયછે . અને તેનું સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલ નથી.
સ્વસ્થંતિ નિમ્? રામહિ= માળાને પહેરનાર - અહીં એકવરી નથી માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું.
પ્રશ્ન – અહીં પ્રત્યયનું ગ્રહણ શા માટે કર્યું ? કારણ કે ‘પ્રત્યયાપ્રત્યયો: પ્રત્યયÊવપ્રદળમ્ ।' એ ન્યાયથી પ્રત્યયનું જ ગ્રહણ થાત ને ? ર્ધ્વ: (માધાતુ વર્ત. પ્ર.પુ.દ્વિ.વ.)માં ‘૩મય સ્થાન નિબન્નોઽન્યતરવ્યપશ માક્ ।’ જ્યારે આ ન્યાયથી પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયના સ્થાનમાં થયેલો ‘ધ્વ:’ અવયવ પણ પ્રત્યય કહી શકાય... ત્યારે આદિમાં રહેલ ર્ નો આ સૂત્રથી ચતુર્થ થવાની પ્રાપ્તિ આવી જાય... તેના નિવારણ માટે સૂત્રમાં પ્રત્યયનું ગ્રહણ કરવાથી ન્યાયથી નિરપેક્ષ ઘ્ર આદિમાં છે

Page #127

૧૧૮
અર્થ :
।
ઉદા. -
છે આદિમાં જેને અને ચતુર્થ વ્યંજન છે અન્તે જેને એવાં થા ધાતુનાં આદિત્નો, ત કારાદિ, થ કારાદિ, મેં કારાદિ અને ઘ્વ કારાદિ પ્રત્યય પર છતાં ચતુર્થ વ્યઞ્જન થાય છે. સૂત્રસમાસ : તથ થઇ કૃતિ તથી તો: ! (ઈ.&.) પત્ત:, પત્થ:, ધત્મ:, ધૃદ્ધે । થા = ધારણ કરવું યા+તમ્ વિ. પ્રત્યયો. યાયા+તમ્ - હવ:શિતિ ૪.૧.૨ થી દ્વિત્વ. ઘણા+તમ્ – હ્રસ્વઃ ૪.૧.૩૯ થી પૂર્વનો થા હુંસ્વ. ધા+તમ્ - દ્વિતીય તુર્યયો.... ૪:૧.૪૨ થી ધ્ નો વ્. પ્+તમ્ - નથાત: ૪.૨.૯૬ થી થા નાં આ નો લોપ. થ+તમ્ આ સૂત્રથી આદિ ર્ નો ચતુર્થ પ્.
થત્તમ્ - અયોને પ્રથમો... ૧.૩.૫૦ થી તત્ ની પૂર્વનાં ધ્ નો ત્ –
-
વિવેચન :
એવો પ્રત્યય હોય તો જ થશે. પરંતુ અહીં ધ્ન: માં નહીં થાય. 7 એ સ્ક્વોઃ પછી મૂકેલ છે. તેથી ઉપરથી પદાન્તની અનુવૃત્તિ આવે છે. નહીંતર ‘સ્ક્વો:' નાં ગ્રહણથી અટકી જાત. યાલોજી ૨.૧.૭૮
જવાબ :
ધત્તઃ વસ્ થત્વઃ, વત્સઃ ।
ધદ્ધે માં તૃતીયતૃતીય... ૧.૩.૪૯ થી ધ્ નો થયો તેટલું વિશેષ... તથોÊતિ વિમ્ ? ધ્વઃ । • વત્ પ્રત્યય પરમાં છે. તેથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું.
-
ચતુર્થાન્તથૈવ – પાતિ । અહીં ધાતુ ર્ આદિવાળો હોવાછતાં વતુર્થાંન્ત નથી પણ અન્તે આ છે તેથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું.
પ્રશ્ન – ઉપરના સૂત્રમાં થત્ ધાતુનો સમાવેશ થઈ જતો હતો. તો પછી આ સૂત્ર જુદું શા માટે બનાવ્યું ?
ઉપરનાં સૂત્રમાં પાન્ત હતું. તેની અનુવૃત્તિ અહીં અટકાવી દીધી અને ત્ કારાદિ ણ્ કારાદિ પ્રત્યય વધાર્યા માટે આ સૂત્ર જુદું રચ્યું. તોશ કરી ચ કારથી ઉપરથી ોઃ ની અનુવૃત્તિ લીધી. નહીંતર તથો: અહીં નવું ગ્રહણ કર્યું તેથી ‘સ્ક્વો:’ની અનુવૃત્તિ અટકી જાત. થાત્ માં ણ્ અનુબંધ સહિત લીધો છે. તેથી યન્તુવન્ત માં આ સૂત્ર ન લાગે.

Page #128

પ્રશ્ન :
જવાબ ઃ
પ્રશ્ન :
જવાબ :
‘તિવાશવાનુવમ્પેન, નિėિ યક્ પેન = 1
एकस्वर निमित्तम् च, पञ्चैतानि न यङ्लुपि ॥
તિર્ થી, વ્ થી, અનુબંધથી, ગણથી, અને એકસ્વરનાં નિમિત્તથી આ પાંચ દ્વારા બતાવેલ કાર્ય ય×લબત્તમાં લાગતું નથી. તેથી યલૢબન્તમાં રૂ ધાતુનું વત: થશે. ‘આ-મુળાવચારે ૪.૧.૪૮ થી ૬નાં અનો આ થયો છે.
અહીં 7 કારથી ઉપરનાં પ્રત્યયો ન લીધાં હોત તો ઉપરનાં સૂત્રમાં જ રૂપો સિદ્ધ થાત. તો 7 કારનું ગ્રહણ શા માટે ? यङ्लुबन्त भां क्रियाव्यतिहारे... ૩.૩.૨૩ સૂત્રથી આત્મનેપદમાં વ્યતિવાભે કરવાં માટે. નહીંતર વ્યતિપાત્યું થાત. કારણ કે અહીં ધાન્ એ અનુબંધ સહિત લીધો છે. તેથી આ સૂત્રમાં ચડ્લવન્ત નો નિષેધ થાય છે. પરન્તુ ઉપરમાં વા ધાતુ અનુબંધ વગરનો જ આવત. તેથી તે સૂત્ર યત્તુવન્ત માં પણ લાગી જાત.
......
૧૧૯
ધત્તઃ માં ધા નું દ્વિત્વ થયાં પછીનાં આ નો લોપ ૪.૨.૯૬ થી કર્યો. તે સ્વરાદેશ થયો. તેથી ‘સ્વાસ્થ રે પ્રવિયો’ ૭.૪.૧૧૦ સૂત્રથી સ્વરાદેશનો સ્થાનિવદ્ભાવ થશે. પછી ૧.૩.૫૦ સૂત્ર કઈ રીતે લાગે ? કેમકે આ મનાશે. માટે ધ્ નો ત્ નહીં થાય.
અહીં રનગ્રાતઃ થી થા નાં આ નો લોપ થયો તે સ્વરાદેશપણામાં સ્થાનિવદ્ભાવ થતો નથી. કારણ કે અહીં અસત્ વિધિનું પ્રકરણ ચાલુ છે. અથવા તો વચન સામર્થ્યથી સ્થાનિવદ્ થતો નથી. માટે આ નહીં મનાય. અન્તે થ્ જ મનાશે. તેથી ૧.૩.૫૦ સૂત્ર લાગી ધ્ નો સ્ થશે. અષઋતુર્થાત્ તથો-ર્થ: ૨.૧.૭૯
અર્થ : સૂત્રસમાસ : 7 વિદ્યતે થા યસ્મિન્ સા ઞધા તસ્માત્ । (બહુ.) ત = થ = કૃતિ તથૌ તો: ! (ઈ.&.)
GEL.:
વર્ગીય ચતુર્થ વ્યંજનથી પરમાં ઘા સિવાયના ધાતુથી વિધાન કરાયેલાં ત્ અને થ્રુ નો વ્ આદેશ થાય છે.
-
અનુષ, અવુધા: । તુ+ત, થાર્ પ્રત્યય. (હ્યસ્તની) અનુ+ત-થાત્ - અધાતોતિ... ૪.૪.૨૯ થી અંત્ આગમ. अदुघ्+त થાત્ - .સ્વાતિર્થ: ૨.૧.૮૩ થી ૬ નો પ્. અવુ+થ-થાત્ આ સૂત્રથી ત્ અને શ્ નો પ્.

Page #129

૧૨૦
પ્રશ્નઃ
જવાબ ઃ
અનુષ - અનુÜામ્ - તૃતીયતૃતીય... ૧.૩.૪૯ થી ટ્નો ત્રીજો. अदुग्धाः - सोरु: ર: પદ્દાત્તે... થી વિસર્ગ.
अलब्ध
પ્રશ્ન
અનન્યાઃ । તમ્ = મેળવવું. જ્ઞ+7 - થાર્ (અદ્યતની) અલમ્-ત-થાત્ - સદ્ધાતો વિ... ૪.૪.૨૯ થી અદ્ આગમ. અત+સિ ્+ત-થાત્ - સિનદ્યતન્યાન્ ૩.૪.૫૩ થી સિસ્ પ્રત્યય. અત+ત-થાત્ - પુર્ હૂઁસ્વા... ૪.૩.૭૦ થી સિદ્ નો લોપ. અલ+થ-ધાત્ આ સૂત્રથી ત્ અને શ્ નો ૧. અલવ્યાસ્તૃતીયતૃતીય... ૧.૩.૪૯ થી મૈં નો બ્.
अलब्ध
અનન્યા: સોહ: - : પાને... થી વિસર્ગ. अध इति किम् ? धत्तः
ધત્વ: !
ધા ધાતુનું વર્જન કર્યું છે. તેથી ત્-વ્ નો ધ્ ન થયો. विहित विशेषणं किम् ? ज्ञानभुत्त्वम् ।
અહીં વુધ્ ધાતુથી પરમાં મૈં કારાદિ પ્રત્યય હોવા છતાં ધાતુથી વિધાન કરાયેલ પ્રત્યય નથી. પરન્તુ નામથી વિધાન કરાયેલ પ્રત્યય છે. તેથી સ્નો વ્ આદેશ થતો નથી. નહીંતર જ્ઞાનમુમ્ એવું અનિષ્ટ રૂપ થઈ
જાત.
-
વિવેચન પ્રશ્ન-ઉપરનાં સૂત્રમાં તથોઃ ને સપ્તમી વિભ. હતી. અને ‘અર્થવશાત્ વિત્તિ વિખિામઃ ।' એ ન્યાયથી ઉપરથી તથોઃ લઈને ષષ્ઠી વિભ.નો અર્થ કરી શકાત. છતાં સૂત્રમાં ફરીથી તથોઃ નું શા માટે ગ્રહણ કર્યું ? જવાબ : પૂર્વનાં સૂત્રમાં તો: નિમિત્ત તરીકે ગ્રહણ કરેલ હતું. જ્યારે આ સૂત્રમાં ફરીથી તથો: નું ગ્રહણ કર્યું છે. તે કાર્યો તરીકે ગ્રહણ કરેલ છે. અને આ ન્યાયથી નિમિત્તમાંથી કાર્ટી તરીકે ઉપરથી આવી શકતો નથી. માટે સૂત્રમાં ફરીથી તથોઃ ગ્રહણ કરેલ છે. પડવવારે... ૨.૧.૭૭ સૂત્રમાં ચતુર્થાંન્તસ્ય એ પ્રમાણેનાં અધિકારને અહીં ‘અર્થવશાત્...’ ન્યાયથી પશ્ચમ્યન્ત કરીને લઈ શકાતું હતું છતાં અહીં ફરીથી ‘વતુર્થાત્’ એ પ્રમાણે શા માટે ગ્રહણ કર્યું ?
અહીં એ પ્રમાણે સ્વીકાર થઈ શકત. પણ તે ક્લિષ્ટ પડત. અહીં સહેલાઈથી સમજાઈ જાય માટે પુનઃ ગ્રહણ કરેલ છે. અહીં જ્ઞાનમુત્ત્વમ્ માં ‘જ્ઞાનવ્રુક્” ને ‘વિવવન્તા: ધાતુત્વ નોન્તિ...’ એ ન્યાયથી ધાતુ ગણી શકાત. તો અહીં કેમ ધાતુ તરીકે તેને ગ્રહણ કર્યો નહીં ?
-
-

Page #130

૧ ૨૧
જવાબઃ અહીં : માં જે ઘા નું વર્જન કર્યું છે તે પથુદાસન થી વર્જન કરેલ
છે. તેથી તત્સદશનું ગ્રહણ થાય છે. તેથી વાસિવાયનાં અન્ય ધાતુઓનું वर्शन थशे. तथा क्विप् वि. Kuथयेदा नाभानु पातु मानाने ५५॥ ગ્રહણ નહીં થાય. માટે તેનો જૂ ન થાય.
नाम्यन्तात् परोक्षाद्यतन्या शिषो धोढः २.१.८० भर्थ : અત્તવાળાં અને નામ્યન્ત એવાં ધાતુથી પરમાં રહેલાં પરોક્ષા,
અદ્યતની અને આશિષ સંબંધી પ્રત્યયનાં જૂનો સ્થાય છે. समास : नामी च न मिनौ । (..) नामिनौ अन्ते यस्य सः म्यिन्तः तस्मात्
(4g.) परोक्षा चाद्यतनी च आशीच एतेषां समाहारः परोक्षाद्यतन्याशी:
तस्य । (समा..) Get. : (१) तुष्टट्वे - स्तु-स्तुति ४२वी. स्तु+ध्वे (परोक्ष बी.पु.५.१.)
स्तुस्तु+ध्वे - द्विर्धातुः परोक्षा... ४.१.१ थी द्वित्व. तुस्तु+ध्वे - अघोषे शिटः ४.१.४५ थी. द्वित्व पूर्वनां स् नो दो५. तुष्तु+ध्वे - नाम्यन्तस्था... २.3.१५ थी स्तु नां स्नो ष्. तुष्ट+ध्वे - तवर्गस्यश्च... १.3.६० थी नां योगमा त् नो ट्. तुष्टुढ्वे ॥ सूत्रथी ध्वे नां धू नो द. (२) अतीत्वम् - तु = तर त+ध्वम् (अघतनी बी.पु.प.व.) अतृ+ध्वम् - अड्धातोरादि... ४.४.२८ थी अट् मागम. अतृ सिच्+ध्वम् - सिजद्यतन्याम् 3.४.५३ थी सिच् प्रत्यय. अतृ+सिच्+ध्वम् - ऋवर्णात् ४.3.36 थी सिच् वित् अति+सिच्+ध्वम् - ऋतांक्ङितीर् ४.४.११६ थी ऋनो इर्, अति+ध्वम् - सोधिवा ४.3.७२ थी सिच् नो दो५. अती+ध्वम् भ्वादेर्नामिनो... २.१.६३ थी ई हाध. . अतीर्दवम् भासूत्रथी ध्वम् नां ध् नो द. (3) तीषिवम् - तृ+सीध्वम् (नाशि५. बी.Y.प..) त+सीध्वम् - ऋवर्णात् ४.3.36 थी सीध्वम् वित् ति+सीध्वम् - तांक्ङितीर् ४.४.११६ थी. ऋनो इर् थयो. तिर्षीध्वम् - नाम्यन्तस्था... २.३.१५ थी स्नो ष् थयो. ती+षीध्वम् - भ्वादेर्नामिनो... २.१.१3 थी इर् नो ई दीर्घ. तीर्षीदवम् मा सूत्रधी सीध्वम् नां ध् नो द.

Page #131

૧૨-૨
(૪) અદ્વિ – રા = આપવું તા+ઠ્ઠમ્ (અઘતની બી.પુ.બ.વ.) વાધ્યમ્ - અફલાતોઃ ૪.૪.૨૯ થી ૧ આગમ. મતા+fસ-ધ્યમ્ - સદતિચાન્૩.૪.૫૩ થી સિદ્ પ્રત્યય. હિંસિન્ધ્વમ - ઃિ૪.૩.૪૧થી સિદ્વિતું અનેરાનાં મા નો રૂ થયો. સધ્ધિમ્ - વિધિ તા ૪.૩.૭ર થી સિદ્ નો લોપ. ત્વિનું આ સૂત્રથી ધ્વ૬ નાં જૂનો ટૂ , (૫) વીર્વમ્ - વિ+સીધ્ધમ્ (આશિષ. બી.પુ.બ.વ.) રેસીપ્લમ્ - નમનોપુણો... ૪.૩.૧ થી રૂ નો ગુણ છે. વેપીધ્યમ્ - નાગન્ત... ૨.૩.૧૫ થી ૨નો ૬
પર્વનું આ સૂત્રથી સપ્લમ્ નાં જૂનો .. નમ્નલિતિ વિમ્પ ષ્યમ્-પદ્= રાંધવું પધ્ધમ્ (અદ્યતની બી.પુ.બ.વ.) *
પશ્વિમ્ - અધાતા..૪.૪.૨૯ થી 5 આગમ. મસિદ્ધમ્ - સિનતામ્ ૩.૪.૫૩ થી સિદ્ પ્રત્યય. અર્ધ્ય મ્ - સોધિવા ૪.૩.૭૨ થી સિદ્ નો લોપ. .
પ+ષ્યમ્ - વનમ્ ૨.૧.૮૬ થી જૂનો . અપાધ્વમ્ - તૃતીયસ્તૃતીય.. ૧.૩.૪૯ થી ૬ નો . અહીં કારાન્ત કે નામ્યન્ત ધાતુ નથી. પરંતુ વ્યસ્જનાત્ત ધાતુ હોવાથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું. શિષ્યન્ – મારું = બેસવું. માધ્યમ્ (અદ્યતની બી.પુ.બ.વ.) મા+
સિદ્ધમ્ - સદ્યતન્યા ૩.૪.૫૩ થી સિદ્ પ્રત્યય. બા+ સન્ધ્વ મ્ - સ્તાશિતો..૪.૪.૩ર થી સિદ્ ની પૂર્વે દ્ બા+
ફથ્વમ્ - સોfધવા ૪.૩.૭૨ થી સિદ્ નો લોપ. સિધ્યમ્ - સ્વાદેતા ૪.૪.૩૧ થી મા ની વૃદ્ધિ.
અહીં પણ નામ્યન્ત કે કારાન્ત ધાતુ નથી તેથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું. વિવેચનઃ પ્રશ્ન – ૨.૧.૮૦ અને ૨.૧.૮૧ આ બંને સૂત્રો માત્ર ધાતુ સંબંધી
છે. તો પછી તે ધાતુ પ્રકરણમાં લેવાં હતાં ને? અહીં શા માટે લીધાં ? આ બે સૂત્રો પ્રાસંગિક છે. ૨.૧.૭૯ માં પણ ધાતુના વર્ણ સંબંધી જ વાત છે. એમાં '૬' નું પ્રકરણ ચાલે છે તેથી ચાલુ પ્રકરણ હોવાથી
જવાબ :

Page #132

अर्थ :
અહીં ભેગું જ લઈ લીધું. નહીં તો ફરી પાછું ધાતુ પ્રકરણમાં આ વાત
A
લે તો ગૌરવ થઈ જાય. લાઘવ કરવાં માટે જ ચાલુ પ્રકરણમાં ગ્રહણ पुरी सीधुं छे.
हान्तस्थाज्ञीड्भ्यां वा २.१.८१
૬ અને અન્તસ્થાથી ૫૨માં ૨હેલાં જે ઞિ અને ટ્, તેનાંથી ૫૨ ૨હેલાં પરોક્ષા – અઘતની અને આશિખ્ સંબંધી પ્રત્યયનાં ધ્ નો વિકલ્પે थाय छे.
૧૨૩
सूत्रसभास : हश्च अन्तस्था च एतयोः समाहारः हान्तस्थं तस्मात् (सभा.६.) ञिश्च इट् च जीयै ताभ्याम् (६.६.)
GEL.:
अग्राहिवम् - अग्राहिध्वम् - ग्रह+ध्वम्
(१) ह् खन्तवाणा (दुर्भशिअद्य श्री. पु. ५.१.) अग्रह् + ध्वम् - अड्धातोरादि... ४.४.२८ अट् खागभ.
अग्रह+ सिच्+ ध्वम् - सिजद्यतन्याम् 3. ४. 43 ध्वम् पूर्वे सिच्. अग्रह् + ञिट्+ सिच्+ ध्वम् - स्वरग्रह दृश... 3. ४. १८ थी सिच् पूर्वे ञिट्. अग्राह्+ञिट्+सिच्+ध्वम् - ञ्णिति ४. ३. ५० थी उपान्त्य अनी वृद्धि. अग्राह + ञिट्+ ध्वम् - सोधिवा ४.३.७२ थी सिच् नो लोप. अग्राहिवम् आ सूत्रधी ध्वम् नां घ्नो द, विस्य पक्षे
अग्राहिध्वम्
(२) ग्राहिषीढ्वम् - ग्राहिषीध्वम् ग्रह+ सीध्वम् (आशिष उर्भसि श्री.पु.अ.व.).
ग्रह + ञिट् + सीध्वम् - स्वस्ग्रहदृश... उ. ४.६८ थी ञिट्. ग्राह्+ ञिट् + सीध्वम् - ञ्णिति ४. 3. ५० थी ग्रह ना अनो आ. ग्राहिषीध्वम् - नाम्यन्तस्था... २.३.१५ थी स् नो ष्. ग्राहिषीवम् खा सूत्रथी ध्वम् नां ध् नो द्थाय त्यारे ... ग्राहिषीध्वम् विकल्प पक्षे घ् नो ढ् न थाय त्यारे... અન્તસ્થાથી પર
(3) अनायिढ्द्वम् - अनायिध्वम् - नी+ध्वम् (अर्भसि अध. श्री. पु. ५.१.) अनी+ध्वम् - अड्ङ्घातोरादि... ४.४.२८ थी अट् खागम.
अनी + सिच्+ ध्वम् सिजद्यतन्याम् 3. ४. ५३ थी सिच् प्रत्यय.
अनी + ञिट्+ सिच्+ ध्वम् - स्वर - ग्रह-दृश... 3.४.६९ थी ञिट् प्रत्यय.
G
-
-

Page #133

૧ ૨૪
अनै+जिट सिच्+ध्वम् - नामिनोऽकलि... ४.3.५१ थी ई नी वृद्धि. अनै+जिट्+ध्वम् - सोधि वा.४.3.७२ थी सिच् नो दोप: अनाय+इ+ध्वम् - एदैतोऽयाय १.२.२३ थी ऐनो आय. अनायित्वम् ॥ सूत्रथी ध्वम् नो नो ढ् थाय त्यारे. अनायिध्वम् विsen पो ध् नो ढ्न थाय त्यारे... (४) नायिषीढ्वम् - नायिषीध्वम् - नी+सीध्वम् (माशिष, भाश बी.पु.५.१.) ग्राहिषीढ्वम् नी सापनि प्रभारी 0j. અહીં ની નાં નો આ થયાં પછી અન્તસ્થાથી પરમાં ગિ પ્રત્યય छ. माटे ॥ सूत्र दागेछ. .
(५-६) अकारिदवम् - अकारिध्वम् , अलाविढ्वम् - अलाविध्वम् मा .. बनेमा ५९ अनायित्वम् नी सापनि प्रभारी Ag.
हमन्तवाको - . (७) जगृहिवे - जगृहिध्वे - ग्रह = USA २. ग्रह ध्वे (परीक्षा
बी.५.५.१.) ग्रह ग्रह+ध्वे - द्विर्धातुःपरोक्षा... ४.१.१. था द्वित्व.. गग्रह ध्वे - व्यञ्जनस्या... ४.१.४४ थी पूर्व मनाहि व्यंxननी दो५. जग्रह+ध्वे - गहोर्जः ४.१.४० थी गनो ज. जग्रह+इट्+ध्वे - स्क्रसृ वृभृ... ४.४.८१ थी ध्वे नी पूर्व इट्. जग्रह इ+ध्वे - इन्थ्यसंयोगात् ४.३.२१ थी ध्वे वित्. जगहिध्वे - ग्रह-व्रश्च... ४.१.८४ थी ग्रह नां रनो ऋ. जगृहिवे सा सूत्रथी. ध्वे नां ध् नो द विजय थाय त्यारे. जगृहिध्वे ५२. ध नो द न थाय त्यारे.
अन्तस्था अन्तवाणी - (८) आयिवम् - आयिध्वम्. अय् = ४. अय्+ध्वम् (मधतनी, बी.पु.५.१) अय्+सिच्+ध्वम् - सिजद्यतन्याम् 3.४.५७ थी सिच् प्रत्यय. अय्+इट्सिच्+ध्वम् - स्ताद्यशितोऽ... ४.४.३२ थी सिच् नी पूर्वे इट्. आयि+सिच्+ध्वम् - स्वरादेस्तासु ४.४.३१ थी अनी वृद्धि. आयिध्वम् - सोधिवा ४.3.७२ थी सिच् नो दो५.

Page #134

૧ ૨૫
મયિત્વનું આ સૂત્રથી ધ્વ નાં ૬ નો દ્રુવિકલ્પ. ગાયિષ્યમ્ જ્યારે ૬ નો સૂન થાય ત્યારે.. ટ્રાન્તાવિતિ વિમ્ ? પનિશીષ્ય, મસિપીથ્વમ્ ! હન = હણવું - હનશીષ્યમ્ (આશિષ કર્મણિ, બી.પુ.બ.વ.) ૪+ગિણીષ્યમ્ - સ્વર-પ્રશ.. ૩.૪.૬૯ થી રંગ, પન+
રિસીપ્લમ્ - ગિવિ પન્ ૪.૩.૧૦૧ થી ઇન્ નો પ. પાન+વિશીષ્યમ્ - mત્તિ ૪.૩.૫૦ થી ૫ ની વૃદ્ધિ મા. પાન+
બિપૌથ્વમ્ - નાગાથા.. ૨.૩.૧૫ થી ૬ નો પુ. અહીં નિની પૂર્વે ૬ કે અન્તસ્થા નથી. માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું. માસિક પ્લમ્ - આશીષ્ય (આશિષ કર્મણિ બી.પુ.બ.વ.) અહીં પણ દિવષ્ય ની જેમ સાધનિકા થશે. પરન્તુ લિ ની પૂર્વે કે
અન્તસ્થા ન હોવાથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું. વિવેચનઃ પ્રશ્ન - સૂત્રમાં કિ.વ. શા માટે કર્યું છે? જવાબઃ અહીં વચનભેદ કરવાનું કારણ યથાસંગની નિવૃત્તિ માટે છે. કારણ
કે અને અન્તસ્થા એ બે છે. અને ગિઅને રૂબે છે. જો વચનભેદ
ન કર્યો હોત તો થાઉં... ન્યાયથી અનુક્રમ થઈ જાત. પ્રશ્ન : આ સૂત્રની રચના શા માટે કરી? કારણ કે ગિ કે ટૂ લાગવાથી
નામ્યન્ત ધાતુ બની જાત. પછી ઉપરના સૂત્રથી પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. જવાબ : (૧) ઉપરનાં સૂત્રથી નિત્ય પ્રાપ્તિ હતી જ્યારે અહીં વિકલ્પ પ્રાપ્તિ
કરવી છે. (૨) વિકે લાગવાથી ધાતુ નાખ્યત્ત બને નહીં કારણ કે ગિ છે તે સ્વતંત્ર છે. જ્યારે એ પ્રત્યયની પૂર્વે લાગવાથી પ્રત્યયના અવયવભૂત બને છે તેથી બિ અને ટુ પર છતાં ધાતુ નામ્યન્ત થતો નથી. તેથી ઉપરનાં સૂત્રમાં ગ્રહણ થઈ શકે નહીં.
" હો ધુપલાને ૨.૧.૮૨ અર્થ : ધુટુ વર્ણ છે આદિમાં જેને એવાં પ્રત્યય પર છતાં અને પદનાં અન્ને
ટુનો ટૂ થાય છે. સૂત્રસમાસ : ધુત્રપલાન્તશ પતયો સહિ: તિ ધુાિન્ત તબિના (સમા..) ઉદા. - ' સેઠી – તિ+તા તિ૬ = ચાટવું.
તિતા આ સૂત્રથી દુનો ટુ નિદ્રા - અથશાત્.૨.૧.૭૯ થી તા નાં સ્ નો .

Page #135

૧૨૬
વિવેચન :
જવાબ :
તિ ્+ા - તવર્ગસ્થથવf... ૧.૩.૬૦ થી રૂ નાં યોગમાં ધ્ નો જ્ ને+દા - જાણો પાન્યસ્ય ૪.૩.૪ થી ફ્ નો ગુણ T. ોઢા - તદ્ધે ૧.૩.૪૨ થી ૢ ની પૂર્વનાં ૢનો લોપ. મધુ ભેઢીતિ વિવત્ - મધુતિર્ । = ભ્રમર
गुडं लेढीति क्विप् - गुडलिह । गुडलिट् अत्र अस्ति इति गुडलिण्मान् । = મધમાખીવાળો.
શુકનિ+મતુ - તવસ્યાઽસ્તિ... ૭.૨.૧ થી મત્તુ પ્રત્યય.. મુનિમતુ આ સૂત્રથી ૬ નો ૢ થયો.
હવે ૨.૧.૭૬ અને ૨.૧.૯૪ બંને સૂત્રની પ્રાપ્તિ આવી. તેમાં ૨.૧.૯૪ ૫૨ સૂત્ર હોવાથી તેજ સૂત્ર પ્રથમ લાગે. માવળંન્તો... ૨.૧.૯૪ સૂત્રથી મ્ નો વ્ કરવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે આ સૂત્રનું કાર્ય પરવિધિમાં અસત્ થાય છે. તેથી હૂઁ નો ફ્જ મનાય. તેથી મતુ નાં સ્નો વ્ ન થાય. તેથી હવે ૨.૧.૭૬ સૂત્રથી જૂનો થશે. હવે ૬ એ પણ પશ્ચમ વર્જીને વર્ગીય વર્ણ હોવાથી ૨.૧.૯૪ સૂત્ર લાગે. પરન્તુ ૨.૧.૭૬ સૂત્રનું કાર્ય પણ પવિધિમાં અસત્ મનાતું હોવાથી નો રૂ માન્યો. અને એ હૈં પણ ૨.૧.૮૨ થી બનેલો પવિધિમાં અસત્ મનાતો હોવાથી રૂ નો માન્યો. તેથી હવે ૨.૧.૯૪ સૂત્ર નહીં લાગે. તેથી પ્રત્યયે ૬ ૧.૩.૨ સૂત્ર લાગી નો ખ્ થવાથી ગુડલિમ્માન્ બન્યું. જો અસત્ વિધિ ન હોત તો શુઽતિજ્ઞાન એવો અનિષ્ટ પ્રયોગ
થાત.
પ્રશ્ન – સૂત્રમાં પુર્ જ લખ્યું છે તો ઘુટ્ પ્રત્યય એમ કેવી રીતે ગ્રહણ કર્યું?
ટ્ બે જાતના છે. (૧) પ્રત્યય સંબંધી (૨) અપ્રત્યયસંબંધી. હવે અહીં ન્યાયછે કે ‘પ્રત્યયાઽપ્રત્યયો: પ્રત્યયચૈવ પ્રફળમ્’ પ્રત્યય અને અપ્રત્યય બંનેમાંથી પ્રત્યયનું જ ગ્રહણ થાય છે. આ ન્યાયથી પ્રત્યય
જ ગ્રહણ થાય.
(૧) પ્રત્યય સંબંધી ટ્ - નિ+તા અહીં ત્ કારાદિ પ્રત્યય છે. આદિમાં જે છે તે ધુટ્ સંજ્ઞક છે. માટે એ પ્રત્યય સંબંધી ધુટ્ કહેવાય. (૨) અપ્રત્યયસંબંધી ટ્ – કોઈ શબ્દ જ એવો હોય કે જેની આદિમાં ટ્ વ્યંજન હોય તેને અપ્રત્યય સંબંધી પુણ્ કહેવાય.
www

Page #136

अर्थ :
૧૨૭
पदान्त इति किम् ? मधुलिहौ । स्वराहि प्रत्यय छे माटे पहान्त नथी. गुडलित् नां३पो साधनि वि. गोमत् वत् भरावी. भ्वादेर्दादेर्घः २.१.८३
જેમાં ર્ આદિમાં છે એવાં સ્વાદ્દિ ધાતુ સંબંધી અવયવનાં હૂઁ નો ટ્ પ્રત્યય પર છતાં અને પદાન્તે ધ્ થાય છે.
सूत्रसभास : भूः आदिः यस्य सः भ्वादि: तस्य । (जहु.)
द् आदिः यस्य सः दादिः तस्य । (ज.) (१) दोग्धा – दुह् + ता श्वस्तनी (श्री. पु. ओ. व.)
GEL.:
-
दुघ्+ ता आ सूत्रथी हु नो घ्.
दुघ्+ धा अधश्चतुर्थात्... २.१.७८ थी तानां त् नो ध्. दुग्+धा - तृतीयस्तृतीय... १.३.४८ थी घ् नो ग्. दोग्धा - लघोरुपान्त्यस्य ४.३.४ थी उ नो गुएा ओ. (२) धोक्ष्यति दुह+स्यति (लविष्यन्ती श्री. पु. ओ. व.) दोह+ स्यति - लघोरुपान्त्यस्य ४. 3. ४ थी उ नो गुए। ओ. दोघ्+स्यति । अत्रथी ह नो घ्.
धोघ् + स्यति - गडदबादे... २.१.७७ थी द् नो ध्.
धोक्+स्यति - अघोषेप्रथमो... १.३.५० थी ध् નો क्. धोक् + ष्यति धाक्ष्यति नाम्यन्तस्था... २.३.१५ थी स् नो ष्. (३) अधोक्- दुह्+दिव् ( ह्यस्तनी श्री. पु. जे. व . ) अदुह+दिव् - अड्धातोरादि... ४.४.२८ थी अट् खागम. अदुह् - व्यञ्जनाद् दे:... ४.१.७८ थी दिव् नो लोप. 'अदोह् - लघोरुपान्त्यस्य ४. 3. ४ थी उनो गुएा ओ. अदोघ् - सूत्रथी ह् नो घ्.
अधोघ् - ग-ड-द-बा दे... २.१.७७ थी द् नो ध्.
अधोग् - धुट्स्तृतीयः २.१.७६ थी घ् नो ग्.
अधोक्, अधोग् - विरामे वा १. 3. ५१ थी ग् नो क् विडये. गोधुक् - गायने होहनार .
-
भ्वादेरिति किम् ? दामलिट् सहीं भ्वादि संबंधी नथी परन्तु नामधातु છે તેથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું.

Page #137

૧૨૮
પ્રશ્ન : અહીં ૬ કાર શા માટે? શું કાર કેમ નહીં? કેમ કે પુરસ્કૃતઃ થી
કાર થાય જ છે. જવાબ : ન્કાર કરે તો પડવા. ૨.૧.૭૭ અને અશ્વત્થ.. ૨.૧.૭૯
આ સૂત્રો લાગવાની પ્રાપ્તિ રહેતી નથી. તેથી અથોને બદલે મતો એવું અનિષ્ટ રૂપ થઈ જાત. તે ન થાય માટે અહીં જ કહેલ છે. તામતિ૬ નાં રૂપો વિ. મધુતિ૬ વત્ થશે.
| મુહન્દુસૂદ્ધ-સિંહો વા ૨.૧.૮૪ અર્થ :
મુ-કુદ-સુ-ત્રિ૬ નાં અન્ય ૬ નો પુત્ પ્રત્યય પર છતાં અને
પદાન્તમાં વિકલ્પ થાય છે. સૂત્રસમાસઃ મુશ્ચ નુ તિ સમાહા મુદ-ઉદ-સ્તુ-ત્નિ તરા
(સમા.ક.) ઉદા. : મુદ્ = મોહ પામવો. મોષી - મોઢા, સર્વે મુક્ષ્યતિ તિ કનુ -
૩નુદ્. ૬૬ = દ્રોહ કરવો. રાધા - ઢોઢા, મિત્ર દ્રષિ તિ મિત્રછુ - મિથુ
ગુ= ઓડકાર ખાવો. ઢોથા - સ્ત્રોત્રા, ૩d સુતિ રૂતિ - જુદું ! fu૬ = સ્નેહ રાખવો. ધાં - ત્રેતા, રેવં હિતિ પ્તિ ત્રિ - ત્રિર્ . ભુદ્દવિ. ચારેનાં રૂપો વિ.નીવનરવત પરન્તુ ૨.૧.૮૪, ૨.૧.૮૨
લાગે.
મોરબા - મુકતા (શ્વસ્તની ત્રી.પુ.એ.વ.) મોતી - તોપજ્યસ્થ ૪.૩.૪ થી ૩નો ગુણ મો. મોતા આ સૂત્રથી સ્નો . પોસ્થા - ગવશાતુર્થાત્... ૨.૧.૭૯ થી સ્નો . મોથા – તૃતીયસ્તૃતીય.. ૧.૩.૪૯ થી ૬ નો . ધાતુપાઠમાં ગુન્ - fuદ્દ એ પ્રમાણે પાઠ છે. ધાતુપાઠમાં જ્યાં જ્યાં મૂર્ધન્ય છે. તેનો “: નોડલૈ ઝિવ સ્વ: ૨.૩.૯૮ થી ૫ નો શું થાય છે. તેને “ોપદેશ' એટલે કૃત શું કાકહેવાય છે. ૨.૩.૯૮ એ કૃત { કાર કરવા માટેનું સૂત્ર છે એ પ્રમાણે કૃત કાર થવાથી
વિવેચન:

Page #138

વિવેચન :
જવાબ :
૧૨૯
નામ્યન્તથા... ૨.૩.૧૫ થી સ્નો વ્ થઈ શકશે.
વૃત્ સ્ાર = ધાતુમાંજ્યાં મૂર્ધન્ય વ્ હોય ત્યાં દત્ત્વ ર્ કરી દેવો તે... આ સૂત્ર પ્રાપ્તનો વિકલ્પ છે. અને અપ્રાપ્તનો પણ વિકલ્પ છે. માટે ‘પ્રાત્તાપ્રાપ્ત વિભાષા' કહેવાય છે.
૨.૧.૮૩ થી ૬ માં હૈં નો ધ્ થવાની પ્રાપ્તિ હતી. અન્ય ત્રણમાં હૈં નો વ્ થવાની પ્રાપ્તિ હતી જ નહીં. આ ચારેયમાં આ સૂત્રથી વિકલ્પે હૈં નો વ્ કર્યો.
૨.૧.૮૨ સૂત્રનું અપવાદ સૂત્ર ૨.૧.૮૩ છે અને ૨.૧.૮૩ સૂત્રનું અપવાદ સૂત્ર ૨.૧.૮૪ છે.
-
પ્રશ્ન – ધાતુપાઠમાં મુદ્દ-૬૬-સુદ્--સિદ્દ એ ચાર ધાતુને સાથે બતાવેલાં છે. તો મુહાવિ કેમ ન કર્યું ? પૃથપૃથક્ કેમ કહ્યાં ?
જો ‘મુદ્દાવિ’ કહે તો તે ગણ કહેવાય. તેથી તિવાશવાનુવન્ધન... ન્યાયથી ચત્તુવન્ત માં આ સૂત્ર ન લાગી શકે. પરંતુ ચત્તુવન્ત માં પણ આ સૂત્ર લગાડવું છે. માટે દરેકને પૃથક્ પૃથક્ ગ્રહણ કરેલ છે. (૧) યન્તુવન્ત भृशम् मुह्यति इति । मोमोहिति - मुह्+तिव् મુદ્+યક્ તિર્ - વ્યગ્નનાવેરે... ૩.૪.૯ થી યક્ પ્રત્યય. મુમુ+S+તિ - સન્યક્o ૪.૧.૩ થી દ્વિત્ત્વ.
+
-
મુમુહ+ચ+તિ - વ્યજ્ઞનસ્યા... ૪.૧.૪૪ થી અનાદિવ્યંજનનો લોપ. મોમુદય+તિ - આ-મુળાવન્યારે: ૪.૧,૪૮ થી દ્વિત્ત્વ પૂર્વનાં ૩નો
-
ઓ.
ગુણ. मोह+ વહુાં તુમ્ ૩.૪.૧૪ થી યનો લોપ. મોમો+તિ - નામિનો મુળો... ૪.૩.૧ થી ૪ નો ગુણ મોમોહિતિ - યક્તુસ્તોવંદ્યુતમ્ ૪.૩.૬૪ થી ત્તિ ની પૂર્વે તુ. (૨) મોમોન્થિ – મોમોદ્દ+ત્તિ સુધી ઉપર પ્રમાણે. મોમોસ્+તિ આ સૂત્રથી હૈંનો વ્ થયો. મોમોપ્+ધિ - અથશ્ચતુર્થાત્... ૨.૧.૭૯ થી ત્ નો પ્. મોમોષિ - તૃતીયતૃતીય... ૧.૩.૪૯ થી ધ્ નો ગ્ (૩) મોમોદિ – મોમોર્ સુધી ઉપર પ્રમાણે મોમોતિ - હોઘુર્ પાન્ત ૨.૧.૮૨ થી ૬ નો રૂ. મોમો+ધિ - અપશ્ચતુર્થાત્... ૨.૧.૭૯ થી ત્ નો પ્.
-

Page #139

૧૩૦
મોમોહિં - તવચઢવ. ૧.૩.૬૦ થી ૬ નો ટૂ મોઢિ - ઢસ્ત ૧.૩.૪૨ થી પૂર્વનાં ટુ નો લોપ.. પ્રથમમાં ૪.૩.૬૪ થી ત્ બહુલતાએ થાય. દ્વિતીયમાં ર.૧.૮૪ થી ૬ નો વિકલ્પ થાય. તૃતીયમાં એ બેનાં વિકલ્પ પક્ષે ૨.૧.૮૨ થી સ્નો ટૂ થાય. એ પ્રમાણે મોમોહિતિ, મોમોધિ, અને મોમોઢિએમ ત્રણ રૂપો થાય છે.
- નરહોઈતો ૨.૧.૮૫ અર્થ : ન ધાતુમાં તેમજ ટૂ ના સ્થાને થયેલાં મારું ધાતુનાં ટુનો ધુ પ્રત્યય
પર છતાં અને પદાન્તમાં અનુક્રમે શું અને તું થાય છે. સૂત્રસમાસઃ નદ્ સત્ ના તયો . (ઈ.)
ઘશ તન્નતિ થતૌ I (ઈ.ઢ.). ઉદા. : ' તૂ = બોલવું. અસ્થિ – ઘૂસવું (f) (વર્ત.બી.પુ.એ.વ.)
ગથિવ - ગૂગ: પંખ્યાનાં... ૪.૨.૧૧૮ થી ટૂ નો મોલ્ આદેશ અને fસત્ નો થન્ આદેશ થયો.
માલ્ય આ સૂત્રથી ટુને ત્ થયો. વિવેચનઃ પ્રશ્ન-“નદાહોદ' એટલું સૂત્ર કર્યું હોત તો પણ ચાલત. કારણ કે હું
નાં ટૂ નો ત્ કરવાને બદલે ૬ કર્યો હોત તો થ પ્રત્યય પર છતાં ૧.૩.૫૦ થી ૬ નો ત્ થઈ જ જાત. તેથી પ્રસ્થ રૂપ સિદ્ધ થાય છે. જો મા નાં હું નો ઘ કર્યો હોત તો ચોથો અક્ષર અન્ત આવવાથી ઘશ્ચતુર્થાત્... ૨.૧.૭૯ સૂત્ર લાગી થનાં મ્ નો ૬ થઈ જાત. એટલે માદ્ધ રૂપ બની જાત. – સિદ્ધ ન થાત. માટે સૂત્ર યથાર્થ જ છે. સૂત્રમાં નાક અને ધતિ બંને કિ.વ.છે. માટે યથાસંખ્ય લાગુ પડશે.
વનમ્ ૨.૧.૮૬ અર્થ: ધુ પ્રત્યય પર છતાં અને પદાન્ત -નો અનુક્રમે - થાય છે. સૂત્રસમાસ : વશ ન પતયો: સમાહાર: વન્તી | (સમા..).
8 8 પતયોઃ સમદ્દિા : મ્ I (સમા..) ઉદા. : વા, વ, ત્ય$1, બદ્ધમાળ પ્રશ્ન : વઃ સૂત્રની જગ્યાએ વગ: # એવું કર્યું હોત તો પણ ચાલત.
કારણ કે એવું કરવાથી પણ ૬ નો થઈ વા થાત. તેમજ જૂનો પણ થઈને ગદ્ધા થઈ જાત. અને ૨.૧.૭૬ થી અદ્ધમા પણ
જવાબ :

Page #140

જવાબ :
પ્રશ્ન :
જવાબ ઃ
અર્થ :
૧૩૧
થઈ શકત. અને ૫ નો ૢ કરવો હોત તો ‘વિમેવા’ ૧.૩.૫૧ સૂત્રથી થઈ શકત. તેથી ‘નઃમ્’ અથવા ‘વગગમ્’ કર્યું હોત તો ચાલત. ગૌરવ શા માટે ?
છતાં પણ વન: મ્ સૂત્ર કર્યું છે. કારણ કે જો કે જૂ કર્યો હોત તો ગર્ભમાજ માં વાંધો ન આવત. પણ [ કર્યો હોત તો વૃવળ: - પવનઃ રૂપ સિદ્ધ ન થાત. વૃષ્ણ: પવઃ થઈ જાત. અને જ કર્યો હોત તો ‘તનઃ' 'મન' વિ.રૂપ સિદ્ધ ન થાત. પણ 'લવન: ' ‘મનઃ' વિ.અનિષ્ટ રૂપો થાત. માટે જે ‘ગ: મમ્’ સૂત્રની રચના કરી તે યોગ્ય જ છે.
-
વૃવળઃ ની સાધુનિકા ૨.૧.૬૧ માં બતાવી છે.
તનઃ -
+7 - વતવતવતુ ૫.૧.૧૭૪ થી વત પ્રત્યય. ન+ન - સૂત્યાઘોતિઃ ૪.૨.૭૦ થી 7 નો ન. અહીં જે ત નો ન કર્યો તે ૨.૧.૬૧ સૂત્રમાં માન્યો. તે પરવિધિનું કાર્ય કરવાનાં પ્રસંગે અસત્ થાય. હવે સંયોગસ્યાલી... ૨.૧.૮૮ થીર્નો લોપ કરવાનો પ્રસંગ આવ્યો. ત્યારે ન અસત્ થવાથી તે માન્યો. ત એ ધુ છે. તેથી સંયો યસ્યા... ૨.૧.૮૮ થી આદિ સ્ત્નો લોપ થશે... હવે ૨.૧.૮૬ નું કાર્ય કરવાનું આવ્યું તેથી અહીં પણ ૨.૧.૬૧ શી પરકાર્યમાં સ્ ને અસત્ માની તા માનવાથી ધુટ્ પ્રત્યય હોવાથી ર્ નો [ થઈ તન્નઃ રૂપ સિદ્ધ થયું.
અહીં યથાસંખ્ય કેમ ન કર્યું ?
ટ્ અને પદાન્તનો સંયોગ ક્રૂ અને ગ્ બંનેની સાથે લેવાનો છે. માટે યથાસંખ્ય નથી કર્યું. જો યથાસંખ્ય કર્યું હોત તો ધુટ્ પ્રત્યય પર છતાં સ્નો ૢ અને પદાન્તે જૂનો ॥ થાય છે. આવો અનર્થ થઈ જાત. તેવું ન થાય માટે યથાસંખ્ય લીધું નથી.
વવત્ = બોલનાર ત્યવત્ = ત્યજનાર. નાં રૂપો વિ. તુંવત્ । અર્ધ મગતિ કૃતિ અદ્ઘમાક્ = અડધો હિસ્સાવાળો. નાં રૂપો વિ. वाच्वत् । યજ્ઞ-મૃન-મૂત્ર-રાન-શાન-બ્રહ્ન વસ્ત્ર
વિાનઃ શ: ૫: ૨.૧.૮૭
ય, મુખ, મૃ, રાળ, બ્રાન્, બ્રહ્ન, દ્રવ્, પરિવ્રાજ્ વિ. ધાતુનાં ર્ અને ગ્ નો તેમજ સ્ અંતવાળા ધાતુના શ્ નો ધુટ્ પ્રત્યય પર છતાં અને પદાન્તે જ થાય છે.

Page #141

૧૩૨
सूत्रसभास : यजश्च सृजश्च मृजश्च राजश्च भ्राजश्च भ्रस्जश्च व्रस्वश्च परिव्राट् च एतेषां समाहारः तस्य । (सभा.द्व.)
३६. :
(१) यजते इति यष्टा = यज्ञ २नार. यज् + तृच् + सि. यष्+तृच्+सि ॥ सूत्रधी ज् नो घ्.
यष् + तृ+डा - ऋदुशनस् पुरुदंशो... १.४.८४ थी सि नो डा. यष्+त्+आ - डित्यन्त्यस्वरादेः २.१.११४ थी अन्त्य स्वराहिनो लोप. यष्+ट्+आ [= यष्टा - तवर्गस्यश्च... १.३.६० ष्नं योगमां त्नो टू (२) देवेट् - देवं यजते इति क्विप् = हेवनी यूभ डरनार. देव+यज् + क्विप्+सि क्विप् ५.१.१४८ थी क्विप् प्रत्यय.
देव+इज् + क्विप्+सि - यजादि वचे:.... ४.१.७९८ थी यज् नां य नो इ. देवेज् + सि - अवर्णस्ये... १.२.६ थी अ+इ = ए.
देवेज् - दीर्घङ्याब्.....१.४.४५ थी सि नो सोच.. देवेष् खा सूत्रथी ज् नो ष:
देवेड् - धुटस्तृतीयः २.१.७६ थी ष् नो ड्.
देवेट्, देवेड् - विरामे वा १.३.५१ थी ड् नो प्रथम ट् विटये. (3) सृजति इति स्रष्टा २थना२. सृज्+ता. सृअज्+ता अः सृजि दृशोऽकिति ४.४.१११ थी ॠ नी परभां अ
=
-
खागभ.
स्रज्+ता - इवर्णादेरस्वे... १.२.२१ थी अस्वस्वर पर छतां ऋनो र्. હવે યાવત્ સાધનિકા જાણવી.
(४) तीर्थं सृजति इति क्विप् तीर्थसृट् = तीर्थ स्थनार.
(५) माटीति मा = साई ४२नार मृज्+ता.
मर्ज्+ता - लघोरुपान्त्यस्य ४. 3. ४ थी ऋ नो गुश अर्.
मार्ज् + ता - मृजोऽस्य... ४.उ.४२ थी अर् नां अनी वृद्धि आ. शेष साधनिडा यष्टावत्.
(६) कंसं परिमाष्टि इति क्विप् कंसपरिमृट् = सने भारनार.
(७) राजनं इति राष्टिः = शोलवु राज्+क्ति - स्त्रियां क्तिः ५.३.९१
1
थी क्ति प्रत्यय.
(८) सम्यग्राजते इति क्विप् सम्राट् = रा.
(८) भ्राजनं इति भ्राष्टिः = शोभ. भाज्+क्ति-स्त्रियांक्ति थी क्ति प्रत्यय.

Page #142

૧૩૩
(૧૦) વિશ્વાગતે ચેવં શીતઃ વિપ્ર વિશેષ શોભનાર, ૫.૨.૮૩ થી નિપાતન. (૧૧) છાજે ત થ = શેકનાર. સાધનિકા વટાવ. (૧૨) પાના: કૃતિ રૂતિ વિવ૬ પાનામૃ= ધાના શેકનાર. (૧૩) વૃતિ કૃતિ ત્રણ = કાપનાર. સાધનિક વર્ણવતું. (૧૪) મૂવૃતિતિ વિવમ્ મૂજવૃ= મૂળ કાપનાર. (૧૫) પરિવ્રગતિ રૂવે ગીતઃ વ્ર = સંન્યાસી ૫.૨.૮૩ થી નિપાતન. (૧૬) નિતિ તિ નેણ = જનાર.યો ૪.૩.૪ થી ગુણ. શેષ સાધનિકા ચટ્ટાવ. (૧૭) પૃતિ ત થ = પુછનાર. મનુનાસિ... ૪.૧.૧૦૮ થી જ નો શું શેષ સાધનિકા યષ્ટાવ.
(૧૮) શન્દ્ર પૃચ્છત તિ વિવમ્ શબ્દપ્રમ્ = શબ્દ પુછનાર. વિવેચનઃ ગુનો નકરવાનું વિધાન કર્યું છે. તે ધાતુઓનાં શૂનું જ જાણવું કારણ
કે અનાદિ ધાતુ છે. “સાહત પ્રણમ્ ” આ ન્યાયથી શું પણ ધાતુનો જ ગણાય. માટે હવે શબ્દના અને રહેલાં ગુનો નહીં થાય. દા.ત. નિગાજૂ નિશાગ્યમ્ -
નિમ્ -માસ-નિરા... ૨.૧.૧૦૦ થી અન્યનો વિકલ્પ લોપ થાય. નિષ્ણામ્-પુરસ્કૃતીયઃ ૨.૧.૭૬ થીનો . હવે અહીં ૨.૧.૮૬ સૂત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિ આવી કારણકે આ શું ધાતુનો નથી. તેથી આ
સૂત્ર લાગીને શુ નો થાય નહીં. પણ જૂનો ૨.૧.૭૬ થી ગૂ થયો. - હવે ૨.૧.૮૬ નું કાર્ય કરવાનું આવ્યું. ત્યારે ૨.૧.૭૬ થી ૨.૧.૮૬
સૂત્રને પર સૂત્ર છે. તેથી પરવિધિમાં ૨.૧.૭૬નું કાર્ય અસત્ થાય. એટલે ગુનો શુ જ મનાશે. માટે હવે સ્પરમાં ન હોવાથી વનમ્ ૨.૧.૮૬ સૂત્ર નહીં લાગે. માટે નિષ્કામ એવું રૂપ થશે. પણ નિષ્ણામ્ એવું અનિષ્ટ રૂપ નહીં થાય. વગત્યેવ – વૃક્ષવૃશ્ચમ છે – વૃક્ષન્ ા વૃક્ષ વૃક્રતીતિ વિવમ્ - વૃક્ષવૃત્ = વૃક્ષને કાપનારો. વૃક્ષવૃત્તિ - વૃક્ષવૃ8 - તીર્ષા ..૧.૪.૪૫ થી સિ નો લોપ.

Page #143

૧૩૪
वृक्षवृच् - संयोगस्यादौ... २.१.८८ थी श् नो सोप. वृक्षवृष् – यजसृजमृज... २.१.८७ थी च् नो ष्. वृक्षवृड् - धुटस्तृतीयः २.१.७६ थी ष् नो ड्. वृक्षवृट् - विरामे वा १.३.५१ थी ड् नो ट् वृक्षवृश्चम् आचष्टे इति वृक्षवयति । -= વૃક્ષને કાપનારને બોલાવે છે. वृक्षवृश्श्+णिच् - णिज् बहुलं... 3. ४. ४२ थी णिच् प्रत्यय. qaq+furą - acurarià: 0.8.83 ell: S174 2auferì àìu. वृक्षव् + णिच्+तिव् - वर्तमाना तिव्... 3. 3. ६ थी तिव् प्रत्यय. वृक्षव् + णिच्+शव्+ति - कर्तर्यनद्भ्यः... ३.४.७१ थी शव् प्रत्यय. वृक्षवे + अ + ति - नामिनोगुणो... ४. 3. १ थी इनो गुश ए. वृक्षवयति - एदैतोऽयाय् १.२.२३ थी ए नो अय्. वृक्षवयतीति (विच्) - वृक्षव् । वृक्षने अपनारने बोलावनारो.. वृक्षवय् + विच् - मन- वन - क्वनिप्... ५. १. १४७ थीं विच्. वृक्षव् - णेरनिटि ४.३.८३ थी णि नो लु३.
वृक्षव्+सि नाम्नः प्रथमैक... २.२.३१ थी प्रथमा विभक्ति. वृक्षव् - दीर्घङ्याब्......१.४.४५ थी सि नो लोप. અહીં વૃક્ ધાતુના પદને અન્ને રહેલાં વ્ ને આ સૂત્રથી ધ્ આદેશ ન थाय. चजः नुं ग्रहस रेल न होत तो व् नो भए। ष् यई भत यष्ट, स्रष्टृ, मार्ट, भ्रष्ट, व्रष्टृ, लेष्ट, प्रष्टृ ना ३यो वि कर्तृवत्. देवेज्, तीर्थसृज्, कंसपरिमृज्, सम्राज्, विभ्राज् धानाभृज्, मूलवृश्च, परिव्राज्, शब्दप्राश् विगेरेनां ३पो वि. मधुलिह्वत् परन्तु या सूत्र बागी प्रथम ष् थर्ध पछी ट्-ड् थाय छे.
?
वृक्षव् भां सीधा प्रत्ययो लागे छे. प्र.खे.व. अने सं.खे.व.मां १.४.४५ थी सि नो बोप थाय.
संयोगस्यादौ स्कोर्लुक् २.१.८८
ટ્ પ્રત્યય પર છતાં અને પદાન્તમાં સંયોગની આદિમાં રહેલાં સ્ અને નો सुइ थाय छे.
क्
अर्थ :
1
सूत्रसभास : स् च क् च इति स्कौ तयोः । (६.६.) विवेयन :
1
काष्टं तक्ष्णोति इति क्विप् काष्टतट् । काष्टतक्ष् = लाउडुं अपनार. काष्टतक्ष् + सि - नामसिदय्... १.१.२१ थी ५४सं.

Page #144

૧૩૫
તિવમાં આ સૂત્રથી નો લોપ થયો. Bતમ્ - સર્ષા .... ૧.૪.૪૫ થી સિ નો લોપ. IBત - પુરસ્કૃતીય: ૨.૧.૭૬ થી ૬ નો . વાષ્ટત, વIણત - વિરામેવા ૧.૩.૫૧ થી નો ૩ વિકલ્પ. તન, વૃm, તદનાં રૂપો દેવ-વન-માલાવત્ થશે. #leતક્ષ નાં રૂપો વિ. મતિ વત્ થશે.
પતયે ૨.૧.૮૯ અર્થ: પદાજો રહેલાં સંયોગનાં અન્ય વ્યંજનનો લોપ થાય છે. વિવેચન : પદ્વતિ વિ? વા–અહીં સંયોગ છે પરતુ પદને અન્ને સંયોગ
નથી. પણ પદની મધ્યમાં સંયોગ છે. તેથી આ સૂત્રથી સંયોગનાં અન્ય વ્યંજનનો લોપ થતો નથી. પુમાન અહીં ૨.૧.૯૧ સૂત્ર લાગવાનો પ્રસંગ આવ્યો પરનું આ સૂત્રથી ૨.૧.૯૧ પર સૂત્ર છે. તેથી પરવિધિમાં આ સૂત્રનું કાર્ય અસત્ થશે. એટલે પુનાજૂ માં સ્ નો લોપ થયો છે તે અસત્ થવાથી શું છે એમ મનાશે. તેથી હવે પદને અને નહીં રહેતાં સમનાશે. માટે હવે ૨.૧.૯૧ થી ૧નો લોપ થશે નહીં.
* રાતઃ ૨.૧.૯o. અર્થ: પદાજો રહેલાં સંયોગ સંબંધી રુથી પરમાં રહેલાં ટૂ નો જ લોપ
થાય છે. વિવેચનઃ દે વિવાદિત તિ વિમ્ ત્રિી.
પતિ સ્િ? ક = શક્તિમાન. ચમા અહીં થી પરમાં . . નથી. પણ અને છે. માટે આ સૂત્ર લાગતું નથી.
ટીકામાં કવ કાર શા માટે? જવાબ : ઉપરના પચ્ચ સૂત્રથી સ્ નાં લોપની પ્રાપ્તિ હતી છતાં આ સૂત્ર
બનાવ્યું. અને ટીકામાં વકાર મૂકીને નિયમ કર્યો. “સિદ્ધ તિ મારો નિયમાઈ ' સિદ્ધ હોવા છતાં સૂત્રની રચના નિયમને માટે થાય છે. નિયમ એ કર્યો કે હું ની પૂર્વે સિવાયના અન્ય વ્યંજન હોય તો શું નો લોપ પી’ સૂત્રથી થઈ શકે. પરતુ થી પરમાં જો લોપ થાય તો માત્ર સ્ નો જ લોપ થાય. થી પરમાં અન્ય કોઈ વ્યંજન હોય તો “પ' સૂત્રથી પણ હવે લોપ થાય નહીં. હું કાર પછી વ કાર
પ્રશ્ન :

Page #145

૧૩૬
અર્થ : સૂત્રસમાસ : વિવેચન :
પ્રશ્ન ઃ
જવાબ :
પ્રશ્ન :
જવાબ :
મૂક્યો છે તેથી આવો નિયમ થયો. પણ કોઈ રૂ થી જ પ૨માં સ્ નો લોપ થાય. આવો વિપરીત નિયમ ન કરે તેથી જ સ્ કાર પછી વ્ કાર મૂકેલો છે.
નાનો નોનઃ ૨.૧.૯૧
અન્ ને વર્જીને પદાન્તે રહેલાં નામના સ્ નો લોપ થાય છે. ન હન્ તિ અહમ્ તસ્ય ।
राज्ञः पुरुषः इति राजपुरुषः ।
अनह्नति किम् ? अहरेति
અહીં અહ+ત્તિ માં ‘અનતોત્રુપ્’ થી સિ નો લોપ અને રોતુ થી મૈં નો ર્ થયો. જો અન્ નું વર્જન ન કર્યું હોત તો આ સૂત્રથી અન્ નાં અન્ય ર્ નો પણ લોપ થઈ જાત.
અન્નુમ્ નો નિષેધ કેમ કર્યો ? કારણ કે ‘અનઃ’ અને ‘રોત્તુના સૂત્રથી અન્ય ર્ નો અનુક્રમે હૈં, અને ર્ થઈ જાય છે. પછી તેને આ સૂત્ર લાગવાની પ્રાપ્તિ જ રહેતી નથી.
'અન' અને ‘શ્વેતુ િસૂત્રથી થયેલ હૈં અને ૬ પરિવધિમાં અસત્ થવાથી ન્ મનાય તેથી આ સૂત્ર લાગી શકે. તેથી અહમ્ નું વર્જન કરેલ છે.
રાનમ્યામ્ માં આ સૂત્રથી ર્ નો લોપ કર્યા પછી ‘અત : ચાવો.’ થી રાનાભ્યામ્ કેમ ન કર્યું ?
કારણ કે આ સૂત્રથી સ્ નાં લોપનું કાર્ય કર્યું છે તે પૂર્વની સ્યાદિવિધિમાં અસત્ થાય છે. માટે ન્ મનાય છે. તેથી અંત આઃ સ્થાવો.' સૂત્ર
લાગવાની પ્રાપ્તિ જ રહેતી નથી.
રાત્ન: સુધીનાં સૂત્રોનું કાર્ય પરવિધિમાં અને પૂર્વની સ્યાદિવિધિમાં (બંનેમાં) અસત્ થતું હતું. જ્યારે આ સૂત્રથી માંડીને નોતિમ્યઃ સૂત્ર સુધીનું કાર્ય હવે માત્ર પૂર્વની સ્યાદિવિધિમાં જ અસત્ ધો. પૂર્વની સ્યાદિવિધિમાં – રાગન્+ત્તિ ‘વીર્યદ્યાર્...’ થીસિ નો લોપ થાય. હવે ‘નિવીર્થ:’ અને આ સૂત્ર બંને લાગવાની પ્રાપ્તિ છે. ‘એઁ પરમ્’ થી આ સૂત્ર લાગી ગ્ નો લોપ થયો. હવે ‘નિર્વીર્ષ:’ સૂત્ર ત્યારે જ લાગે કે શબ્દ ર્ અંતવાળો હોય પણ અહીં તો છે જ નહીં પરન્તુ ‘નિવીર્ય:’ સૂત્ર પૂર્વની સ્યાદિવિધિનું સૂત્ર છે. અને પૂર્વની સ્યાદિવિધિમાં આ

Page #146

૧૩૭
સૂત્રનું કાર્ય અસત્ થાય છે. નાના લુકને અસત્ માન્યો. એટલે છે તેમ માન્યું. તેથી હવે “નિવર્ષ થી “ના” સિદ્ધ થયું. પરવિધિમાં આ સૂત્ર અસત્ ન થાય તેનું દષ્ટાંત. - પરવિધિમાં આ સૂત્રથી માંડીને ૨.૫.૯૯ સુધીનું કાર્ય અસત્ ન થાય. દા.ત. અનાયતે – રાગનય૩.૪.૨૬ થી પ્રત્યય. ૧.૧.૨૨ થી પદસંજ્ઞા. આ સૂત્રથી ન નો લોપ થવાથી રાગજ્ય+તે થયું. હવે લીવિ '...૪.૩.૧૦૮ થી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાની પ્રાપ્તિ આવી ત્યારે આ સૂત્રથી થયેલું કાર્ય પરવિધિમાં અસત્ થતું ન હોવાથી લુફ જ રહેશે એટલે ર છે એમ ન મનાયું. તેથી દીર્ઘ થઈ શક્યું.
- નાડાત્રે ૨.૧.૯૨ બઈઃ આમન્યવાચી એવાં નામના નો લોપ થતો નથી.
સરની વા ૨.૧.૯૩ બઈ : આમન્યવાચી એવાં નપું. નામના ન નો લોપ વિકલ્પ થાય છે.
રામન = માળી. તેનાં રૂપો વિ. નામનવ...
માવજપત્યોપવિતન મ ત ૨.૧.૯૪ અર્થ : Kઅને સવર્ણ અજો કે ઉપાજ્યમાં છે જેને એવાં નામથી તેમજ પચ્ચમ
વર્ણને વર્જીને અન્ય વર્ગીય વ્યંજન અત્તે છે જેને તેવાં નામથી પરમાં
રહેલાં મg ના ૧ નો ૨ આદેશ થાય છે. સત્રસમાસઃ નશ અવશ્વ તિ માવળ (ઈ.ઢ.) મન્તશ ૩પત્નશ તિ અન્તોપાન્શી
(ઈ.ઢ.) નાવ મન્તોપાજ્યો વચ્ચે સ: મવનોપન્યા (બહ) નીતિ પગ્નમ: યમન સ. અશ્વિમ (બહુ) આપવમથાલી વશ રૂતિ अपञ्चमवर्गः । मावर्णान्तोपान्त्यश्च अपञ्चमवर्गश्च एतयोः समाहारः इति
માવન્તિ પન્યાપક્વમવન તાત્ (સમા..) . ઉદા. અને મ્ – વિન, ઉપાજ્ય – શમીવાના
અન્ત = – વૃક્ષવાનું, ઉપાજ્ય એ – મદન અત્તે મા – માવાન, ઉપાસ્ય મા – બાવાનું
- અન્ત પચ્ચમ સિવાયનો વર્ગીયવર્ણ – મહત્વનું ! વિવેચનઃ વિમતુ – તથાગત... ૭.૨.૧ થી મત પ્રત્યય.
f+વત્ આ સૂત્રથી મા નાં મનો . શિવત્ – સામસ.૧.૧.૨૧ થી પદસંજ્ઞક.

Page #147

૧૩૮
લિંવત - તૌ -ગૌ૧.૩.૧૪ થી ૫ નો અનુસ્વાર. વિન તિઃ ૧.૪.૭૦ થી 1 નો આગમ. હિંવત્ - પર્વ ૨.૧.૮૯ થી 7 નો લોપ. હવે ૨.૧.૯૧થીનો લોપ કરવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયો. પસૂત્રથી ૨.૧.૯૧ પર સૂત્ર છે. તેથી પરવિધિમાં પસ્ય સૂત્રનું કાર્ય અસત થયું તેથી તુ મનાયો. માટે હવે ૨.૧.૯૧ સૂત્ર નહીં લાગે કેમકે હવે પદાજો નથી પણ છે. એમ મનાયું. તેથી “સ્વાદે..” ૧.૪.૯૦ થી ૨ની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાથી લિંવાનું થયું. ' ' આ સૂત્ર ૨૬ સ્થાને લાગે. ૧ અન્ય અને ઉપાજ્ય) પચ્ચમ વર્જીને વર્ગીય
અત્ત્વ અને ઉપાજ્ય } ૬ + વજન ૨૦ (અન્ને)
આ અન્ય અને ઉપાજ્ય ) ૨૦ + ૬ = ૮૬ અહીંનાં બધાં શબ્દોનાં રૂપો “મિત્ર’ થશે.
નત્રિ ૨.૧.૯૫ અર્થ : સંજ્ઞાના વિષયમાં મા નાં મૂનો થાય છે. ઉદા. અહીવતી - મુનીવતી નથી .
હિમg - નાં મ0: ૬.૨.૭ર થી મત પ્રત્યય. હિવત્ આ સૂત્રથી મનો વ થાય છે. હિવતડી - માતૃવૃતિ: ૨.૪.૨ થી ડી પ્રત્યય. અહીવતી – અનાતિ.. ૩.૨.૭૮ થી રૂ ને દઈ. પર્વ મુનીવતી.. બંનેનાં રૂપો વિ. નક્કી.
चर्मण्वत्यष्ठीवच्चक्रीवत्-कक्षीवद्-रुमण्वत् २.१.८६ અર્થ : વર્ણવતી, માછીવત્, વીવત, ક્ષીવત અને સમવત્ નામો સંજ્ઞાનાં
વિષયમાં માં પ્રત્યયાત્ત નિપાતન કરાય છે. સૂત્રસમાસ : વર્ષqતી જ છીવત્ત વવ વાક્ષીવિશ્વ qન્ન તેવાં સમા:
રૂતિ (સમા.૮) ઉદા. વર્ષશ્વતી નાં રૂપો વિ. નહીવત્ થશે. મછીવાનું નાનું, વીવાનું વક, વિક્ષવાન ઋષિ, મળ્યાનું રિડ વિ.નાં રૂપો વિ. જેમવત્ થશે.
उदन्वानब्यौ च २.१.४७ અર્થ : જલનાં આધારભૂત તેમજ સંજ્ઞાના વિષયમાં મત પ્રત્યયાન્ત વાન
નિપાતન કરાય છે.

Page #148

વિવેચન ઘટ અને સમુદ્ર અર્થમાં ઉન્વાન્ શબ્દ જલાધારમાં નિપાતન કરાયેલ
:
• છે. અને ઋષિ અને આશ્રમ અર્થમાં વ્ન્વાન્ શબ્દ સંજ્ઞાના વિષયમાં નિપાતન કરાયેલાં છે.
અર્થ:
વિવેચન :
HSL:
જવાબ :
૧૩૯
સૂત્ર સામર્થ્યથી જ ઇન્વાન્ માં વન્ નાં સ્નો લોપ થયો નથી. જલાધા૨ સિવાયમાં વાન્ થશે.
૩૬ન્વત્ નાં રૂપો વિ. ગોમત્વત્ ।
વિવેચન :
રાખવાન્ નાં રૂપો વિ. ગોમત્ વત્.
નિપાતન એટલે શું?
જે સિદ્ધ થતું ન હોય તેને પ્રથમથી જ સિદ્ધ તરીકે બતાવવું તે. મોલિબ્યઃ ૨.૧.૯૯
મર્થ
મિ વિ. ગણપાઠમાંનાં શબ્દોથી પર રહેલાં મહુનાં મ્ નો થતો નથી. સૂત્રસમાસ : મિ: આરિ: ચેવુ તે કૃતિ ઝાંવય: તેભ્યઃ (બહુ) મિમત, જ્ઞિમત નાં રૂપો વિ. ગોમત્વત્ થશે.
રાખવાનું સુરાજ્ઞિ ૨.૧.૯૮
‘સારો રાજાવાળો’ એવાં અર્થમાં મત્તુ પ્રત્યયાન્ત રાનન્વાન્ નિપાતન કરાય છે.
સૂત્ર સામર્થ્યથી જ રાગન્વાન્ માં ૨.૧.૯૧ થી ગન્ નાં નો લોપ થતો નથી. નહીંતર પ્રથમથી સૂત્રમાં રાખવાન્ કરત.
માસ-નિશાઽસનસ્ય શસારી તુમ્ વા ૨.૧.૧૦૦
શસ્ વિ.પ્રત્યય પર છતાં માસ, નિશા અને આસન શબ્દનાં (અન્યનો) વિકલ્પે લોપ થાય છે.
અર્થ :
સૂત્રસમાસ : માસથ નિશાન આસનમ્ ચ તેમાં સમાહા કૃતિ માસ-નિશાઽસનમ્ તસ્ય (સમા.દ્વ.) શત્ ગાવિ:યસ્ય સ: શસાવિ: તસ્મિન્ । (બહુ.)
શમ્ વિ. પ્રત્યય કહ્યાં તેમાં શત્ પ્રત્યય સ્યાદિ સિવાયનો નથી. માટે ટીકામાં ‘સ્થાૌ ’ એ પ્રમાણે કહ્યું છે.
'
સંÊાર્થાત્ ૭.૨.૧૫૧ સૂત્રથી શસ્ પ્રત્યય થાય છે. પણ તે સંખ્યાવાચી શબ્દોમાં લાગે છે. માટે અહીં તે સંભવિત નથી. અથવા તો શસ્ પછી આદિ શબ્દ લગાડ્યોછે. તે વ્યવસ્થાવાચીછે. તેથી શસ્ પછી સ્યાદિના સુવિ. પ્રત્યયો જ ગ્રહણ થશે. અથવા તો ‘મન્દૂ સ્તૃતિ’ ન્યાયથી સ્યાદિની અનુવૃત્તિ પણ આવી શકે છે.

Page #149

१४०
अर्थ :
दन्त-पाद-नासिका - हृदयाऽसृग्-यूषोदक-दोर्यकृच्छकृतो दत् - पन्नस्-हृदसन्-यूषन्नुदन् - दोषन् - यकञ्- शकन् वा. २.१.१०१ शस् वि.स्याहि प्रत्यय पर छतां दन्त वि. नामनां दत् वि. आहेश थाय छे.
दन्त नो दत् आहेश. - यूष नो यूषन् आहेश.
पाद नो पद् महेश. उदक नो उदन् खहेश. नासिका नो नस् आहेश. - दोष् नो दोषन् आहे. हृदय नो हृद् आहेश. - यकृत् नो यकन् आहेश. असृज् नो असन् खहेश.- शकृत् नो शकन् आहे.
सूत्रसभास : दन्ताश्च पादौ च नासिका च हृदयम् च असृक् च यूषश्च उदकम् च दोश्च
यकृच्च शकृच्च एतेषाम् समाहारः तस्य । ( सभा.६.) दत् च पद् च नस् च हृद् च असन् च यूषन् च उदन् च दोषन् च यकन् च शकन् - च एतेषां समाहारः । ( सभा द्व.)
GEL.:
य-स्वरे पादः पदणिक्य घुटि २.१.१०२
-
अर्थ :
णि-क्य खने घुट् प्रत्ययोने वने य अराहि खने स्वराहि प्रत्यय पर छतां पाद् अन्तवाणा शब्दोनां (पाद् नो) पद् खहेश थाय छे. सूत्रसभास : यश्च स्वरश्च एतयोः समाहारः तस्मिन् । ( सभा. ६ . )
णिश्च क्यश्च घुट्च एतेषाम् समाहारः णिक्यघुट् (सभा.द्व.) नणिक्यघुट् इति अणिक्यघुट् तस्मिन् ।
(१) व्याघ्रस्य पादौ इव पादौ यस्य इति व्याघ्रपाद् तस्य अपत्यं इति वैयाघ्रपद्य = वाधना पण ठेवा पणवाजानो पुत्राद् - व्याघ्रपाद - पात् पादस्य हस्त्यादेः ७. ३. १४८ थी पाद नो पात् व्याघ्रपाद्+यञ् - गर्गादेर्यज् १.१.४२ थी अपत्य अर्थमां यञ् वैयाघ्रपाद्+यञ् - य्वः पदान्तात्... ७.४.५ थी व्याघ्र नां य् नी पूर्वे ऐ. वैयाघ्रपद्य - यस्वरे पादः .. २.१.१०२ थी पाद् नो पद् महेश...... (२) द्वौ पादौ यस्य सः द्विपाद = जे भगवानां तान् द्विपदः । द्विपाद् - सुसंख्यात्... ७.३.१५० थी पाद नो पाद् आहे.श. द्विपाद्+शस् - स्यौजसमौशस्... १.१.१८ थी शस् प्रत्यय. द्विपद् + शस्य सूत्री पाद् नो पद् महेश. द्विपदः सोरुः रः पदान्ते... थी विसर्ग थयो :
-
-

Page #150

૧૪૧
(३) पादम् आचष्टे इति पादि પfપામ્ - fમ્ વહુન્નનાન:.... ૩.૪.૪ર થી ન્ પ્રત્યય. પાછું = પઃિ - 7ન્યસ્વરઃ ૭.૪.૪૩ થી ૮ નાં મ નો લોપ. પતિ તિ વિમ્ – વિવ૬ ૫.૧.૧૪૮ થી વિશ્વ પ્રત્યય. પર્ફ (નપું. પ્રતિ કિ.) આ સૂત્રથી ર્આદેશ = પીત્તે (વેદના) પાદ બોલવાવાળા બે કૂળ.
સ્વર રૂતિ વિમ્ ? પિમ્ ! અહીં શું કારાદિ – સ્વરાદિ પ્રત્યય પરમાં નથી. પરન્તુ નકારાદિ વ્યંજનાદિ પ્રત્યયછે. માટે પત્નો પર્ આદેશ ન થયો.
વચપુરીતિ ?િ () પતિ -પતિમ્મરણે તિા=ઋચાનો પાદ બોલે છે. , અહીં ખિ પ્રત્યય લાગેલો છે. આ સૂત્રમાં તેનું વર્જન કરેલ હોવાથી પદ્િ નો પર્ આદેશ ન થયો. (૨) એપ્રિપતિ – વ્યાપામ્ રૂછતિ રૂતિ ! વાઘના પગ જેવા પગવાળાને ઇરછે છે. “ વ્યત્િ..'૩.૪.૨૩થી અહીં વચન પ્રત્યય લાગ્યો છે. આ સૂત્રમાં તેનું વર્જન કરેલ છે. તેથી પત્નો પર્ આદેશ
ન થયો.
વિવેચનઃ
પ્રશ્ન:
જવાબ:
(૩) દિપાવી દિપદ્મી = બે પગવાળો – અહીં ઘુટુ પ્રત્યય લાગ્યો છે. આ સૂત્રમાં તેનું વર્જન કરેલ હોવાથી પત્નો પર્ આદેશ ન થયો.
અનેકવ: સર્વણ્ય' એ પરિભાષાથી આખા પાત્ નો જ પદ્ આદેશ થાય છે. અન્યથા પ૬ નાં અજ્યનો જ આદેશ થાત. અહીં ટીકામાં બતાવેલાં પ્રત્યયો પદ્ નામની જ પરમાં કેવી રીતે સમજવાં ? ઉપરથી નામનો અધિકાર ચાલ્યો આવે છે. માટે ધાતુનો અહીં સંભવ જ નથી. તૈિયાધ્રપદ્ય નાં રૂપો વિ. દેવ-વન-માતા વત્ થશે. પદ્ નાં રૂપો વિ. દિપાલ્વત્ થશે.
સ્ક્રીન્ ૨.૧.૧૦૩ f-ચ અને ઘુપ્રત્યયને વર્જીને કારાદિ તેમજ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં ૩૬નો વીર્ આદેશ થાય છે.
અર્થ :

Page #151

૧૪૨
ઉદા. :
(૧) સતી: = ઉત્તર દિશામાં થનાર કર્મ ન્સ . +મગ્નવિવ૬ - વિવ૬ ૫.૧.૧૪૮ થી વિવ૬ પ્રત્યય.
વિવ૬ - અન્વોડનયામ૪.૨.૪૫ થીમન્નાનનો લોપ. +- છુપ્ર. ૬.૩.૮નાં યોગથી ૬.૪.૧૨૩ થી પ્રત્યય. લીચ આ સૂત્રથી સત્નો દ્વીક્ આદેશ. (૨) ડીવી = ઉત્તર દિશા. ૩૯૬ ૩ન્ડ - મગ્ન: ૨.૩.૪ થી સ્ત્રી માં કી પ્રત્યય.' ' ગ્લીવી આ સૂત્રથી ૩૬ નો વીર્ આદેશ
નવયુટીત્યેવ – ૩૬શ્વમ્ કારણે તિ ૩તિ ા ઉત્તર દિશા એમ બોલે છે. (૨) ક મ્ - frદ્ વદુર્ત... ૩.૪.૪૨ થી fપ્રત્યય.
રૂ+તિ - 274 ૭.૪.૪૩ થી અન્ય સ્વરાદિનો લોપ. શિવતિ - વર્ત... ૩.૪.૭૧ થી પ્રત્યય. શક્તિ – નામનો ગુનો... ૪.૩.૧ રુ નો ગુણ .
તિ - તોડવાન્ ૧.૨.૨૩ થી નો ગ. અહીં fજ નું વર્જન છે. તેથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું. (૨) સન્નચ્છતિ તિ ૩તિ = ઉત્તર દિશાને ઇચ્છે છે. –વચન પ્રત્યય છે. વ્યાપ્રપતિવત્ સાધનિકા થશે. વય નું અહીં વર્જન કરેલું છે તેથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું. . ૩૬4: – ૩૮+ - ૩૮ન્યૂ+{ - : ૧.૪.૬૯ થી ૨ ની પૂર્વે ન આગમ. ૩૬ન્યૂ+{ - તવણ... ૧.૩.૬૦ થી નો જૂનાં યોગમાં . 34: – સો – ૮ પાન્ત.... થી વિસર્ગ. અહીં ઘુટુ પ્રત્યયનું વર્જન હોવાથી આ સૂત્ર લાગ્યું નથી. उदच इति किम् ? नि मा भूत् - उदञ्चा, उदञ्चे. અહીં નું સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલ હોવાથી લૂ નો જ આદેશ થાય છે. ન મધ્યમાં હોય તો વીર્ આદેશ થતો નથી. એટલે કે સ્વરાદિ પ્રત્યય પરમાં હોવા છતાં પણ પૂજાર્થમાં વર્તતો હોવાથી ૪.૨.૪૬ થી સન્ નાં ૬ નો લોપ ન થાય ત્યારે આ સૂત્ર લાગતું નથી.

Page #152

વિવેચન :
જવાબ ઃ
અર્થ :
ઉદા.
૧૪૩
વપ્નાં રૂપો વિ. પ્રાવૃત્ અને ક્વીષ્ય નાં રૂપો વિ. ટેવ-વન-માતાંવત્
થશે.
પ્રશ્ન
GRIGO
- અહીં ખિ નું વર્જન શા માટે ? કારણ કે જો ળિ નું વર્જન ન કર્યું હોત તો પણ ૬ નો વીર્ થઈ ‘ત્રન્ત્યસ્વરારેઃ' થી અન્ય સ્વરાદિકનો લોપ થઈ તિ રૂપ થઈ શકત. છતાં વર્જન શા માટે ? સૂત્રમાં વિશેષ વિધાન કરેલું હોવાથી ‘ધ્વન્યસ્વાલે’ નો બાધ કરીને આ સૂત્ર પ્રથમ જ લાગે. ‘સદ્ તે સ્વ યત્ વાધિત તત્ વાધિતમેવ ।' – એકવાર સ્પર્ધામાં જે સૂત્ર બાધ થયું તે સદાને માટે બાધિત જ રહે છે. આ ન્યાયથી ‘ત્રન્ત્યસ્વાલેઃ' સૂત્ર આ સૂત્રથી બાધ થયેલ હોવાથી બાધિત જ રહે છે. એટલે આ સૂત્ર લગાડ્યાં પછી તે સૂત્ર લાગી શકે નહીં. અને તેથી અન્ય સ્વરાદિનો લોપ થાય નહીં માટે પિ નું વર્જન કરેલ છે. અન્યથા ીષયતિ એવો અનિષ્ટ પ્રયોગ થાય. અર્ ર્ વીર્યશ ૨.૧.૧૦૪
ખિ-ક્ષ્ય અને ઘુટ્પ્રત્યયને વર્જીને ય્ કારાદિ અને સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં અવ્ નો ૬ થાય છે. અને તેની પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થાય છે. પ્રાપ્ત્યઃ = પૂર્વ દિશામાં થનાર:સાધનિકા ટ્વીન્યઃવત્ પરન્તુ ૨.૧.૧૦૩ ને બદલે આ સૂત્ર લગાડી અર્ નો વ્ થાય છે.
ટૂધીવા - પિ+ગ ્+ટા આ સૂત્રથી અવ્ નો ર્ અને પૂર્વનો સ્વદીર્ઘ થવાથી પીત્તા થયું.
दध्ययति
અળિયયુટીત્યેવ - ધ્યશ્ચમ્ આવo કૃતિ. (f) ર્ધ્વશ્વમ્ કૃતિ કૃતિ દ્દષ્યસ્મૃતિ । (યન્ પ્રત્યય) ર્ધ્વગ્વ: (ગર્ પ્રત્યય ઘુટ્ છે.)
આ ત્રણેયનું વર્જન કરેલ હોવાથી બન્નો ર્ આદેશ થયો નથી. આ ત્રણેની સાધનિકા ૨.૧.૧૦૩ સૂત્રનાં ઉદા. વત્ થશે.
www
અન્વિતિ વિમ્ ? નિ મા મૃત્ - સાધ્વગ્ના। અહીં પૂજાનો વિષય હોવાથી અન્નાનો લોપ થયો નથી. સહિત અન્ો આદેશ આ સૂત્રમાં જણાવ્યો નથી. માટે ગર્ નો વ્ આદેશ થતો નથી.
પ્રાચ્ય નાં રૂપો વિ. તેવ-વન-માલાવત્ થશે.
ધ્યર્ નાં રૂપો વિ. પ્રાત્ત્વત્ થશે.

Page #153

૧૪૪
અર્થ :
ઉદા
જવાબ ઃ
क्वसुष्मतौ च ૨-૧-૧૦૫
ખિ-વય અને ઘુટ્ પ્રત્યયોને વર્જીને યૂ કારાદિ, સ્વરાદિ અને મતુ પ્રત્યય પર છતાં સુ નો વ્ આદેશ થાય છે. વિદુષ્ય: વિદ્વાનોમાં શ્રેષ્ઠ વિદ્ (ધાતુ)
અર્થ :
વિદ્ + વવસુ-વા વેશે: વવતુ ૫.૨.૨૨થી વવસુ (વસ્) પ્રત્યય. વિસ્ + ય-તત્ર સાથૌ ૭.૧.૧૫થી ય પ્રત્યય. વિષુવ્ + ય + સિ-આ સૂત્રથી વવસુ નો સ્ આદેશ.
વિનુષ્ય:- સોહ:- ૨: પવાસ્તે... થી વિસર્ગ.
વિપુલા તૃતીયા એ.વ. સાનિકા ઉપરોક્તવત્ विदुष्मान्
વિદમ્ + મતુ – તસ્યાસ્તિ... ૭.૨.૧થી મત્તુ પ્રત્યય. વિપુલ્ + મત્ − આ સૂત્રથી વપ્ નો ધ્ આદેશ.
ww
વિદુષ્યન્તુ – ૠતુતિ: ૧.૪.૭૦થી ૬ આગમ.
-
વિદુષ્મન્ – પ૨ ૨.૧.૮૯થી ત્ નો લોપ.
નપર છતાં પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ. અળિવયયુટીત્યેવ - વિદ્યાસમ્ આપણે રૂતિ વિદ્વતિ = વિદ્વાનને કહે છે. વિ પ્રત્યય છે.
વિદ્યાસમ્ ફચ્છતિ કૃતિ વિકસ્યતિ = વિદ્વાનને ઈચ્છે છે. વયનું પ્રત્યય છે.
વિઠ્ઠાંસ: = વિદ્વાનો. નસ્ (ઘુટ્) પ્રત્યય છે.
આ સૂત્રમાં આ ત્રણેયનું વર્જન કરેલ હોવાથી વવતુ નો પ્ આદેશ થતો નથી. ત્રણેયની સાધનિકા ૨.૧.૧૦૩ નાં ઉદા.પ્રમાણે થશે.
વિવેચન : પ્રશ્ન – વવત્ નો વ્ આદેશ કર્યો તેમાં દંત્ય સ્ કાર ન કરતા મૂર્ધન્ય વ્ કાર શામાટે કર્યો? કારણકે ‘નામ્યન્તસ્થા... ૨.૩.૧૫ સ્ નો જ્ સિદ્ધ જ હતો.
વિદુષ્માન્ – નિવીર્ય: ૧.૪.૮૫થી
-
વવત્ નો ઋણ્ કરવાનું કારણ પ્રક્રિયા લાઘવ માટે જ છે.
·
શન-યુવ -મોનો કીસ્યાદ્યપુવરે ૧૩: ૨.૧.૧૦૬ ↑ અને અઘુટૂ સ્વરાદિ સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં શ્રુન્-યુવત્ અને મધવત્ નાં વ નો ૩ થાય છે.

Page #154

૧૪૫
સમાસ થી વ યુવા ૨ મવા તેષાં સમહ તસ્ય (સમા.)
સિ: ગઃિ વર્ષ સ: યાતિઃ (બહુ.) પુર્ - અષા મધુ चासौ स्वश्च इति अघुट्स्वरः (भ.) स्यादेः अघुट्स्वरः इति યપુર: (ષ.ત) ङीश्च स्याद्यघुट्स्वरश्च एतयोः समाहारः इति ङीस्याद्यघुट्स्वरः
તબિન (સમા..) વિવેચન : કૌચાદ્યપુર્વત્તિ ?િ શૌવનનું યૌવનપવનના આ બધામાં
લી કે અઘુટુ સ્વરાદિ સ્થાદિ સંબંધી પ્રત્યય પરમાં નથી પરંતુ અન્ પ્રત્યય (તદ્ધિતનો) લાગેલ છે. તેથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું. યુવ, મધવન નાં રૂપો વિ. શ્વવત્ પરન્તુ યુવન માં સ્ત્રી માં “યુની અને “યુવતિ' બે અંગ થશે. ૨.૪.૭૭થી તિ પ્રત્યય લાગે છે.
સુતોના ૨.૧.૧૦૭ અર્થ : ૩ અને અઘુટુ સ્વરાદિ સ્વાદિ પ્રત્યય પર છતાં મા૫ વર્જીને મા નો
' લોપ થાય છે. સત્રસમાસ : મામ્ તિ મનાત્ તસ્ય વિવેચન : મના રૂતિ મિ? શાતા. અહીં મા પ્રત્યય લાગેલો છે. તેથી કે તેને લોપ થાય નહી.
કનોડર્ચ ૨.૧.૧૦૮ અર્થ : ૩ અને અઘુ સ્વરાદિ યાદિ પ્રત્યય પર છતાં મનનાં એ નો લોપ
થાય છે.
. . ૩ વા ૨.૧.૧૦૯ મર્થ : (મોરી સૂત્રથી થયેલ) નપું. પ્રથમા-દ્વિતીયા કિ.વ.નો પ્રત્યય તેમજ
fક પ્રત્યય પર છતાં મન નાં 5 નો લુફ વિકલ્પ થાય છે. સૂત્રસમાસ ફ્રેશ ડિશ હતો. સમ: તિ કિ મન (સમા..) વિવેચનઃ હિના સાહચર્યથી હું પણ સ્વાદિ સંબંધી જ ગ્રહણ કરવો.
તેથી ‘મરી:' થી થયેલ નપું. પ્રથમ કિ.કિ.વ.નો હું અહીં લેવો. પ્રશ્ન : અહીં હું નાં ગ્રહણથી સ્ત્રી નાં નું. ગ્રહણ થાય કે નહીં? જવાબ : ન થાય. “નિકુવન્ય પ્રફળ = સાનુવચચ' અનુબન્ધ રહિતનું ગ્રહણ

Page #155

૧૪૬
अर्थ :
समास :
61. :
કરાયે છતે અનુબન્ધ સહિતનું ગ્રહણ થતું નથી. આ ન્યાયથી ફી નું (स्त्रीलिंगन) ISI न याय. सामन् - सामवे. ३५ो वि. दामन् वत्
षादि हन् धृतराज्ञोऽणि २.१.११० अण् प्रत्यय ५२ ७di हिथी. ५२मा र तम४ हन् भने धृतराजन् नां अन् नi अनो दो५ थाय छे.. ए आदिः यस्य सः षादिः । (प.) षादिश्च हन् च धृतराजन् च एतेषां समाहारः षादिहन्धृतराजन् तस्य । (समा..)
. . (१) औक्ष्णः - उक्ष्णः अपत्यं इति = पणन संतान. उक्षन् + सि उक्षन् + अण् + सि - ङसोपत्ये ६.१.२८थी अण् प्रत्यय. . उक्ष्न् + अण् + सि - मा सूत्रथा अनू नi अ नो दो५. उक्ष्ण् + अण् + सि - रघुवर्णान्नोण... २.3.53थी न् नो ण् थयो. औक्ष्ण + सि - वृद्धिः स्वरेष्वा... ७.४.१थी उनी वृद्धि औ औक्ष्णः सोरू : - रूपदान्ते... थी विसर्ग थयो..... (२) ताक्ष्णः - तक्ष्णः अपत्यं इति = सुथारनो पुत्र. सापनि
औक्षणवत् (3) भ्रौणघ्नः - भ्रूणं हन्ति इति क्विंप् भ्रूणहाः = पाहत्यारानो पुत्र. भ्रूणघ्नः अपत्यं इति भ्रौणघ्नः . भ्रूणहन् + अण् - ङसोऽपत्ये ६.१.२८थी अण् प्रत्यय.. भूणह्न + अण् - मा सूत्रथी अन् नां अनी दो५. भ्रूणघ्न् + अण् - हनो ह्रो नः २.१.११२थी. हन् नो घन्. भौणघ्न - वृद्धिःस्वरेष्वादे... - ७.४.१ उनी वृद्धि औ थई त्यार बाह सि विगेरे अर्थ थवाथी भ्रौणघ्नः थयु. (४) धार्तराज्ञः - धृतराज्ञः अपत्यं इति = धृतरानो पुत्र. धृतराजन् + अण् - ङसोऽपत्ये ६.१.२८थी अण् प्रत्यय. धृतराजन् + अ - सूत्रथी अन् नi अनो दो५.थयो. धृतराज्ञ - तवर्गस्यश्चवर्ग... १.3.६०थी न नो ञ् थयो.

Page #156

મર્થ :
અર્થ :
ઉદા. :
૧૪૭
પાર્તજ્ઞ-વૃદ્ધિ: સ્વરેવારે... ૭.૪.૧થી ૬ ની વૃદ્ધિ આ ત્યાર બાદ સિ વિગેરે કાર્ય થવાથી ધાર્તરાન્ન થયું.
આ ચારે ઉદા.નાં રૂપો વિ. તેવ – વન અને નવીવત્ થશે. જ્યારે સ્ત્રી. થશે ત્યારે હ્રિાં નૃતો... ૨.૩.૧થી ઊ પ્રત્યય લાગશે.
સૂત્રસમાસ : વજ્જ મશ્ચ વૌ (ઈ..) વૌ અને યસ્ય સ: વમન્ત: (બહુ.) વમન્તથાસૌ સંયોજી રૂતિ વમન્તસંયોગ: તસ્માત્ । (કર્મ.)
પર્વન્ અને વર્મન્ નાં રૂપો વિ. નામવત્ થશે પરન્તુ આ સૂત્રથી લૌ અને અદ્ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં અન્ નાં ગ નો લોપ થશે નહીં. हनो नो घ्नः ૨.૧.૧૧૨
અર્થ :
નવમન્તસંયોગાત્૨.૧.૧૧૧
વ્ અને મ્ અન્તવાળા સંયુક્ત વ્યંજનથી ૫૨ ૨હેલાં અનાં અનો લુક્ થતો નથી.
ન્ ધાતુનાં હ્દ નો ખ્ આદેશ થાય છે.
भ्रूणघ्नी = બાળહત્યા કરનારી, મૂળ હન્તિ ફતિ પ્િ મૂળહન્ બ્રૂહિન્ + ઙી – ત્રિયાંનૃતો... ૨.૪.૧થી 1 પ્રત્યય. ક્રૂગન + કૌ અનોઽસ્ય ૨.૧.૧૦૮થી અન્ નાં મનો લોપ.
મૂળી આ સૂત્રથી ર્ નો ખ્ આદેશ થાય છે.
ન્તિ - હન્ ધાતુ
વ્ + અન્તિ - ગમ-હૈંન-નૈન-ન... ૪.૨.૪૪થીર્નાં ઞનો લોપ.
-
ન્તિ આ સૂત્રથી ગ્ નો ખ્ આદેશ.
ન કૃતિ વિમ્ ? વૃત્રળૌ । અહીં સ્ નો ત્ થયો નથી તેથી બ્ આદેશ થયો નથી. વૃત્રમ્ = ઈન્દ્ર
વિવેચન : ‘અર્થવાળું નાનર્થસ્ય' । અર્થવાન નું ગ્રહણ હોતે છતે અનર્થકનું ગ્રહણ થતું નથી. આ ન્યાયથી ખ઼ીદન્ એ મૂળ શબ્દ છે. તેમાં દેખીતી રીતે હૅન્ છે. પણ હન્ ધાતુ નથી. તેથી તેને આ સૂત્ર લાગતું નથી. દુઃસ્યાવેત્યપદે ૨.૧.૧૧૩
અપદમાં રહેલા અ નો અ કાર અને ૫ કાર પર છતાં લોપ થાય છે.

Page #157

૧૪૮
સૂત્રસમાસ સત્ વત્ ૨ હતોસહિ: કૃતિ અત્ તત્ (સમા. ) પરમ્
अपदं तस्मिन् । વિવેચન : ખપદ તિ વિમ્ ? – vપ્રમ્ Gી મમ્ રૂતિ !
અહીં મા નો મ પદની આદિમાં છે. અમદમાં નથી. કારણ કે બે પદોનો સમાસ થયો છે. અને ન્યાયછે કે “પ્રત્યયજ્ઞોપેડ પ્રત્યય નક્ષને વર્ષ વિજ્ઞાતિ પ્રત્યયનો લોપ થવા છતાં પણ પ્રત્યય ને માનીને કાર્ય થાય છે. આ ન્યાયથી ‘બ્લીશમ'નાં બંને પદની વિભક્તિનો લોપ થવાં છતાં તેને પદ માનીને તેમાં બધાં કાર્ય થાય છે. માટે સા ની પૂર્વનાં તç નાં નો લોપ થાય નહીં.
હિત્યન્યસ્વરે ૨.૧.૧૧૪ અર્થ : ટુ ઈતવાળા પ્રત્યય પર છતાં(તેની પૂર્વમાં રહેલા શબ્દનાં) અન્ય
સ્વરાદિનો લોપ થાય છે. સૂત્રસમાસઃ ત્ યચ : કિમ્ તસ્મિન્ (બહુ.) અને ભવ: 7:, અન્યથારી
સ્વર તિ અ7 (કર્મ) આત્મસ્વર: કવિઃ કચ : અન્ય સ્વરઃ તસ્ય (બહુ)
ગવરોડનો વાડતુરી-: ૨.૧.૧૧૫ અર્થ : ના ને વર્જીને આ વર્ણથી પરમાં રહેલાં પતૃ નો, હું અને તે પ્રત્યય
પર છતાં “મન્ત’ આદેશ વિકલ્પ થાય છે. સૂત્રસમાસ :ન ના રૂતિ મણના તત્ શ શ ત તોડ (ઈ.) વિવેચન : નવલિતિ વિમ્ ? અતી અહીં અદ્ ધાતુ વ્યંજનાન્ત છે. પણ
નવન્ત નથી. તેથી તેની પરમાં શતૃ પ્રત્યય રહેલો હોવા છતાં આ સૂત્ર લાગતું નથી. બરન તિ વિમ્ ? સુનતી અહીં ના થી પરમાં શા છે. આ સૂત્રમાં તેનું વર્જન કરેલ છે. માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું.
શ્ય વિ: ૨.૧.૧૧૬ અર્થ : હું અને કી પ્રત્યય પર છતાં શ્ય અને શત્ થી પર રહેલાં અg નો
મન્ આદેશ થાય છે. સૂત્રસમાસ થશ્વ શ વ તો તમારા થવુ, તી (સમા.ધ.)

Page #158

૧૪૯
* િ સ ૨.૧.૧૧૭. પર્થ : પ્રત્યય પર છતાં વિદ્ નાં અન્યનો સૌ થાય છે. વિવેચન : “વિનુવાહન સાનુવાચા' એ ન્યાયથી અહીં િધાતુનું ગ્રહણ
થતું નથી. અક્ષ રીતિ ત વિવ૬ અક્ષઘેટા અહીં સિદ્ ધાતુ છે. તેથી આ સૂત્રથી ૩ નો મ ન થયો. અન્ય સંબંધીમાં પણ આ સૂત્ર લાગે છે. – પ્રિયી
કપલને નૂત ૨.૧.૧૧૮ મ :
પદાન્ત રહેલાં વિનાં અન્યનો આદેશ થાય છે. પરંતુ તે આદેશ - દીર્ઘ થતો નથી. ' ,
રસમાસ : મજૂતા પણ અતઃ તિ પલા: તમિન્ (જ.ત.). વિવેચન : પાન તિ વિમ્ ? લિવિા અહીં હિન્દુ નો સ્પદને અન્ને નથી માટે
આ સૂત્ર ન લાગ્યું. ગણિતિ વિમ્ ? ઘુમતિ ત્રિ પ્રત્યયાત્ત એવા શુ ને સીવિ.. ૪.૩.૧૦૮ સૂત્રથી દીર્ઘ થવાની પ્રાપ્તિ હતી પરન્તુ આ સૂત્રમાં નિષેધ કરેલ હોવાથી દીર્ઘ ન થયો.
इत्याचार्य श्री हेमचन्द्रविरचितायां श्रीहेमचन्दाभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्तौ द्वितीयस्याध्यायस्य
પ્રથમ: પદ સમાપ્ત: | ૨-૨ |
. પ્રવૃજ્ઞાતિ દે ભૂપા ! મ મ ત્યત નનમ્ * ઃિ તેિત્ર = વૈષ મૂતરીન મહીપતિઃ |
હે રાજાઓવર્ષાઋતુ ઉત્પન્ન થયે છતે (આવે છ0) તમે જંગલને ત્યજો નહીં. કારણ કે) (વર્ષાઋતુમાં) વિષ્ણુ સૂએ છે. પણ આ મૂલરાજ રાજા નહીં. (સદા જાગતા જ છે.)

Page #159

૧૫૦
देव अ अरान्त पुंलिंग
खे.व.
પ્રથમા
देवः
દ્વિતીયા
देवम्
તૃતીયા देवेन
ચતુર્થી
देवाय
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન (१) देवः
(२) देवौ
સ્વરાન્ત શબ્દોનાં રૂપો
(3) देवाः
देवात्
देवस्य
देवे
हे देव !
1.21.9.
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि. १.
सं.द्वि...
प्र.५.१.
सं.ज.व.
द्वि..
देवौ
देवौ
द्वि.खे.व.
देवाभ्याम्
देवाभ्याम्
देवाभ्याम्
देवयोः
देवयोः
५.व.
देवाः
देवान्
देवैः .
देवेभ्यः
देवेभ्यः
देवानाम्
देवेषु
हे देवा: !
हे देवौ !
देव. -
• + स् - देवस् - सोरुः २.१.७२थी देवर्-र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी
देवः
देव + औ ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः १.१.१२थी देवौ
देव + अस्- समानानां तेन दीर्घः १.२.१थी
} देवास् - सोरुः २.१.७२. थी'
देवार्-र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १.३.५३थी देवाः
(४) देवम्
१.१.१८ थी "सि" विगेरेने
१. अधातु विभक्ति...१ १.२७ थी नामसंज्ञा, नाम्नः प्रथमैक..... २.२.३१ थी प्रथमा विगेरे थाय, स्यौजसमौशस्... १. १. १८ थी "सि" विगेरे प्रत्यय, अनन्तः पञ्चम्या........ १.१.३८ थी "सि" विगेरेने प्रत्ययसंज्ञा, सत्यादिर्विभक्तिः विभक्तिसंज्ञा, अप्रयोगीत् १.१.३७ थी इत्संज्ञा, तदन्तं पदम् पछी यहसंज्ञा, नाम सिदय्व्यञ्जने १.१.२१ थी स्इत् वाणा પર છતા પૂર્વનું નામ પદ સંજ્ઞક થાય છે.
१.१.२० थी विभक्ति साग्या ने य् वने व्यंनाहि प्रत्यय આ સૂત્રો સર્વત્ર યથાયોગ્ય લગાડવા.
देव + अम् - समानादमोऽतः १.४.४६थी देव + म् - देवम्

Page #160

૧૫૧
(५)
देवान्
। द्वि.भ.प.
देव+अस् - शसोऽता सश्च नः पुंसि १.४.४८थी
देवान्
(६) देवेन
त.भे.१.
देव + य (आ)-टा-ङसोरिन-स्यौ १.४.५थी देव + इन-अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल् १.२..६थी
देवेन
(७) देवाभ्याम् तृ.दि.१.) देव+भ्याम्-अत आः स्यादौ जस्-भ्याम्-ये१.४.१थी
५.दि.१ देवाभ्याम्
५.दि.१.J (८) देवैः . तृ.५.१. देव + भिस्-भिस ऐस् १.४.२थी
देव + ऐस् - एदौत् सन्ध्यक्षरैः १.२.१२थी देवस्-सोरु: २.१.७२थी देवैर्-र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
देवैः
६
है
य.
५.... देवाडे - डेङस्योर्याऽऽतौ १.४.६थी .
देव+य - अत आः स्यादौ जस्-भ्याम्-ये१.४.१थी देवाव
देव + भ्यस् - एद् बहुस्भोसि १.४.४थी ५.५.१.J देवेभ्यस् - सोरु: २.१.१२थी
देवेभ्यर् - २ः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
देवेभ्यः (११) देवात् .. ५..१. देव + ङसि - डेडस्योर्याऽऽतौ १.४.६थी
देव + आत - समानानां तेन दीर्घः १.२.१थी
देवात्
(१२) देवस्य
(१3) देवयोः
५.भ.प. देव + ङस्-य-ङसोरिन-स्यौ १.४.५थी
देवस्य ५.६.१. । देव + ओस् - एद् बहुस्भोसि १.४.४थी स.वि.प.) देवे + ओस् - एदैतोऽयाय १.४.२3थी
देवय् + ओस् = देवयोस् - सोरुः २.१.७२थी देवयोर्-रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.३.५3थी देवयोः

Page #161

૧૫ર
(१४) देवानाम्
५.५.१.
देव+आम् - हुस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी देव+नाम् - दीर्घोनाम्यतिसृ-चतषषः१.४.४७थी
देवानाम्
(१५) देवे
स.
..
दव+
देव+ङि(इ) - अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल् १.२.६थी
(३)
पत्
(१६) देवेषु स.१.१. देव + सु - एद् बहुस्मोसि १.४.४थी
देवेसु - नाम्यन्तस्थाकंवर्गात्.... .२.३.१५थी
देवेषु . (१७) हे देव ! सं... देव + स् - अदेतः स्यमोल १.४.४४थी
- देव ! परमश्चासौ देवश्च = परमदेवः . देववत् १. देवम् अतिक्रान्तः = अतिदेवः . देववत् २. देवम् अतिक्रान्तम् = अतिदेवम् नपुं. वनवत् ३. देवम् अतिक्रान्ता = अतिदेवा स्त्री. मालावत् १. प्रियः देवः यस्य सः = प्रियदेवः पुं. देववत् २. प्रियः देवः यस्य तद् = प्रियदेवम् नपुं. वनवत्
३. प्रियः देवः यस्याः सा = प्रियदेवां स्त्री. मालावत् वन असन्त नपुं. मे.. दि.१.
५.१. પ્રથમ वनम् . वने
वनानि द्वितीय वनम्
वने. ने
वनानि સંબોધન हे वन ! हे वने ! . हे वनानि !
तृतीया.. थी स.७.१. संधी देववत (१) वनम्
___..१.] वन + स्, अम् - अतः स्यमोऽम् १.४.५७थी द्वि...J वन + अम् - समानादमोऽत: १.४.४६थी.
वन + म् - वनम् (२) वने प्र.वि.प. ) वन + औ - औरी: १.४.५६थी
दि.दि.१. वन + ई - अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल् १.२.६थी सं.वि.प.) वने

Page #162

(3) वनानि
(४) हे वन !
11
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
षष्ठी
સપ્તમી
સંબોધન
(१) माला
(२) माले
प्र.५.१.
P.4.9.
}
सं...
सं. भे.१.
परमम् च तद् वनम् च = परमवनम् नपुं. वनवत् १. वनम् अतिक्रान्तः अतिवनः - धुं. देववत् २. वनम् अतिक्रान्तम् = अतिवनम् नपुं. वनवत् ३. वनम् अतिक्रान्ता = अतिवना - स्त्री. मालावत् १. प्रियम् वनम् यस्य सः = प्रियवनः धुं. देववत् २. प्रियम् वनम् यस्य तद् ३. प्रियम् वनम् यस्याः सा = माला आकारान्त स्त्रीलिंग.
=
खे.व.
माला
=
मालाम्
मालया
मालायै
मालायाः
मालायाः
मालायाम्
हे माले !
प्र. भे.१.
अ.द्वि.१
द्वि.द्वि..
सं.द्वि...
वन+अस् (जस्-शस्) - नपुंसकस्य शि: १. ४. पथथी वन + शि (इ) स्वराच्छौ ं १.४.९५थी वनन् + इ - निदीर्घः १.४. ८५थी
-
वनान् + इ - वनानि
वन + स् - अतः स्यमोऽम् १.४.५७थी वन + अम् - अदेत: स्यमोर्लुक् १.४.४४थी वन !
-
प्रियवनम् नपुं. वनवत् प्रियवना स्त्री.
मालावत्
द्वि...
माले
माले
૧૫૩
५.१.
माला:
माला:
मालाभ्याम्
मालाभिः
मालाभ्याम्
मालाभ्यः
मालाभ्याम्
मालाभ्यः
मालयोः
मालानाम्
मालयोः
मालासु
हे मालाः !
माले ! माला+सि (स्) - दीर्घङ्याब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी
माला
माला + औ औता १.४.२०थी
माले

Page #163

૧૫૪
मालाः
लाम
५.५.१. 1 माला+अस् - समानानां तेन दीर्घः १.२.१थी सं.५.१. J मालास् - सोरुः २.१.७२.थी.
मालार् - : पदान्ते विसर्गस्तयोः १.३.५उथी
मालाः . द... माला + अम्-समानादमोऽत: १.४.४थी
माला + म् - मालाम् (५) माला: द..१. माला + अस् - शसोऽता सश्च नः पुंसि १.४.४८थी
मालास् - सोरु: २.१.७२थी . . मालार् - ९ पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.५3थी
मालाः . (६) मालया तृ... माला + य - यैस्येत् १.४.१च्या
माले + आ - एदैतोऽयाय १.२.२ उथी
मालय् + आ - मालया (७) मालाभ्याम् तृ.वि.व.]
.द.. 'माला + भ्याम् - मालाभ्याम् पं.द्वि..
माला + भिस - मालाभिस- सोरु: २.१.७२थी - मालाभिर् - २ः पदान्ते विसर्गस्तयोः १..43थी
मालाभिः (e) मालायै य..१ . मालाडे-आपोडितांय-यास्-यास्-याम्१.४.१७॥
मालायै मालाभ्यः २.१.१.] माला + भ्यस् - मालाभ्यस् - सोरुः २.१.७२थी ५.५.१. J मालाभ्यर् - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
मालाभ्यः . . . (११) मालायाः ५... 1 माला + ङसि-ङस् - आपोङितां यै-यास्-यास्
५.भ.प. J याम् १.४.१७थी
माला + यास् - मालायास् - सोरुः २.१.७२थी मालायार् - रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
मालायाः (१२) मालयोः ५.६.१. 1 माला + ओस् - टौस्येत् १.४.१८थी
स.दि.१. J माले + ओस् - एदैतोऽयाय् १.२.२3थी

Page #164

( 13 ) मालानाम् ५.५.१.
(१४) मालायाम् स.खे.व.
स. ५.१.
(१५) मालासु (१६) हे माले ! सं.खे.व.
-
-
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
परमाचासौ माला च - परममाला स्त्री. मालावत् १. मालाम् अतिक्रान्तः अतिमालः धुं. देववत् २. मालाम् अतिक्रान्तम्- अतिमालम् नपुं. वनवत् 3. मालाम् अतिक्रान्ता - अतिमाला स्त्री. मालावत्
१. प्रिया माला यस्य सः
• प्रियमालः पुं : देववत्
२. प्रिया माला यस्य तद्
3. प्रिया माला यस्याः सा अतिमालः ] गोश्चान्ते ह्रस्वो...
प्रियमालम् नपुं. वनवत् - प्रियमाला स्त्री. मालावत् २.४.८६. थी ह्रस्व थाय छे.
प्रियमालः
मालय् + ओस् - मालयोस् - सोरुः २.१.७२थी मलयो रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी
-
मालयोः
माला + आम् - हुस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी
माला + नाम्- मालानाम् माला+ङि - आपोङितांयै
अतिमालम् । क्लीबे २-४-८७ थी ह्रस्व थाय छे.
प्रियमालम्
मुनिः
मुनिम्
मुनिना
माला + याम् - मालायाम्
माला + सु - मालासु
माला + स् - एदापः १.४.४२थी माले !
૧૫૫
-यास्-यास्-याम्१.४.१७थी
अतिमाला | गोश्चान्ते ह्रस्वो... २.४.८६ थी ह्रस्व थाय अने स्त्रीविंगमां इरी
प्रियमाला Jआत् २.४.१८ थी आप् लाग्यो.
मुनि ह्रस्व इकारान्त पुंलिंग
खे.व.
द्वि.प.
मुनी
मुनी
मुनिभ्याम्
५.१.
मुनयः
मुनीन्
मुनिभिः

Page #165

૧૫૬
###
ચતુર્થી
मुनिभ्याम् मुनिभ्यः પંચમી
मुनिभ्याम् .. मुनिभ्यः ષષ્ઠી
मुन्योः
मुनीनाम् સપ્તમી मुनौ मुन्योः
मुनिषु સંબોધન हे मुने! हे मुनी! . हे मुनयः ! (१) मुनिः ___... मुनि + स् - मुनिस् - सोरु: २.१.७२थी
मुनिर् - ९ पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.५3थी
मुनिः ५.६.१. । मुनि + औ - इदुतोऽस्नेरीदूत् १.४.२१थी ६.६.१. J मुनी
.दि.१. ५.१.१. । मुनि + अस् - जस्येदोत् १.४.२२थी . सं.भ.प. J मुने + अस् - एदैतोऽयाय १.२.२3थी
मुनय् + अस् - मुनयस् - सोरुः २.१.७२थी मुनयर् - पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
मुनयः (४) मुनिम् ... मुनि + अम् - समानादमोऽतः १.४.४९धी
मुनि + म् - मुनिम् (५) मुनीन्द .प.प. मुनि अस् - शसोऽता सश्च नः पुंसि १.४.४८यी
. मुनीन्
। (६) मुनिना त... मुनि + टा - टः पुंसिना १.४.२४थी
मुनि + ना - मुनिना (७) मुनिभ्याम् तृ.वि.प., य.दि.१., पं.द.१., मुनि + भ्याम् - मुनिभ्याम् (८) मुनिभिः तृ.५.१. मुनि + भिस् - मुनिभिस् - सोरु: २.१.७२थी
मुनिभिर् - रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
मुनिभिः (e) मुनये य..१. मुनि + डे-ङित्यदिति १.४.२3थी
मुने + ए - एदैतोऽयाय १.२.२3थी मुनय् + ए - मुनये

Page #166

૧૫૭
.
स.
..
(१०) मुनिभ्यः ५.१.१. 1 मुनि + भ्यस् - मुनिभ्यस् - सोरुः २.१.७२थी
पं.१.१. J मुनिभ्यर् - २ः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
मुनिभ्यः पं... 1 मुनि ङसि-ङस् - ङित्यदिति १.४.२3थी ५... J मुने+अस् - एदोभ्यां ङसि-ङसो रः १.४.उपथी
मुने+र - र पदान्ते... १.3.५उथी
मुनेः (१२) मुन्योः ५.दि.१. 1 मुनि ओस् - इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२.१५
स... J मुन्य+ओस् - मुन्योस् - सोरु: २.१.७२थी
मुन्योर् - र पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
मुन्योः . (13) मुनीनाम् ५.१.१. मुनि + आम् - हुस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी
मुनि+नाम् -दी?नाम्यतिस-चतसृ-पू: १.४.४७थी मुनी + नाम् - मुनीनाम् मुनि + ङि - ङि डौं १.४.२५थी मुनि + डौ - डित्यन्त्यस्वरादेः २.१.११४थी
मुन् डौ - मुनौ (१५) मुनिषु . स.भ.प. मुनि + सु - नाम्यन्तस्थाकवर्गात्... २.३.१५थी
मुनिषु (१६) हे मुने ! सं... मुनि + स् - हुस्वस्य गुणः १.४.४१थी
. मुने! • परमश्चासौ मुनिश्च - परममुनिः पुं. मुनिवत् ___१. मुनिम् अतिक्रान्तः - अतिमुनिः पुं. मुनिवत् .... २. मुनिम् अतिक्रान्तम् - अतिमुनि नपुं. वारिवत् . वान्यतः पुमांष्टादौ... १.४.६२थी यदि वह प्रत्यय ५२ छतi ase
मुनिवत् ५९० रुपो थाय. . 3. मुनिम् अतिक्रान्ता - अतिमुनिः स्त्री. मतिवत्
१. . प्रियः मुनिः यस्य सः - प्रियमुनिः पुं. मुनिवत् २. प्रियः मुनिः यस्य तद् - प्रियमुनि नपुं. वारिवत्
वान्यतः पुमांष्टादौ... १.४.६२ थी टदि स्वरा प्रत्यय ५२ ७diase
मुनिवत् ५९१ ३५ो थाय छे. 3. प्रियः मुनिः यस्याःसा - प्रियमुनिः - स्त्री. मतिवत्

Page #167

૧૫૮
वारि ड्रख इ अरान्त नपुं.
खे.व.
वारि
वारि
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
(१) वारि
(२) वारिणी
(3) वारीणि
(५) वारिणा
वारिणा
वारिणे
(७) वारिभिः
प्र.द्वि..
द्वि.द्वि...
सं.द्वि...
प्र.५.१.
द्वि.प.व.
सं.५.१.
तृ.खे.व.
(६) वारिभ्याम् तृ.द्वि.प.
वारिणः
वारिणः
वारिणि
हे वारे ! वारि ! हे वारिणी !
प्र. खे.व.
+
दि.भ.प. } वारि + अम् } अनतो लुप् १.४.५८धी
+
.द्वि..
पं.द्वि..
तृ.ज.व.
द्वि...
वारिणी
वारिणी
वारिभ्याम्
वारिभ्याम्
वारिभ्याम्
वारिणोः
वारिणोः
वारि
वारि + औ
औरी : १.४.५ थी
वारि + ई - अनांम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी वारिन् + ई - वारिनी - रषृवर्णान्नो..... २.३.६३थी वारिणी
-
}
वारि + जस्-शस् नपुंसकस्य शिः १.४.५५थी वारि + शि - स्वराच्छौ १.४.६५थी
-
५.१.
वाणि
वारीणि
वारिभिः
वारिन् + शि - निदीर्घः १.४.८५थी वारीनि रषृवर्णान्नो ण एकपदे... २.३.६३थी वारीणि
वारिभ्यः
वारिभ्यः
वारीणाम्
वारिषु
हे वारीणि !
वारि + भ्याम्
वारि + आ - अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी वारिन् + आ - वारिना - रषृवर्णान्नोण....२.३. उथी
वारिणा
-
वारिभ्याम्
वारि+भिस् - वारिभिस् - सोरुः २.१.७२थी वारिभिर् - रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 4 थी वारिभिः

Page #168

(८) वारिणे
(९) वारिभ्यः
(१०) वारिणः
(११) वारिणोः
(13) वारिणि
(१४) वारिषु
(१५) हे वारे हे वारि !
}}}
य... वारि + ए - अनाम्स्वरे नोऽन्तः १. ४.६४थी वारिन् + ए - वारिने - र- षृवर्णान्नो ण ... २.३.६उथी वारिणे
२.५.१.
पं.ज.व.
( १.२ ) वारीणाम् ५.५.१.
पं.खे.व.
५. खे....
५.द्वि. १. स.द्वि..
स. ओ. व.
स. ५.१.
वारि + भ्यस् - वारिभ्यस् - सोरुः २.१.७२थी
} वारिभ्यर् - ८ पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. ५३धा
-
वारिभ्यः
}
वारि + अस् - अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी वारिन्+अस् - र- पृवर्णान्नो ण... २.३.६३थी वारिणस् - सोरुः २.१.७२थी
वारिणर् - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी
वारिणः
૧૫૯
}
वारि + ओस् - अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी वारिन् + ओस् - र- षृवर्णानो ण... २.३.६३थी. वारिणोस् - सोरुः २.१.७२थी . वारिणोर् - रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी वारिणो:.
सं.ओ.व.
वारि + आम् - ह्रस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी वारि + नाम् दीर्घो नाम्यतिस्- चतसृ : १. ४. ४७थी वारीनाम् - र- षृवर्णान्नो ण... २.३.६३थी वारीणाम्
-
वारि + इ - अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी वारिन् + इ - वारिनि र- षृवर्णान्नो... २.३.६३थी वारिणि
-
वारि + सु - वारिसु नाम्यन्तस्था... २.३.१पथी वारिषु
वारि + स् - नामिनो लुग् वा १.४.६१थी
वारि
हस्वस्य गुणः १.४.४१थी
वारे !
वारि + स् - अनतो लुप् १.४. पल्थी वारि !

Page #169

૧૬૦
परमवारि नपुं. वारिवत् अतिवारिः पुं. मुनिवत्
२. वारि अतिक्रान्तम् - अतिवारि नपुं. वारिवत्
वान्यतः पुमांष्टादौ स्वरे १.४.६४थी टाहि स्वराहि प्रत्यय पर छतां विहस्ये
परमम् च तद् वारि च १. वारि अतिक्रान्तः
पुंवत् थाय छे. तेथी मुनिवत् पशु ३यो थशे.
3. वारि अतिक्रान्ता - अतिवारिः स्त्री मतिवत्
प्रियवारिः पुं मुनिवत्
१. प्रियम् वारि यस्य सः प्रियम् वारि यस्य सः
प्रियवारिकः पुं. देववत्ं
२. प्रियम् वारि यस्य तद् - प्रियवारि नपुं. वारिवत्
वान्यतः पुमांष्टादौस्वरे १.४.९२थी राहि स्वराहि प्रत्यय पर छतां विऽस्ये पुंवत् थाय छे. तेथी मुनिवत् ५ए॥ ३यो थशे.
प्रियम् वारि यस्य तद् - प्रियवारिकम् नपुं. वनवत्
प्रियवारिः स्त्री. मतिवत् प्रियवारिका स्त्री. मालावत्
3. प्रियम् वारि यस्याः सा प्रियम् वारि यस्याः सा प्रियवारिकः, प्रियवारिकम् अने प्रियवारिका ने "शेषाद् वा’” ७.३.१७५थी બહુવ્રીહી સમાસમાં ર્ પ્રત્યય વિકલ્પે લાગ્યો છે.
मति डूख इारान्त स्त्रीलिंग.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
(१) मतिः
(२) मती
खे.व.
मति:
मतिम्
मत्या
त्यै,
प्र.द्वि..
-
मत्याः,
मत्या, मतेः
मत्याम्,
हे मते !
प्र. जे.व.
P.Pa.q.
सं.द्वि.प.
-
-
मतेः
-
मतौ
द्वि...
मती,
५.व.
मतयः
मती:
मतिभिः
मतिभ्यः
मतिभ्यः
मतीनाम्
मतिषु
हे मतयः !
हे मती ! मति + स्मतिस्- सोरुः २.१.७२थी
मतिर् - र: पदान्ते... १.३.५3. थी
मती
मती
मतिभ्याम्
मतिभ्याम्
मतिभ्याम्
मत्योः
मत्योः
मतिः
मति औ इदुतोऽख़रीदूत् १.४.२१थी
+
}
-

Page #170

૧૬૧
।
(3) मतयः
..
.प.प. मति + अस् - जस्येदोत् १.४.२२थी सं..प. मते + अस् - एदेतोऽयाय १.२.२3थी
मतय + अस् - मतयस् - सोरु: २.१.७२थी मतयर-रः पदान्ते... १.3.५3थी.
मतयः
(४) मतिम्
...
६ २
५.१.
मति + अम् - समानादमोऽत: १.४.४६थी मति + म् - मतिम् . मति + शस् (अस) - शसोऽता... १.४.४८थी. मतीस् - सोरुः २.१.७२थी। मतीर् - रः पदान्ते... १.3.43.थी
मती:
है
है
(६) मत्या त..१... मति+आ- इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी
मत्य् + आ - मत्या (७) मतिभ्याम् त..., य.दि.१., पं.द.व., मति + भ्याम् - मतिभ्याम् (८) मतिभिः तृ.५.१. मति + भिस् - मतिभिस् - सोरुः २.१.७२थी
मतिभिर् - २ः पदान्ते... १.3.५उथी
मतिभिः . मत्यै । ५.भे.. मति + डे - स्त्रियाङितां वा... १.४.२८थी मतये J.
मति+दै (ऐ) इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी मत्यै
मतये - मुनिवत् (मुनये प्रमा) - ____५.५.१. । मति + भ्यस् - मतिभ्यस् - सोरु: २.१.७२थी ५.१.१. J मतिभ्यर् - २ः पदान्ते... १.3.43थी
मतिभ्यः (११) मत्याः । ५... ] मति+ङसि-ङस् - स्त्रियाङितां वा... १.४.२८थी मतेः । प... J मति + दास (आस) - इवर्णादे... १.२.२१थी.
मत्य् + आस् - मत्यास् - सोरु: २.१.७२थी मत्यार् - ः पदान्ते... १.3.43थी. मत्याः
मतेः- (मुनिवत् (मुनेः) प्रमा) (१२) मत्योः ५.द.१. । मति+ओस् - इवर्णादरस्वेस्वरेयवरलम्१.२.२१थी
स.द्वि.. मत्य् + ओस् - मत्योस् - सोरुः २.१.७२थी
मत्योर् - रः पदान्ते... १.3.43थी मत्योः .
है

Page #171

૧૬૨
(१3) मतीनाम्
५.५.१.
(१४) मत्याम् । स...
मतौ ।
मति + आम् - हुस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी. मति + नाम् - दीर्घो नाम्य... १.४.४७थी मतीनाम् मति + ङि - स्त्रियाङितां वा... १.४.२८थी मति+दाम् (आम्) - इवर्णादेरस्वे... १.२.२१थी मत्य् + आम् - मत्याम्. मतौ - मुनिवत् (मुनौ प्रभास) मति + सु - मतिसु - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
(१५) मतिषु
स.५..
- मतिषु
(१६) हे मते ! सं.भे.१. मति + स् - हुस्वस्य गुणः १.४.४१थी
मते ! . परमा चासौ मतिश्च - परममति: स्त्री. मतिवत
१. मतिम् अतिक्रान्तः - अतिमतिः पुं. मुनिवत् . २. मतिम् अतिक्रान्तम् - अतिमति नपुं. वारिवत्
3. मतिम् अतिक्रान्ता - अतिमतिः स्त्री. मतिवत् . १. प्रिया मति: यस्य सः - प्रियमतिः पुं. मुनिवत्
२. प्रिया मतिः यस्य तद् - प्रियमति नj. वारिवत् 3. प्रिया मतिः यस्याः सा - प्रियमति: स्त्री. मतिवत्
अतिमति भने प्रियमति नपुं. भi हि १२ प्रत्यय ५२ छत वान्यतः पुमांष्टादौ स्वरे १.४.६२थी. वि वत्थाय छे. तेथी मुनिवत् ५९॥ ३५ो थशे. वातप्रमी ही ईरान्त पुंसिंग
__ वातम् प्रमीणोति इति क्विप् - वातप्रमी उuथा सिद्ध छे. मने पुंलिंगमा જ વપરાય છે.
अ.प. પ્રથમા-સંબોધન वातप्रमी: वातप्रम्यौ वातप्रम्यः દ્વિતીયા वातप्रमीम् वातप्रम्यौ वातप्रमीन् वातप्रम्या वातप्रमीभ्याम्
वातप्रमीभिः ચતુથી
वातप्रम्ये वातप्रमीभ्याम् वातप्रमीभ्यः પંચમી
वातप्रमीभ्याम् . वातप्रमीभ्यः ષષ્ઠી वातप्रम्यः वातप्रम्योः
वातप्रभ्याम् સપ્તમી
वातप्रम्यि वातप्रम्योः वातप्रमीषु ।
७.१.
તૃતીયા
वातप्रम्यः

Page #172

(१) वातप्रमीः प्र.से.व.
सं.खे.व.
(२) वातप्रमीम् द्वि...
वातप्रमी + अम् समानादमोऽतः १. ४. ४ थी वातप्रमी + म् वातप्रमीम्
-
(3) वातप्रमीन् द्वि...
वातप्रमी + शस् - शसोऽता सश्च... १.४.४८थी वातप्रमन्
(४) वातप्रमीषु स.५.१.
वातप्रमी + सु = वातप्रमीसु- नाम्यन्तस्था.... २.३.१५थी वातप्रमीषु
भ्याम्, भिस् अने भ्यस् खे सीधा प्रत्ययो ४ लागे छे. भिस् अने भ्यस् भां सोरुःरुपदान्ते... सूत्र बागशे. जाडीना स्वराहि प्रत्ययों पर छतां "क्विब्वृतेरसुधियस्तौ " २.१.५८थी वातप्रमीना ई नो य् थयो छे. ग्रामणी
हीर्घ ई अरान्त पुंलिंग स्त्रीलिंग.
ग्रामं नयति इति क्विप् - ग्रामणी
खे. वः
ग्रामणीः
પ્રથમા–સંબોધન
દ્વિતીયા
* તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
}
वातप्रमी + स् - सोरुः २.१.७२थी वातप्रमीर् - पदान्ते... १. 3. 43थी
वातप्रमीः
પ્રથમા–સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ग्रामण्यम् :
ग्रामण्या
ग्रामण्ये
ग्रामण्यः
ग्रामण्यः
खे.व.
ग्रामणीः
ग्रामणियम्
ग्रामणिया
•
-
द्विव
ग्रामण्यौ
ग्रामण्यौ
ग्रामणीभ्याम्
ग्रामणीभ्याम्
ग्रामणीभ्याम्
ग्रामण्योः
ग्रामण्योः
સપ્તમી
ग्रामण्याम्
અહીં વિવત્ પ્રત્યયની સાથે સીધો સમાસ હોવાથી બધા સ્વરાદિ પ્રત્યયો પર छतां क्विब्वृत्तेर... २.१.५८ थी ई नो य् थयो छे अने 'नियआम्' १.४.५१ थी ङि सप्तभी खे.व.नो आम् थयो छे.
ग्रामस्य नीः इति - ग्रामणी
૧૬૩
द्वि..
ग्रामणियौ
ग्रामणियौ
ग्रामणीभ्याम्
५.q.
ग्रामण्यः
ग्रामण्यः
ग्रामणीभिः
ग्रामणीभ्यः
ग्रामणीभ्यः
ग्रामण्याम्
ग्रामणीषु
'..
ग्रामणियः
ग्रामणियः
ग्रामणीभिः

Page #173

૧૬૪
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
ग्रामणिये
ग्रामणियः
ग्रामणियः
ग्रामणियाम्
खहीं नयति इति क्विप् नीः खेभ क्विबन्त र्या पछी ग्रामस्य नी: ग्रामणी खेभ तत्पुष समास जन्यो. तेथी "क्विब्वृतेर... २-१-५८ थी ई नो य् न थतां धातोरिवर्णो... २-१-५० थी ई नो इय् थयो छे.
-
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
सप्तभी
संबोधन
ग्रामणी हीर्ध ईअरान्त नपुं.
खहीं ग्रामणी शब्द बन्या पछी "क्लीबे" २-४-८७ थी ड्रंस्व ४ थई भयछे. तेथी ग्रामणि थयुं. नपुं. भां अर्ध शब्द दीर्घ रहेती ४ नथी. तेथी तेना ३थो वारिवत् थशे. अने वान्यतः... १-४ -१२ थी राहि स्वराहि प्रत्यय पर छतां विडये चुंवत् थवाथी पुसिंग प्रभाशे पश ३यो थशे. ग्रामणी शब्द नपुं. मां वपरातो नथी प સમજવા માટે જ રૂપો લખ્યા છે.
खे.व.
प्रथमा - द्वितीया ग्रामणि
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
ग्रामणिना, ग्रामण्या
ग्रामणिने, ग्रामण्ये
ग्रामणीभ्याम्
ग्रामणीभ्याम्
ग्रामणियोः
ग्रामणियोः
•
खे.व.
ग्रामणि
ग्रामणि
ग्रामणिना - ग्रामणिया
ग्रामणि- ग्रामणिये
ग्रामणिनः- ग्रामणियः
ग्रामणिनः - ग्रामणिय:
ग्रामणिनि - ग्रामणियाम्
हे ग्रामणी ! हे ग्रामणे !
ग्रामणिनः, ग्रामण्यः
ग्रामणिनः, ग्रामण्यः
ग्रामणिनि, ग्रामण्याम् हे ग्रामणि !, हे ग्रामणे!
ग्रामणीभ्यः
ग्रामणीभ्यः
ग्रामणियाम्
ग्रामणिषु ।
द्वि..
५.१.
ग्रामणिनी
ग्रामणीनि
ग्रामणिभिः
ग्रामणिभ्याम् ग्रामणिभ्याम्
ग्रामणिभ्यः
ग्रामणिभ्याम्
ग्रामणिभ्यः
ग्रामणिनो:, ग्रामण्यो : ग्रामण्याम्, ग्रामणीनाम्
ग्रामणिनोः, ग्रामण्योः ग्रामणिषु
हे ग्रामणिनी ! -
Pa.q.
ग्रामणिनी
ग्रामणिनी
ग्रामणिभ्याम्
ग्रामणिभ्याम्
हे ग्रामणीनि !
ज..
ग्रामणीनि
ग्रामणीनि
ग्रामणिभिः
ग्रामणिभ्यः
ग्रामणिभ्यः
ग्रामणिभ्याम्
ग्रामणिनो: ग्रामणियोः ग्रामणीनाम्-ग्रामणियाम्
ग्रामणिनोः, ग्रामणियोः ग्रामणिषु
हे ग्रामणिनी !
हे ग्रामणीनि !

Page #174

૧૬૫
द्व..
नद्यौ
नद्यः नदीः
नद्यो
नद्या नये.
नद्याः
दी -हारात स्त्री. ..
.. પ્રથમા
नदी દ્વિતીયા नदीम् તૃતીયા
नदीभ्याम् नदीभिः ચતુર્થી
नदीभ्याम् नदीभ्यः પંચમી
नदीभ्याम् नदीभ्यः પાઠી नद्याः नद्योः
नदीनाम् સપ્તમી . नद्याम् नद्योः
नदीषु સંબોધન . हे नदि ! . हे नद्यौ! हे नद्यः ! , नदी प्र... नदी + स् - दीर्घयाब्- १.४.४५थी... नदी
५.६.१.. नदी+औ - इंवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी
.द.१. नब् + औ - नद्यौ A... ) ५.१.१. । नदी+अस् - इवर्णादेरस्वेस्वरे यवरलम् १.२.२१थी सं..१. J नछ् + अस् - नद्यस् - सोरु: २.१.७२थी .
नधर् - ९ पदान्ते... १.3.५उथी
नद्यः . .... नदी + अम् - समानादमोऽत: १.४.४६थी
नदी + म = नदीम् नदी: .स.१. नदी+अस् - शसोऽता सश्च नः पुंसि १.४.४८थी
नदीस् - सोरुः २.१:७२थी. नदीर् - २ः पदान्ते... १.3.43थी.
नदी: . नद्या .तृ.मे.. नदी+आ - इवर्णादेरस्वरेस्वरे यवरलम् १.२.२१थी
नद्य् + आ = नद्या. नदीभ्याम् तृ.दि.१., य.दि.१, ५.दि.१. नदी + भ्याम् = नदीभ्याम् नदीभिः तृ..१. नदी + भिस् = नदीभिस् - सोरु: २.१.७२थी
नदीभिर - र पदान्ते... १.3.५3थी
नदीभिः .मे.. नदी + 3 - स्त्रीदूतः १.४.२८थी
नदी + दै (ऐ) - इवर्णादेरस्वे... १.२.२१थी नद्य + ऐ = नद्यै
+
+
+

Page #175

૧૬૬
नद्याः
.
नदीभ्यः ५.५.१. । नदी + भ्यस् = नदीभ्यस् - सोरु: २.१.७२थी ५.१.१. ) नदीभ्यर्-रः पदान्ते... १.3.५3थी .
नदीभ्यः पं.भ.प. । नदी + ङसि-उस् - स्त्रीदूतः १.४.२८थी प... J नदी+दास्(आस्)-इवणदिरस्वेस्वरेयवरलम्।.२.२१थी
नद्य् + आस् = नद्यास - सोरुः २.१.७२थी नद्यार् - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
नद्याः ५.वि.प. । नदी + ओस्-इवर्णादेरस्वे...१.२.२१थी स.दि.१. नद्य् + ओस् = नद्योस् - सोरुः २.१.७२थी
नद्योर् - : पदान्ते... १.3.43थी
नद्योः नदीनाम् ५.५.१. नदी + आम् - हुस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी
नदी + नाम्-दी|नाम्य.....१.४.४७थी
नदीनाम् नद्याम् स... नदी + ङि - स्त्रीदूत: १.४.२८थी.
नदी+दाम् (आम) - इवर्णादेरस्वे... १.२.२.१थी
नद्य् + आम् = नद्याम् । नदीषु ... नदी + सु - नदीसु - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
नदीषु हे नदि ! सं.भ... नदी + स् - 'नित्यदिद... १.४.४3थी
नदि ! परमा चासौ नदी च = परमनदी स्त्री. नदीवत् १. नदीम् अतिक्रान्तः = अतिनदिः पुं. मुनिवत् (गोश्चान्ते... २.४.४६थी व ___थयुं छे.) २. नदीम् अतिक्रान्तम् = अतिनदिन. वारिवत् (क्लीबे २.४.८७थी व
यु.) वान्यतः.१.४.१२थी टादिस्व प्रत्यय ५२diase पुंवत्
थवाथी मुनिवत् ५। ३५ो थशे. 3. नदीम् अतिक्रान्ता = अतिनदिः स्त्री. मतिवत् ("गोश्चान्ते हुस्वो...."
२.४.८६. स्व थयुं छे.) १. प्रिया नदी यस्य सः = प्रियनदीकः धु. देववत् २. प्रिया नदी यस्य तद् - प्रियनदीकम् नपुं. वनवत् 3. प्रिया नदी यस्याः सा = प्रियनदीका स्त्री. मालावत्
•

Page #176

ऋन्नित्यदितः ७.३.१७१थी नित्य दिद् आहेश ठेने थतो होय तेने जहुव्रीही सभासभां कच् प्रत्यय थाय छे. तेथी प्रियनदी शब्दने नित्य कच् थ्यो. नकचि २.४.१०५थी ङी वगेरे स्त्रीलिंगना प्रत्ययोथी परमां कच् प्रत्यय આવેતો 1 વિગેરે પ્રત્યયો પ્રસ્વ થતાં નથી તેથી નવી શબ્દનો સ્ પર છતાં હ્રસ્વ થયો નથી.
साधु ड्रख उ अरान्त पुसिंग
खे.व.
साधुः
साधुम्
साधुना
साध
साधोः
साधोः
साधौ
हे साधो !
प्र.से.व.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
साधुः
साधू
साधवः
साधुम्
अ.द्वि...
द्वि.द्वि..
प्र. ५.१.
सं.ज.व.
द्वि.ओ.व.
साधून् द्वि...
द्वि...
साधू
साधू
साधुभ्याम्
साधुभ्याम्
साधुभ्याम्
साध्वोः
साध्वोः
५.१.
साधवः
साधूना तृ.खे.व. साधु + य
साधून्
साधुभिः
-
साधुभ्यः
साधुभ्यः
साधूनाम्
हे साधू !
साधु + स् = साधुस् - सोरुः २.१.७२थी साधुर् - रः पदान्ते... १.3.43थी
साधुः
साधुषु
हे साधवः !
साधु + औ इदुतोऽस्त्रेरीदूत १.४.२१थी
साधू
}
साधु + अस् - जस्येदोत् १.४.२२थी साधो + अस् - ओदौतोऽवाव् १.४.२४थी साधव् + अस् = साधवस् - सोरुः २.१.७२थी साधवर् - रः पदान्ते.... १. 3. 43थी
साधवः
साधु + ना = साधुना
૧૬૭
साधु + अम् - समानादमोऽतः १.४.४६थी
साधु + म् = साधुम्
साधु + अस् - शसोऽता...... १.४.४ थी साधून्
टः पुंसिना १.४.२४थी

Page #177

૧૬૮
..
•
साधुभ्याम् तृदि.१., य.दि.१., पं.द्वि.प. साधु + भ्याम् - साधुभ्याम् साधुभिः तृ.१.१. साधु + भिस् = साधुभिस् - सोरु: २.१.७२थी
साधुभिर् - र पदान्ते... १.3.५3थी
साधुभिः ..साधवे य... साधु + डे - ङित्यदिति १.४.२ उथी
साधो + ए - ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी
साधव् + ए = साधवे . साधुभ्यः ५.५.१ । साधु + भ्यस् = साधुभ्यस् - सोरुः २.१.७२थी
पं.५.१. साधुभ्यर् - रः पदान्ते... १.3.43थी
•
साधुभ्यः
•
•
•
•
पं.भे.१. । साधु + ङसि-ङस् - ङित्यदिति १.४.२ उथी ५... J साधो+अस् - एदोद्भ्यां डसि-डसो २१.४.उपची
साधो + र् - र पदान्ते... १.3.43थी
साधोः साध्वोः ५.दि.१.। साधु ओस् - इवर्णाद.....१.२.२१थी स... साध्व् + ओस् - साध्वोस् - सोरुः २.१.७२थी
साध्वोर् - ९ पदान्ते... १.3.५3थी
साध्वोः साधूनाम् ५.५.१. साधु + आम् - हुस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी
साधु+नाम् - दीर्घो नाम्यतिसूचसृष: १.४.४७था
साधूनाम् साधौ स... साधु + डि -, डिड. १.४.२५थी
साधु + डौ (औ) - डित्यन्त्यस्वरादेः २.१.११४थी
साध् + औ = साधौ साधुषु स.५.१. साधु + सु - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी साधष । हे साधो ! सं.भ.प. साधु + स् - हुस्वस्य गुणः १.४.४१थी.
साधो! • परमश्चासौ साधुश्च = परमसाधुः पुं. साधुवत्
१ साधुम् अतिक्रान्तः = अतिसाधुः पुं. साधुवत् . २. साधुम् अतिक्रान्तम् = अतिसाधु नपुं. मधुवत्
वान्यतः..... १.४.६२थी यदि वह प्रत्यय ५२ छतi jqt विस्!
याथी साधुवत् ५। ३५ो थशे. 3. साधुम् अतिक्रान्ता = अतिसाधुः स्त्री. धेनुवत् . १. प्रियः साधुः यस्य सः = प्रियसाधुः पुं. साधुवत् २. प्रियःसाधुः यस्य तद् - प्रियसाधुन्धु.मधुवत् (अतिसाधुवत् १.४.६२ दाग.) 3. प्रियः साधुः यस्याः सा = प्रियसाधुः सी. धेनुवत्
•• •

Page #178

स्वरातो गुणादखः २.४. उपथी स्त्रीलिंगमां साधु नुं साध्वी थर्धने नदीवत्
उपो थशे.
मधु ड्रस्व उपरान्त नपुं.
खे.व.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
मधु
मधुनी
मधूनि
मधु
मधु
मधुना
मधु
मधुनः
मधुनः
मधुनि
मधु ! मधो !
प्र.ओ.१.
द्वि. भे.१.
भ.द्वि.प.
द्वि.द्वि..
सं.द्वि..
1.4.9.
1.4.9.
सं.ज.व.
मधुने य.ओ.१.
मधुभ्यः २.५.१. पं.ज.व.
द्वि..
मधुनी
मधुनी
मधुभ्याम्
मधुभ्याम्
मधुभ्याम्
मधुनोः
मनोः
मधु + ए
मधुषु
हे मधुनी !
हे मधूनि !
} मधु + स्, अम् - अनतो लुप् १.४.५८थी
मधु
मधु + औ
औरी: १.४. पहुथी
मधु + ई - अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी मधु + ई = मधुनी
मधु + जस्-शस् - नपुंसकस्य शिः १.४. पपी मधु + शि (इ) स्वराच्छौ १.४.६५थी
५.१.
मधूनि
मधूनि
मधुभिः
मधुभ्यः
मधुभ्यः
मधूनाम्
૧૬૯
मधुन् + इ
मधून् + इ = मधूनि
मधुना
तृ.खे.व.
मधु+य (आ) - अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी मधुन् + आ = मधुना
मधुभ्याम् तृ.द्वि.प., य.द्वि.प., पं.द्वि.प. मधु + भ्याम् = मधुभ्याम् मधुभिः तृ.ज.व. मधु + भिस् = मधुभिस् - सोरुः २.१.७२थी मधुभिर् - रः पदान्ते... १.३.५3थी
मधुभिः
=
निदीर्घः १.४.८५थी
अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी
मधुन् + ए = मधुने
}
मधु + भ्यस् = मधुभ्यस् - सोरुः २.१.७२थी मधुभ्यर् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
मधुभ्यः

Page #179

१७०
मधुनः
मधुनोः
पं. ओ. व.
५. ओ.१.
५.द्वि.. स.द्वि.प.
मधूनाम् ५. ५.१.
मधुनि
मधुषु स.ज.व.
हे मधो ! ] सं... है मधु ! }
स.मे.व.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
}
मधु + अस् अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी मधुन् + अस् = मधुनस् - सोरुः २.१.७२थी मधुनर् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
=
मधुनः
मधु + ओस् - अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी
} - -
+
=
धेनुः
धेनुम्
धेन्वा
मधुनोर्- रः पदान्ते... १. 3. 43थी
मधुनोः
मधु + आम् - ह्रस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी. मधु + नाम् दीर्घो नाम्यतिसृ - चतसृ ष : १.४.४७थी
मधू + नाम् = मधूनाम्
मधु + इ अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी मधुन् + इ = मधुनि
-
मधु + सु मधुसु- नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी मधुषु
-
मधु + स् नामिनो लुग्वा १.४.६१थी मधु - ह्रस्वस्य गुणः १.४.४१थी
मधो !
-
-
•
परमम् च तद् मधुच = परममधु नपुं. मधुवत्
१. मधु अतिक्रान्तः
अतिमधुः पुं. साधुवत् २. मधु अतिक्रान्तम् = अतिमधु नपुं. मधुवत्
वान्यतः... १.४.६२थी यदि स्वराहि प्रत्यय पर छतां चुंवत् विडये थवाथी साधुवत् ५। ३यो थशे.
मधु + स् - अनतो लुप् १.४.५८थी मधु !
3. मधु अतिक्रान्ता अतिमधुः स्त्री. घेनुवत्
१. प्रियम् मधु यस्य सः = प्रियमधुः धुं. साधुवत्
२. प्रियम् मधु यस्य तद् = प्रियमधु नपुं. मधुवत् (अतिमधुवत् १.४.६२ सागशे.)
3. प्रियम् मधु यस्याः सा = प्रियमधुः स्त्री. धेनुवत्
धेनु ह्रस्व उ अरान्त स्त्रीलिंग.
खे.व.
द्वि...
धेनू
धेनू
" धेनुभ्याम्
ज.व.
धेनवः
धेनूः धेनुभिः

Page #180

ચતુર્થી પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
धेनुः
धेनू
धेनवः
धेनुम्
धेनूः
धेन्वै धेनवे
}
धेरै, धेनवे
धेनुभ्यः
धेन्वाः,
धेनोः
धेन्वाः, धेनोः
धेन्वाम्, धेनौ
हे नो !
प्र.से. १.
प्र.द्वि...
P.P.q.
सं.द्वि..
५.५.१.
सं.५.१.
द्वि...
द्वि.प.व.
....
धेनुभ्याम् धेनुभ्याम्
धेन्वोः
धेन्वोः
२.५.१. पं.ज.व.
हे धेनू !
धेनु + स् - धेनुस् धेनुर् - र: पदान्ते...
धेनुः
धेनु
+ अम् - समानादमोऽतः १.४.४ थी धेनु + म् = धेनुम्
धेनु + शंस् (अस्) - शसोऽता... १.४.४ थी धेनूस् - सोरुः २.१.७२थी धेनूर् - रः पदान्ते...
१.३.५३थी
धेनूः
धेन्वा तृ.खे...
धेनु + आ इवर्णा देरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी धेन्व् + आ धेन्वा
धेनुभिः
धेनुभ्याम् तृ.द्वि.प., य.द्वि.प., पं.द्वि. १. धेनु + भ्याम् = धेनुभ्याम् धेनु + भिस् = धेनुभिस् - सोरुः २.१.७२थी धेनुभिर् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
तृ...
धेनुभिः
धेनु + औ
धेनू
धेनुभ्यः
धेनुभ्यः
धेनूनाम्
૧૭૧
इदुतोऽखेरीदूत् १.४.२१थी
}
धेनु + जस् (अस्) - जस्येदोत् १.४.२२थी धेनो + अस् - ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी धेनव्
धेनुषु हे धेनवः !
सोरुः २.१.७२थी १.३.५3थी
=
+ अस् = धेनवस् - सोरुः २.१.७२थी नवर् - रः पदान्ते... १.3.43थी
धेनवः
धेनु + ङे - स्त्रियाङितांवा... १.४.२८थी
धेनु+दै (ऐ) इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी धेन्व् + ऐ = धेन्वै
धेनवे साधुवत् (साधवे प्रभाशे)
}
धेनु + भ्यस् = धेनुभ्यस् - सोरुः २.१.७२थी धेनुभ्यर् - रः पदान्ते... १.3.43थी
धेनुभ्यः

Page #181

૧૭૨
धेन्वाः धेनोः
धेन्वोः
}
धेनूनाम्
धेन्वाम् }
धेनौ
पं.खे.व.
५. ओ.१.
4.1.9.
स.द्वि.प.
५.५.१.
स.भे.१.
}
स.५.१.
ag+3f-sq-forenfsai an ...9.8.2 cell
धेनु + आस् - इवणदिरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी धेन्व् + आस् = धेन्वास् - सोरुः २.१.७२थी धेन्वार् - रः पदान्ते... १.3.43थी
धेन्वाः
धेनोः साधुवत् (साधोः प्रभाशे . )
}
धेनु+ओस् - इवर्णादिरस्वेस्वरे यवरलं १.२.२१थी घेन्व् + ओस् = धेन्वोस् - सोरुः २.१.७२थी धेन्वो र् - रः पदान्ते... १. 3. पउथी
धेन्वोः
धेनु
+ आम् - ह्रस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी धेनु + नाम् दीर्घोनाम्य... १.४.४७थी
धेनूनांम् धेनु + ङि
स्त्रियाङितां वा...
૧.૪.૨૮થી
धेनु+दाम् (आम्) - इवर्णादेरस्वे... १.२.२१थी धेन्व्
+ आम् = धेन्वाम्
घेनौ साधुवत् (साधौ प्रभारी)
धेनुषु
हे धेनो ! सं. ओ.१.
परमाचासौ धेनुश्च परमधेनुः स्त्री. धेनुवत् १. धेनुम् अतिक्रान्तः = अतिधेनुः पुं. साधुवत्
२. धेनुम् अतिक्रान्तम् = अतिधेनु नपुं. मधुवत्
वान्यतः..... १.४.६२थी यदि स्वराहि प्रत्यय पर छतां पुंवत् विडये थवाथी साधुवत् ५। ३यो थाय छे.
धेनु + सु = धेनुसु नाम्यन्त... २.३.१५थी
धेनुषु
-
धेनु
धेनो !
-
+ स् - स्वस्य गुणः १.४.४१थी
3. धेनुम् अतिक्रान्ता = अतिधेनुः स्त्री. धेनुवत्
१. प्रिया धेनुः यस्य सः = प्रियधेनुः धुं. साधुवत्
२. प्रिया धेनुः यस्य तद् - प्रियधेनु नपुं. मधुवत् ( अतिमधुवत् १.४.६२ बागशे.)
3. प्रिया धेनुः यस्याः सा = प्रियधेनुः स्त्री. धेनुवत्

Page #182

१७
दि...
..
हूवी
જ દી =કારાના પુલિંગ
मे.. પ્રથમા સંબોધન
हूह्वौ हूवः દ્વિતીયા हूहूम्
हूहून् તૃતીયા
हूवा हूहूभ्याम् हूहूभिः हूवे हूहूभ्याम्
हूहूभ्यः हूहवः हूहूभ्याम् हूहवः ।
हूहवाम् સપ્તમી हूहवि हूवोः.
प्र... 1 हूहू + स् - सोरुः २.१.७२थी सं... Jहूहू + र् - र पदान्ते... १.3.43थी
તુથી
પંચમી
हूहूभ्यः
५४ी
:
&
.दि.१. 1 हूहू + औ - इवर्णादे... १.२.२१थी दि.दि.१.Jहहव + औन्हहवी प्र..१. । हूहू + जस् (अस्) - इवर्णादे... १.२.२१थी सं..१: Jहूहळू + अस् = हवस् - सोरु:... २.१.७२थी
हूहवर् - र पदान्ते... १.3.५उथी
हूहवः ।
3
(५) हूहून्द्व
@
(७) हुहुभ्याम् (८). हूहूभिः
... हूहू + अम् - समानादमोऽतः १.४.४थी
हूहू + म् = हूहूम् ... हूहू + शस् - शसोऽता सश्च... १.४.४८थी.
हूहून् हूहू + आ - इवर्णादे... १.२.२१थी
हूह + आ = हूहवा तृ.वि. १., य.वि.प. प.द्वि.प. हूहू + भ्याम् = हूहूभ्याम् तृ.५.१. हूहू + भिस् = हूहूभिस् - सोरुः २.१.७२थी
हूहूभिर् - स्पदान्ते... १.3.५3थी.
हूहुभिः य... हूहू + ए - इवर्णादे... १.२.२१थी
हू + ए = हूढे य.प.प. । हूहू + भ्यस् = हूहूभ्यस् - सोरुः २.१.७२थी पं.५.१. Jहूहूभ्यर् - र पदान्ते... १.3.५3थी.
हूवे
हूहूभ्यः

Page #183

१७४
(११) हूहह्वः
(१२) हूह्वोः
५.मे.प. । हूहू+ङसि-ङस् (अस्) - इवर्णादे... १.२.२१थी प... Jहूहळू + अस् = हुहवस् - सोरु: २.१.७२थी.
हूवर् - र पदान्ते... १.3.43थी.
हूहवः ५.दि.१. । हूहू + ओस् - इवर्णादे... १.२.२१थी. स.दि.१. J हूहव् + ओस् = हूवोस् - सोरु: २.१.७२थी
हूवोर् - र: पदान्ते... १.3.५3थी.
हूह्वोः ५.५.१. हूहू + आम् - इवर्णादे... १.२.२१थी
हू + आम् = हूह्वाम् स... हूहू + ङि (इ). - इवर्णादे... १.२.२१थी
हूहव् + इ = हूहवि स... हूहू + सु = हूहूसु - नाम्यन्तस्था..... २.3.१५थी
(१३) हूह्वाम्
(१४) हूवि
(१५) हूहषु
• परमश्चासौ हूहूश्च = परमहूहू: दिंग हूहूवत्
१. हूहूम् अतिक्रान्तः = अतिहूहूः पुंलिंग हूहूवत् २. हूहूम् अतिक्रान्ता = अतिहूहू: स्त्रीलिंग वधूवत् 3. हूहूम् अतिक्रान्तम् = अतिहहु नपुं. मधुवत्
નપું.માં દીર્ઘ શબ્દ વપરાતો જ નથી. કારણ કે કોઈપણ દીર્ઘશબ્દ હોય તે "क्लीबे"२.४.८७ थी स्व यछे. सनेवान्यतः...१.४.६२ थी
ટાદિસ્વરાદિપ્રત્યયપરછતાં વિકલ્પ પુંવત્ થવાથી સાધુપણ રૂપોથશે. १. प्रियः हूहू: यस्य सः = प्रियहूहूः पुंलिंग हूहूवत् २. प्रियः हूहू: यस्याः सा = प्रियहूहू: स्त्रीलिंग वधूवत् 3. प्रियः हूहू: यस्य तद् = प्रियहूहु नपुं. अतिहूहुवत्
"शेषाद् वा" ७.3.१७५ थी कच् विदागवाथी प्रियहूहूक बनशे. भने ग्यारे कच् दागे त्यारे "न कचि" २.४.१०५ थी पूर्वनो स्वर
स्व थती नथी. तेन। ३५ो देव-वन-मालावत् थशे. . हूहू ही ऊरान्त-स्त्रीलिंग.
સ્ત્રીલિંગમાં હૂહૂશબ્દનાં રૂપો, સાધનિક અને સામાસિક શબ્દો બધુ જ વપૂવત્
थशे.

Page #184

हीर्ध ऊडारान्त नपुं.
દૂ શબ્દ દીર્ઘ કારાન્ત છે. પણ નપું.માં દીર્ઘ વપરાતો જ નથી કારણ કે "क्लीबे" २.४.९७ थी ह्रस्वजनीने हूहु शब्द जनवाथी तेना ३पो मधुवत् थशे. સાધુનિકા અને સામાસિક શબ્દો પણ મધુવત્ થશે. પરન્તુ આ હૃદુ શબ્દ વિશેષણ છે. तेथी विशेष्यना वशथी भ्यारे नपुं. मां खावे त्यारे वान्यतः ... १.४.६२ थी राहि સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતા પુંવત્ વિકલ્પે થાય છે. તેથી ભૃ.એ.વ.થી સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતા પુંલિંગ હૂઁવત્ પણ રૂપો થશે. वधू हीर्ध ऊारान्त स्त्रीलिंग.
वधू शब्द उणादि थी सिद्ध छे.
खे.व.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
वधूः
वध्र्वौ
वध्वः
धूम्
वधूः
वधूः
वधूम्
वध्वा
वध्वै
वध्वा:
वध्वाः
वध्वाम्
हे वधु !
प्र.से. १.
प्र.द्वि..
द्वि.द्वि...
सं.द्वि..
प्र.५.१.
सं.५.१.
द्वि.खे. १.
द्वि. ५.१.
ऊङ् लागीने स्त्रीलिंग जनेस नथी.
द्वि..
५.१.
ववौ.
वध्वः
वध्र्वौ
वधूभ्याम्
वधूभ्याम्
वधूभ्याम्
वध्वोः
वध्वोः
• हे वध्वौ !
૧૭૫
वधूः
वधूभिः
वधूभ्यः
वधूभ्यः
वधूनाम्
वधूषु
हे वध्वः !
1
वधू + स् वधूस् - सोरुः २.१.७२थी
H
वधूर् - रः पदान्ते... 1.3.43. थी
वधूः
वधू + औ इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१. थी वध्व् + औ = वध्वौ
वधू + जस् (अस्) - इवर्णादिरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी वध्व् + अस् = वध्वस् - सोरुः २.१.७२थी वध्वर् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
वध्वः
=
वधूम्
वधू + अम् - समानादमोऽतः १.४.४६ थी वधू + म् वधू+शस् (अस्) - शसोऽता सश्च नः पुंसि १.४.४८थी वधूस् - सोरुः २.१.७२ थी

Page #185

૧૭૬
वधूर् - : पदान्ते... १.३.५३थी
वधूः
तृ.भ.प.
वधू + आ - इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी वध्व् + आ = वध्वा
वधूभ्याम् तृ.द्वि.प., य.द्वि.प., पं.द्वि. १. वधू + भ्याम् = वधूभ्याम् वधूभिः तृ... वधू + भिस् वधूभिस् - सोरुः २.१.७२थी वधूभिर् - : पदान्ते... १.3.43थी
वधूभिः
वध्वा
वध्वै
वधूभ्यः
वध्वाः
वध्वोः
वधूनाम्
वध्वाम्
य.ओ.व.
२.५.१.
पं.ज.व.
पं. ओ. व.
५. ओ. व.
4.4.9.
स.भे.व.
वधूषु
हे वधु ! सं.खे..
५.द्वि. १.
स.द्वि.प. )
स.५.१.
=
वधू
+ ए - स्त्रीदूतः १.४.२८थी वधू+दै (ऐ) - इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी वध्व् + ऐ = वध्वै
}
वधू + भ्यस् = वधूभ्यस् - सोरुः २.१.७२थी वधूभ्यर् - र: पदान्ते... १. 3. 43थी
वधूभ्यः
}
वधू + ङसि ङस् - इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी वध्व् + अस् = स्त्रीदूतः १.४.२८थी वध्व्+दास् (आस्) - वध्वास्ं - सोरुः २.१.७२थी वध्वार् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
वध्वाः
वधू +ओस् - इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१६
+
वध्वोर् - रः पदान्ते... १.३.५3थी
वध्वोः
वधू + आम् - हुस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी वधू+नाम् - दीर्घो नाम्यतिसृ-चतसृ-ष्ः १.४.४७थी वधूनाम्
वधू + ङि - स्त्रीदूतः १.४.२८थी
वधू + दाम् (आम्) - इवर्णादेरस्वे..... १.२.२१थी
वध्व् + आम् = वध्वाम्
वधू + सु = वधूसु - नाम्यन्तस्थाकवर्गात्.....२.३.१५थी
वधूषु
वधू+स् - नित्यदिद्.....१.४.४थी
वधु !

Page #186

•
परमाचासौ वधूश्च = परमवधूः स्त्री. वधूवत्
१. वधूम् अतिक्रान्तः
अतिवधूः धुं. वधूवत् (१.४.४८थी पुंलिंग द्वि.५.१.भां अतिवधून ३५ थशे.)
२. वधूम् अतिक्रान्तम् = अतिवधु नपुं. मधुवत्
वान्यतः पुमांष्टादौ स्वरे १.४.६२थी यदि स्वराहि प्रत्यय पर छतां विट्ठल्ये કુંવત્ થવાથી દૂધવત્ પણ રૂપો થશે.
113
3. वधूम् अतिक्रान्ता १. प्रिया वधूः यस्य सः २. प्रिया वधूः यस्य तद्
=
3. प्रिया वधूः यस्याः सा
પ્રથમા
દ્વિતીયા
=
31faay: 22ll. वधूवत् प्रियवधूकम् पुं. देववत् = प्रियवधूकम् नपुं. वनवत्
प्रियवधूका स्त्री. मालावत्
अतिवधूः = पुंलिंग भने स्त्रीविंगमां ऊङ् सागेसो न होवाथी गोश्चान्ते... २.४.८६थी ह्रस्व थयुं नथी.
प्रियवधूक पुं. स्त्री. खने नपुं. भां ऋनित्याऽदितः ७.३.१७१थी कच् प्रत्यय नित्य लागे छे. खने न कचि २.४.१०५ थी कच् प्रत्यय पर छतां पूर्वनो # स्वर ड्रस्व थयो नथी..
પિતૃ ધ્રુવ ઋકારાન્ત પુલિંગ.
तृतीया
ચતુર્થાં
પંચમી
षष्ठी
સપ્તમી
સંબોધન
पिता
पितरौ
खे...
पिता
पितरम्
पित्रा
पित्रे
पितुः
पितुः
पितरि
=
प्र. जे.व.
हे पितः !
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि.
सं.द्वि.व
द्विव
पितरौ
पितरौ
पितृभ्याम्
पितृभ्याम्
पितृभ्याम्
पित्रोः
पित्रोः
૧૭૭
५.१.
पितरः
पितॄन्
पितृभिः
पितृभ्यः
पितृभ्यः
पितॄणाम्
=
पितृषु
हे पितरः !
हे पितरौ ! पितृ + स् - ऋदुशनस्- पुरुदंशो... १.४.८४थी पितृ+डा (आ) - डित्यन्त्यस्वरादेः २.१. ११४थी पित् + आ पिता
पितृ
+ औ - अङौं च १.४. उ८थी
पितर् + औ = पितरौ

Page #187

१५८
•
.
• • • •
.
• •
पितरः ५.५.१. ) पितृ + अस् - अझै च १.४.३८थी
सं.५.१. पितर् + अस् = पितरस - सोरुः २.१.७२थ..
पितरर - रः पदान्ते... १.3.43थी.
पितरः पितरम् वि.प. पितृ + अम् - अझै च १.४.३८थी
पितर् + अम् - पितरम् । पितॄन् वि.स.. पितृ + अस् - शसोऽता... १.४.४८थी.
पितृन् पित्रा तृ.भे.१. पितृ आ - इवणदिरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१ था
पित्र् + आ = पित्रा पितृभ्याम् तृ.वि.क., ५.वि.प., पं.द्वि.व. पितृ + भ्याम् - पितृभ्याम् पितृभिः । तृ.५.१. पितृ + भिस् । सोरु: २.१.७२थी पितृभ्यःJ ५.५.१. पितृ + भ्यस् । पं.५.१. J पितृभिर् । र पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
पितृभ्यर्
पितृभिः, पितृभ्यः पित्रे य.मे.१. पितृ+ए - इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी
पित्र् + ए = पित्रे पं.मे.प. । पितृ + ङसि, ङस् - ऋतोडुर् १.४.39थी ५.मे.. । पितृ डुर् (उर)- डित्यन्त्यस्वरादेः २.१.११४थी
. पित् + उ == पितुर् - र: पदान्ते... १.3.43थी
पितः । पित्रोः प.द्वि...। पितृ+ओस् - इवर्णादेरस्वेस्वरेयवरलम् १.२.२१थी स.वि.प.J पिच् + ओस् = पित्रोस् - सोरुः २.१.७२थी
पित्रोर् - रः पदान्ते... १.3.५3थी.
पित्रोः पितृणाम् ५.५.१. पितृ + आम् - हुस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी.
पितृ+नाम् - दीर्घो नाम्यतिसृ-चतसृ षः १.४.४७थी पितृनाम् -र-वर्णान्नोण... २.3.६३थी
पितृणाम् पितरि स... पितृ + इ- अौंच १.४.३८थी
पितर् + इ = पितरि. पितृषु स.प.प. पितृ + सु - पितृसु - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी.
पितृषु
पितुः
•
•
• •

Page #188

૧૭૯
हे पितः ! सं.भे.१. पितृ + स् - हुस्वस्य गुणः १.४.४१थी
पितर् - र पदान्ते... १.3.43थी.
पितः ! परमश्चासौ पिता च = परमपिता पुंदिरा पितृवत् १. पितरम् अतिक्रान्तः = अतिपिता पुंलिंग पितृवत् २. पितरम् अतिक्रान्तम् = अतिपिता नपुं. कर्तृवत् 3. पितरम् अतिक्रान्ता = अतिपित्री स्त्री नदीवत्
(स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः २.४.१ थी स्त्रीलिंगमा ङी थयो भने इवर्णादे...
१.२.२१थी ऋनो र थयो) . १. प्रियः पिता यस्य सः - प्रियपितृकः पुंलिंग देववत् .... २. प्रियः पिता यस्य तद् - प्रियपितृकम् नपुं. वनवत् 3. प्रियः पिता यस्याः सा = प्रियपितृका स्त्री. मालावत्
(ऋन्नित्यदितः७.३.१७१थीऋरान्त नामोनेबाबीही सभासमानित्य ... कच् प्रत्यय यतो जोपाथी प्रियपितृ शहने कच् प्रत्यय नित्य थयो छ.) कर्तृ ५५ ऋरान्त नपुं..
मे.. . द्वि.प. प्रथम कर्तृ . . . कर्तृणी
कर्तृणि द्वितीया कर्त
कर्तृणी તૃતીયા कर्तृणा, कर्ना कर्तृभ्याम् कर्तृभिः यतुर्थी कर्तृणे, कर्वे कर्तृभ्याम् पंयमी.. कर्तृणः, कर्तुः कर्तृभ्याम् कर्तृभ्यः पही कर्तृणः, कर्तुः कर्तृणोः, कोंः कर्तृणाम् सप्तमी . कर्तृणि, कर्तरि कर्तृणोः, कोंः कर्तृषु संशोधन हे कर्तृ, हे कर्तः ! हे कर्तृणी! हे कर्तृणि !
कर्तृ श६ विशेष छे. न्यारे नपुं.म. १५२॥य त्यारे विशेषान पशथी न.मां आवे छे. तेथी वान्यतः पुमांष्टादौस्वरे १.४.६२थी स्विहि प्रत्यय ५२ છતાં વિકલ્પ પુંવત્ થવાથી તેના રૂપો અને સાધનિકા જ્યારે નપું.માં હશે ત્યારે वारिवत् थशे भने पुंवत् थशे. त्यारे पितृवत् ३५ो भने सापनि थशे. ' શબ્દ જ્યારે પુંલિંગમાં વપરાયો હોય ત્યારે તેના રૂપો પિતૃવત્ થશે. પરંતુ પહેલા પાંચ ઘુટુ પ્રત્યય પર છતાં ૧.૪.૩૮ થી માથશે. અને જ્યારે સ્ત્રીલિંગમાં વપરાયો હોય ત્યારે ૨.૪.૧થીલાગીને કર્થી શબ્દ થતો હોવાથી નવ રૂપો થશે.
५.१.
कर्तृणि
कर्तृभ्यः

Page #189

૧૮૦
परमम् य तद् कर्तृच = परमकर्तृ नपुं. कर्तृवत् १. कर्तृ अतिक्रान्तः = अतिकर्ता धुं. पितृवत् २. कर्तृ अतिक्रान्तम् = अतिकर्तृ नपुं. कर्तृवत् 3. कर्तृ अतिक्रान्ता = अतिकर्त्री स्त्री. नदीवत्
(स्त्रियां नृतोऽस्वत्रादेर्डी : २.४.१थी स्त्रीलिंगमां ङी थ्यो भने इवर्णा.... १.२.२१थी ऋ नो र्थयो)
=
१. प्रियम् कर्तृ यस्यः सः - प्रियकर्तृकः पुंडिंग देववत् २. प्रियम् कर्तृ यस्य तद् = प्रियकर्तृकम् नपुं. वनवत् 3. प्रियम् कर्तृ यस्याः सा = प्रियकर्तृका स्त्री. मालावत्
(ऋन्नित्यदितः ७.३.१७१थी ऋारान्तं नाभोने जहुव्रीही सभासभां નિત્ય ર્ પ્રત્યય થતો હોવાથી પ્રિયતૢ નામને ત્ નિત્ય થયો) मातृ स्व ॠ अरान्त स्त्रीटिंग
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
मातृः
भे.१.
माता
मातरम्
मात्रा
मात्रे
मातुः
मातुः
मातरि
मातः !
द्वि.ज.व.
द्वि.पं.
मातरौ
मातरौ
==
मातृभ्याम्
मातृभ्याम्
मातृभ्याम्
मात्रोः
मात्रोः
हे मातरौ !
=
मातृः
मातृ शब्दना जधा ३योनी साधनिअ पितृ शब्दनी ठेवी ४ थशे.द्वि.५.१. માં ૧.૪.૪૯ થી દીર્ઘ થયો પણ સ્ત્રીલિંગ શબ્દ હોવાથી સ્ નો ન્ ન થયો. परममाता स्त्रीलिंग मातृवत्
परमा चासौ माता च
१. मातरम् अतिक्रान्तः
अतिमाता पुंलिंग पितृवत्
२. मातरम् अतिक्रान्तम् = अतिमातृ नपुं. कर्तृवत्
3. मातरम् अतिक्रान्ता अतिमात्री स्त्री. नदीवत्
...
मातरः
मातृः
मातृभिः
मातृभ्यः
मातृभ्यः
मातृणाम्
मातृषु
हे मातरः !
मातृ + अस् - शसोऽता सश्च नः पुंसि १.४.४८६
मातृस् - सोरुः २.१.७२थी
मातृर् - र: पदान्ते... १.४.४८थी

Page #190

१८१
मे.व.
तृतीया
अतिहे:
(त्रियां नृतोऽस्वस्रादेम: २.४.१थी स्त्रीलिंगमा ङीथयो भने इवर्णादे...
१.२.२१थी ऋनो र थ्यो) १. प्रिया माता यस्य सः = प्रियमातृकः पुंलिग देववत् २. प्रिया माता यस्य तद् = प्रियमातृकम् नपुं. वनवत् 3. प्रिया माता यस्याः सा = प्रियमातृका स्त्री. मालावत्
(ऋनित्यदितः ७.३.१७१ थी रान्त नामाने पनी समासमा
नित्य कच् प्रत्यय यतो डोवाथी प्रियमातृ शहने कच् प्रत्यय थयो.) तिहे एारान्त पुंलिंग-स्त्रीलिंग
दि.य.
५.प. પ્રથમ अतिहे:
अतिहयौ . अतिहयः દ્વિતીયા अतिहयम् अतिहयौ
अतिहयः अतिहया
अतिहेभ्याम् अतिहेभिः ચતુર્થી अतिहये
अतिहेभ्याम् अतिहेभ्यः पंयभी
अतिहेभ्याम् अतिहेभ्यः पही अतिहे: . अतिहयोः अतिहयाम् सप्तमी अतिहयि
अतिहयोः
अतिहयाम् संबोधन हे अतिहे ! . हे अतिहयौ ! हे अतिहयः !
अतिहे: । प्र.मे.. ) अतिहे + स् = अतिहेस् ). अतिहेभिः त... अतिहे + भिस् = अतिहेभिस् सोरु:२.१.७२थी अतिहेभ्यः ५.५.५.१.Jअतिहे + भ्यस् = अतिहेभ्यस्)
अतिहेर् - अतिहेभिर् - रः पदान्ते.... १.3.43थी
अतिहेभ्यर् J
अतिहेः, अतिहेभिः, अतिहेभ्यः . अतिहे: पं.भ.प. । अतिहे डसि-डस् - एदोद्भ्यांङसि... १.४.उपथी
५.भ.प. अतिहे + र् = अतिहेर् - रः पदान्ते... १.3.५3धी
अतिहे: • अतिहेषु स.प.प. अतिहे+सु-अतिहेसु - नाम्यन्तस्था.... २.३.१५थी
अतिहेषु .. हे अतिहे ! सं.भ.प. अतिहे + स् - अदेतः स्यमोर्लुक् १.४.४४थी
अतिहे !

Page #191

૧૮૨
श्रीभ जधा ३यो स्वराहि प्रत्यय पर छतां एदैतोऽयाय् १.२.२३धी पूर्वना ए નો અય્ થવાથી સિદ્ધ થઈ જશે.
अतिहे शब्द भ्यारे नपुं. भां वापरवो होय त्यारे क्लीबे २.४.८७थी स्व થવાથી અતિદ્ધિ શબ્દ બન્યો. હવે રૂપો અને સાનિકા વારિવત્ થશે અને भ्यारे वान्यतः पुमांष्टादौ स्वरे १.४.६२थी राहि स्वराहि प्रत्यय पर छतां વિકલ્પે પુંવત્ થાય ત્યારે મતિહેવત્ પણ રૂપો અને સાધુનિકા થશે. * પેકારાન્ત સ્ત્રીલિંગ
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
राः
रायौ
रायः
रायम्
राया
खे.व.
राः
रायम्
राया
ये
रायः
रायः
रायि
राः !
1.21.9.
सं.खे.व.
सं.द्वि...
अ.द्वि...
द्वि.५.१.
सं.५.१.
रैं
द्वि..
यौ
यौ
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि... राय् + औ = रायौ
रायः !
२.१.५थी
}
रा+ स् स् - सोरुः २.१.७२थी
र् - रः पदान्ते... १.3.43. थी
राभ्याम्
राभ्याम्
राभ्याम्
रायोः
रायोः
हे रायौ !
+ स् आ रायो व्यञ्जने
राः
रै + औ - एदैतोऽयाय् १.२.२३थी
द्वि.ओ.व. रै
५.व.
रायः
रायः
राभिः
राभ्यः
राभ्यः
रायाम्
रासु
}
रै + अस् - एदैतोऽयाय् १.२.२३थी राय् + अस् = रायस् - सोरुः २.१.७२थी रायर् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
रायः
+ अम् - एदैतोऽयाय् १.२.२उथी
राय् + अम् = रायम् .
रै तृ.खे.व. + आ
राय् + आ
-
एदैतोऽयाय् १.२.२३थी
राया

Page #192

राभ्याम्
राभिः
राभ्यः
राये
रायः
रायोः
रायाम्
रायि
}
तृ.द्वि..
२.द्वि.प.
पं.द्वि...
तृ.प.व.
4.ज.व.
य.ओ.१.
पं.अ.व.
पं.५.१. रा + 1
:}
५.ओ.१.
५.द्वि.. स.द्वि..
५. ५.१.
<
स. ५.१.
रै + भ्याम्
रा + भ्याम् = राभ्याम्
=
रै
=
+ भ्यस्
रै भिस् । आ रायो व्यञ्जने २.१.५थी
+
}
भिस् = राभिस्
राभ्यर्
राभि:,
रै + ए
-
रा + भ्यस् = राभ्यस्
राभिर् रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.३.५३थी
}
राभ्यः
+ अस्
राय् + ए = राये
रै
आ रायो व्यञ्जने २.१. पथी
राय् + इ
+ सु
रासु
सु
परमाचासौ राश्च परमराः स्त्रीलिंग रैवत्
-
रायः
रै ओस् - एदैतोऽयाय् १.२.२३थी
+
}
राय् + ओस् = रायोस् - सोरुः २.१.७२थी रायोर् - रः पदान्ते... १.3.43थी रायोः
रै + आम् - एदैतोऽयाय् १.२.२३थी राय् + आम् = रायाम्
स... रै + इ - एदैतोऽयाय् १.२.२३थी
रायि
आ रायो व्यञ्जने २.१. पथी
एदैतोऽयाय् १.२.२३थी
एदैतोऽयाय् १.२.२३थी राय् + अस् = रायस् - सोरुः २.१.७२थी रायर् - र: पदान्ते... १. 3. 43थी
=
૧૮૩
}
सोरुः २.१.७२थी
१. रायम् अतिक्रान्तः
२. रायम् अतिक्रान्तम् अतिरि नपुं. वारिवत्
क्लीबे २.४.९७थी ड्रस्व थयुं छे. वान्यतः पुमांष्टादौ स्वरे १.४.६२थीं ટાદિ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પે પુંવત્ થવાથી રૈવત્ પણ રૂપો થશે. अतिराः स्त्रीलिंग रैवत्
3. रायम् अतिक्रान्ता
अतिराः पुंलिंग रैवत्

Page #193

૧૮૪
१. प्रिया राः यस्य सः
प्रियराः पुंलिंग रैवत्
२. प्रिया राः यस्य तद् = प्रियरि नपुं. अतिरिवत्
3.
प्रिया राः यस्याः सा - प्रियराः स्त्रीलिंग रैवत्
अतिरि खने प्रियरि नपुं. ना इथो वारिवत् थशे. परन्तु व्यंनाहि स्याहि प्रत्यय पर छतां २.१.५ थी अंत्य इ नो आ थशे.
गो ओडारान्त पुंलिंग-स्त्रीलिंग
खे.व.
गौः
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
गौः
गावौ
गाव:
गाम्
b
=
. गावम्
गवा
गवे
गोः
गोः
गवि
गौ !
प्र.से.व.
अ.भे.१. } +
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि...
सं.द्वि..
द्वि..
गावौ
गावौ
द्वि.खे. १.
गोभ्याम्
गोभ्याम्
गोभ्याम्
गवोः
गवोः
हे गावौ !
गो + स् - ओत औ: - सोरुः
-
-
-
५.व.
गाव:
-
गाः
गोभिः
गोभ्यः
गोभ्यः
गौर् - रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी
गौः
गो + औ - ओत औ: १.४.७४थी
गौ + औ ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी
-
गवाम्
गोषु
हे गाव: ! १.४.७४थी
गाव् + औ = गावौ
प्र.५.१.
गो + अस् - ओत औ: १.४.७४थी सं.५.१. गौ + अस् - ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी
गाव् + अस् = गावस् - सोरुः २.१.७२थी
गावर् ः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.३.५३थी
गाव:
गो + अम् - आ अंम् - शसोऽता १.४.७५थी
गाम्

Page #194

गाः
गवा
गोभ्याम्
गोभिः
गोभ्यः
गवे
गोः
गवोः
गवाम्
}
द्वि...
तृ.प.व.
4.ज.व.,
पंः५.१.
...
तृ.खे.व.
ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी
गव् + आ
गवा
तृ.द्वि.प., य.द्वि.प., पं.द्वि. १. गो
+
गो + भिस् = गोभिस्
गो + भ्यस् - गोभ्यस्
पं.खे.व.
५.२.१. }
५.द्वि... सं.द्वि..
५. ५.१.
"
सं.खे.व.
स.५.१.
गो + अस् - आ अम् - शसोऽता १.४.७५थी गास् - सोरुः २.१.७२थी
गार् रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.३.५३थी
गाः
गो + आ
गोभिर् }
गोभ्यर्
-
=
भ्याम् = गोभ्याम्
૧૮૫
}
सोरुः २.१.७२थी
रः पदान्तेविसर्गस्तयोः १. 3. पउथी
1
गोभिः, गोभ्यः
गो + ए - ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी गव् + ए गवे
=
गो+ ङसि ङस् - एदोद्द्भ्यां......१.४.उथथी गो+ र् = गोर् - : पदान्ते विसर्गस्तयोः १.३.५३थी गोः
}
गो + औस् - ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी गव् + ओस् = गवोस् - सोरुः २.१.७२थी गवोर् - रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. ५३थी गवोः
गो + आम् - ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी
गव् + आम् = गवाम्
गो + इ - ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी
गवि.
गोषु
परमश्चासौ गौश्च
परमा चासौ गौश्च = परमगवी स्त्रीलिंग. नदीवत्
गोस्तत्पुरुषात् ७.३. १०५थी तत्थु सभासभां अट् समासान्त थवाथी परमगो+अ ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी परमगव थयुं भने स्त्रीलिंगमां अणजेयेकण्..... २.४.२०थी ङी थवाथी परमगवी थयुं छे.
परमगवः पुंलिंग. देववत्
गव् + इ
गवि
गो+ सु = गोसु - नाम्यन्तस्था ...... २.३.१५थी गोषु

Page #195

૧૮૬
१. गाम् अतिक्रान्तः = अतिगवः पुंलिंग देववत् २. गाम् अतिक्रान्ता = अतिगवी सीलिंग नदीवत् 3. गाम् अतिक्रान्तम् = अतिगवम् नपुं. वनवत्
अतिरतिक्रमे च 3.१.४५ थी अति अध्ययन साथे. तत्पु.समास थयेटो છે. અતિક્રમ કે પૂજા અર્થ જણાતું હોય તો નિત્ય તત્પ.સમાસ થાય છે.
भने तत्पु. समास थयो तथा परमगवःवत् अट् समासान्त विगेरे अर्थ - थ्थु. प्रियः गौः यस्य सः - प्रियगुः पुंलिंग साधुवत्
प्रिया गौः। (२) प्रियः गौः यस्य तद् = प्रियगु नपुं. मधुवत्.
प्रिया गौः (3) प्रियः गौः यस्याः सा = प्रियगुः स्त्रीलिंग धेनुवत्
प्रिया गौः।
गोश्चान्ते..२.४.८६ थी .स्त्री.si व थयुं छे. मने नपुं.म. क्लीबे थी व छे. ओ नुस् उ थाय.' नौ औडारान्त स्त्रीलिंग
मे.. . द्वि... . પ્રથમ
नावौ દ્વિતીયા नावम् नावौ
नाव: नावा ચતુથી
नौभ्यः પંચમી नाव:
नौभ्याम्
नौभ्यः ષષ્ઠી
नावोः
नावाम् સપ્તમી नावि नावोः સંબોધન हे नौः ! हे नावौ ! हे नावः !
प्र.मे.. | नौ + स् = नौस् - सोरुः २.१.७२थी सं... J नौर् - रः पदान्ते... १.3.43थी
4.4.. नाव:
તૃતીયા
-
arrials
नौभ्याम् ।
नौभिः
नावे
नौभ्याम्
नाव:
नौः
नौभ्याम् नौभिः। नौभ्यः
तृ.दि.१., य.वि.प., पं.दि.१. नौ + भ्याम् = नौभ्याम् तृ.५.१. 1 नौ + भिस् = नौभिस् । सोरु: २.१.७२थी २.१.१. १ नौ + भ्यस् - नौम्यस् । पं.१.१. J नौभिर् नौभ्यर्-र: पदान्ते विसर्गस्तयो:१.३.५3थी
नौभिः, नौभ्यः

Page #196

૧૮૭
. नौषु सं.५.१. नौ + सु - नौसु - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
नौषु . पी. या नौ शहोना३पोस्वाहि प्रत्यय ५२७i ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी
औ नो आव् थईने सिद्ध थाय छे. परमाचासौ नौश्च = परमनौः सीलिंग नौवत् १. नावम् अतिक्रान्तः = अतिनौः पुंटिंग नौवत् २. नावम् अतिक्रान्ता = अतिनौः स्त्रीलिंग नौवत् 3. नावम् अतिक्रान्तम् = अतिनु नपुं. मधुवत्
क्लीबे २.४.८७थी स्वयवाथी औ नो उथईने अतिनु थयु. वान्यतः... ૧.૪.૬૨થી ટાદિ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પ પુંવત્ થવાથી સાધુવ
त् ५५ ३५ो थशे. १. प्रिया नौः यस्य सः - प्रियनौकः पुंलिंग देववत् २. प्रिया नौः यस्य तद् - प्रियनौकम् नपुं. वनवत्
3. प्रिया नौः यस्याः सा = प्रियनौका स्त्रीलिंग मालावत् . ..विरीत्यारे बड. सभासमा नौ शहने पुमनडुनौ-पयो...
૭.૩.૧૭૩થી નિત્ય પ્રત્યય ઉમેરાય છે. અને જે બ.વ.માં વિગ્રહ
रीमे तो कच् प्रत्यय वागतो नयी. हेम:- १. प्रियाः नावः यस्य सः - प्रियनौः पुटिंग नौवत्
२. प्रियाः नावः यस्य तद् - प्रियनु नपुं. अतिनुवत्
3. प्रियाः नाव: यस्याः सा - प्रियनौः स्त्रीदिंग नौवत् उपकुम्भ धुलिंग (कुम्भस्य समीपे - उपकुम्भ) म.4. दि.१.
७.१. પ્રથમ उपकुम्भम् उपकुम्भम्
उपकुम्भम् દ્વિતીયા उपकुम्भम् उपकुम्भम्
उपकुम्भम् તૃતીયા उपकुम्भम् उपकुम्भम्
उपकुम्भम् उपकुम्भेन
उपकुम्भाभ्याम् उपकुम्भाभिः उपकुम्भम् उपकुम्भम् उपकुम्भम् પંચમી उपकुम्भात् उपकुम्भाभ्याम् उपकुम्भेभ्यः षष्ठी उपकुम्भम्
उपकुम्भम्
उपकुम्भम् उपकुम्भे
उपकुम्भयोः उपकुम्भेषु उपकुम्भम् उपकुम्भम्
उपकुम्भम् સંબોધન हे उपकुम्भ ! हे उपकुम्भम् ! . हे उपकुम्भम् !.
ચતુર્થી
સપ્તમી

Page #197

૧૮૮
પ્રથમા-દ્વિતીયા-ચતુર્થી–ષષ્ઠીના રૂપોમાં એ.વ., કિ.વ. અને બ.વ. ત્રણે વચનમાં સ્વાદિ વિભક્તિનો અવ્યયીભાવ સમાસ હોવાથી “ગમવ્યથી. ૩.૨.રથી અમ થઈ જાય છે. તૃતીયા વિભક્તિમાં ત્રણે વચનમાં સ્થાદિ વિભક્તિનો “વા તૃતીયાયા:" ૩.૨.૩થી વિકલ્પ ન થાય છે. તેથી એકવાર અકારાન્ત પુંલિંગ ટેવ પ્રમાણે રૂપો થશે. સપ્તમી વિભક્તિમાં ત્રણે વચનમાં સ્વાદિ વિભક્તિનો “સ વા'' ૩.૨.૪થી વિકલ્પ મમ્ થાય છે. તેથી એકવાર નકારાન્ત પુલિંગ દેવ પ્રમાણે રૂપો થશે. ' પંચમી વિભક્તિમાં ત્રણે લિંગમાં સ્વાદિ વિભક્તિનો મદ્ થતો જ નથી. તેથી રૂપ અકારાન્ત પુંલિંગ પ્રમાણે થશે. સં.એ.વ. માં ૩૫૫ + “ગતઃ મોજ ૧.૪.૪૪થી સિ નો લોપ
થવાથી ૩પવહુ થયું. બાકી કિ.વ. અને બ.વ.માં ૩.૨.રથી મમ્ થશે. કાર સ્ત્રીલિંગ. એ.વ. વિ . *
બ.વ. પ્રથમા
છે, વાણી - ન, નરસ: દ્વિતીયા ગરમ, કરસન જે પરણી ગઈ, ગર: તૃતીયા
जरया, जरसा . जराभ्याम् । ગખિ: ચતુર્થી ગળે, નરણે. પાયામ ગષ્યઃ પંચમી કરીયા, રસ: जराभ्याम् ગરાગ્ય: ષષ્ઠી કરાયા, ગર: जरयोः, जरसोः जराणाम्, जरसाम् सप्तमी जरायाम, जरसि जरयोः जरसोः जरास સંબોધન નરે!
રે રે, ગરણી ! નર, નર ! “નીયા ગરવા" ૨.૧.૩થી સ્વરાદિ સ્થાદિ પ્રત્યય પર છતાં ના નું નરમ્ વિકલ્પ થાય છે. જ્યારે ના હોય ત્યારે માતા પ્રમાણે રૂપો અને સાધનિકા થશે. અને જ્યારે ન થાય ત્યારે રમ પ્રમાણે રૂપો અને સાધનિકા થશે. परमा चासौ जरा च - परमजरा स्त्रीलिंग जरावत् “જીંવત્ કર્માયે” ૩.૨.૫૭થી પૂર્વનું પરમ પદ પુંવત્ થવાથી પર થયું. ૧. નીમ્ તિક્ષાત: – તિન પુંલિંગ ટેવવત્ . ૨. નીમ્ તિજ્ઞા – તિની સ્ત્રીલિંગ મનાવત્

Page #198

१८८
3. जराम् अतिक्रान्तम् - अतिजरम् नपुं. वनवत् (क्लीबे २.४.८७थी १
थy.) पुं,स्त्री.म. गोश्चान्ते... २.४.८६.पी. स्व यु. स्त्रीलिंगम आत्
२.४.१८थी आप् थयो छे. १. प्रिया जरा यस्य सः - प्रियजर: विंग देववत् २. प्रिया जरा यस्याः सा - प्रियजरा स्त्रीदिंग मालावत् 3. प्रिया जरा यस्य तद् - प्रियजरम् नपुं. वनवत् . "परतः स्त्री पुम्वत्... ३.२.४८थी पूर्वनो प्रिया श६ धुंवत् थयो तथा प्रिय - थ्यं. अतिजर च्या पछी ५९ "जराया जरस् वा" २.१.3थी जरस् माहेश थशे
मेवान्यायछ ? "एकदेशे विकृतम् अनन्यवत्" भाटे समास यया पछी ५ जरा नी जरस् माहेश थशे. न्यारे अतिजर, प्रियजर थशे. त्यारे देव-वनમાનવેત રૂપો વિગેરે થશે. અને સ્વરાદિ સ્વાદિ પ્રત્યય પર छti अतिजरस् प्रियजरस् थथे त्यारे पुं.भां चन्द्रमस् प्रभारी भने नपुं.मi पयस्वत् ३५ो थशे. 'अतिजरथयापछी नपुं.प्र.,सं...भत्रिए।३पोथायछे."अत: स्यमोम्" १.४.५७थासिमनेअम्नोअम्थायछे.तेथीअतिजर + अम्थयु.वेअदेतः स्यमोलुंक १.४.४४थी अम्नां अनोबो५थवाथी अतिजरम् थयु. हवे अम् प्रत्यय स्व योवाथी "जराया जरस् वा" २.१.उथी. जरस् माहेश थयो. तेथी अतिजरस् + अम्, "जरसो वा" १.४.६०थी अम् नो विधे લોપ થાય છે. જ્યારે મમ્ નો લોપ ન થાય ત્યારે ગતિમ્ અને મમ્ નો
दो५ थाय त्यारे अतिजरस् २j. "सोरुः" २.१.७२ भने "रः पदान्ते... .. १.3.43थी अतिजरः थयु. भत्र ३५ो सिद्ध थशे. कीलालपा. स्त्रीलिंग-लिंग (कीलालम् पाति इति विच् - कीलालपा)
मे.. दि.
७.4. प्रभा-संबोधन . कीलालपाः कीलालपौ कीलालपा: દ્વિતીયા
कीलालपाम् कीलालपौ कीलालपः તૃતીયા कीलालपा कीलालपाभ्याम् कीलालपाभिः यतुर्थी
कीलालपे कीलालपाभ्याम् कीलालपाभ्यः पंयभी
कीलालपः कीलालपाभ्याम् कीलालपाभ्यः ષષ્ઠી
कीलालपः कीलालपोः कीलालपाम् સપ્તમી कीलालपि कीलालपोः
कीलालपासु .

Page #199

૧૯O
-
मडकीलालपा शहने "मन-वन- क्वनिप्-विच क्वचित्" ५.१.१४७थी विच् प्रत्यय बाटो छे. ते ५५ क्विप् प्रत्ययनी म सापहारी छे.. (१) कीलालपाः प्र... 1 कीलालपा+स् =कीलालपास्-सोरुः २.१.७२थी.
सं.भे..। कीलालपार - र पदान्ते... १.3.43थी
कीलालपाः (२) कीलालपौ प्र.द्वि..]
दि.दि.. कीलालपा + औ - ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः १.२.१२थी
सं.वि..J कीलालपौ (3) कालालपाः ५.प.प.) कीलालपा + जस् (अस) - समानानां... १.२.१थी
सं.प.प.) कीलालपास् - सोरुः २.१.७२थी.
कीलालपार - र पदान्ते.... १.3.५उथी.
कीलालपाः (४) कीलालपाम् द्व... कीलालपा + अम् - समानानां..... १.२.१थी
कीलालपाम् कीलालपः। व.प.प.) कीलालपा+शस् (अस्)) लुगातोऽनोपः२.१.१०७थी कीलालपोः पं... कीलालपा + ङसि.
५.मे.. प.द्वि.व. कीलालपा + ङस् । स.द्वि.. J कीलालपा + ओस् ।
कीलालप्+अस् = कोलालपास् - सोरु:२.१.७२थी कीलालप+ओस्-कीलालपोस्। कीलालपार कीलालपोर् - र पदान्ते...-१.3.43थी
कीलालपः, कीलालपोः (E) कीलालपा त... कीलालंपा + आ ) ..
कीलालपे य... कीलालपा + ए लुगातोऽनापः २.१.१०७थी. कीलालपि स... कीलालपा+इ कीलालपाम् ५.५.१.) कीलालपा+आम्
कीलालप् + आ = कीलालपा. कीलालप् + ए = कीलालपे कीलालप् + इ = कीलालपि
कीलालप् + आम् = कीलालपाम् બીજા બાકીના રૂપોમાં સીધા પ્રત્યયો જ લાગેલા છે. સુગમ છે.
कीलालप नपुं- कीलालपा श६ विशेष छ. तेना नपुं. ३५ो ४२वा डोय तो आरान्त तरी ती नथी. परंतु "क्लीबे" २:४.८७ थी स्व थईने कीलालप अकारान्त जनीय छे. पछी तेना३पो विगेरे वनवत् थाय छे.
+
+
+

Page #200

सखि पुंलिंग.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
(१) सखा
(२) सखायौ
(3) सखायः
(४) सखायम्
खे.व.
सखा
}
सखायम्
सख्या
सख्ये
सख्युः
सख्युः
'सख्यौ
हे सखे !
प्र. जे. व.
अ.द्वि...
द्वि.द्वि.पं.
सं.द्वि..
11.4.9.
सं.५.व.
द्वि...
(५) सखीन् द्वि.प.व.
(६) संख्या सख्ये
तृ.खे.व. य.जे.व.
द्वि..
सखायौ
सखायौ
}
सखिभ्याम्
सखिभ्याम्
सखिभ्याम्
सखिभ्यः
सखिभ्यः
सखीनाम्
सखिषु
हे सखायः !
सखि + स् ऋदुशनस्..... १.४.८४थी afa +31 (311) format..... 2.9.99ɣel सख् + आ
सखा
सखि + औ - सख्युरितो... १.४.८३थी सखै + औ - एदैतोऽयाय्. १.२.२३थी सखाय् + औ सखायौ.
=
}
सखि + जस् (अस्) - सख्युरितो .... १. ४.८३थी सखै + अस् = एदैतोऽयाय् १.२.२३थी संखाय् + अस् = सखायस् - सोरुः २.१.७२थी सखायर् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
सख्योः
सख्योः
हे सखायौ !
सखायः
सखि + अम् सखै + अभ्
सखि + आ
+ अभ् - एदैताऽयाय् १.२.२३थी
संखि + ए
.q.
सखायः
सखीन्
सखिभिः
सखाय् + अम् सखायम् सखि+शस् (अस्) - शसोऽता सश्च..... १.४.४८थी
सखीन
सख्य् + ए
૧૯૧
=
सख्युरितो... १. ४.८३थी
13
न ना ङिदेत् १.४.२७थी
सखि + आ | इवर्णादेरस्वे... १.२.२१थी सखि + ए
सख्य् + आ = सख्या
सख्ये

Page #201

૧૯૯૨
(७) सख्युः ५.मे.व.] सखि + ङसि (अस्) । न ना ङिदेत् १.४.२७थी
५.भ.प. J सखि + ङस् (अस्)
सखि + ङसिङस-खि-ति-खी-तीय उर१.४.३६थी सखि + उर् इवर्णादरस्वे..... १.२.२१थी. सख्य् + उ=सख्युर्.....र: पदान्ते...१.3.43थी
सख्युः, सख्युः ५.वि.प. | सखि + ओस् - इवर्णादे... १.२.२१थी स.वि.प. J सख्य् + ओस् = सख्योस् - सोरु: २.१.७२थी
सख्योर् - रः पदान्ते...१.3.43थी
सख्योः (४) सखीनाम् १.५.१. सखि + ओस् = हुस्वापश्च १.४.३२थी
सखि नाम्.- दी|नाम्य... १.४.४७थी।
सखीनाम् (१०) सख्यौ स..१. सखि + इ - न ना ङिदेत् १.४.२७॥
सखि + इ -- इवर्णादे.... १.२.२१थी. सख्य् + इ - केवलसखिपतेरौंः १.२.२६थी
सख्य् + औ = सख्यौ (११) हे सखे ! सं... सखि+स् - हुस्वस्य गुणः १.४.४१थी
. सखे ! બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે. परमश्चासौ सखा च -परमसंखि - लिंग - मुनिवत् ५दा पांय ३५ो सखिवत् थशे.वि.प.प. थी मुनिवत् थशे. म १.४.२६ अने १.४.२७ सूत्री नहीं बागेम परमसखि १०६ वल सखि श६ नथी. (१) सखायम् अतिक्रान्तः = अतिसखि - लिंग- परमसखिवत् (२) सखायम् अतिक्रान्ता = अतिसखि - स्त्रीलिंग- मतिवत्, पडेदा पांय ३५ो
सखिवत् द्वि.प.व.थी मतिवत् थशे. (3) सखायम् अतिक्रान्तम् - अतिसखि - नपुं.- वारिवत् .
"सख्युरितोऽशावैत्" १.४.८उभां शिनु पर्छन होवाथी 'शि घुट होना છતાં રૂ નો છે નહીં થાય. ૧.૪.૬૨થી વિકલ્પ પુંવત્ થશે. તેથી अतिसखिवत् (पुंटिंग प्रभाए.) ५९॥ ३पो थशे. .

Page #202

१. प्रियः सखा यस्य सः - प्रियसखि पुंलिंग अतिसखिवत् २. प्रियः सखा यस्या: सा - प्रियसखि - स्त्रीलिंग - अतिसखिवत् 3. प्रियः सखा यस्य तद् प्रियसखि - नपुं. - अतिसखिवत् सखि श७६ स्त्रीसिंगभां “नारी-सखी-पशू-श्वश्रू " २.४.७६थी ङी अन्तवाणी निपातन सखी थ्यो. तेना ३५ नदीवत् थशे. सखी पुंलिंग स्त्रीलिंग (नाभ धातु उपरथी बन्यो छे.)
सखायम् इच्छति - सखीय. "अमाव्ययात्... ३.४.२३थी क्यन्, "दीर्घश्चिव..." ४.३.१०८थी इ नो ई धवाथी सखीय धातु जन्यो
सखीयति इति क्विप् = सखी. "अतः " ४.३.८२थी अनो सोप, य्वोः प्वय्... ४.४.१२१थी य् नो लोप थवाथी सखी शब्द जन्यो.
खे.व.
द्वि.प.
सखी:
सख्यौ
सख्यौ
પ્રથમા-સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
પ્રથમા
દ્વિતીયા
सख्यम्
सख्या
सख्ये
તૃતીયા
ચતુર્થી
सख्युः
. सख्युः
सख्यि
सख्याम्
સપ્તમી
सखीषु ।
खहीं स्वराहि प्रत्यय पर छतां "योऽनेकस्वरस्य" २.१. पहुथी ई नो य् थशे. पंथभी-षष्ठी-ओ.व.भां ङसि ङस् प्रत्ययनो "खि-ति- खी - तीयउर्" १.४.उह्थी उर् थशे. साधना सखि भां थयेला सख्युः प्रभाशे थशे. બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.
सखि - नपुं.भां ''क्लीबे” २.४.८७थी ह्रस्व थवाथी सखि शब्द जनशे. तेन ३५ो वारिवत् थशे. वान्यतः १.४.६२ विऽल्पे पुंवत् पा थशे.
दधि - नपुं.
....
खे.व.
दधि
दधि
दध्ना
दध्ने
सखीभ्याम्
सखीभ्याम्
सखीभ्याम्
सख्योः
सख्योः
द्वि...
दधिनी
दधिनी
૧૯૩
ज.व.
सख्यः
सख्यः
सखीभिः
सखीभ्यः
सखीभ्यः
दधिभ्याम्
दधिभ्याम्
५.q.
दधीनि
दधीनि
दधिभिः
दधिभ्यः

Page #203

૧૯૪
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
(१) दधि
(२) दधिनी
(3) दधीनि
(४) दहना दध्ने दध्नाम्
(4) दध्नः दध्नोः
}
दध्नः
दध्नः
दध्नि, दधनि
हे दधे, दधि ! हे दधिनी !
प्र.जे.व.
द्वि.खे.व.
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि..
सं.द्वि...
प्र.५.१.
द्वि.५.१.
सं.५.१.
तृ.जे.व.
...
१.५.१.
दधिभ्याम्
दध्नोः
दध्नोः
}
दधि+स् दधि+ अम्
दधि
--
}
-
अनतो
दधि+औ
दधि + ई
दधिन् + ई = दधिनी
3: 9.8.482
अनाम्स्वरे नोऽन्तः १. ४. ६४थी
दधि + जस्,
शस् (अस्) नपुंसकस्य शि: १. ४. पपथी
दधि + इ - अनाम्स्वरे नोऽन्तः १.४.६४थी दधिन् + इ. नि दीर्घः १.४.८५थी
दधीनि
दधि + आ
दधि+ए
दधि + आम्
दधन् + आ
दधन् + ए
दधन् + आम् दध्न् + आ दध्ना
दध्न् + ए = दध्ने
दधिभ्यः
दध्नाम्
दधिषु
हे दधीनि !
लुप् १.४.५ल्थी
दधन् + अस्
दधन् +
दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णो... १.४.६उथी
ओस्
दध्न् + आम् = दध्नाम्
पं.ष.ओ.१.] दधि + ङसि, ङस् । दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्ण..... ५. स.द्वि. १. दधि + ओस्
इस } }
अनोऽस्य २.१.१०८थी
=
१.४.६उथी
अनोऽस्य २.१.१०८थी
दध्न् + अस्
दध्नस् |सोरुः २.१.७२थी
दध्न् +
ओस् दोस् दघ्नर्, दघ्नोर् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
दध्नः, दध्नोः

Page #204

૧૯૫
+
+
+
(६) दनि । स... दधि + इ - दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णो... १.४.६उथी दधनि J
दधन् + इ - इङौ वा २.१.१०८थी
दधन् + इ, = दधनि, दध् + इ = दनि (७) हे दधे, सं... दधि + स् - नामिनो लुग् वा १.४.६१थी दधि )
दधि - हुस्वस्य गुणः १.४.४१थी दधे
- दधि + स् - अनतो लुप् १.४.५८थी दधि બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે. परमम् च तद् दधि च - परमदधि - नपुं. दधिवत् १. दधि अतिक्रान्तः - अतिदधिः - पुंलिंग - मुनिवत् २. दधि अतिक्रान्ता - अतिदधिः - स्त्रीलिंग मतिवत्,
જ્યારે અન્ય સંબંધી થઈને ગતિ બને ત્યારે પુંલિંગમાં પ્રથમા-દ્વિતીયા વિભક્તિમાં મુનિવત્ થશે. અને સ્ત્રીલિંગમાં પ્રથમા-દ્વિતીયા વિભક્તિમાં मतिवत् थशे. परन्तु यदि स्वप्रित्यय ५२७तां दध्यस्थि... १.४.६३
सूत्र दागशे. तेथी दधिवत् ३पो. थशे. 3. दधि अतिक्रान्तम् - अतिदधि - नपुं. दधिवत् १. प्रियम् दधि यस्य सः - प्रियदधिक: - पुंलिंग देववत् . २. प्रियम् दधि यस्याः सा - प्रियदधिका - स्त्रीलिंग मालावत् 3. प्रियम् दधि यस्य तद् - प्रियदधिकम् - नपुं. वनवत् ।
दध्युर:-सर्पिमधूपानच्छाले" ७.3.१७२थी कच् प्रत्यय थयोछे. स्त्री - स्त्रीलिंग
.प. वि. 4.. प्रथम स्त्री . स्त्रियौ स्त्रियः द्वितीया स्त्रियम्, स्त्रीम् स्त्रियौ स्त्रियः, स्त्री: तृतीया स्त्रिया. स्त्रीभ्याम् स्त्रीभिः यतुथी स्त्रियै स्त्रीभ्याम् स्त्रीभ्यः पंयभी. स्त्रियाः स्त्रीभ्याम् स्त्रीभ्यः पही स्त्रियाः
स्त्रीणाम् सप्तभी.. स्त्रियाम् स्त्रियोः संगोपन हेस्त्रि ! हे स्त्रियौ ! हे स्त्रियः ! .
स्त्रियोः
स्त्रीषु

Page #205

૧૯૬
(१) स्त्री
(२) स्त्रियौ
(3) स्त्रियः
(४) स्त्रियम् स्त्रीम
(4) स्त्रियः स्त्रीः
(a) स्त्रिया
(७) स्त्रियै
}
★ स्त्रिया :
}
स्त्रियाः स्त्रियाम्
प्र.ओ.व.
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि.प.
सं.द्वि.प.
4.4.9.
सं.५.व.
द्वि.जे.व.
द्वि.प.व.
तृ.खे.व.
य.खे.व.
पं. ५...
स.जे.व.
स्त्री + स् - दीर्घङ्याब्... १.४.४५थी
स्त्री
स्त्री + औ - स्त्रियाः २.१.५४थी
स्त्रिय् + औ = स्त्रियौ
al - Grg (374) - fam: 2.9.4ɣell
स्त्रियस् सोरुः २.१.७२
स्त्रियर् र: पदान्ते... १. 3.43थी.
स्त्रियः
स्त्री + अम् - वाऽम् शसि २.१.५५थी
स्त्रियम्,
स्त्री अम् - समानादमोऽतः १.४.४६थी स्त्री म् = स्त्रीम्
+
स्त्री शस्
वाम् शसि १.४. पपंथी
-
+
स्त्रिय्
अस् = स्त्रियस्
स्त्रि + शस् - शंसोऽता. १.४.४८६ी स्त्रीस्, स्त्रियस्,
'सोरुः २.१.७२थी.
रः पदान्ते... १.3.43थी
स्त्रीर् स्त्रियर् स्त्री:, स्त्रियः
स्त्री
+ आ स्त्रियाः २.१.५४थी
स्त्रिय्
स्त्रिय्
स्त्रिय्
३५मां सोरुः, र: पदान्ते......
-
-
स्त्रिय् + आ स्त्रिया स्त्री + ए
स्त्री + ङसि, ङस्
स्त्री + इ
स्त्री ऐ
+
+
स्त्री + आस्, आस्
स्त्री + आम्,
=
ऐ = स्त्रियै
स्त्रीदूतः १.४.२८
farm: 2.9.482
+ आस् = स्त्रियाः *
+ आम् + स्त्रियाम्
સૂત્ર લાગશે.

Page #206

(८) स्त्रियोः
(e) स्त्रीणाम्
४.द्वि.प.
स.द्वि.प.
५.५.१.
( 10 ) हे स्त्रि ! सं...
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
खे.व.
अतिस्त्रिः
-
स्त्रियाः २.१.५४थी
}
स्त्रिय् + ओस् = स्त्रियोस् - सोरुः २.१.७२थी
स्त्री + ओस्
fariz - 3: qara..... 9.3.43el स्त्रियोः
-
બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.
परमा चासौ स्त्री च परमस्त्री - स्त्रीलिंग स्त्रीवत्
१. स्त्रियम् अतिक्रान्तः - अतिस्त्रि पुंटिंग - (गोश्चान्ते... २.४.८६थी स्व
(थाय छे.)
પ્રથમા
સ્તિીયા अतिस्त्रियम्, अतिस्त्रीम्
अतिस्त्रिणा
अतिस्त्रये
अतिस्त्रेः
अतिस्त्रेः
अतिस्त्रौ
स्त्री + आम् - ह्रस्वाऽऽपश्च१.४.३२थी स्त्री + नाम् दीर्घोनाम्य... १.४.४७थी स्त्रीनाम् - र- षृवर्णान्नो ण... २.३.६३थी स्त्रीणाम्
-
स्त्री + स् - नित्यदिद् १.४.४३थी
स्त्रि !
-
-
द्वि.. अतित्रियौ
अतिस्त्रियौ
अतिस्त्रिभ्याम्
अतिस्त्रिभ्याम्
अतिस्त्रिभ्याम्
अतिस्त्रियोः
अतिस्त्रियोः
૧૯૭
५.q. अतिस्त्रियः
अतिस्त्रियः, अतिस्त्रीन्
अतिस्त्रिभिः
अतिस्त्रिभ्यः
अतिस्त्रिभ्यः
अतिस्त्रीणाम्
अतिस्त्रिषु
हे अतिस्त्रियौ !
हे अतिस्त्रे ! हे अतिस्त्रियः ! अतिस्त्रियौ प्र.द्वि.सं. द्विव, अतिस्त्रियम् अतिस्त्रीम् द्वि.जे.व अतिस्त्रियो:- ष.स.द्वि.१, अतिस्त्रीणाम् ५.५.१, विगेरे इयोनी साधनिअ स्त्रीवत् थशे.
अतिस्त्रियः - द्वि.५.१. स्त्रीवत्, अतिस्त्रीन् द्वि.५.१. मुनिवत् थशे. बाडीना उपोनी साधनिडा मुनिवत् थशे.
२. स्त्रियम् अतिक्रान्ता अतिस्त्री - स्त्रीलिंग स्त्रीवत्
स्त्रियम् अतिक्रान्ता - अतिस्त्रिः - स्त्रीलिंग मतिवत्

Page #207

૧૯૮
गोश्चान्ते... २.४.८६थी ह्रस्व थया पछी "इतोऽक्त्यर्थात् " २.४.३२थी ङी
વિકલ્પે થાય છે.
3 स्त्रियम् अतिक्रान्तम् - अतिस्त्रि - नपुं. "क्लीबे" २.४.७७थी ह्रस्व थायं वान्यतः पुंवत्थशे.
१. प्रिया स्त्री: यस्य सः
२. प्रिया स्त्रीः यस्याः सा
खे.व.
लक्ष्मीः
-
3. प्रिया स्त्रीः यस्य तद् - प्रियस्त्रीकम् नपुं. वनवत्
“ऋन्नित्यदितः” ७.३.१७१थी कच्थयो. "न कचि" २.४.१०५थी कच्
પ્રત્યય પર છતાં હ્રસ્વ ન થાય.
लक्ष्मी - स्त्रीलिंग.
२. लक्ष्मीम् अतिक्रान्ता
3. लक्ष्मीम् अतिक्रान्तम्
-
--
वारिवत्
प्रियस्त्रीकः - पुंलिंग देववत्
प्रियस्त्रीका - स्त्रीलिंग मालावत्.
द्वि..
लक्ष्म्यौ
लक्ष्म्यौ
लक्ष्मीभ्याम्
लक्ष्मीभ्याम्
लक्ष्मीभ्याम्
लक्ष्म्योः.
लक्ष्म्योः
પ્રથમા
દ્વિતીયા
लक्ष्मीम्
તૃતીયા लक्ष्म्या
ચતુર્થી
लक्ष्म्यै
પંચમી
लक्ष्म्याः
ષષ્ઠી
लक्ष्म्याः
સપ્તમી
लक्ष्म्याम्
लक्ष्मीषु
સંબોધન
हे लक्ष्मि !
हे लक्ष्म्यौ !
हे लक्ष्म्यः !
नहीं "लक्ष्मी" शब्द ङी लागीने जनेस हीधे ई अंरान्त शब्द नथी परन्तु उणादि थी सिद्ध छे. तेथी अ.जे.व.भां सि नो लोप थतो नथी.
૧.૪.૬૨થી વિકલ્પે
परमा चासौ लक्ष्मीश्च - परमलक्ष्मीः - स्त्रीलिंग लक्ष्मीवत् १. लक्ष्मीम् अतिक्रान्तः अतिलक्ष्मीः - पुंविंग लक्ष्मीवत्
ડાવિ થી સિદ્ધ છે. તેથી અન્યસંબંધીમાં લક્ષ્મી શબ્દને ગૌણ મનાતો न होवाथी "गोश्चान्ते... २.४.८६थी ह्रस्व थतो नथी. भाटे "स्त्रीदूतः " १.४.२८ सागशे. ३५ो लक्ष्मीवत् थशे. परन्तु द्वि.ज.व.भां अतिलक्ष्मीन् थशे.
-
५.१.
लक्ष्म्यः
लक्ष्मी:
लक्ष्मीभिः
लक्ष्मीभ्यः
लक्ष्मीभ्यः
लक्ष्मीणाम्
-
अतिलक्ष्मीः - स्त्रीलिंग - लक्ष्मीवत्
1
अतिलक्ष्मि
नपुं. - वारिवत्

Page #208

૧૯૯
श्रियः
"क्लीबे" २.४.८७धी इस्व थयुं छे. १२९ नपुं.म. तोही श६
१५रातो ४ नथी. वान्यतः... १.४.६२थी.विल्ये पुंवत् थशे. १. प्रिया लक्ष्मीः यस्य सः - प्रियलक्ष्मीकः - पुंलिंग। - देववत् २. प्रिया लक्ष्मीः यस्याः सा - प्रियलक्ष्मीका - स्त्रीलिंग - 'मालावत् 3. प्रिया लक्ष्मीः यस्य तद् - प्रियलक्ष्मीकम् - न. - वनवत् "ऋन्नित्यदितः" ७.३.१७१थी कच् थयो. "न कचि" २.४.१०५थी
स्व न थाय. . श्री - स्त्रीलिंग
श्राति, श्रिणाति, श्रायति वा इति क्विप् = श्री (दिद्युत् ददृत्... ५.२.८3थी निपातन) मा श६ ५५॥ उणादि थी सिद्ध छे. तेथी. लक्ष्मी शहनाभस्व विगैरे ઘર્થ નહિ થાય.
.. . .. .. प्रथमा-संबोधन श्रीः . .. श्रियौ
द्वितीय श्रियम् । श्रियौ श्रियः तृतीया श्रिया -
श्रीभिः यतुर्थी श्रियै, श्रिये...
श्रीभ्यः · पंयमी . श्रियाः, श्रियः
श्रीभ्याम्
श्रीभ्यः पही. श्रियाः, श्रियः श्रियोः श्रियाम्, श्रीणाम्
सप्तमी.. श्रियाम्, श्रियि श्रियोः . श्रीषु (१) श्रियौ .दि.१. | श्री + औ - संयोगात् २.१.५२थी
दि.१. श्रिय् + औ = श्रियौ
सं... J श्रियः । प्र.वि.प.प.) श्री + जस्, शस् (अस्) संयोगात् २.१.५२थी श्रियोः ५.५..१. श्री + ङसि, ङस् (अस्) ५.स.द्वि..Jश्री + ओस्
श्रिय् + अस् - श्रियस् - । सोरुः २.१.७२थी श्रिय् + ओस् - श्रियोस् । श्रियर्, श्रियोर् - र: पदान्तेः... १.3.43थी श्रियः, श्रियोः
श्रीभ्याम् • श्रीभ्याम्

Page #209

२००
(3) श्रियम् श्रिया
श्रिये
श्रियि
श्रियाम्
(४) श्रियै श्रियाः श्रियाम्
दि.खे.व.
तृ.खे.व.
य.खे.व.
स.खे.व.
५.५.१.
२. ओ.१. पं.ष. ओ.प. स.ओ.व.
(५) श्रीणाम् ५.५.१.
श्री
श्री + आ
श्री + ए
श्री + इ
श्री + आम्
=3
श्रिया
श्रिय् + अम् श्रिय् + आ श्रिय् + ए = श्रिये श्रिय् + इ श्रियि
=3
श्रिय् + आम् = श्रियाम्
श्री + ए
श्री + ङसि ङस् (वेयुवोऽस्त्रियाः १.४.३०
श्री + इ
श्री + ऐ
-
+ अम्
=
-
संयोगात् २.१.५२थी
श्रियम्
श्री + आस्
श्री + आम्
श्रिय् + ऐ = श्रियै श्रिय् + आस् श्रियास् श्रिय् + आम् = श्रियाम् श्रियास् - सोरुः २.१.७२थी श्रियार् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी श्रियाः
=
-
संयोगात् २.१.५२थी
श्री + आम् आमो नाम् वा १.४.३१थी 'श्री + नाम् = श्रीनाम् र- षृवर्णा... २.३.६उथी श्रीणाम्
બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે. परमा चासौ श्रीश्च परमश्रीः स्त्रीलिंग श्रीवत् १. श्रियम् अतिक्रान्तः अतिश्रीः - पुंडिंग श्रीवत् २. श्रियम् अतिक्रान्ता - अतिश्रीः - स्त्रीलिंग श्रीवत्
3. श्रियम् अतिक्रान्तम् - अतिश्रि नपुं. वारिवत् .
|[विशेषता लक्ष्मीवत् भरावी.

Page #210

૨૦૧
م
७.१.
प्रिया श्री: यस्य सः - प्रियश्री: - पुंलिंग श्रीवत्
प्रिया श्री: यस्य सः - प्रियश्रीक: - धुटिंग देववत् २. प्रिया श्रीः यस्याः सा - प्रियश्रीः - स्त्रीलिंग श्रीवत्
प्रिया श्री: यस्याः सा - प्रियश्रीका - स्त्रीलिंग मालावत् 3. प्रिया श्रीः यस्य तद् - प्रियश्रि न्. वारिवत्
प्रिया श्री: यस्य तद् - प्रियश्रीकम् - नपुं. वनवत् "शेषाद्वा" ७.3.१७५थी कच् विस्य थयो. ग्यारे कच् थयो त्यारे
"नकचि" २.४.१०५यी ५ न थयो. आधी - स्त्रीलिंस.
आध्यायति इति क्विप् = आधी. आ + ध्या - "दिद्युद् - ददृत्... ५.२.८3थी क्विप् प्रत्यय ५२ छdi ध्या नो धी थवाथी आधी श६ थयो..
मे... द्वि.. प्रथमा आधीः
आध्यौ
आध्यः દ્વિતીયા आध्यम् आध्यौ
आध्यः तुतीया आध्या
आधीभ्याम् आधीभिः यता आध्यै . .
आधीभ्याम् आधीभ्यः पंयमी आध्या:
आधीभ्याम्
आधीभ्यः पक्षी आध्या:
आध्योः
आधीनाम् सतभी आध्याम्
आध्योः आधीषु संबोधन . हे आधि ! हे आध्यौ ! हे आध्यः ! आध्यै । य... . आधी + ए आध्याः । ५.५.मे..आधी + ङसि, ङस् - स्त्रीदूत: १.४.२८थी आध्याम्] स... Jआधी + इ
आधी + ऐ ] आधी + आस् । क्विब्कृतेर... २.१.५८ची आधी + आम् । आध्य् + ऐ = आध्यै आध्य् + आस् - आध्यार आध्य् + आम् J- आध्याम् आध्यास् - सोरु: २.१.७२थी आध्यार - २ः पदान्ते... १.3.43थी आध्या:

Page #211

૨૦૨
(२) आधीनाम् ५.५.१.
(3) हे आधि ! सं.खे.व.
जाड़ीना स्वराहि प्रत्यय छतां "क्विब्वृत्तेर... २.१. पटथी ईनो य् थर्धने ३पो સિદ્ધ થશે. બીજા રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.
नी पुंसिंग स्त्रीलिंग.
પ્રથમા સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
नियाम्
(१) नियाम् स...
भे.१.
नी:
नियम्
निया
निये
नियः
नियः
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી.
आधी + आम् - ह्रस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी आधीनाम् - दीर्घोनाम्य... १.४.४७थी आधीनाम्
સપ્તમી
સંબોધન
आधी + स् - नित्यदिद्... १.४.४ थी आधि !
द्वि..
निना, निया
निने, निये
निनः, नियः
निनः, नियः
निनि, नियाम्
हे नि ! हे ने !
- नियौ
नियौ
निय आम् १.४.५१थी
नी + इ नी + आम् - धातोरिवर्णो... २.१.५०थी निय् + आम् नियाम्
यहीं स्वराहि प्रत्ययो प२. छतां " धातोरिवर्णो... २.१.५०थी ई नो इय् थशे. બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.
नि - नपुंसकलिंग - खडी नी शब्दनो स्वर "क्लीबे" २.४.८७थी स्व थयो छे. तेना ३यो भने साधनिडा वारिवत् थशे. १. ४.६२थी विऽस्ये पुंवत् थशे.
खे.व.
द्वि..
नि
नि
नीभ्याम्
नीभ्याम्
नीभ्याम्
नियो:
नियोः
निनी
निनी
५.१.
नियः
नियः
नीभिः
नीभ्यः
नीभ्यः
नियाम्
नीषु
निभ्याम्
निभ्याम्
निभ्याम्
निनोः, नियोः
निनोः, नियो:
हे निनी !
५.१.
नीनि
नीनि
निभिः
निभ्यः
निभ्यः
निणाम्, नियाम्
निषु
हे नीनि !

Page #212

" क्विबन्ताः धातुत्वं नोज्झन्ति..." या न्यायना खाधारे नी शब्द जन्यो होवा छतां “धातोरिवर्णो... २.१.५० धातुने लगतुं सूत्र छे. छतां नी शब्हने साग्यं. पुंसिंग-स्त्रीलिंग.
वसू
वसुम् इच्छति इति - वसू " अमाव्ययात्... ३.४.२३थी क्यन् = वसु + य. "दीर्घश्चिवयङ्.. ४.३.१०८थी पूर्वनो उद्दीर्घ थवाथी वसू धातु जन्यो.
वसूयति इति क्विप् = वसूय. क्विप् ५.१.१४८थी क्विप् प्रत्यय. अतः थी अनो खोप थवाथी वसूय् " योऽशिति" ४.३.८० थी य् नो खोप थवाथी वसू शब्द जन्यो...
પ્રથમા–સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
षष्ठी
खे.व.
वसू:
वस्वम्
वस्वा
वस्वे
वस्वः
वस्वः
वस्वि
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
खे....
दृन्भूः
दृश्वम्
दृश्वा .
दृन्वै
दृन्भवाः
Ca.q.
वस्वौ
वस्वौ
:
वसूभ्याम्
वसूभ्याम्
वसुभ्याम्
वस्वोः
वस्वोः
સપ્તમી
वसूषु
नहीं वसू शब्दनी साधनिअमां स्वराहि प्रत्यय पर छतां "स्यादौ वः " ૨.૧.૫૭થી ૐ નો ૧ થાય છે. બાકીની સાનિકા સુગમ છે.
वसु- नपुंसऽसिंग वसू शब्दनो स्वर "क्लीबे" २.४.८७थी स्व धयों छे. तेना इयोनी साधना मधुवत् थशे. १४.९२थी विडये पुंवत् थशे. दन्भू - स्त्रीलिंग.
दि.9.
दृन्भ्वौ
दृन्थ्यौ
૨૦૩
५.१.
वस्वः
वस्वः
वसूभिः
वसूभ्यः
वसूभ्यः
वस्वाम्
दृन्भूभ्याम्
दृन्भूभ्याम्
दृन्भूभ्याम्
५.१.
दृन्भ्वः
दृन्भ्वः
दृन्भूभिः
दृन्भूभ्यः
दृन्भूभ्यः

Page #213

૨૦૪
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
(१) दुवै
दुन्वाः
दृन्भ्वाम्
दृन्वाः
दृन्वाम्
हे दृन्भु !
य.ओ.व.
दृन्वोः
दृन्वोः
हे दृश्वौ !
दृन्भू + ए
पं.ष... दृन्भू + ङसि ङस् स्त्रीदूतः १.४.२८थी
स.ओ..
दृन्भू + इं
दृन्भू + ऐ
दृन्भू + आस् दृन्- पुन - वर्षा... २.१.५८थी
(२) दृन्भूनाम् ५.५.१.
दृन्भूनाम्
दृन्भूषु
हे दृन्भ्वः !
(3) हे दृन्भु ! सं. भे.१.
दृन्भ्व् + आम् = दृन्वाम्
दृन्भ्वास् - सोरुः २.१.७२थी
दृन्भ्वार्
दृन्वाः
दृन्भू + आम् - हुस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी दृन्भूनाम् - दीर्घोनाम्य... १.४.४७थी दृन्भूनाम्
दृन्भू + स् - नित्यदिद्... १.४.४ थी
दृन्भु !
जीभ स्वराहि प्रत्यय पर छतां "दृन्- पुनर्वर्षा... २.१. पल्थी ऊ नो व् થઈને રૂપો સિદ્ધ થશે. બાકીના રૂપોની સાનિકા સુગમ છે. આ શબ્દ સ્ત્રીલિંગે જ વપરાય છે.
दृन्भू + आम्
दृन्भ्व् + ऐ = दृन्भ्वै
दृम्भ्व् + आस् = दृन्भ्वास्
रः पदान्ते... १.3.43थी

Page #214

क्रोष्टु, क्रोष्ट - पुंसिंग (तुन्, तृच् अंतवाणी शब्द छे.) (न् खनें च् इत् छे.)
द्वि..
क्रोष्टारौ
क्रोष्टारौ
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
(१) क्रोष्टा
(२) क्रोष्टारौ
(3) क्रोष्टारः
(४) क्रोष्टारम्
खे.व.
क्रोष्टा
क्रोष्टारम्
क्रोष्ट्रा, क्रोष्टुना
क्रोष्टे, क्रोष्टवे
क्रोष्टुः, क्रोष्टोः
क्रोष्टुः, क्रोष्टोः
क्रोष्टर क्रोष्टौ
हे क्रोष्टो !
प्र. भे.१.
u.G.q.
द्वि.द्वि. १.
सं.द्वि..
1.4.9.
सं.५.१.
}
(५) क्रोष्ट्न् द्वि.ज.व.
क्रोष्टु
क्रोष्ट
क्रोष्टु
+ स् - ऋदुशनस्... १.४.८४थी
क्रोष्ट + डा (आ) - डित्यन्त्य... २.१.११४थी
+ आ
क्रोष्टा.
क्रोष्ट् क्रोष्टु + औ
क्रोष्ट + औ
५.१.
क्रोष्टारः
क्रोष्ट्न्
क्रोष्टुभिः
क्रोष्टुभ्यः
क्रोष्टुभ्यः
क्रोष्ट्नाम्
क्रोष्टषु
हे क्रोष्टारः !
+ स् - क्रुशस्तुनस्तृच्... १.४.९१थी
क्रोष्टुभ्याम्
क्रोष्टुभ्याम्
क्रोष्टुभ्याम्
क्रोष्ट्रोः, क्रोष्ट्वोः
क्रोष्ट्रोः क्रोष्ट्वोः
हे क्रोष्टारौ !
क्रोष्ट
द्वि... क्रोष्टु
=
-
क्रोष्टार् + औ = क्रोष्टारौ.
૨૦૫
-
कुशस्तुनस्तृच्... १.४.८१थी
तृ - स्वसृ - नसृ... १.४.३८थी
+ जस् (अस्) - क्रुशस्तुनस्तृच्... १.४.८१थी
+ अस् - तृ स्वसृ - नसृ... १.४.३८थी क्रोष्टारस् - सोरुः २.१.७२थी
क्रोष्टारर् - रः पदान्ते... १. 3. 4.3थी. क्रोष्टारः
+ अम् - क्रुशस्तुनस्तृच्... १.४.८१थी क्रोष्ट + अम्
क्रोष्टारम्
-
तृ - स्वसृ - नतृ... १.४.३८थी
क्रोष्टु + शस् (अस्) - शसोऽता.... १.४.४९थी
क्रोष्ट्न्

Page #215

૨૦૬
(६) क्रोष्ट्रा क्रोष्टुना
(७) क्रोष्ट्रे क्रोष्ट
(c) ante: क्रोष्टोः
क्रोष्टु + आ
+ आ
क्रोष्ट क्रोष्ट्रा
क्रोष्टु + आ
क्रोष्टु + ना
क्रोष्टु
+ ए
क्रोष्ट
क्रोष्ट्रे
क्रोष्टु + ए
क्रोष्टो + ए क्रोष्टव् + ए
पं. ५. ओ.१. क्रोष्टु+ङसि, ङस् (अस्) - यदौ स्वरे वा१.४.८२थी
}
}
(c) क्रोष्ट्रोः क्रोष्ट्वोः
तृ.जे.व.
२.मे.व.
+ ए
(१०) क्रोष्ट्रनाम् ५.५.१.
-
-
=
-
-
यदौ स्वरे वा १.४.८२थी इवर्णादे... १.२.२१थी
-
टः पुंसिना १.४.२४थी
क्रोष्टुना
यदौ स्वरे वा १.४.८२थी
इवर्णादे... १.२.२१थी
ङित्यदिति १.४.२उथी
ओदौतोऽवाव् १.२.२४थी
क्रोष्टवे.
क्रोष्टृ + अस् - ऋतो डुर् १.४.३७थी क्रोष्टृ + डुर् (उर्) - डित्यन्त्य... २.१.११४थी क्रोष्टुर् - रः पदान्ते... १.3.43थी क्रोष्टुः
क्रोष्टु + अस् - ङित्यदिति १.४.२३थी क्रोष्टो + अस् - एदोद्भ्यां... १.४.उपथी क्रोष्टो + र् = क्रोष्टर् रः पदान्ते... १. 3. 43थी क्रोष्टोः
ष. स.द्वि. १. क्रोष्टु + ओस् - यदौ स्वरे वा १.४.८२थी
}
क्रोष्टृ + ओस् - इवर्णादे... १.२.२१थी क्रोष्ट्रोस् - सोरुः २.१.७२थी क्रोष्ट्रोर्- रः पदान्ते... १. 3. 43थी क्रोष्ट्रोः
क्रोष्टु + ओस् - इवर्णादे... १.२.२१थी क्रोष्ट्व् + ओस्= क्रोष्ट्वोस् - सोरुः २.१.७२थी क्रोष्ट्वोर् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
क्रोष्ट्वोः
क्रोष्टु + आम् ह्रस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी क्रोष्टुनाम् - दीर्घोनाम्य... १.४.४७थी क्रोष्ट्नाम् ।

Page #216

(११) क्रोष्टरि क्रोष्टौ
}
(१२) हे क्रोष्टो ! सं.खे.व.
પ્રથમા
તિયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
सं.सं.व. क्रोष्टु + इ
यदौ स्वरे वा १.४.९२थी
क्रोष्ट + इ
अङ च १.४. उथी
क्रोष्टर्
+ इ
क्रोष्टर
क्रोष्टु
+ इ
ङिडौं १.४.२५थी
क्रोष्टु + डौ (औ) - डित्यन्त्य... २.१.११४थी क्रोष्ट् + औ = क्रोष्टौ .
બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.
• परमश्चासौ क्रोष्टा च परमक्रोष्टु पुंसिंग - क्रोष्टुवत् १. क्रोष्टारम् अतिक्रान्तः - अतिक्रोष्टु पुंबिंग क्रोष्टुवत् २. क्रोष्टारम् अतिक्रान्ता अतिक्रोष्ट्री સ્ત્રીલિંગ 3. क्रोष्टारम् अतिक्रान्तम् - अतिक्रोष्टु नपुं.
नदीवत्
मधुवत्
कृशक्रोष्टु -पुंसिंग - क्रोष्टुवत्
१. कृशाः क्रोष्टारः यस्मिन् सः २. कृशा क्रोष्टारः यस्याम् सा कृशक्रोष्ट्री - स्त्रीलिंग - नदीवत् 3. कृशाः क्रोष्टारः यस्मिन् तद् - कृशक्रोष्टु नपुं.
मधुवत् क्रोष्टृ नुं क्रोष्ट्री - स्त्रीविंगमां "स्त्रियां नृतो... २.४.१थी ङी बागथे. ङी बुगाती पडेला ४ स्त्रीविंग विषय भावतां "स्त्रियाम्" १.४.८३थी क्रोष्ट थशे. સૂત્રમાં નિર્નિમિત્ત લખેલું છે. તેથી જોવુ ઉકારાન્ત શબ્દ હોવા છતાં તૃપ્ લાગીને કારાન્ત થવાનો છે એમ માનીને સ્ત્રીલિંગમાં ↑ લાગ્યો. (નહી તો કારાન્ત નામને ૐ ની પ્રાપ્તિ જ ન હતી.) તેના રૂપો સાધનિકા વિગેરે નવીવત્ થશે.
मास
પુલિંગ
भे.१...
मासः
मासम्
मासेन, मांसा
मासाय, मासे
मासात्, मासः
मासस्य, मासः
मासे, मासि
हे मास !
-
क्रोष्टु + स् - ह्रस्वस्य गुणः १.४.४१थी क्रोष्ट !
-
-
-
द्वि.व.
मासौ
मासौ
-
-
-
-
मासाभ्याम्, माभ्याम्
मासाभ्याम्, माभ्याम्
मासाभ्याम्, माभ्याम् मासयोः,
मासोः
मासयोः, मासोः
हे मासौ !
-
૨૦૭
-
५.१.
मासाः
मासान्, मासः मासैः, माभिः
मासेभ्यः, माभ्यः मासेभ्यः,
माभ्यः
मासानाम्, मासाम्
मासेषु, मासु, मास्सु
हे मासाः ।

Page #217

२०८
પ્રથમ
निशाः
मास श०६ अारान्त पुंलिंगडोपाथी सेना३पो-सापनि मने सामासिs Awal देववत् थशे. परन्तु यारे "मास-निशाऽऽसनस्य... २.१.१०० थी शसादि साह પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પ માસ શબ્દનો મામ્ વ્યંજનાન્ત બનશે ત્યારે તેનાં રૂપો અને सापनि। चन्द्रमस्वत् थशे. परन्तु भ्याम्, भिस् भने भ्यस् प्रत्यय ५२ ७i. "सोरुः" ૨.૧.૭૨ થી જૂનો થયા પછી નો ૩નહીં થાય. કેમકે આ ની પછી ર્ છે. तथा ते नो "अवर्ण-भो भगो... १.3.२२थी १५ थशे. निशा - स्त्रीलिंग.
मे.व.. दि.. . .. निशा
निशे દ્વિતીયા निशाम् . निशे .. निशाः, निशः તૃતીયા निशया, निशा निशाभ्याम्,निज्म्याम् निशाभिः, निग्भिः यतुर्थी निशायै, निशे निशाभ्याम्,निज्भ्याम् निशाभ्यः, निज्भ्यः પંચમી निशायाः, निशः . निशाभ्याम,निज्म्याम् निशाभ्यः, निजभ्यः पटी निशायाः, निशः .निशयोः, निशोः निशानाम, निशाम् सप्तमी निशायाम्, निशि निशयोः, निः निशासु, निच्छु, निशु संबोधन हे निशे ! . हे निशे ! . . हे निशाः ! - निशा - श६ आ रान्त स्त्रीलिंग पाथी तेन। ३५ो सापनि भने सामाwिो मालावत् थशे. परन्तु ग्यारे "मास-निशाऽऽसनस्य... २.१.१००थी शसादि साहि प्रत्यय ५२ ७ti विse निशा नो निश् माहेश थाय त्याः तेन३५ो मरुत्वत् थशे. परंतु भ्याम् - भिस् भने भ्यस् प्रत्यय ५२ छतi "घुटस्तृतीयः" २.१.७६थी श् नो ज् थशे. मने सु प्रत्यय ५२ छतi "सस्य श-षौ" १.3.६१ थी सु नो शु थशे. निश्+शु, "अघोषे प्रथमोऽशिटः" १.3.५० थी निच् + शु - निच्शु, "प्रथमादधुटि शश्छः" १.३.४ थी श्नों छवियू थपाथी निच्छु, निच्शु એમ બે રૂ૫ થશે. आसन - नपुंससिंग.
दि.१.
५.१. प्रथमा आसनम्
आसने
आसनानि દ્વિતીયા
आसने
आसनानि आसानि तृतीया आसनेन, आस्त्रा . आसनाभ्याम्, आसभ्याम् आसनैः आसभिः ચતુર્થી आसनाय, आस्ने आसनाभ्याम्, आसभ्याम् . आसनेभ्यः, आसभ्यः पंयमी आसनात्, आस्नः आसनाभ्याम्, आसभ्याम् आसनेभ्यः, आसभ्यः
मे..
आसनम्

Page #218

ષષ્ઠી સપ્તમી
સંબોધન
आसनस्य, आन: आसने, आसनि, आस्त्रि हे आसन !
आसन - अारान्त नपुंसलिंग होवाथी तेना ३यो, साधना अने सामासि शब्दो वनवत् थशे. परन्तु भ्यारे "मास - निशाऽऽसनस्य... २.१.१००थी शसादि स्थाहि પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પે આસન નો આમન્ આદેશ થશે. ત્યારે તેના રૂપો-સાધનિકા नामन्वत् थशे. दन्त पुंलिंग.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
-
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
खे.व.
दन्तः
दन्तम्
दन्तेन दता
दन्ताय,
द
दन्तात् दतः
दन्तस्य, दतः
दन्ते, दति
दन्त !
-
आसनयोः, आस्त्रोः आसनयोः, आस्त्रोः हे आसने !
खे.वं.
पादः
पादम्
पादेन, पदा
पादाय, पदे
पादात्, पदः
पादस्य, पदः
पादे, पदि
हे पाद !
द्वि.प.
दन्तौ :
दन्तौ
दन्ताभ्याम्, दद्द्भ्याम्
दन्ताभ्याम्, दद्भ्याम्
दन्ताभ्याम्, दद्द्भ्याम्
दन्तयोः, दतोः दन्तयोः, दतोः हे दन्तौ !
दन्त
ઞ કારાન્ત પુલિંગ હોવાથી તેના રૂપો,સાનિકા અને સામાસિક શબ્દો
देववत् थशे. परन्तु भ्यारे " दन्तपादनासिका..." २.१.१०१ थी शसादि स्थाहि પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પે વત્ત નો વત્ આદેશ થશે. ત્યારે તેના રૂપો, સાધુનિકા मरुत्वत् थशे.
पाद
पुंसिंग.
द्वि..
पादौ
पादौ
૨૦૯
पादाभ्याम्, पद्भ्याम्
पादाभ्याम्, पद्भ्याम्
पादाभ्याम्, पद्भ्याम्
पादयोः, पदोः पादयोः, , पदोः
हे पादौ !
आसनानाम्, आस्त्राम् आसनेषु, आससु
हे आसनानि !
५.१.
दन्ताः
दन्तान्, दतः दन्तैः, दद्भिः दन्तेभ्यः, दन्तेभ्यः, दद्द्भ्यः
दद्भ्यः
दन्तानाम्, दताम् दन्तेषु दत्सु
हे दन्ताः !
५.q.
पादाः
पादान्, पदः पादैः, पद्भिः
पादेभ्यः, पद्भ्यः
पादेभ्यः, पद्भ्यः
पादानाम्, पदाम् पादेषु, पत्सु हे पादाः !

Page #219

૨૧૦
पाद
ઞકારાન્ત પુંલિંગ હોવાથી તેના રૂપો, સાધુનિકા અને સામાસિક शब्दो देववत् थशे. परन्तु भ्यारे " दन्तपादनासिका..." २.१.१०१ थी. शसादि સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પે પાત્ નો પર્ આદેશ થશે. ત્યારે તેના રૂપો અને साधनिडा मरुत्वत् थशे. नासिका - स्त्रीलिंग.
खे.व.
પ્રથમા नासिका
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
-
नासिकाम्
नासिकया, नसा
नासिका, नसे
नासिकायाः, नसः
नासिकायाः, नस:
नासिकायाम्, नसि हे नासिके !
સપ્તમી
સંબોધન
નપુંસકલિંગ.
खे.व.
नासिका - आ अरान्त स्त्रीलिंग होवाथी तेना ३पो, साधनिका अने सामासिक शब्दो मालावत् थशे. परंतु भ्यारे "दन्तपादनासिका..." २.१.१०१ थी शसादि स्थाहि પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પે નાસિા નો નસ્ આદેશ થશે. ત્યારે તેના રૂપો, સાધુનિકા चन्द्रमस्वत् थशे.
हृदय
द्वि.व.
नासिके
नासिके
हृदयम्
हृदयम्
हृदयेन, हृदा
हृदयाय, हृदे
--
नासिकाभ्याम् - नोभ्याम्
नासिकाभ्याम् - नोभ्याम्
नासिकाभ्याम् - नोभ्याम्
नासिकयोः, नसोः
नासिकयोः, नसोः हे मासिके !
द्वि...
हृदये
हृदये
हृदयाभ्याम्, हृद्द्भ्याम्
हृदयाभ्याम्, हृद्भ्याम्
ज.व.
नासिकाः
नासिकाः, नसः
नासिकाभिः, नोभिः
नासिकाभ्यः नोभ्यः
नासिकाभ्यः नोभ्यः
नासिकानाम्, नसाम्
नासिकासु, नः सुनसु हे नासिकाः ! |
हृदयाभ्याम्, हृद्भ्याम्
हृदययोः, हृदो :
हृदययोः, हृदोः
हृदयात्, हृदः
हृदयस्य, हृदः
हृदये, हृदि
हृदयानाम्, हृदाम् हृदयेषु, हृत्सु हे हृदयानि ! |
हे हृदय !
हृदये !
हृदय
ઞ કારાન્ત નપું. હોવાથી તેના રૂપો, સાનિકા અને સામાસિક शब्धे वनवत् थशे. परंतु भ्यारे "दन्तपादनासिका...” २.१.१०१ थी शसादि સ્યાદિ પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પે ય નો ૢ આદેશ થશે ત્યારે તેના રૂપો અને साधनिला जगत्वत् थशे.
ज.व.
हृदयानि
हृदयानि हृन्दि
हृदयैः, हृद्भिः
हृदयेभ्यः,
हृद्भ्यः
हृदयेभ्यः, हृद्भ्यः

Page #220

૨૧ ૧
दि..
असूज - नपुंसलिंग. मे.व.
4.१. प्रथमा-संमो. असृग, क् असृजी
असृजि द्वितीया असृग, क् असृजी
असृञ्जि, असानि तृतीया असृजा, अना असृग्भ्याम्, असभ्याम् असृग्भिः,असभिः तुर्था असृजे, अस्ने असृग्भ्याम्, असभ्याम् असृग्भ्यः, असभ्यः यभी... असृजः, अनः असृग्भ्याम्, असभ्याम् असृग्भ्यः, असभ्यः पही असृजः अस्त्रः असृजोः, अनोः असृजाम्, अनाम् सप्तमी असृजि,असनि,अस्नि असृजोः, अस्नोः असृक्षु, असृषु, अससु।
असृज् नपुं. डोपाथी तेन। ३५ो-सापनि अने सामासि शो जगत्वत् यशे. परंतु या ज् नो ग्थयो छे. त्या "च-ज: क-गम्" २.१.८६थी. शे. प्र.वि.प.प.मां न् नो भागम च्या ५छी न् नो ब् "म्नां धुड्वर्गे... १.3.3८थी यथे. यारे "दन्तपादनासिका"... २.१.१०१थी शसादि स्याहि प्रत्यय ५२ छता विथे असृज् नो असन् माहेश थशे. त्यारे तेन३५ो भने सापनि नामन्वत्
द्वि..
यूष - धुलिंग मे..
५.प. प्रथम यूषः
यूषाः । द्वितीया यूषम्
यूषान्, यूष्णः तृतीया यूषेण, यूष्णा यूषाभ्याम्,यूषभ्याम् यूपैः, यूषभिः यतुर्थी. यूषाय, यूष्णे . यूषाभ्याम्,यूषभ्याम् यूषेभ्यः, यूषभ्यः
भी यूषात्, यूष्णः यूषाभ्याम्,यूषभ्याम् यूषेभ्यः, यूषभ्य: ५४ी. यूषस्य, यूष्णः यूषयोः, यूष्णोः यूषाणाम्, यूषाम् सप्तमी यूषे, यूषणि, यूष्णि यूषयोः, यूष्णोः यूषेषु, यूषषु संगोपन हे यूष ! हे यूषौ ! हे यूषाः ! . यूष असन्त पुंलिंगडोपाथी तेन। ३५ो, सापनि भने सामासि शो देववत् थशे. परंतु ग्यारे "दन्तपादनासिका"... २.१.१०१ थी शसादि साह પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પ યૂષ નો ગૂન આદેશ થશે ત્યારે રૂપો અને સાધનિકા राजन्वत् थशे.

Page #221

म.१.
....
.
यूषअन्तनपुं.भ५५रायछ.ग्यारेन.भाडोयत्यारेतेना३पोसापनि अनेसामासिशोवनवत्थशे.तेमाद्वि .प.प.मां दन्तपाद"... २.१.१०१थी यूषनीयूषन् माहेश थपाथीयूषानि३५५.तृ.अ.प.थी तोदिंगपत्य. उदक · नपुंसद
दि.. प्रथमा . उदकम्
उदके
उदकानि द्वितीया उदकम्
उदके -
उदकानि, उदानि તૃતીયા उदकेन, उना उदकाभ्याम्, उदभ्याम् उदकैः, उदभिः । ચતુથી उदकाय, उद्रे उदकाभ्याम्, उदभ्याम् उदकेभ्यः, उदभ्यः पंथभी उदकात्, उनः उदकाभ्याम्, उदभ्याम् उदकेभ्यः, उदभ्यः यही उदकस्य, उनः उदकयो, उनोः उदकानाम्, उनाम् सप्तभी उदके, उदनि, उनि उदकयोः, उनोः उदकेषु, उदसु । संबोधन हे उदक ! हे उदके ! हे उदकानि !
उदक अारान्त नपुं. जोपाधी तेन। ३५ो, सापनि भने सामासि Awal वनवत्थशे. परंतु यारे "दन्तपादनासिका"...२.१.१०१थीशसादिस्याहि प्रत्यय ५२७ilaseउदक नो उदन् माहेश थशे त्या तेना ३५ो भने सापनि नामन्वत् थशे. दोस् - 'दिग.
मे.. . द्वि.. प्रथमा-संबोधन दोः
दोषौ
दोषः દ્વિતીયા दोषम् दोषौ
दोषः, दोष्णः તૃતીયા दोषा, दोष्णा दोाम, दोषभ्याम् दोर्भि, दोषभिः
दोषे, दोष्णे दोर्ध्याम्, दोषभ्याम् दोर्ध्यः, दोषभ्यः पंयमी - दोषः, दोष्णः दोाम्, दोषभ्याम् . दोWः, दोषभ्यः ષષ્ઠી दोषः, दोष्णः दोषोः, दोष्णोः दोषाम्, दोष्णाम् सप्तमी दोषि, दोषणि, दोष्णि दोषोः, दोष्णोः दोःषु, दोष्षु, दोषषु
તો વ્યંજનાંત પુલિંગમાં હોય ત્યારે તેના રૂપો, સાધનિક અને સામાસિક शो चन्द्रमस्वत् थशे. परंतु यारे "दन्तपादनासिका..." २.१.१०१थी शसादि સાદિ પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પોનો રોષ આદેશ થશે ત્યારે રૂપો અને સાધનિકા राजन्वत् थशे.
५.१.
ચતુથી

Page #222

૨૧૩
५.4.
यकृती
. दोस् च्यारे नपुं.मोयत्यारे तेन। ३५ो भने सापनि पयस्वत् थशे. भने "दन्तपादनासिका..." २.१.१०१ थी दोस्नो दोषन् माहेश वाय.प.. भां दोषानि ३५ ५.तृ.अ.प.ची तो पुलिंगपत् थशे. यकृत् - नjasसिंग. ..
दि.१. प्रथमा-संयोधन यकृत, द् यकृती यकृन्ति द्वितीया यकृत, द्..
यकृन्ति यकानि तृतीया यकृता, यक्ना यकृद्भ्याम्,यकभ्याम् यकृभिः, यकभिः यतुर्था यकृते, यक्ने यकृद्भ्याम्,यकभ्याम् यकृद्भ्यः, यकभ्यः पंयभी यकृत: यक्नः यकृद्भ्याम्,यकभ्याम् यकृद्भ्यः, यकभ्यः पही यकृतः यक्नः यकृतोः, यक्नोः यकृताम्, यक्नाम् सप्तमी यकृति,यकनि,यक्निः यकृतोः, यक्नोः यकृत्सु, यकसु ।
यकृत् २०६०isride.ओपाथी तेना३५ो, सपनिमनेसामा Asal जगत्वत्थशे. परंतुन्यारे "दन्तपादनासिका..." २.१.१०१ थी शसादिस्साहप्रत्यय ५२७tilaseपे यकृत् नो यकन् माहेश थशे. त्यारे ते॥३५ो भने सापनि नामन्वत् यो...
. शकृत् - नपुंसलिंग . ..
५.१. प्रथमा-संबोधन शकृत्, द्. शकृती शकृन्ति દ્વિતીયા शकृत्, द् शकृती शकृन्ति शकानि તૃતીયા शकृता, शक्ना . शकृद्भ्याम्,शकभ्याम् शकृद्भिः, शकभिः यतुर्थी शकृते, शक्ने शकृयाम,शकभ्याम् शकृद्भ्यः, शकभ्यः પંચમી शकृतः, शक्नः शकृद्भ्याम्,शकभ्याम् शकृद्भ्यः, शकभ्यः
शकृतः, शक्नः शकृतोः, शक्नोः शकृताम्, शक्नाम् સપ્તમી शकृति,शकनि,शक्नि शकृतोः, शक्नोः शकृत्सु, शकसु ।
शकृत्- श६ dixviत नपुं. डोपाथी तेन। ३५ो, सापनि अने समAS wwal जगत्वत् थशे. परंतु यारे "दन्तपादनासिका..." २.१.१०१थी शसादि સ્વાદિ પ્રત્યય પર છતાં વિકલ્પ શત્ નો સન્ આદેશ થશે ત્યારે તેના રૂપો અને सापनि नामन्वत् थशे. .
दि.१.
पही

Page #223

૨૧૪
(१) मरुत् पुंसिंग.
खे.व.
પ્રથમા
સ્તિીયા
(२) मरुतौ
(3)
-
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન (१) मरुत्, द् प्र.मे.व.
सं.ओ.व.
मरुतः
વ્યંજનાન્ત શબ્દોના રૂપો
(४) मरुतम् (4) मरुता
(t)
मरुत्, द्
मरुतम्
मरुता
मरुते
मरुतः
मरुतः
मरुति
हेमरुत्, द् !
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि.प.
सं.द्वि..
प्र.५.१.
द्वि.प.व.
सं.५.१.
द्वि...
मरुतौ
मरुतौ
मरुद्भ्याम्
मरुद्भ्याम्
ज.व.
मरुतः
मरुतः
मरुद्भिः
मरुद्भ्यः
मरुद्भ्यः
मरुद्भ्याम्
मरुतोः
मरुताम्
मरुतोः
मरुत्सु
हे मरुतौ !
हे मरुतः !
मरुत् + स् - दीर्घङ्याब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी
मरुत् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी
मरुद् - विरामे वा १.३.५१थी
मरुत्, मरुद्
मरुत् + औ = मरुतौ
मरुत् + जस्, शस् (अस्)
मरुतस् - सोरुः २.१.७२थी
मरुतर् - रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी
मरुतः
मरुत् + अम् = मरुतम्
मरुत् + आ मरुता
मरुत् + भ्याम् - धृटस्तृतीयः २.१.७६थी
मरुद्भ्याम्
द्वि.खे.व.
तृ.खे.व.
मरुद्भ्याम् तृ.द्वि..
२.द्वि..
पं.द्वि...
(७) मरुद्भिः तृ.ष.व. मरुत् + भिस् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी
मरुद् + भिस् = मरुद्भिस् - सोरुः २.१.७२ मरुद्भिर् -र: पदान्ते . विसर्गस्तयोः १.३.५३थी मरुद्भिः
H

Page #224

૨૧૫
| ss
.
(८) मरुते य... मरुत् + (ए) = मरुते (e) मरुद्भ्यः ५.५.१. । मरुत् + भ्यस् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी
५.५.१. J मरुद्भ्यस् - सोरुः २.१.७२थी
मरुद्भ्यर् - २ः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.३.५3थी
मरुद्भ्यः (१०) मरुतः ५.मे.. । मरुत् + ङसि, ङस् (अस्) =
५... J मरुतस् - सोरु: २.१.७२थी.
मरुतर् - र: पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.43थी
मरुतः (११) मरुतोः ५.दि.. | मरुत् + ओस् - मरुतोस् - सोरु: २.१.७२थी
स.दि.१. Jमरुतोर् - र.पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.43थी
· मरुतोः . (१२) मरुताम् ... मरुत् + आम् = मरुताम् (१३) मरुति स... मरुत् + ङि (इ) - मरुति (१४) मरुत्स स... मरुत् + सु = मरुत्सु • परमथासौ मरुत् च परममरुत् . मरुत्वत्
१. मरुतम् अतिक्रान्तः - अतिमरुत् -पु. मरुत्वत् २. मरुतम् अतिक्रान्तम् - अतिमरुत् - नपुं. जगत्वत् 3. मरुतम् अतिक्रान्ता - अतिमरुत् - स्त्री. संपद्वत् १. प्रियः मरुत् यस्य सः - प्रियमरुत् - '. मरुत्वत् २. प्रियः मरुत् यस्य तद् - प्रियमरुत् - नपुं. जगत्वत्
3. प्रियः मरुत् यस्याः सा - प्रियमरुत् - स्त्री. संपद्वत् (२) जगत् - नपुंडलिंग . भ.प. द्वि..
.. प्रथमा जगत्, द्.. जगती
जगन्ति द्वितीय जगत्, द् जगती संबोधन जगत, द् . जगती
जगन्ति . तृतीयामे.व.थी स.१.१.सुधीन। ३५ो मरुत्वत् (१) जगत्, द् प्र... । जगत्+स, अम् - अनतो... १.४.५ल्या
दि.. जगत्-धुटस्तृतीयः २.१.७६थी सं... J जगद् - विरामे वा १.3.५१थी
जगत्, जगद्
जगन्ति

Page #225

૨૧૬
-
(२) जगती प्र.वि.प. 1 जगत् औ - औरी: १.४.५६थी
द.दि.१. जगत ई - जगती
सं... (3) जगन्ति ५.५.१. 1 जगत् जस्, शस्, (अस्)- नपुंसकस्य शि:१.४.५५थी
दि.५.१. जगत्+शि (इ) धुटां प्राक् १.४.६६थी
सं.ब.प. ) जगन्त+इ = जगन्ति परमम् च तद् जगत् च = परमजगत् नपुं. जगत्वत् .. १. जगत् अतिक्रान्तः = अतिजगत् = पुं. मरुत्वत् २. जगत् अतिक्रान्तम् = अतिजगत् - नपुं. जगत्वत् 3. जगत् अतिक्रान्ता - अतिजगत् - स्त्री. संपद्वत् १. · प्रियम् जगत् यस्य सः - प्रियजगत् . मरुत्वत् २. प्रियम् जगत् यस्य तद् - प्रियजगत् नपुं. जगत्वत्
3. प्रियम् जगत् यस्याः सा - प्रियजगत् स्त्री. संपद्वत् (3) संपत् - स्त्रीलिंग. ___ संपत् २०६ २दिंगछ. तन॥३५ो, सापनि, Anules AGel ४ मरुत् धुदिल प्रभारी थशे. (४) राजन् - पुंसिंग
म.१. द्वि.... .. राजानौ
राजानः દ્વિતીયા राजानम्
राजानौ
राज्ञः राज्ञा राजभ्याम्
राजभिः राजे राजभ्याम्
राजभ्यः पंयमी राज्ञः
राजभ्याम् राजभ्यः પછી राज्ञः
राज्ञोः સપ્તમી राज्ञि, राजनि राज्ञोः
राजसु संबोधन हे राजन् ! हे राजानौ ! हे राजानः ! (१) राजा प्र... राजन+स् - निदीर्घः १.४.८५थी
राजान्+स् -दीर्घड्याब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी राजान् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी राजा
પ્રથમ
राजा
તૃતીયા ચતુથી
. राज्ञाम्

Page #226

૨૧૭
]
४२) राजानौ । प्र..िप.) राजन् औ :- निदीर्घः १.४.८५थी
a... राजान्+औ - राजानौ
२.द.. 13) राजानः
५.१.१. 1 राजन् जस् (अस्) - निदीर्घः १.४.८५ थी सं.५.. J राजानस् - सोरु: २.१.७२ थी
राजानर - २ः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43 थी
राजानः fr) राजानम् द्वि.. राजन्+अम् - निदीर्घः १.४.८५ थी
राजानम् . (५) राज्ञः
राजन् (जस) अस् - अनोऽस्य २.१.१०८ थी गन्+अस् - तवर्गस्य ववर्ग... १.3.६०थी राज+अस् = राज्ञस् - सोरु: २.१.७२ थी. राशंर् - ः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43 थी
र
वि.प..
३)
राज्ञा .
:
राजभ्याम्
६
..., राजन्+आ - अनोऽस्य २.१.१०८ थी .
गन्+आ - तवर्गस्य श्चवर्ग... १.3.६० थी राज+आ = राज्ञा राजन् भ्याम् - नाम्नो नोऽनह: २.१.८१ थी
राजभ्याम् पं.वि.प. तृ.प.प. राजन्+भिस् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१ थी
राजभिस् - सोरुः २.१.७२ थी राजभिा - रपदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43 थी
राजभिः ..१. राजन्+(3) ए - अनोऽस्य २.१.१०८ थी
राजन्+ए - तवर्गस्यश्चवर्ग... १.3.६० थी
रा +ए = राजे ५.१.१. राजन्+भ्यस् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१ थी ५.प.. | राजभ्यस् - सोरु: २.१.७२ थी.
राजभ्यर् - रः पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.43 थी राजभ्यः
(c) राज्ञेय
(१०) राजभ्यः

Page #227

૨૧૮
(११) राज्ञः
(१२) राज्ञोः
(१३) राज्ञाम्
पं. ओ.व.
५. खे...
५.द्वि... स.द्वि...
५. ५.१.
राजन् + ङसि, ङस् (अस्) - अनोऽस्य २.१.१०८६
}
(१५) राजसु
(१९) हे राजन् ! सं.खे..
स. ५.१.
राज्ञ्+अस् = राज्ञस् - सोरुः २.१.७२ थी राज्ञर् - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43 थी राज्ञ:
राजन् + आम् - अनोऽस्य २.१.१०८थी राज्न्+आम् - तवर्गस्यश्चवर्ग... १.३.६०थी · राज्बू + आम् = राज्ञाम्
(१४) राज्ञि, राजनि स... राजन्+ङि (इ) - ईङौ वा २.१.१०८थी
राज्न्, राजन्+इ = तवर्गस्यश्चवर्ग... १.३.६०थी राज्ञ् + इ = राज्ञि राज
,
राजन्+सु - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
- अनोऽस्य थी
} राजन्-ओस् - तवर्गस्यश्चवर्ग... १.३.१० श्री
राज्ञ्+ओस् = राज्ञोस् - सोरुः २.१.७२ थी राज्ञो - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43 थी राज्ञोः
राज+ सु = राजसु
राजन्+स् - दीर्घंयाब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी राजन् - नाऽऽमन्त्र्ये २.१.८२थी हे राजन् !
=
परमश्चासौ राजा च प्रथम तो परमराजन् थशे. "राजन् सखेः " ७.३.१०६ थी अट् समासान्त थवाथी परमराजन् +अ थयुं. "नोऽपदस्य तद्धिते" ७.४.६१ थी अट् खावतां અન્ય સ્વરાદિનો લોપ થવાથી અન્ નો લોપ થયો. તેથી પરમરાન શબ્દ બન્યો. १. राजानम् अतिक्रान्तः = अतिराजन् पुंसिंग राजन्वत्
परमराजः पुंडिंग देववत्
२. राजानम् अतिक्रान्तम् = अतिराजन् नपुं. नामन्वत्
3. राजानम् अतिक्रान्ता = अतिराज्ञी स्त्रीलिंग. राज्ञीवत्, नदीवत्
१. बहवः राजानः यस्य सः = बहुराजन् पुंसिंग राजन्वत्
२. बहवः राजानः यस्य तद् = बहुराजन् नपुं. नामन्वत् 3. बहवः राजानः यस्याम् सा = बहुराज्ञी स्त्रीलिंग नदीवत्

Page #228

૨૧૯
બ.વ.
સ્ત્રીલિંગમાં બે વિકલ્પ ત્રણ રૂપો થશે. “મનો ત્રા” ૨.૪.૧૧ સૂત્રથી વધુનું શબ્દને ફી વિકલો લાગવાથી વહુશી થયું નલીવત્ રૂપો થશે. તેના વિકલ્પ પક્ષમાં... વહુના - “તાડ્યાં વાઇડર્ ”િ ૨.૪.૧૫ સૂત્રથી સ્ત્રીલિંગમાં માત્ વિકલ્પ થાય છે. તેથી વહુઇગા થયું માતાવત્ રૂપો થશે. તેના વિકલ્પ પક્ષમાં...
વહુએનન રહેશે તેના રૂપો ચીન (પુલિંગ) જેવા થશે. (૫) રાજ્ઞી - સ્ત્રીલિંગ.
જનન શબ્દને “વિયાં તો સ્વાદે.” ૨.૪.૧ સૂત્રથી સ્ત્રીલિંગમાં લાગે છે. તેથી રાગન+કી. - લાગતાં “મનોસ્ટ” .૧.૧૦૮ સૂત્રથી મન ના મ નો લોપ થવાથીની , તવર્યચશવ..૧.૩.૬થીનો થવાથી રાજ્ઞી બનશે. તેના રૂપો નહીવત થશે. આત્મન્ - પુંલિંગ. એ.વ.
કિ.વ. પ્રથમા માત્મ *
आत्मानौ आत्मानः દ્વિતીયા आत्मानम्
आत्मनः તૃતીયા , आत्मना
आत्मभ्याम् आत्मभिः ચતુથી આત્મિને.
आत्मभ्याम् आत्मभ्यः પંચમી * आत्मनः आत्मभ्याम् आत्मभ्यः ષષ્ઠી આત્મ:' आत्मनोः आत्मनाम् સપ્તમી મન आत्मनः
आत्मसु. સંબોધન માત્મન ! આત્માની ! છે માત્માન !
આત્મન શબ્દના રૂપો, સાધનિક અને સામાસિક શબ્દો ગવત્ થશે. પરંતુ અણુ સ્વરાદિ સ્થાદિ પ્રત્યય પર છતાં “મનોરથ" ૨.૧.૧૦૮ અને "વા" ૨.૧.૧૦૯ થી જે મન ના મ નો લોપ થાય છે. તે માત્મન શબ્દ અત્તવાળો હોવાથી “નવ-મસ્ત સંયો" ૨.૧.૧૧૧ સૂત્રમાં નિષેધ હોવાથી મ નો લોપ નહિં થાય. *
રાણન શબ્દના બહુવીહી સમાસમાં સ્ત્રીલિંગના વિગ્રહમાં ત્રણ રૂપો થાય છે. પણ અહીં બે થશે.fપ્રયાત્મા, ક્રિયાત્મ એમ થશે. કારણ કે ગોપાત્ત્વવત ........ ૨.૪.૧૩ સૂત્રથી કી લાગતો નથી.
आत्मानौ

Page #229

૨૨૦
(E) नामन् - नपुंसकसिंग.
खे.व.
नाम
नाम
नाम्ना
नाम्ने
नाम्नः
नाम्नः
नामनि, नाम्नि
हे नाम !
हे नामन् !
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
પછી
સપ્તમી
સંબોધન
(१) नाम
(२) नामनी नाम्नी
(3) नामानि
(४) नामनि नाम्नि
}
}
(५) हे नाम हे नामन्
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि...
सं.द्वि.प.
11.41.9.
द्वि...
सं.५.१.
स.ओ.व.
}
प्र.ओ.व.
द्वि... J नामन् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.९१६ :
} नामन ५८थी.
सं.ओ.व.
द्वि..
नामनी, नाम्नी
नामनी, नाम्नी
नामभ्याम्
नामभ्याम्
नामभ्याम्
नाम्नोः
नाम्नोः
-
हे नामनी !
हे नाम्नी !
-
नाम
नामन् + औ - औरी: १.४.५६थी
नामन् + ई - ईङौ वा २.१.१०८थी
नामन् + ई = नामनी,
नाम्न्+ई = नाम्नी
==
५.१.
नामानि
नामानि
नामभिः
नामभ्यः
नामभ्यः .
नाम्नाम्
.नामन्+जस्, शस् (अस्) नपुंसकस्य शिः १.४.५पथी
नामन् + शि (इ) - निदीर्घः १.४.८५थी नामान्+इ = नामानि
नामन् + ङि (इ) - ईङौ वा २.१.१०९थी
नामन्+इ = नामनि
नाम्नि
-
नामसु
हे नामानि !
नाम्न्+इ
नामन्+ सि
नामन् - क्लीबे वा २.१.८३थी
नाम ! नामन् ! राजन्वत् थशे.
जाडीना ३यो खने साधनिका
परमम् च तद् नाम च परमनामन् नपुं. नामन्वत् . १. नाम अतिक्रान्तः = अतिनामन् पुंसिंग राजन्वत् २. नाम अतिक्रान्तम् = अतिनामन् नपुं. नामन्वत्
अनतो लुप् १.४. ५८थी

Page #230

3. नाम अतिक्रांन्ता - अतिनाम्नी स्त्रीलिंग नदीवत्
स्त्रियां नृतोऽस्वत्रादेर्डी : २.४.१थी स्त्रीविंगमां ङी लाग्यो छे.
१. प्रियम् नाम यस्य सः
प्रियनामन् पुंसिंग राजन्वत्
= प्रियनामन् नपुं. नामन्वत्
२. प्रियम् नाम यस्य तद् 3. प्रियम् नाम यस्याः सा प्रियनाम्नी, प्रियनामा, प्रियनामन्
=
વરાનન્ શબ્દમાં જે પ્રમાણે ત્રણ અંગ થાય છે. તે પ્રમાણે અહીં પણ ત્રણ અંગ थया छे. प्रियनाम्नी ना ३पो नदी प्रभाशे, प्रियनामा ना ३५ो माला प्रभा भने प्रियनामन् ના રૂપો રાખનૢ પ્રમાણે થશે.
(७) सीमंन् स्त्रीलिंग.
-
सीमन् शब्द स्त्रीलिंग छे. तेना ३पो, साधनिडा, सामासिक शब्दो विगेरे जघुं જ કાર્ય રાન્ પુલિંગ શબ્દ પ્રમાણે કરવું. (८) शशिन् पुंसिंग.
-
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
(१) शशी
सप्तभी
સંબોધન
(२) शशिनौ
(3) शशिनः
खे.व.
शशी
शशिनंम्
शशिना
शशिने
शशिनः
शशिनः
शशिनि
#
हे शशिन् ! 1.27.9.
प्र.५.१.
द्वि...
सं.५.१.
द्वि.प.
शशिनौ
शशिनौ
शशिभ्याम्
शशिभ्याम्
शशिभ्याम्
शशिनो:
शशिनो:
अ.द्वि..
द्वि.द्वि.प. शशिन् + औ = शशिनौ
सं.द्वि..
ज.व.
शशिनः
शशिनः
शशिभिः
शशिभ्यः
शशिभ्यः
शशिनाम्
शशिषु हे शशिनः !
हे शशिनौ ! शशिन् + सि
निदीर्घः १. ४. ८५थी शशीन् + सि - दीर्घङ्याब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी शशीन् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
शशी
૨૨૧
शशिन् + जस्, शस्, (अस्)
शसिनस् - सोरुः २.१.७२थी
=
·
शशिन - रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी
शशिनः

Page #231

૨૨ ૨.
(४). शशिनम् विभे.१. शशिन्+अम् = शशिनम् । (५) शशिना तृ..१. शशिन्+आ = शशिना (६) शशिभ्याम् तृ.वि.प. ) शशिन्+भ्याम् - नाम्नो नोऽनहः २.१.८१थी.
2.वि.प. , शशिभ्याम्
५.वि.प. (७) शशिभिः तु.५.१. शशिन्+भिस् - नाम्नो नोऽनमः २.१.८१थी
शशिभिस् - सोरुः २.१.७२थी .. शशिभिर् - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी -
शशिभिः . . (८) शशिने य... शशिन्+डे (ए) = शशिने (e) शशिभ्यः ५.५.१. ) शशिन्+भ्यस् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी.
५.५.१. J शशिभ्यस् - सोरुः २.१.७२थी
शशिभ्यर् - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.५3थी
शशिभ्यः (१०) शशिनः पं.भ.प. | शशिन्+डसि, डस् (अस्) =
५... J शशिनस् - सोरु: २.१.७२थी
शशिनर् - स. पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.५3थी
शशिनः , (११) शशिनोः ५.दि.१. । शशिन्+ओस् -
स.वि.प. J शशिनोस् - सोरुः २.१.७२थी
शशिनोर् - र: पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.५3थी
शशिनोः (१२) शशिनाम् ५.१.१. शशिन्+आम् = शशिनाम् (१3) शशिनि स.भ.प. शशिन्+ङि (इ) = शशिनि (१४) शशिषु स.म.प. शशिन्+सु - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
शशिसु - नाम्यन्तस्थाकवर्गात्.... २.३.१५थी
शशिषु (१५) हे शशिन् ! सं.अ.१. शशिन्+सि- दीर्घयाब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी
शशिन् - नाऽऽमन्त्र्ये २.१.८२थी हे शशिन् !

Page #232

૨ ૨૩
परमश्चासौ शशी च - परमशशिन् लिंग शशीवत् १. शशिनम् अतिक्रान्तः = अतिशशिन् पुंलिंग शशीवत् २. शशिनम् अतिक्रान्तम् = अतिशशिन् नपुं. गुणिन्वत् 3. शशिनम् अतिक्रान्ता = अतिशशिनी स्त्रीलिंग नदीवत्
स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी: २.४.१थी स्त्रीलिंगमां की दाग्यो छे. १. प्रियः शशी यस्य सः - प्रियशशिन् पुंलिंग शशीवत् २. प्रियः शशी यस्य तद् - प्रियशशिन् नपुं. गुणिन्वत्
3. प्रियः शशी यस्याः सा - प्रियशशिनी स्त्रीलिंग नदीवत (८) गुणिन् - नपुंसलिंग
गे.. नि..
५.१. प्रथमा गुणि
गुणिनी . गुणीनि द्वितीया गुणि
गुणिनी गुणीनि સંબોધન गुणि . गुणिनी
गुणीनि (१) गुणि अ... ) गुणिन्+सि, अम् - अनतो लुप् १.४.५८थी. .
दि... गुणिन् - नाम्नो नोऽनहः २.१.८१थी
सं... गुणि (२) गुणिनी दि. 1 गुणिन्+औ - औरी: १.४.५६थी
दि.दि.१. १ गुणिन्+ई = गुणिनी
सं.दि.१. (3) गुणीनि प्र.न.प. ) गुणिन्+जस्, शस् (अस्)- नपुंसकस्य शि:१.४.५५थी
दि.५.१. गुणिन्+शि (इ) - निदीर्घः १.४.८५थी
सं.५.१. J गुणीन्+इ = गुणीनि બાકીના બધા રૂપો, સાધનિકા શશિન પુલિંગ પ્રમાણે થશે. परमम् चं तद् गुणि च - परमगुणिन् पुंलिंग गुणिन्वत् १. गुणि अतिक्रान्तः = अतिगुणिन् पुंलिंग शशीवत् २. गुणि अतिक्रान्तम् = अतिगणिन् नपुं गणिन्वत 3. गुणि अतिक्रान्ता = अतिगुणिनी स्त्रीलिंग नदीवत्
स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी: २.४.१थी स्त्रीदिंगमा ङी बायोछे. १. प्रियम् गुणि यस्य सः = प्रियगुणिन् पुंलिंग शशीवत् २. प्रियम् गुणि यस्य तद् = प्रियगुणिन् नपुं. गुणिन्वत् 3. प्रियम् गुणि यस्याः सा = प्रियगुणिनी स्त्रीलिंग नदीवत्
स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी: २.४.१थी स्त्रीलिंगमा डी लाग्यो छे.
EEEEEEEE

Page #233

૨૨૪
( 10 ) गुणिन्
स्त्रीलिंग.
ફર્ અંતવાળા શબ્દોમાં મૂળ સ્ત્રીલિંગ શબ્દ ન હોવાથી મુન્ શબ્દ વિશેષણ હોવાથી ત્રણે લિંગે રૂપો થઈ શકે માટે સ્ત્રીલિંગમાં લીધો છે.
खहीं स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी : २.४. १थी स्त्रीसिंगमां ङी लागीने गुणिनी राष्ट जन्यो खने तेना ३यो, साधना अने सामासिङ शब्दो नदीवत् श्रशे. (११) चन्द्रमस् - पुंलिंग.
खे.व.
-
પ્રથમા
चन्द्रमाः
દ્વિતીયા चन्द्रमसम्
તૃતીયા चन्द्रमसा
ચતુર્થી
चन्द्रमसे
પંચમી
चन्द्रमसः
ષષ્ઠી
चन्द्रमसः
સપ્તમી
चन्द्रमसि
સંબોધન
हे चन्द्रमः
(१) चन्द्रमाः
प्र. जे.व.
(२) चन्द्रमसौ
(3) चन्द्रमसः
प्र.द्वि.व.
द्वि.द्वि.प.
सं.द्वि..
11.9.9.
दि.५.१.
सं.५.१.
(४) चन्द्रमसम् द्वि... (4) चन्द्रमसा तृ.खे.प.
!
द्वि...
चन्द्रमसौ
चन्द्रमसौ
....
चन्द्रमसः
चन्द्रमसः
चन्द्रमोभ्याम् चन्द्रमोभिः
चन्द्रमोभ्याम्
चन्द्रमोभ्यः
चन्द्रमोभ्याम्
चन्द्रमोभ्यः
चन्द्रमसो
चन्द्रमसाम्
चन्द्रमसोः
चन्द्रमस्सु, चन्द्रमः सु
हे चन्द्रमसः !
हे चन्द्रमसौ ! चन्द्रमस्+सि - अभ्वादेरत्वसः सौ १.४.९०६ चन्द्रमास्+ सि - दीर्घङ्याब्व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी चन्द्रमास् - सोरुः २.१.७२थी चन्द्रमार् रः पदान्तेविसर्गस्तयोः १. 3. 43थी
चन्द्रमाः
चन्द्रमस् + औ = चन्द्रमसौ
चन्द्रमस्+ जस्, शस्, (अस्)
चन्द्रमसस् - सोरुः २.१.७२थी
चन्द्रमसर्-र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3.43थी
चन्द्रमसः
चन्द्रमस्+अम् = चन्द्रमसम् चन्द्रमस् + आ = चन्द्रमसा

Page #234

૨૨૫
(6) चन्द्रमोभ्याम् तृ.वि.क. | चन्द्रमस्+भ्याम् - सोरु: २.१.७२थी
५.वि.प. चन्द्रम+भ्याम् - घोषवति १.३.२१थी ५.वि.प. Jचन्द्रमउ+भ्याम् - अवर्णस्ये..... १.२.६थी
चन्द्रमोभ्याम् (७) चन्द्रमोभिः तृ.१.१. चन्द्रमस्+भिस् - सोरुः २.१.७२थी
चन्द्रम+भिस् - घोषवति १.३.२१थी चन्द्रमउ+भिस् - अवर्णस्ये..... १.२.६थी चन्द्रमोभिस् - सोरु: २.१.७२थी चन्द्रमोभिर् - र. पदान्ते विसर्गस्तयोः १.३.५उथी
चन्द्रमोभिः (८) चन्द्रमसे य..१.. चन्द्रमस्+डे (ए) = चन्द्रमसे (e) चन्द्रमोभ्यः ५.१.१. । चन्द्रमस्+भ्यस् - सोरुः २.१.७२थी ___५.१.१. चन्द्रम+भ्यस् - घोषवति १.३.२१थी
चन्द्रमउ+भ्यस् - अवर्णस्ये..... १.२.६थी.. चन्द्रमोभ्यस् - सोरु: २.१.७२थी चन्द्रमोभ्यर्:- रः पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.43थी
चन्द्रमोभ्यः (१०) चन्द्रमसः ५... । चन्द्रमस्+डसि, डस् (अस्) = .
५... चन्द्रमसस् - सोरुः २.१.७२थी.
चन्द्रमसर् - रः पदान्तेविसर्गस्तयोः १.३.५3थी
चन्द्रमस: (११) चन्द्रमसोः . ५.वि.प. । चन्द्रमस्+ओस् = चन्द्रमसोस् - सोरु: २.१.७२थी
· स.वि.प. चन्द्रमसोर् - पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.43थी
चन्द्रमसोः (१२) चन्द्रमसाम् ५.५.१. चन्द्रमस्+आम् = चन्द्रमसाम् (१३) चन्द्रमसि स... चन्द्रमस्+ङि (इ) = चन्द्रमसि (१४) चन्द्रमस्सु स.५.१. चन्द्रमस्+सु - श-ष-से श-ष-संवा १.3.६थी . चन्द्रमःसु । चन्द्रमस्सु विse५ पक्षमा सोरु: २.१.७२थी
चन्द्रम+सु - र पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.43थी चन्द्रमःसु

Page #235

૨૨૬
(१५) हे चन्द्रमः ! सं.ओ.व.
परमश्चासौ चन्द्रमाश्च = परमचन्द्रमस् पुंलिंग. चन्द्रमस्वत्
१. चन्द्रमसम् अतिक्रान्तः
अतिचन्द्रमस् पुंविंग चन्द्रमस्वत्
२. चन्द्रमसम् अतिक्रान्तम् = अतिचन्द्रमस् नपुं. पयस्वत् 3. चन्द्रमसम् अतिक्रान्ता अतिचन्द्रमस् स्त्रीलिंग अप्सरस्वत् १. प्रियः चन्द्रमाः यस्य सः = प्रियचन्द्रमस् पुंलिंग चन्द्रमस्वत्
२. प्रियः चन्द्रमाः यस्य तद् = प्रियचन्द्रमस् नपुं. पयस्वत्
પ્રથમા
દ્વિતીયા
સંબોધન
3. प्रियः चन्द्रमाः यस्याः सा = प्रियचन्द्रमस् स्त्रीलिंग. अप्सरस्वत् (१२) पयस् - नपुंसलिंग.
खे.व.
पयः
पयः
पयः
चन्द्रमस्+सि दीर्घड्या व्यञ्जनात् से: १. ४. ४५थी चन्द्रमस् - सोरुः २.१.७२थी
चन्द्रमर् - रः पदान्तेविसर्गस्तयोः १. 3. ५३थी चन्द्रमः !
(२) पयसी
(3) पयांसि
प्र.द्वि..
द्वि.द्वि.प.
सं.द्वि...
=
11.9.9.
द्वि.५.१.
તૃતીયા એ.વ.થી બધાજ રૂપો અને સાનિકા ચન્દ્રમમ્ પ્રમાણે થશે.
(१)
पयः
प्र.से. १.
पयस्+स्, अम्' - अनतो लुप् १.४. पल्थी पयस् - सोरुः २.१.७२थी
द्वि.ओ.व.
सं.... पयर् रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी
पयः
पयस् + औ
पयस् + ई = पयसी
द्वि..
पयसी
पयसी
पयसी
५.१.
पयांसि
पयांसि
पयांसि
औरी: १. ४. ५६थी
पयस्+अस् (जस्-शस्) - नपुंसकस्य शि : १. ४. पपथी पयस् + इ - धुटयं प्राक् १.४.६६थी
पयन्स् + इ - न्स्महतोः १. ४.८६थी पयान्स् + इ - शिड्ढेऽनुस्वारः १.३.४०थी पयांसि

Page #236

૨ ૨૭
. परमम् च तत् पयश्च : परमपयस् न'. पयस्वत्
१. पयः अतिक्रान्तः - अतिपयस् पुं. चन्द्रमस्वत् २. पयः अतिक्रतम् - अतिपयस् न्५. पयस्वत् 3. पयः अतिक्रान्ता - अतिपयस् स्त्री. अप्सरस्वत् १. प्रियम् पय: यस्य सः = प्रियपयस्कः पुं. देववत् २. प्रियम् पयः यस्य तद् - प्रियपयस्कम् नपुं. वनवत् 3. प्रियम् पयः यस्याः सा = प्रियपयस्का स्त्री. मालावत्
स पयस् नो वि .प.भांडवाची. "पुमनडुन्नौ-पयो-लक्ष्म्या एकत्वे" ७.३.१७3थी बहुप्रीम कच् प्रत्यय नित्य थयो . ग्यारे
प.१.विड थशे. त्यारे कच्दाग ना. भ. १. प्रियाणि पयांसि यस्य सः = प्रियपयस्. पुं. चन्द्रमस्वत् २. प्रियाणि पयांसि यस्य तद् - प्रियपयस् नपुं. पयस्वत्
3. प्रियाणि पयांसि यस्याः सा - प्रियपयस स्त्री. अप्सरस्वत् अप्सरस् - स्त्रीलिंग
अप्सरस् श०६ ना३५ो, सापनि भने सामासि शो सर्व चन्द्रमस्वत् थशे. (१७) गोमत् - धुदिंग. .. ___ गावः सन्ति यस्य सः = गोमत् मही गो शहने "तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः" ७.२.१ थी मतु प्रत्यय लाग्यो छे.. मे.. दि..
4.१. प्रथमा गोमान् गोमन्तौ गोमन्तः । द्वितीया गोमन्तम् ..
गोमन्तौ
• गोमतः तृतीया गोमता - गोमद्भ्याम् गोमद्भिः यतुथी . गोमते
गोमद्भ्यः पंयमी गोमतः गोमद्भ्याम् गोमद्भ्यः पडी गोमतः
गोमतोः सप्तभी गोमति गोमतोः
संबोधन हे गोमन् ! . हे गोमन्तौ ! हे गोमन्तः ! १) गोमान् प्र.मे.व. गोमत्+स् - ऋदुदितः १.४.७०थी
गोमन्त्+स्- दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी. गोमन्त् - पदस्य २.१.८८थी गोमन् - अभ्वादेरत्वसः सौ १.४.८०थी
गोमद्भ्याम्
गोमताम् गोमत्सु
गोमान्

Page #237

૨૨૮
(२) गोमन्तौ
(3) गोमन्तः
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि.
सं.द्वि.प.
प्र.५.१. सं.५.१.
}
(४) गोमन्तम् द्वि... गोमत्+अम् ऋदुदित: १.४.७०थी गोमन्त्+अम् = गोमन्तम्
(4) हे गोमन् ! सं... गोमत्+स् - ऋदुदित: १.४.७०थी गोमन्त्+स् दीर्घङ्याब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी गोमन्त् - पदस्य २.१.८स्थी गोमन् !
खे.व.
महान्
महान्तम्
गोमत् + औ - ऋदुदित: १.४.७०६
गोमन्त् + औ = गोमन्तौ
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
महता
ચતુર્થી मह
પંચમી
महतः
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
गोमत्+अस् (जस्) - ऋदुदित: १.४.७०थी गोमन्त्+अस् = गोमन्तस् - सोरुः २.१.७२६ गोमन्तर् - रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी गोमन्तः
બાકીના બધા રૂપોની સાધનિકા મરુત્ પુલિંગ પ્રમાણે થશે. नपुं. गोमत् ना ३यो भने साधनिअ जगत् प्रभाशे थशे.
गोमत् शब्६ने स्त्रीसिंगभां " अधातूदृदितः " २.४.२ थी डी लागीने गोमती शब्द
जन्यो. तेना ३यो भने साधनि । नदीवत् थशे.
खर्डी प्रिय, अति विगेरेनी साधे सामासिङ शब्दो जनावी ३यो ऽर्या नथी अरश કે વિશેષ કોઈ ફેરફાર નથી.
(१४) महत् पुंसिंग.
महतः
महति
हे महन् !
-
द्वि.व.
महान्तौ
महान्तौ
महद्भ्याम्
महद्भ्याम्
महद्भ्याम्
महतोः
महतोः
हे महान्तौ !
ज.प.
महान्तः
महतः
महद्भिः
महद्भ्यः
महद्भ्यः
महंताम्
महत्सु
हे महान्तः !

Page #238

(१) महान्
(२) महान्ती
(3) महान्तः
(४) महान्तम्
प्र. में.व.
(५) हे महन् !
H.P.q.
द्वि.द्वि.१.
सं.द्वि..
11.9.9.
सं...
महत्+अस् (जस्) - ऋदुदित: १.४.७०थी महन्त्+अस् स्महतो : १. ४.८६थी महान्तस् - सोरुः २.१.७२थी
महान्तर् - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी
महान्तः
द्वि... महत्+अम् - ऋदुदित: १.४.७०थी महन्त् + अम्. - न्स्महतोः १.४.८६ थी
सं...
महत् + स् - ऋदुदित: १.४.७०थी महन्त् + स् - स्महतो : १. ४.८६थी
महान्त्+स् - दीर्घङ्याब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी
महान्त् - पदस्य २.१.८८थी
महान्
महत् + औ - ऋदुदित: १.४.७०६ महन्त् + औ - न्स्महतोः १.४.८६थी महान्तौ
महान्तम्
महत् + स् - ऋदुदित: १.४.७०थी
महन्त्+स् - दीर्घङ्याब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी महन्त् - पदस्य २.१.८८थी
महन् !
द्वि.प. १, थी स.ज.प. सुधीना इयोनी साधनिअ मरुत् पुंटिंग प्रभाशे
भारावी.
• परमश्चासौ महाँश्च परममहत् पुंलिंग- महत्वत्
१. महान्तम् अतिक्रान्तः - अतिमहत् - पुंसिंग - महत्वत्
-
२. महान्तम् अतिक्रान्तम् अतिमहत् नपुं. महत्वत्
3. महान्तम् अतिक्रान्ता अतिमहती - स्त्रीलिंग - नदीवत् १. प्रियः महान् यस्य सः प्रियमहत् पुंलिंग- महत्वत् २. प्रियः महान् यस्य तद् - प्रियमहत् नपुं. - महत्वत् 3. प्रियः महान् यस्याः सा प्रियमहती - स्त्रीलिंग नदीवत्
૨૨૯
-
-

Page #239

૨૩૦
महत् - नपुंसऽसिंग.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
સંબોધન (१) महान्ति
खे.व.
महत्, द्
महत्, द्
महत्, द्
प्र.५.१.
द्वि...
सं.ज.व.
—
-
द्वि. १.
महती
महती
महती
મહત્ નપુંસકલિંગ શબ્દની સાધનિકા ગત્ પ્રમાણે જાણવી અને તૃ.એ.વ.થી स.अ.व. सुधीना ३यो भने साधनि महत् पुंलिंग प्रभाशे थशे...
-
परमम् च तद् महत् च परममहत् - नपुं. - महत्वत् १. महत् अतिक्रान्तः - अंतिमहत् पुंबिंग - महत्वत् २. महत् अतिक्रान्तम् - अतिमहत् - नपुं. महत्वत्
3. महत् अतिक्रान्ता अतिमहती - स्त्रीलिंग - नदीवत्
प्रियमहत् - पुंलिंग- महत्वत्
१. प्रियम् महत् यस्य सः २. प्रियम् महत् यस्य तद् - प्रियमहत् नपुं. महत्वत् 3. प्रियम् महत् यस्याः सा
प्रियमहती
महती - स्त्रीलिंग.
..
महत्+अस् (जस्-शस्) - नपुंसकस्यशि: १. ४. ५५६
महत् + शि (इ) - घुटयं प्राक् १.४.६६थी महन्त् + इ - न्स्महतोः १.४.८९थी
महान्ति
-
महान्ति
महान्ति
महान्ति
-
स्त्रीविंग नदीवत्
महत् शब्हने “अधातूदृदितः " २.४.२थी डी बागीने महती शब्द जन्यो छे. તેના રૂપો, સાનિકા અને સામાસિક શબ્દો નવી પ્રમાણે થશે. (१५) कुर्वत् - पुंलिंग.
TM ધાતુને શરૃ પ્રત્યય લાગીને વર્તમાન કૃદન્ત બનેલ છે. शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ ५.२.२०थी कृ+अत् कृग् तनादेरु:
३.४.८उथी कृ+उ+अत्
नामिनो गुणोऽक्ङिति - ४.३.१थी कर्+उ+अत् अतः शित्युत् ४.२.८८थी कुरु+अत् इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम् - १.२.२१थी कुर्वत्

Page #240

૨૩૧
कुर्वन्तौ
*EEEEEE
भे.. द्वि.प.
५.१. प्रथमा . कुर्वन्
कुर्वन्तः द्वितीया . कुर्वन्तम् कुर्वन्तौ कुर्वतः तृतीया कुर्वता कुर्वद्भ्याम् कुर्वद्भिः ચતુથી कुर्वते
कुर्वद्भ्याम् कुर्वद्भ्यः पंथभी कुर्वतः कुर्वद्भ्याम् कुर्वद्भ्यः पी . कुर्वतः कुर्वतोः कुर्वताम् सप्तमी कुर्वति
कुर्वतोः
कुर्वत्सु संबोधन हे कुर्वन् ! हे कुर्वन्तौ ! हे कुर्वन्तः ! અ રૂપોની સાધનિકા નોનસ્ પ્રમાણે થશે. પરંતુ મિત્ પુલિંગ પ્રથમ वयनमा अभ्वादे... १.४.८० थी. ही यु. नहीं थायम अभ्वादे... ૧.૪.૯૦સૂત્ર વાવિસિવાયના શબ્દોને લાગે છે. જ્યારે ર્વત શબ્દ ધાતુ પરથી पनेर छे.
नपुंसलिंग कृर्वत् न। ३५ भने सापनि जगत् प्रभारी थशे. अधातूदृदितः ૨.૪.૨થી સ્ત્રીલિંગમાં પુર્વતને લાગીને ચુર્વતી બનશે. તેના રૂપ અને સાધનિકા नदीवत् यथे. (16) विद्वस् - मुलिंग
विद् पातुने वर्तमान अर्थमा क्वसु प्रत्यय विse दासाने वर्तमान पन्त बन्युं छे.
वा वेत्तेः क्वसुः ५.२.२२ विद्+वस् - विद्वस् - श६ बन्यो. मला क्वसु भi क्न खोवाथी गुरा थयो नथी.
मे.. . दि.. . .. प्रथमा विद्वान् विद्वांसौ
विद्वांसः । द्वितीय विद्वांसम् विद्वांसौ
विदुषः . ततीया विदुषा विद्वद्भ्याम् विद्वद्भिः ચતુથી
विद्वद्भ्याम्
विद्वद्भ्यः પંચમી विदुषः विद्वद्भ्याम्
विद्वद्भ्यः पडी विदुषः विदुषोः
विदुषाम् સપ્તમી विदुषिः . विदुषोः विद्वत्सु संबोधन हे विद्वन् ! हे विद्वांसौ ! हे विद्वांसः !
विदुषे

Page #241

स
सं..व
(१) विद्वान् प्र... विद्वस्+स् - ऋदुदितः १.४.७०थी
विद्वन्स्+स् - स्महतोः १.४.८६थी विद्वान्स+स्-दीर्घड्याब्व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी विद्वान्स् - पदस्य २.१.८स्या
विद्वान् विद्वांसौ प्र.वि.प. ) विद्वस+औ - ऋदुदितः १.४.७०थी वि.वि.प. विद्वन्स् औ - स्महतो.. १.४.८६थी
विद्वान्स् औ - शिड्ढेऽनुस्वारः १.3.४०ी
विद्वांसौ ___५.५.१. । विद्वस्+अस् (जस) - ऋदुदित: १.४.७०थी
विद्वन्स+अस् - स्महतोः १.४.८६धी विद्वान्स् अस् - शिड्ढेज्नुस्वारः १.3.४०थी विद्वांसस् - सोरु: २.१.७२थी विद्वांसर् - र पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
विद्वांसः (४) विद्वांसम् द.१. विद्वस्+अम् - ऋदित: १.४.७०थी
विद्वन्स अम् - स्महतोः १.४.८६थी विद्वान्स्+अम् - शिड्ढेऽनुस्वारः १.३.४०थी.
विद्वांसम् (५) विदुषः १.१. . विद्वस्+अस् (शंस) - क्वसुष्मतौ च २.१.१०५थी
विदुष+अस् - विदुषस - सोरु: २.१.७२थी विदुषर् - २ः पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
विदुषः . (६) विदुषा तृ.अ.१. विद्वस्+आ - क्वसुष्मतौ च २.१.१०५थी
विदुष्+आ = विदुषा (७) विद्वद्भ्याम् तृ.वि.प. ) विद्वस्+भ्याम् - नाम सिदयव्यञ्जने १.१.२१थी
य.वि.१.१ विद्वस्+भ्याम् - संस् - ध्वंस्- क्वस्सनडुहोदः२.१.६८६ी
પં તિવ विद्वद्भ्याम् (८) विद्वद्भिः तृ..१. विद्वस्+भिस् - संस्-ध्वंस्-क्वस्सनडुहोदः २.१.६८थी
विद्वद्+भिस् = विद्वद्भिस् - सोरु: २.१.७२थी विद्वद्भिर् - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी विद्वद्भिः

Page #242

(८) विदुषे
(१०) विद्वद्भ्यः ५.५.व.
पं. ५.१.
(११) विदुषः
(92) Pagut:
4. भेवं विद्वस् + ए (ङ) क्वसुष्मतौ च २.१.१०५थी विदुष् + ए = विदुषे
}
विद्वस् + भ्यस् स्रंस्- ध्वंस्- क्वस्सनडुहो दः २.१.९८ची विद्वद्भ्यस् - सोरुः २.१.७२थी
-
विद्वद्भ्य र पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 43थी विद्वद्भ्यः
पं. भे.व.
4.2.9.
16
પ્રથમા
દ્વિતીયા
સંબોધન
विद्वस् +अस् (डसि - डस्) - क्वसुष्मतौ च २.१.१०५थी
} + अस् - - सोरुः २.१.७२था
+
=
(13) विदुषाम्
(१४) विदुषि
(१५) विद्वत्सु स.५.१.
विदुषर् - रः पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. ५३थी
विदुषः
}
विद्वस् + ओस्- क्वसुष्मतौ च २.१.१०५थी विदुषोस् - सोरुः २.१.७२थी
विदुषोर - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १. 3. 4 थी विदुषोः
५.५.१. • विद्वस् + आम् क्वसुष्मतौ च २.१.१०५थी
५.द्वि.१. स.द्वि.प.
(१६) हे विद्वन् ! स.ओ.व.
स.ओ.व.
(19) faga ayusläpi.
खे.व.
विद्वत्, द्
विद्वत्, द्
विद्वत्, द्
૨૩૩
-
विदुषाम्
विद्वस् + इं (ङि) - क्वसुष्पतौ च २.१.१०५थी विदुषि
विद्वस् + सु - स्रंस्-ध्वंस्-क्वस्सनडुहो दः २.१.६८६ी विद्वद् + सु-अघोषे प्रथमोशिट: १. ३. ५०थी विद्वत्सु
द्वि...
विदुषी
विदुषी
विदुषी
विद्वस् + स् - ऋदुदित: १.४.७०थी विद्वन्स्+स् - दीर्घङ्याब् व्यञ्जनात् से; १.४.४५थी विद्वन्स् - पदस्य २.१.८८थी
विद्वन् !
५.q.
विद्वांसि
विद्वांस
विद्वांसि

Page #243

२३४
.तृतीयामे.व. थी स.१.१. सुधीना ३५ो भने सापनि विद्वस् लिंग प्रमा थशे. (१) विद्वत, द् प्र.मे.१. विद्वस् + स्, अम् - अनतो लुप् १.४.५८था
...द्वि... विद्वस् - संस्-ध्वंस् क्वस्सनडुहो दः २.१.६८थी .:
सं... J विद्वद् - विरामेवा १.3.५१थी
विद्वत्, विद्वद् (२) विदुषी .दि.१. । विद्वस् + औ - औरी: १.४.५६थी
a.la.. विद्वस् + ई - क्वसुष्मतौ च २.१.१०५थी
सं.वि.प. J विदुष् + ई = विदुषी (3) विद्वांसि ५.१.१. । विद्वस् + अस् (जस्-शस्) - नपुंसकस्य शि: १.४.५५०ी
दि.१.१. विद्वस् + शि (इ) - धुयं प्राक् १.४.६६थी सं.५.१. J विद्वन्स् + शि (इ) - राहतोः १.४.६८थी
विद्वान्स् + इ - शिड्ढेऽनुस्वारः १.३.४०थी
विद्वासि (१८) विदुषी स्त्रीलिंग . विद्वस् शहने "अधातूदृदितः". २.४.२थी ङी बायो. विद्वस् + ई "क्वसुष्मतौ च" २.१.१०५थी. वस् नो उम् थयो. विदुष् + ई - विदुषी थे। तेना ३पो नदी प्रभारी थशे. (१४) श्रेयस् पुंलिंग.
- श६ इयसु प्रत्ययान्त छे.तथी...' "गुणाङ्गात् वेष्ठेयसू" ७.3.स्थी प्रशस्य + इयस "प्रशस्यस्य श्रः" ७.४.४थी. श्र + इयस् "अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्" १.२.६थी श्रेयस् ओ..
५.१. પ્રથમ श्रेयान् श्रेयांसौ श्रेयांसः દ્વિતીયા
श्रेयांसम् श्रेयांसौ તૃતીયા श्रेयसा श्रेयोभ्याम्
श्रेयोभिः श्रेयसे श्रेयोभ्याम्
श्रेयोभ्यः પંચમી श्रेयसः
श्रेयोभ्याम्
श्रेयोभ्यः પડી श्रेयसः श्रेयसोः
श्रेयसाम् સપ્તમી श्रेयसि श्रेयसोः .. श्रेयस्सु, श्रेयःसु संबोधन हे श्रेयन् ! . हे श्रेयांसौ ! हे श्रेयांसः !
श्रेयसः
ચતુથી

Page #244

૨૩૫
(१) श्रेयान् प्र.मे... श्रेयस् + स् - ऋदुदितः १.४.७०थी
श्रेयन्स् + स् - स्महतोः १.४.८६थी श्रेयान्स्+स्- दीर्घङ्याब् व्यञ्जनात् से:१.४.४५थी श्रेयान्स् - पदस्य २.१.८८थी
श्रेयान् (२) श्रेयांसौ प्र.द्वि..] श्रेयस् + औ - ऋदुदितः १.४.७०थी
वि.वि.प. श्रेयान्स् + औ - स्महतोः १.४.८६थी . सं.वि.प. J श्रेयान्स् + औ - शिड्ढेऽनुस्वारः १.३.४०थी
श्रेयांसौ. (3) श्रेयांसः प्र.५.१.]
श्रेयस् + अस् (जस्) - ऋदुदितः १.४.७०थी सं.५:१. श्रेयन्स् + अस् - स्महतोः १.४.८६थी
श्रेयान्स् + अस् - शिड्ढेऽनुस्वारः १.3.४०थी श्रेयांसस् - सोरु: २.१.७२थी श्रेयांसर् - र: पदान्ते विसर्गस्तयोः १.3.43थी
श्रेयांसः (४) श्रेयांसम् दि.१. श्रेयस् + अम् - ऋदुदितः १.४.७०था
श्रेयन्स् + अम् - स्महतोः १.४.८६थी श्रेयान्स् + अम् - शिड्ढेऽनुस्वारः १.3.४०थी
श्रेयांसम् (५) हे श्रेयन् ! सं... श्रेयस् + स् - ऋदुदितः १.४.७०थी
श्रेयन्स्+स्-दीर्घयाब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी श्रेयन्स् - पदस्य - २.१.८८थी
श्रेयन् ! Musta.५.१. थी भासने स.५.१. सुधीन १५॥ ३पोनी सापनि चन्द्रमस् पुंसिंग प्रभारी थशे.
परमश्चासौ श्रेयान् च - परमश्रेयस् पुंलिंग श्रेयस्वत् १. श्रेयांसम् अतिक्रान्तः - अतिश्रेयस् पुंटिंग श्रेयस्वत्
२. श्रेयांसम् अतिक्रान्तम् - अतिश्रेयस् नपुं. पयस्वत् . 3. श्रेयांसम् अतिक्रान्ता - अतिश्रेयसी स्त्रीलिंग नदीवत्

Page #245

૨૩૬
१. प्रियः श्रेयान् यस्य सः प्रियश्रेयस् पुंलिंग - श्रेयस्वत् २. प्रियः श्रेयान् यस्य तद् - प्रियश्रेयस् नपुं. पयस्वत् प्रियश्रेयसी - स्त्रीलिंग नदीवत्
3. प्रियः श्रेयान् यस्याः सा
श्रेयस् - नपुंससिंग.
श्रेयस् - नपुं. ना ३पो, साधनिअ भने सामासिक शब्दो पयस् नपुं. प्रभाशे
थथे.
stereft - 21401. श्रेयसी સ્ત્રીલિંગ.
श्रेयस् श७धने "अधातूदृदितः २.४.२ थी स्त्रीलिंगमां ङी प्रत्यय लागीने श्रेयसी शब्द जन्यो तेना ३यो, साधनिझ भने सामासिक शब्दो नदीवत् थशे. पिपठिष्- पुंसिंग-स्त्रीसिंग
(पठितुम् इच्छति इति तुमहदिच्छायां... ३.४.२१६ी पठ् + सन् सन् - यङश्च - ४.१.३ थी पठ् पठ् + सन्
व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक् - ४.१.४४६ पपठ् + सन् ४.१.५८थी पिपठ् + सन् स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट् ४.४.३२थी पिपठिस नाम्यन्तस्था - कवर्गात्... २.३.१५६ पिपठिस पिपठिषति इति क्विप् - पिपठिष + क्विप्
अतः ४.३.८२थी पिपठिष्
खे.व.
पिपठी:
सन्यस्य
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
-
-
-
-
>
द्वि..
पिपठिषौ
पिपठिषम् पिपठिषौ
पिपठिषा
पिपठीर्भ्याम्
पिपठिषे
पिपठीर्भ्याम्
पिपठिषः
पिपठीर्भ्याम्
पिपठिषः
पिपठिषोः
पिपठिष
पिपठिषोः
हे पिपठी ! हे पिपठिषौ !
५.१.
पिपठिष:
पिपठिषः
पिपठीर्भिः
पिपठीर्ध्यः
पिपठी:
पिपठिषाम्
पिपठी, पिपठी: षु
हे पिपठिषः !

Page #246

(૧) પિપી:
પ્ર.એ.વ. સં.એ.વ.
(૪) પિપડી બ્લુ સ.બ.વ. पिपठी: षु
}સ.બ.વ.
}
પિપલ્િ+[ - ટીર્યવાન્ વ્યાનાસે: ૧.૪.૪૫થી પિય્િ – સોરઃ ૨.૧.૭૨થી पिपठिर् - पदान्ते ૨.૧.૬૪થી
-
-
(૨) પિપરી ામ તુ..વં.
ચ.વિ.
પં.દ્વિ.વ.
(૩) એજ પ્રમાણે પિપીમિ અને પિપીŻ: ની સાધુનિકા થશે.
પિપીર્ - ૨: પાને વિસર્જસ્તયોઃ ૧.૩.૫૩થી પિપડી:
૨૩૭
પિયર્િ + યામ્ - સહઃ ૨.૧.૭૨થી પિયર્િ + ક્થામ્ - પાત્તે ૨.૧.૬૪થી पिपठीयिम्
પિપળ્િ + સુ - નામ્યન્તસ્યા.... ૨.૩.૧૫થી પિયર્િ + છુ - સોહ: ૨.૧.૭૨થી પિક્ + જી- પલાને ૨.૧,૬૪થી પિપીટ્ + યુ-શ-૧-મે-A-૫-સં-વા ૧.૩.૬થી પિપડીષ્ણુ - ૨: પાને વિસર્જક્તયોઃ ૧.૩.૫૩થી पिपठीष्णु, पिपठीःषु.
બાકીના રૂપોની સાધનિકા પન્દ્રમન્ પુલિંગ પ્રમાણે થશે.
પિપતિર્ શબ્દમાં રહેલા ‘પ્ નો દ્' સોરઃ ૨.૧.૭૨થી ન થઈ શકે. પરંતુ થી ૐ નો ર્ થાય. તેનું વિશેષ વિવેચન
૨.૧.૬૦થી ૢ અસત્ થવાથી સો ૨.૧.૬૦ સૂત્રમાં જોઈ લેવું. પિપતિર્ - નપુંસકલિંગ.
એ.વ.
બ.વ.
પ્રથમા, દ્વિતીયા, સંબોધન
પિપનિ:
पिपठींषि
હવે અહીં એક પ્રશ્ન થાય છે કે પુંલિંગ પ્ર.એ.વ.માં પિપીઃ દીર્ઘ થયું. અને નપું.માં વિ:િ હ્રસ્વ કેમ થયું ? તેના સ માધાનમાં જણાવવાનું કે પુંલિંગમાં વીર્યશ્ યાજ્...૧.૪.૪૫થી સિ નો લુફ્ થાય છે. જ્યારે નપું.માં બનતો સુવ્ ૧.૪. ૫૯થી સિ નો લુપ્ થાય છે. લુફ્ નો સ્થાનીવદ્ભાવ થાય છે. તેથી પદાન્ત ને લગતું જે કાર્ય કરવું હોય તે થાય. એટલે પલાન્ત સૂત્રથી પદાન્ત માનીને પૂર્વનો નામિ સ્વર દીર્ઘ થયો. જ્યારે લુપ્ નો સ્થાનિવદ્ભાવ ન થાય. તેથી ત્તિનો લુપ્ થયા પછી ત્તિ છે એમ મનાતું નથી. તેથી સોહ: થી પદાન્તે રહેલા સ્ નો ત્ થયો. પણ પાન્તે ૨.૧.૬૪
દ્વિ.વ.
पिपठिषी

Page #247

२३८.
પ્રથમ
ડિલીયા
સૂત્રથી પૂર્વનો નામિ સ્વર દીર્ઘ ન થયો. એટલે જ્યાં લુપ્પ થયો હોય ત્યાં પદાન્તને
गतुं अर्थ थतु होयते थाय ५९. पहान्त मानीने पूर्वनाथन याय. तेथी पिपठिष् માં પદાન્ત માનીને ૬ ()નો થયો. પણ પદાન્ત માનીને પૂર્વનું દીર્ઘ કરવાનું કાર્ય न यु. सर्पिष् भने ५९ मा शत विप वी. उखास्त्रेस् - दिंग-स्त्रीलिंग
उखाम् स्रंसते इति क्विप् = उखासद् नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ४.२.४५थी किम् ५२७तांन्नो (मनुनासिनो) दोपथयोछ. मे.. द्वि..
५. . उखासद्, त् उखास्रसौ ..
उखास्रसः उखास्त्रसम्
उखास्रसौ उखास्त्रसः તૃતીયા उखास्त्रसा. उखास्रद्भ्याम् उखास्रद्भिः ચતુર્થી उखालसे
उखास्रद्भ्याम् उखास्रद्भ्यः પંચમી उखास्त्रस:
उखासद्भ्याम् . उखास्रद्भ्यः षटी. उखास्रसः
उखानसोः
उखास्त्रसाम् सप्तमी उखास्रसि
उखानसोः उखासत्सु સંબોધન हे उखासद् त् ! हे उखास्रसौ ! हे उखास्रसः ! (१) उखास्त्रद्, त् प्र.मे.१. 1 उखास्रस्+स्- दीर्घङ्याब्व्यञ्जनात् से: १.४.४५था
सं...Jउखास्रस्-स्रस्-ध्वंस्-क्वस्सनडुहोदः२.१.६८थी
उखासद् - विरामे वा १.3.५१थी.
उखास्त्रत्, उखास्त्रद् (२) उखास्त्रभ्याम् तृ.वि.१.) उखास्रस् + भ्याम् - संस्-ध्वंस.... २.१.६८थी
य.दि.१. उखास्रद्भ्याम्.
५.वि.प.) मे प्रभारी उखास्रद्भिः, उखासद्भ्यः नी सापनि थशे. (3) उखास्त्रत्सु .५.१. उखास्रस् + सु - संस्-ध्वंस्.... २.१.६८थी
उखासद् + सु - अघोषे प्रथमो... १.3.५०थी
उखास्त्रत्सु બીજા બધા રૂપોની સાધનિકા મહત્ પ્રમાણે થશે.

Page #248

૨૩૯
उखास्त्रस् - नपुंसलिंग
भे.१. द्वि.. ५.१. प्रथम-द्वितीया-संबोधन उखास्रत्,द् उखास्रसी उखात्रंसि (१) उखात्रत्, द् प्र.मे.१ ) उखास्त्रस् + स्, अम् - अनतो लुप् १.४.५८थी
.भ.प. उखास्रस् - संस्-ध्वंस्....- २.१.६८थी .सं... J उखासद् - विरामे वा- १.3.५१थी
- उखास्रत्, उखास्रद् तृ...थी स.५.१. सुधीना पो उखास्रस् पुंलिंग प्रभारी थशे. मने સાધનિકા ગત્ પ્રમાણે થશે. (२६) चिकीर्ष - पुंसिंगस्त्रीलिंग.
(कर्तुम् इच्छति इति- तुमर्हादिच्छायां....३.४.२१थी कृ + सन् । सन्-यङश्च-४.१.उथी कृकृ + सन् ऋतोत् ४.१.३८थी ककृ + सन् कङश्चञ् ४.१.५४थी चिक + सन् स्वर-हन-गमोः सनि धुटि ४.१.१०४थी चिकृ + सन् ऋतां किङ्तीर. ४.४.११६थी चिकिर्स भ्वादेनामिनो दीर्घो र्वोर्व्यञ्जने २.१.९3थी चिकीर्स - नाम्यन्तस्था कवर्गात्... २.३.१५थी चिकीर्ष विकीपति इति विप्- चिकीर्ष + विप्- अतः ४.3.८२थी चिकीर्ष मे.. द्वि..
प.. प्रथमा चिकी: चिकीर्षों चिकीर्षः દ્વિતીયા चिकीर्षम् चिकीर्षों चिकीर्षः તૃતીયા
चिकीर्षा चिकीर्ध्याम् चिकीभिः
चिकीर्षे चिकीर्ध्याम् चिकीर्थ्य: પંચમી चिकीर्षः चिकीर्ध्याम् चिकीर्यः पही चिकीर्षः चिकीर्षोः चिकीर्षाम् સપ્તમી
चिकीर्षि चिकीर्षोः चिकीष्षु, चिकीःषु संबोधन हे चिकीः ! हे चिकीर्षों ! हे चिकीर्षः ! .
ચતુર્થી

Page #249

૨૪૦
(૧) રિશી.
પ્ર.એ.વ. + ૬ - તીર્ષ . ૧.૪.૪૫થી સ.એ.વ.વિવુિં - -મો ... ૨.૧.૬૦થી
ત્તિીર્ષ - ૨r: ૨.૧.૯૦થી વિવી - પારો. ૧.૩.૫૩થી
(૨) રિશીમ તૃદ્ધિ.વ.) થામ્ --મલો .. ૨.૧.૬૦થી
ચકિ.વ. | વિષ + શમ્ - ૨૯: ૨.૧:૯૦થી - પં.કિ.વ.) વિમ્ (૩) એજ પ્રમાણે અને વિજી ની સાધનિકા થશે. (૪) વિષ્ણુ સ.અ.વ. વિકીર્ણ + સુ - -મસ ૨.૧૦થી વિષJ fી + સુ - સસ: ૨.૧.૯થી .
વિ+સુ-નાથના વત... .૩.૧૫થી વિશીસ્પુ - -- --સંવા ૧.૩.૬થી વિષ્ણુ - કલિને વિષયોઃ ૧.૩.૫૩થી
चिकी:षु બાકીના બધા રૂપોની સાધનિક વન પ્રમાણે થશે.
અહીં અંતે ૨ અને ૫ નો સંયોગ છે. તેથી પચ્ચ ૨.૧.૮૯થી અંત્ય નો લોપ થઈ જવાથી વિવી. રૂપ સિદ્ધ જ હતું. છતાં પણ રા: ૨.૧.૯૦ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી નિયમ થયો કે અંતે સંયોગ હોય ત્યારે સ્ની પછી જે લોપ થાય તો નો જ થાય. તેથી હવે ની પછી બીજા કોઈ પણ વ્યંજન આવે તો લોપ નહીં થાય. તેના ઉદાહરણ તરીકે અને ચમા ૨.૧.૯૦ સૂત્રમાં જે આપેલા છે. આ ઉદાહરણ માં ની પછી અને ની પછી છે. તેથી લોપ ન થયો.
બીજું અહી વિકી માં તો ય હું નથી પણ મૂર્ધન્ય ; છે. તે ૨.૩.૧૫થી થયેલો છે. તે રૂ ૨.૧.૬૦ સૂત્રથી પરકાર્યમાં અસત્ મનાય છે. ૨.૩.૧૫થી થયેલાં ' નો જ્યારે રાત્મ: ૨.૧.૯૦ થી લોપ કરવાનો પ્રસંગ આવ્યો ત્યારે પરમાર્થ હોવાથી અસત્ મનાયો એટલે તેને બદલે જ મનાયો.
માનવાથી જ આ રાત્ સ. ૨.૧.૯૦ સૂત્ર લાગીને | નો લોપ થઈ શક્યો છે.

Page #250

२४१
पुम्भ्यः
चिकीर्ष - नपुंससिंग.
.प. द्वि.व. ५.१. प्रथमा-द्वितीया-संबोधन चिकीः चिकीर्षी चिकीर्षि, चिकीर्षि
तृ.अ.प. थी भांडीने ५५॥३पो लिंग चिकीर्षवत् यथे. महान.भ.प्र.वि. नन सं.मां ३५ौ भने पनि पयस् प्रमायचे परंतु प.प.मां धुटांप्राक् ૧૪.૬૬થી ૭ ની પૂર્વે ૬ ઉમેરાય છે તેના બદલે વિકર્ષિ માં સ્વરની પછી भंतस्या छ तेथी र्लोवा १.४.६७थी न उमेराये. तथाले ३५ यशे. मे.व.न। ३५नी સાધનિક પુંલિંગવત્ થશે. पुम्स् - पुंसिंग मे.व. द्वि...
१.१. પ્રથમ
पुमान् पुमांसौ पुमांसः દ્વિતીયા पुमांसम् । पुमांसौ पुंसः તૃતીયા
पुम्भ्याम् पुम्भिः ચતુર્થી
पुम्भ्याम् પંચમી
पुम्भ्याम् पुम्भ्यः पक्षी पुंसः पुंसः
पुंसाम् . सप्तमी पुंसि . पुंसा:
સંબોધન हे पुमन् ! हे पुमांसौ ! हे पुमांसः ! (१) पुमान् प्र.मे.व. पुम्स् + स् - पुंसोः पुमन्स् १.४.७3थी
पुमन्स् + स् - स्महतोः १.४.८६थी पुमान्स् + स् - दीर्घड्याब्... १.४.४५थी पुमान्स् - पदस्य २.१.८८थी
पुमान् (२) पुमांसौ. प्र.वि.प. 1 पुम्स् औ - पुसोः पुमन्स् १.४.७3थी
दि.. पुमन्स् + औ - स्महतोः १.४.८६थी सं.दि.१. J पुमान्स् + औ - शिड्ढेऽनुस्वारः १.३.४०थी
पुमांसौ (3) पुमांसः प्र.१.१... पुम्स् + अस् (जस्) - पुंसोः पुमन्स् १.४.७3थी
सं... J पुमन्स् + अस् - स्महतोः १.४.८६थी .
पुंसु

Page #251

૨૪૨
(४) पुमांसम्
(4) पुंसः
द्वि.खे.व.
द्वि...
(६) पुंसा तृ.खे.व.
पुमान्स् + अस्- शिड्ढेऽनुस्वारः १.३.४०थी पुमांसस् - सोरुः २.१.७२थी
पुमांसर् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
पुमांसः
(७) पुम्भ्याम् तृ.द्वि...
.द्वि.प.
पं.द्वि...
(८) पुम्भिः तृ.ज.व.
पुम्स् + अम्
पुसोः पुमन्स् १.४.७३थी
न्स्महतोः १.४.८६थी
पुमन्स् + अम् पुमान्स् + अम् - शिड्ढेऽनुस्वारः १.३.४०थी
पुमांसम्
-
पुंसः .
ùg uusì.....ja:, ja:, 'ġa:, ja zul fag yù.
(c) हे पुमन् ! सं.खे.व.
-
पुम्स्+अस् (शस्) - शिड्ढेऽनुस्वारः १.३.४०थी पुंस् + अस् = पुंसस् - सोरुः २.१.७२थी पुंसर् - रः पदान्ते... १. 3.43थी
४ प्रमाणे... पुंसे, पुंसाम् पुंसि, पुंसु. ३५ो सिद्ध थशे.
पुम्स् + आ - शिंड्ढेऽनुस्वारः १.३.४०थी पुंसा.
पुम्स् + भ्याम् - पदस्य २.१.८८थी पुम्भ्याम्
पुम्स् + भिस् - पदस्य २.१.८८थी पुम्भिस् - सोरुः २.१.७२थी
पुम्भिर्
रः पदान्ते... १. 3. 43थी
पुम्भिः
४ प्रमाणे पुम्भ्यः, पुम्भ्यः ३५ो सिद्ध थशे.
पुम्स् + स् - पुंसेो: पुमन्स् १.४.७३थी पुमन्स् + स् - दीर्घड्याब्...... १.४.४५थी पुमन्स् - पदस्य २.१.८८थी
पुम़न् !

Page #252

२४३
परमश्चासौ पुमान्च - परमपुंस् - पुंलिंग पुम्स्वत् १. पुमांसम् अतिक्रान्त:- अतिपुंस् - पुंलिंग पुम्स्वत् २. पुमांसम् अतिक्रान्तम्- अतिपुंस - नपुं. पयस्वत् (प्र.वि.स)
प्र.मे.., द्वि.मे.व., सं.. मां अतिपुंम् थशे. २.१.८८ पदस्य थी स् नो दो५ थशे. बी ३५ो पयस्वत् थशे. तृ...थी पुंलिंग
पुम्स् प्रभासे ३५ो, सापनि थशे. . 3. पुमांसम् अतिक्रान्ता- अतिपुंसी - स्त्रीलिंग नदीवत् - अधातूदृदितः
२.४.२थी ङी थयो छ.. १. प्रियः पुमान् यस्य सः = प्रियपुंस्क: - पुंटिंग - देववत् २. प्रियः पुमान् यस्य तद् = प्रियपुंस्कम् - न्' - वनवत् 3. प्रियः पुमान् यस्याः सा = प्रियस्का - स्त्रीलिंग- मालावत्
આ પ્રમાણે એ.વ.માં વિગ્રહ કરીએ તો બહુવ્રીહી સમાસમાં पुमनडुनौ...9.3.१७3थी कंच् मागेछ. ग्यारे ५.१.मावि रीमे
तो कच् न वागे ... १. प्रियाः पुमांसः यस्य सः = प्रियपुंस् - पुंnि - पुंस्वत् २. प्रियाः पुमांसः यस्य तद् = प्रियपुंस् - नपुं. - अतिपुंस्वत्
3. प्रियाः पुमांसः यस्याः सा = प्रियपुंसी - स्त्रीलिंग - नदीवत् जीवनश् - पुंलिंग, स्त्रीलिंग जीवम् नश्यति इति क्विप् = जीवनश् में..
५.१. प्रथमा । जीवनक्,ग् जीवनशौ जीवनशः संबोधन । जीवनट ड् द्वितीया जीवनशम् जीवनशौ
जीवनशः तृतीया जीवनशा जीवनग्भ्याम् जीवनग्भिः
जीवनड्भ्याम् जीवनभिः यतुर्थी जीवनशे . जीवनग्भ्याम् जीवनग्भ्यः
जीवनड्भ्याम् जीवनड्भ्यः पंयमी . जीवनशः जीवनग्भ्याम् जीवनग्भ्यः
जीवनड्भ्याम् जीवनड्भ्यः पटी जीवनशः जीवनशोः
जीवनशाम् સપ્તમી जीवनशि .. जीवनशोः जीवनक्षु, जीवनख्षु
जीवनट्सु

Page #253

२४४
मी जीवनश् शमां ग्यारे 'नशो वा' २.१.७०थी श् नो ग् थशे. त्या ऋत्विज् प्रमाले सापनि थशे. माने यारे यज-सृज-मृज... २.१.८७ थी श्नो
यशे त्यारे नाथे प्रभारी सापनि यथे. (१) जीवनट् ,ड् प्र... 1 जीवनश् + स् - यज-सृज-मृज... २.१.८७।
सं.भ.प. जीवनष् + स् - धुटस्तृतीयः २.१.७६धी
जीवनड् + स् - दीर्घङ् याब्... १.४.४५थी जीवनड् - विरामे वा - १.३.५१थी
जीवनट, जीवन, (२) जीवनभ्याम् तृ.दि.१. 1 जीवनश् + भ्याम् - यज-सृज-मृज... २.१.८७थी
य.दि..
जीवनष् + भ्याम् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी
पं.दि.१.) जीवनड्भ्याम् (3) जीवनभिः तृ.१.१. जीवनश् + भिस् - यज-सृज-मज... २.१.८७ची
जीवनष् + भिस् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी जीवनड्भिस् - सोरु: २.१.७२थी जीवनड्भिर् - र पदान्ते विसर्गस्तयोः १..43थी
जीवनइभिः मे४ प्रभारी जीवनड्भ्यः, जीवनड्भ्यः ३५ो सिद्ध थशे. (४) जीवनट्सु स.५.१. जीवनश् + सु - यज-सृज-मृज... २.१.८७या
. जीवनष् + सु- धुटस्तृतीयः २.१.७६थी
जीवनड् + सु - अघोषे प्रथमोऽशिटः १.३.५०यी
· जीवनट्सु. (30) जीवनश्- नासिंग.
म.. द्वि.. . .. प्रथमा-संबोधन-द्वितीया जीवनक, ग जीवनशी जीवनंशि.
जीवनट्, ड् અહીં હવે પછીના બધા રૂપ નીવન પુલિંગ પ્રમાણે થશે. (१) जीवनक्-ग् प्र.भ.प. जीवनश् + स्.अम् - नशो वा २.१.७०ी
दि.१. जीवनग् + स्, अम् - अनतोलुप् १.४.५८यी सं.भ.प. Jजीवनम् - विरामे वा.. १.3.५१थी
जीवनक्. जीवनग्. .

Page #254

૨૪૫
(१) जीवन, प्र.भ.प. 1 जीवनश्+स, अम्- यज-सृज-मृज...२.१.८७थी
विभे.. जीवनष् + स.अम् - घुटस्तृतीयः २.१.७६धी सं... Jजीवनड् + स.अम् - अनतोलप १.४.५स्थी
जीवनड् - विसमे वा १.३.५१ची
जीवनद जीवनड्. (२) जीवनशी ५.६.१.) जीवनश् + औ - औरी: १.४.५६यी
द.दि.. जीवनश् + ई
२.द.१. जीवनशी (3) जीवनंशि ५.५.१. . । जीवनश्+अस् (जस,शस्)-नपुंसकस्यशिः १.४.५५ची
वि.स.१. जीवनश् + शि (इ) - धुटयंप्राक्... १.४.६६यी २.प.प. Jजीवनश् + शि (इ) -शिद्देश्नुस्वारः १.३.४०
जीवनंशि । मसान्स्महतोः १.४.८९याहीवनयाय श्भाहत्यस् नयी ५ तदव्य हवाणी र छे. तेथी हाध नपुं. पार - लिंग । प्रकृष्टम् अञ्चति इति क्विप्
मा अञ्च पातु त्याची अञ्चोऽनर्चायाम् ४.२.४६ची न् नो बो५ થવાથી જૂ શબ્દ બન્યો.
भे.१. दि... ५.१. . . પ્રથમા-સંબોધન प्राङ्
प्राश्वः દ્વિતીયા
प्राश्चम् प्राञ्चौ તૃતીયા
प्राचा
प्राग्भ्याम् प्राभिः प्राग्भ्याम्
प्राग्भ्यः प्राचः प्राग्भ्याम्
प्राग्भ्यः ५४ी
प्राचः प्राचोः ।
प्राचाम् સપ્તમી
प्राचि प्राचोः
प्राक्षु (१) प्राङ् प्र... 1 प्राच् + स् - अच: १.४.६८थी.
सं... प्रान्च् + स् - पदस्य २.१.८८यी
. प्रान् + स् - दीर्घड्याब्... १.४.४५थी
प्रान् - युजञ्च-क्रुञ्चो नो ङः २.१.७१थी. प्राङ्
प्राश्चौ
प्राचः
प्राचे
ચતુર્થી પંચમી.

Page #255

૨૪૬
(२) प्राञ्चौ
(3)
प्राञ्चः
प्र.द्वि..
द्वि.द्वि. १.
सं.द्वि...
प्राच् + अस् (जस्) अचः १.४.६८थी
प्रान्व् + अस् - म्नां धुड्वर्गे... १.3.3 थी प्राञ्चस् सोरुः २.१.७२
प्राञ्चर् - र: पदान्ते... १.3.43थी
प्राञ्चः
खे४ प्रभाशे.... प्राञ्चम् ३५ सिद्ध थशे. २.१.७२ भने १.3.43 नहीं लागे.
(४) प्राच: द्वि...
प्राच् + अस् (शस्) - अच्च् प्राग् दीर्घश्च२. १. १०४६ प्राच् + अस् प्राचस् - सोरुः २.१.७२थी प्राचर्-र: पदान्ते... १.3.43थी
प्र.५.१.
सं.५.१.
(७) प्राग्भिः
}
प्राच् +
श्रेष्ठ प्रभाशे प्राचः प्राचः (4) प्राचा तृ.खे.व.
(६) प्राग्भ्याम् तृ.द्वि..
थ.द्वि.प.
पं.द्वि.,
तृ.ष.व.
औ अचः १.४.६८थी
म्नां धुड्वर्गे... १.3.3८थी
प्रान्च् + औ
प्राञ्चौ
-
=
४ प्रभाो प्राचे प्राचाम्, प्राचि ३५ सिद्ध थशे.
प्राचः
प्राचो:, प्राचोः ३५ सिद्ध थशे. प्राच् + आ अच्च् प्राग् दीर्घश्च २.१.१०४थी
प्राचा.
प्राच् + भ्याम् च-जः क-गम् २.१.८९थी प्राक् + भ्याम् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी प्राग्भ्याम्.
प्राच् + भिस् - च-ज: क-गम् २.१.८९६ प्राक् + भिस् - धुटस्तृतीयः २.१.७९थी
प्राग्भिस् - सोरुः २.१.७२थी प्राग्भिर् - रः पदान्ते.... प्राभिः
श्रेष्ठ प्रभारी प्राग्भ्यः, प्राग्भ्यः ३५ सिद्ध थशे. (८) प्राक्षु
स.५.१.
-
प्राच् + सु च--जः क-गम् २.१.८६थी
प्राक् + सु
नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
प्राक् + षु
प्राक्षु
१.3.43थी
=

Page #256

प्राञ्च नपुंसऽसिंग.
-
પ્રથમા-દ્વિતીયા-સંબોધન
(१) प्राक्, ग्
(२) प्राची
(3) प्राञ्चि
-
प्र. जे.व.
द्वि...
सं.खे.व.
-
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि.प.
सं.द्वि.प.
પ્રથમ–સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
प्र.५.१.
द्वि...
सं.ज.व.
खे.व.
द्वि.प.
प्राक्, ग्
प्राची
प्राच् + स्, अम् - अनतो लुप् १.४.५८थी प्राच् च-जः क- गम् २.१.८९थी
प्राक् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी प्राग् विरामे वा १.३.५१थी
प्राक्, प्राग्
प्राच् + औ
प्राच् + औ - औरी: १.४. पहुथी
प्राच् + ई
प्राची
प्राच् + अस् (जस्, शस्) - नपुंसकस्य शि: १. ४. पपथी
-
प्राङ्
प्राञ्चम्
प्राञ्चा
प्राञ्चे
प्राञ्चः
प्राञ्चः
प्राचि
=
प्रान्च् + इ
प्राञ्चि
તૃતીયા એ.વ.થી બધા રૂપો અને સાધનિકા પુલિંગ પ્રાવૃત્ થશે. प्राची स्त्रीलिंग.
प्राच् + इ अचः १.४.६९थी
नहीं प्राञ्च् शब्दने "अञ्चः" २.४. उथी ङी लाग्यो तेथी प्राञ्च् + ङी. "अञ्चोऽनर्चायाम् ४.२.४६ थी न् नो लोप थवाथी प्राची जन्युं तेना ३यो भने साधनिडा नदीवत् थशे. प्राञ्च पुंसिंग.
खड़ी अञ्च धातु भर्थ छे तेथी ४.२.४६थी न् नो सोप थशे नहीं.
खे.व.
द्वि..
५.१.
प्राञ्चि
अच्च् प्राग् दीर्घश्च २.१.१०४थी
प्राञ्चौ
प्राञ्चौ
म्नां धुड्वर्गे... १. 3. उल्थी
प्राड्भ्याम्
प्राड्भ्याम्
૨૪૭
प्राड्भ्याम्
प्राञ्चो:
प्राञ्चो:
५.१.
प्राञ्चः
प्राञ्चः
प्राभि:
प्राद्भ्यः
प्राद्भ्यः
प्राञ्चाम्
प्राक्षु

Page #257

२४८
(१) प्राङ्
(२) प्राभ्याम् वृ.द्धि.व.
.द्वि..
4.G.q.
(3) प्राङ्घ्रिः तृ.ष. व.
(४) प्राषु
1.21.9. सं...
प्राञ्च-नपुंसकलिंग.
(२) प्राञ्ची
२.१.८९थी
}
प्रान् + स् - दीर्घड्याब्... १.४.४५थी प्रान् - युजञ्च क्रुञ्चो नो ड २.१.७१६
प्राड्
પ્રથમા-દ્વિતીયા-સંબોધન (१) प्राङ् प्र.ओ.व.
द्वि...
सं...
(3) प्राञ्चि
प्राञ्च् + स् - पदस्य
श्रेष्ठ प्रभाशे... प्राद्भ्यः, प्राङ्भ्यः ३यो सिद्ध थशे.
स.५.१.
प्र.द्वि. १.
द्वि.द्वि..
सं.द्वि.प.
प्राञ्च् + भ्याम् पदस्य २.१.८९थी
प्रान् + भ्याम् युजञ्च क्रुञ्चो... २.१.७१६ प्राङ्भ्याम्
प्राञ्च् + भिस् - पदस्य २.१.८८थी
प्रान् + भिस् युजञ्च क्रुञ्वो... २.१.७१थी प्रामिस् - सोरुः २.१.७२६
प्राड्भिर् र पदान्ते... १.३.५३थी प्राभिः
-
બાકીના બધા રૂપોની સાધનિકા મહ્ત્વ પ્રમાણે થશે.
खे.व.
प्राड्
-
-
प्राञ्च् + सु पदस्य २.१.८८थी ग्रान् + सु युजञ्च क्रुञ्चो... २.१.७१६ प्राङ् + सु - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी प्राषु
-
प्राञ्च् +
प्राञ्च् +
-
-
ई
Pa.q.
प्राञ्ची
प्राञ्च् + स्, अम् - पदस्य २.१.८८थी प्रान् + स्, अम् - अनतो लुप् १.४.५८थी
प्रान् - युजञ्च - क्रुञ्चो... २.१.७१थी
प्राङ्
५.१. प्राञ्चि
औ - औरी: १.४.५६थी
प्राञ्ची
=
प्राञ्च्+अस् (जस्, शस्) - नपुंसकस्य शि: १. ४. पपथी प्राञ्च् + शि = प्राञ्चि
५.५.१.
द्वि. ५.१.
सं.५.१.
तृ.ओ.१.थी स.ज.व. सुधीना अधा ३यो पुंलिंग प्राञ्च्वत् थशे.

Page #258

प्राञ्ची स्त्रीलिंग.
प्राञ्च् शब्दना स्त्रीलिंग ३यो १२वा होय तो "अञ्चः " २.४.उथी ङी લાગીને શબ્દ પ્રાગ્ગી બન્યો. તેના રૂપો, સાધુનિકા અને સામાસિક શબ્દોના રૂપો नदीवत् थशे. नहीं थयो नथी.
भर्थ अञ्च् धातु होवाथी अञ्चोऽनर्चायाम् ४.२.४६थी न् नो सोप
-
" निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः " खे न्याय थी भ्यां भ्यां "पदस्य" ૨.૧.૮૯થી ધ્ નો લોપ થયો ત્યાં ત્યાં ર્ ના નિમિત્તે થયેલો ગ્ પણ ગયો. તેથી पूर्व न् हतो ते ४ रह्यो ते न् नो 'युजञ्च क्रुञ्चो नोङ २.१.७१६ी इथयो. 1 वाच् - स्त्रीलिंग.
પ્રથમા–સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
(१) वाक्, ग्
(3) वाग्भिः
17
खे.व.
वाग्, क्
वाचम्
वाचा
वाचे
(२) वाग्भ्याम् तृ.द्वि.प.
य.द्वि. १.
पं.द्वि.व.
तृ.ज.व.
वाचः
वाचः
वाचि
Ca.q..
वाचौ
वाचौ
वाग्भ्याम्
वाग्भ्याम्
वाग्भ्यः
वाग्भ्यः
वाचम्
वाक्षु, वाख्पु
प्र... वाच् + स् - दीर्घङ्याब्... १.४.४५थी
} वाच् + च- ज. वर्धा १.४४
सं...
-
२.१.७६थी
वाग्भ्याम्
वाचो:
वाचोः
૨૪૯
५.१.
वाचः
वाच:
वाग्भिः
वाग्भिर् - रः पदान्ते.... वाग्भिः
वाक् - धुटस्तृतीयः वाग् - विरामे वा १.३.५१थी
वाक, वाग्
वाच् + भ्याम् - च-जः क- गम् २.१.८९थी वाक् + भ्याम् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी वाग् + भ्याम् = वाग्भ्याम्
वाच् + भिस् - च-जः क - गम् २.१.८ थी वाक् + भिस् - धुटस्तृतीयः २.१.७९थी
वाग्भिस् - सोरुः २.१.७२थी
श्रेष्ठ प्रमाणे वाग्भ्यः, वाग्भ्यः ३५ सिद्ध थशे.
१.३.५3थीं

Page #259

૨૫૦
(४) वाक्षु वाख्पु
}
स. ५.१.
वाख्षु, वाक्षु
બાકીના બધા રૂપોની સાધનિકા મવત્ થશે.
परमा चासौ वाक् च
१. वाचम् अतिक्रान्तः
२. वाचम् अतिक्रान्तम्
परमवाच् स्त्रीलिंग वाच्वत् अतिवाच् पुंसिंग वाच्वंत्
अतिवाच् नपुं जगत्वत् अतिवाच् स्त्रीलिंग वाच्चत् प्रियवाच् पुंलिंग वाच्वत् प्रियवाच् नपुं. जगत्वत्
२. प्रिय वाग् यस्य तद्
3. प्रिय वाग् यस्याः सा प्रियवाच् स्त्रीटिंग वाच्वत् युज् (युपी-योगे उभो गए. ) पुंसिंग स्त्रीलिंग.
खे.व.
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
(१) युङ्
-
3. वाचम् अतिक्रान्ता -
१. प्रिय वाग् यस्य सः
(२) युञ्जौ
-
પ્રથમા–સંબોધન युङ्
वाच् + सु
वाक् + सु
वाक् + षु - शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा १. 3. ५८थी
च - जः क- गम् २.१.८६थी नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
युञ्जम्
युजा
युजे
युज:
युज:
युजि
द्वि..
युजौ
युञ्जौ
युग्भ्याम्
युग्भ्याम्,
युग्भ्याम् .
युजो:
युजो:
ज.व.
युञ्जः
युज:
युग्भिः
युग्भ्यः
युग्भ्यः
युजाम्
युक्षु
प्र.ओ.१. ↑ युज् + स् - युजोऽसमासे - १.४.७१थी सं...युन्ज् + स् - पदस्य २.१.८९थी
}
युन् + स् - युजञ्च - क्रुञ्चो... २.१.७१थी युङ् + स् - दीर्घङ्याब्... १.४.४५थी
युङ्
प्र.द्वि.प.
युज् + औ - युज्रोऽसमासे १.४.७१थी द्वि.द्वि.प. युन्ज् + औ - म्नां धुड्वर्गे... १.3. उ८थी सं.द्वि.प. युज्जौ

Page #260

૨૫૧
युजि
(3) युञ्जः प्र.१.१. 1 युज् + अस् (जस्) - युज्रोऽसमासे १.४.७१थी
सं.५.१. युन्ज् + अस् - म्नां धुड्वर्ग... १.3.3८थी
युञ्जस् - सोरु: २.१.७२थी युजर् - २ः पदान्ते... १.3.43.थी
युजः (४) युजम् द्वि... युज् + अम् - युञोऽसमासे १.४.७१थी
युन्ज् + अम् - म्नां धुड्वर्ग... १.3.3८थी
युञ्जम् Muslil ३पोनी सापनि मरुत्वत् थथे. परंतु युग्भ्याम् विशे३मां से ज् नो ग् थयो छे. ते "च-ज: क-गम्" २.१.८६ थी थशे. युज् - नपुंसलिंग.
... दि.. प.व. प्रथमा-द्वितीया-संसोधन युग, क् युजी (१) युक्, ग् प्र... 1 युज् + स्,अम् - अनतो लुप् १.४.५४थी.
द्वि... युज् - च-जः क-गम् २.१.८६थी सं... युग - विराम वा १.3.५१थी
युक्, युगं. ___प्र.वि.प. ) युज् + औ-औरीः १.४.५६थी
दि.दि.१. युज् + ई = युजी
सं.द्वि.. . (3) युञ्जि प्र.५.१. 1 युज्+अस् (जस्,शस्) - नपुंसकस्य शिः १.४.५५थी
दि.१.१. युज् + शि - युज्रोऽसमासे १.४.७१थी
सं.५.१. Jयुन्ज् + शि- म्नां धुड्वर्गे... १.3.3८थी. -
युजि . બાકીના બધા રૂપ અને સાધનિક પુલિંગ યુન્ન થશે. युज् - (युजिच् - समाधौ ४थो. ग.)
આ યુદ્ શબ્દના રૂપો મહત્વત્ થશે. પરંતુ આ યુદ્ધાતુ ચોથા ગણનો હોવાથી "युज्रोऽसमासे १.४.७१थी न् मेराशे नहीं भने नपुं.म.न्यांप्र.वि. सं.प.प.मां न् मेराय छे ते 'धुटयं प्राक्' १.४.६६ थी मेराय छे.
@ee

Page #261

૨૫૨
ऋत्विज् - पुंलिंग.
ऋतौ यजति इति क्विप् - ऋत्विज्
खे.व.
પ્રથમા-સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
ऋत्विक्,
ऋत्विजम्
ऋत्विजा
ऋत्विजे
ऋत्विजः
ऋत्विजः
ऋत्विजि
(१) ऋत्विक्, ग् प्र. भे.व.
सं...
(3) ऋत्विग्भिः कृ.हे.व.
ग्
द्वि..
ऋत्विजौ
ऋत्विजौ
"शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा" ३योनी साधनि। मरुत्वत् थशे.
ऋत्विग्भ्याम्
ऋत्विग्भ्याम्
ऋत्विग्भ्याम्
ऋत्विजो
ऋत्विजो:
(२) ऋत्विग्भ्याम् तु.द्वि.प. । ऋत्विग्भ्याम्-ऋत्वि - दि - - - १.१०८०६०
य.द्वि. १. ऋत्विग् + भ्याम् = ऋत्विग्भ्याम् पं.द्वि...
५.१.
ऋत्विजः
ऋत्विजः
ऋत्विग्भिः
ऋत्विग्भ्यः
ऋत्विग्भ्यः
ऋत्विजाम्
ऋत्विक्षु !
ऋत्विज्+स्-ऋत्विज्-दिश् - दृश्-स्पृश्.... २.१.६८६ी ऋत्विग् + स् - दीर्घङ्याब्... १.४. ४५थी ऋत्विग् - विरामे वा १. 3 ५१थी ऋत्विक्, ऋत्विग्
श्रेष्ठ प्रभाशे... ऋत्विग्भ्यः, ऋत्विग्भ्यः ३५ सिद्ध थशे. (४) ऋत्विक्षु स.ज.व.
ऋत्विज् + भिस्-ऋत्विग्-दिश्- दृश् - स्पृश्... २.१.१८ थी ऋत्विग्भिस् - सोरुः २.१.७१थी ऋत्विग्भिर् - रः पदान्ते... १. 3. ५३थी ऋत्विग्भिः
ऋत्विज् + सु-ऋत्विज्-दिश्-दृश्-स्पृश्... २.१.१८६ी ऋत्विग्+ सु - नाम्यन्तस्था कवर्गात्... २.३.१५थी ऋत्विग् + षु - अघोषेप्रथमोऽशिट : १. 3. ५०थी ऋत्विक् + षु = ऋत्विक्षु १.३.५८थी ऋत्विख्षु पश थाय. जाडीना जघा

Page #262

भ्रूणहन् - पुसिंग.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
(१) भ्रूणहा
खे.व.
भ्रूणहा
भ्रूणहनम्
भ्रूणघ्ना
भ्रूणने
भ्रूणघ्नः
भ्रूणघ्नः
भ्रूणनि
भ्रूणन् !
प्र...
द्वि..
भ्रूणहनौ
भ्रूणहनौ
भ्रूणहभ्याम्
भ्रूणहभ्याम्
भ्रूणहभ्याम्
भ्रूणघ्नोः
भ्रूणघ्नोः
-
५.१.
भ्रूणहन:
भ्रूणघ्नः
भ्रूणहभिः
भ्रूणहभ्यः
भ्रूणहभ्यः
भ्रूणघ्नाम्
૨૫૩
भ्रूणहसु
हे भ्रूणहन: !
हे भ्रूणहनौ ! भ्रूणहन्+स्-इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः १.४.८७ll भ्रूणहान्+स् दीर्घड्याब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी भ्रूणहान् - नाम्नो नो... २.१.८१थी
भ्रूणहा
भ्रूणहन् पुंलिंगनी साधनि राजन्वत् थशे. परंतु पहेला पांथ घुट् प्रत्ययो ५२ छतां "निदीर्घः "१.४.८५थी हीर्घ थवाने पहले "इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः" १.४.८७थी प्र.से. व. मां ४ हीर्घ थशे अने स्वराहि प्रत्यय पर छतां "अनोऽस्य" २.१.१०८थी अ नो सोप थवाथी हन् नो हन् थाय त्यारे "हनो "नो घ्नः २.१.११२ थी न थाय छे.
भ्रूणहन् नपुंसऽविंगना उयो भने साधनि। नामन्वत् थशे. तेभां पए। પુલિંગની જેમ જ્ઞ વિગેરે થશે.
भ्रूणहन् स्त्रीसिंगमां "स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी : " २.४.१थी ङी लागवाथी भ्रूणहन् + ङी, “अनोऽस्य २.१.१०८थी अ नो सोच तेथी भ्रूणहन्+ङी खने "हनो नो घ्नः" २.१.११२ थी घ्न थवाथी भ्रूणघ्नी थयुं तेना ३पो, साधनिडा અને સામાસિક શબ્દના રૂપો નીવત્ થશે.
पुंसिंग भ्रूणहन्वत् पुंसिंग भ्रूणहन्वत्
परमश्चासौ भ्रूणहा च परमभ्रूणहन् १. भ्रूणहनम् अतिक्रान्तः - अतिभ्रूणहन् २. भ्रूणहनम् अतिक्रान्तम् - अतिभ्रूणहन् 3. भ्रूणहनम् अतिक्रान्ता - अतिभ्रूणघ्नी
नपुं. नामन्वत् स्त्रीलिंग नदीवत्
-

Page #263

૨૫૪
१. प्रियः भ्रूणहा यस्य सः - प्रियभ्रूणहन् पुंलिंग भ्रूणहन्वत् २. प्रियः भ्रूणहा यस्य तद् - प्रियभ्रूणहन् नपुं. नामन्वत् 3. प्रियः भ्रूणहा यस्याः सा प्रियभ्रूणघ्नी स्त्रीलिंग नदीवत् આ પુંલિંગના સામાસિક શબ્દો થયાં.
-
-
परमम् च तद् भ्रूणह च परमभ्रूणहन् नपुं. नामन्वत् १. भ्रूणह अतिक्रान्तः - अतिभ्रूणहन् - पुंसिंग भ्रूणहन्वत् २. भ्रूणह अतिक्रान्तम् - अतिभ्रूणहन् नपुं. नामन्वत्
3. भ्रूणह अतिक्रान्ता - अतिभ्रूणघ्नी
१. प्रियम् भ्रूणह यस्य सः
-
२. प्रियम् भ्रूणह यस्य तद् 3. प्रियम् भ्रूणह यस्याः सा
-
આ નપુંસકલિંગના સામાસિક શબ્દો થયાં.
परमा चासौ भ्रूणघ्नी च परमभ्रूणघ्नी स्त्रीलिंग नदीवत्
-
अहन् - नपुंसकलिंग.
-
પ્રથમા–સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
1
अतिभ्रूणनिपुंसिंग मुनिवत् ( २.४.८६थी ह्रस्व )
१. भ्रूणघ्नीम् अतिक्रान्तः २. भ्रूणघ्नीम् अतिक्रान्तम् अतिभ्रूणनि नपुं. वारिवत् ( २.४.८७थी स्व ) 3. भ्रूणघ्नीम् अतिक्रान्ता अतिभ्रूणनि स्त्री सिंगमतिवत् ( २.४.८६थी)
खे.व.
अहः
अहः
अह्ना
अह्ने
अह्नः
स्त्रीलिंग नदीवत्
प्रियभ्रूणहन् पुंबिंग भ्रूणहन्वत्
प्रियभ्रूणहन् नपुं. नामन्वत् प्रियभ्रूणघ्नी स्त्रीलिंग नदीवत्
-
१. प्रिया भ्रूणघ्नी यस्य सः
प्रियभ्रूणघ्नीकः प्रियभ्रूणघ्नीकम्
२. प्रिया भ्रूणघ्नी यस्य तद्
3. प्रिया भ्रूणघ्नी यस्याः सा प्रियभ्रूणघ्नीका
-
આ સ્ત્રીલિંગનાં સામાસિક શબ્દો થયાં.
-
J
-
अह्नः
अहनि, अह्नि
-
पुंलिंग देववत्
नपुं. वनवत्
स्त्रीलिंग मालावत्
द्वि..
अहनी, अह्नी
अहनी, अह्नी
अहोभ्याम्
अहोभ्याम्
अहोभ्याम्
अह्नोः
अह्नोः
.५.१.
अहानि
अहानि
अहोभिः
अहोभ्यः
अहोभ्यः
अह्नाम्
अहःसु, अहस्सु

Page #264

૨૫૫
(१) अहः .म.प.) अहन् + स् - अह्नः २.१.७४थी
द्व... अहर् + स् - अनतो लुप् १.४.५८यी सं.मे..J अहर् - र: पदान्ते... १.3.५3थी.
अहः (२) अहोभ्याम् तृ.वि.. 1 अहन् + भ्याम् - अहः २.१.७४थी
. य.दि.. अहर् + भ्याम् - घोषवति १.3.२१थी पं.दि.१., अहउ + भ्याम् - अपर
अहउ + भ्याम् - अवर्णस्येवर्णा... १.२.४थी
अहोभ्याम् (3) अहोभिः तु.५.१. अहन् + भिस् - अह्नः २.१.७४थी
अहर् + भिस् - घोषवति १.३.२१थी अहउ + भिस् - अवर्णस्येवर्णा १.२.६थी अहोभिस् - सोरुः २.१.७२थी
अहोभिर - रपदान्ते... १.3.43थी
... अहोभिः भे४ प्रभा... अहोभ्यः, अहोभ्यः ३५ सिद्ध थशे. (४) अहःसु] स.१.१. अहन् + सु - अह्नः २.१.७४थी अहस्सु .
अहर् + सु - श-ष-से श-ष-सं वा १.3.६धी अहस्सु - रः पदान्ते... १.3.५3थी
अहःसु.अहस्सु બાકીના બધા રૂપોની સાધનિકા નામન્વત્ થશે. परमम् च तद् अहश्च = परमाह पुं.नपुं. देव-वनवत् (७.३.११६ थी. अट् थयो छे.). १. अहः अतिक्रान्तः - अत्यह्न: - पुंलिंग देववत् २. अहः अतिक्रान्तम् - अत्यहम् - नपुं. वनवत् । 3. . अहः अतिक्रान्ता - अत्यही - स्त्रीलिंग नदीवत्
तत्पु३५ समासमां "सर्वांश-संख्या-ऽव्ययात् ७.३.११८ थी अहन् ने अट् સમાસાત્ત થયો અને માં નું મઢ થયું. અને સ્ત્રીલિંગમાં अणजेयेकण्...२.४.२०थी ङी थयो छ.

Page #265

૨૫૬
4...
ચતુથી
१. दीर्घम् अहःयस्य सः - दीर्घाहन् - दिं राजन्वत् २. दीर्घम् अह:यस्य तद् - दीर्घाहन् - नपुं. अहन्वत् 3. दीर्घम् अहःयस्याः सा - दीर्घाहन् - स्वादिंग राजन्वत्
दीर्घाही स्त्रीलिंग नदीवत् मस्त्रीलिंगमा अनो वा'२.४.११थी पीसभासमा डी विस्ये दाणे છે. જ્યારે કી લાગીને સીહી થશે ત્યારે નવી જેવા રૂપો થશે.અને વિકલ્પ પક્ષમાં ङी नागे त्यारे राजन्वत् ३५ो थशे.
मर दीर्घाहन् भां "वोत्तरपदान्ते...." २.३.७५थी न् नो ण् थती नथी. पथिन् - पुंलिंग.
. मे.व. द.प. પ્રથમા-સંબોધન पन्थाः पन्थानौ
पन्थानः. દ્વિતીયા पन्थानम् पन्थानौ
पथः તૃતીયા
पथा 'पथिभ्याम् पथिभिः पथे पथिभ्याम् ,
पथिभ्यः પંચમી पथः पथिभ्याम् . .
पथिभ्यः पथोः .
पथाम् સપ્તમી __ पथि पथोः
पथिषु .. (१) पन्थाः ..१.] पथिन् + स् - पथिन्-मथिनृभुक्षः सौ १.४.७६था
सं.भ.प. पथिआ + स् - ए: १.४.७७थी
पथाआ + स् - समानानां तेन दीर्घः १.२.१थी पथा + स् - थोन्थ् १.४.७८थी. पन्थास् - सोरु: २.१.७२थी पन्थार् - ः पदान्ते... १.3.५3थी
पन्थाः (२) पन्थानौ प्र.६.१.] पथिन् + औ - ए: १.४.७७थी
... पथान् + औ - थोन्थ् १.४.७८थी
२.दि.१.) पन्थानौ (3) पन्थानः ५.५.१. 1 पथिन् + अस् (जस्) - ए: १.४.७७थी
सं.५.१. J पथान् + अस् - थोन्थ् १.४.७८थी
पथ:
५४.
momo

Page #266

૨૫૭
:
पन्थानस् - सोरु: २.१.७२थी पन्थानर् - र: पदान्ते... १.3.५3थी
पन्थानः (४) पन्थानम् विभे.. पथिन् + अम् - ए: १.४.७७थी
पथान् + अम् - थोन्थ् १.४.७८थी
पन्थानम् पथः दि.१.१. पथिन्+अस् (शस्) - इन्डी स्वरेलुक् १.४.७८थी
पथ् + अस् = पथस् - सोरु:२.१.७२थी पथर् - : पदान्ते... १.3.43थी
पथः मे४ प्रमा....पथः, पथः, पथोः, पथोः ३५ो सिद्ध थशे. (६) पथा त.मे.प. पथिन् + आ - इन् ङीस्वरे लुक् १.४.७८या
. पथ् + आ = पथा .. में प्रा.....पथे, पथाम्, पथि ३५ सिद्ध थशे. (७) पथिभ्याम् तृ.वि.प.) पथिन् + भ्याम् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी : 4.न.प. पथिभ्याम्
५.दि.१., (८) पथिभिः तृ.५.१. पथिन् + भिस् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
पथिभिस् -- सोरु: २.१.७२थी पथिभिर् - २ः पदान्ते... १.3.५उथी
पथिभिः ४ प्रमाो... पथिभ्यः, पथिभ्यः ३५ सिद्ध थशे. (c) पथिषु . .५.१. पथिन् + सु - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
पथिसु - नाम्यन्तस्था कवर्गात्.... २.३.१५थी
पथिषु परमश्चासौ पन्थाश्च - परमपथिन् - पुंलिंग - पथिन्वत् । १. पन्थानम् अतिक्रान्तः - अतिपथिन् - पुंलिंग - पथिन्वत् २. पन्थानम् अतिक्रान्तम् - अतिपथिन् - नपुंसलिंग - पथिन्वत् 3. पन्थानम् अतिक्रान्ताः - अतिपथी - स्त्रीलिंग - नदीवत्
c.
.

Page #267

૨૫૮
१. प्रियः पन्थाः यस्य सः - प्रियपथिन् - पुंलिंग - पथिन्वत् . . . २. प्रियः पन्थाः यस्य तद् - प्रियपथिन् - नपुंसलिंग पथिन्वत् 3. प्रियः पन्थाः यस्याः सा -प्रियपथी - स्त्रीदिंग - नदीवत्
प्रियपथी भने अतिपथी स्त्रीलिंगमा "स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेम:" २.४.१थी ङी थयो ङी दागवाथी. "इन् ङीस्वरे लुक्" १.४.७८थी इन् नो दो५ थयो छे. अतिपथिन् नपुं. मे.प. द्वि.. .. ...
प्र.वि.सं अतिपथि अतिपथी अतिपन्थानि (१) अतिपथि प्र.अ.प.) अतिपथिन् + स्, अम् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
द्वि.भ.प. अतिपथि + स्,अम् - अनतो लुप् १.४.५८थी.
सं... अतिपथि (२) अतिपथी प्र.वि.प. 1 अतिपथिन् + औ - औरीः १.४.५६थी
दि.दि.१. अतिपथिन् + ई - इन् ङी स्वरे लुक् १.४.७८थी
सं.६.१. J अतिपंथी (3) अतिपन्थानि ३.५.१. ) अतिपथिन्+अस् (जस्,शस्)- नपुंसकस्य शिः १.४.५५]
दि..१. अतिपथिन् + शि - ए: १.४.७७थी सं.५.१. J अतिपथान् + शि - थोन्थ् १.४.७८थी
अतिपन्थानि quीन ५ ३५ो भने सापनि पथिन्वत् यथे. प्रियपथिन् नपुं.ना ५९ अतिपथिन्वत् ३५ो वा. पथी - पुंलिंग-स्त्रीसिंग
पथी नामधातु 6५२थी बनेटो छे. पन्थानम् इच्छति इति - अमाव्ययात् क्यन् च 3.४.२ उथी पथिन् + क्यन् - नं क्ये १.१.२२ थी। पथिन् + य - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१ थी. पथिय - दीर्घश्च्चि ..... ४.3.१०८ थी. पथीय पथीयति इति क्विप् = पथी - क्विप् ५.१.१४८थी पथीय + क्विप् - अतः ४.3.८२थी. पथीय + क्विप् - योऽशिति ४.3.८०थी पथी

Page #268

૨૫૯
दि..
पथ्यः
पथ्यौ
તૃતીયા
4.4.
मे..
.. प्रथमा-संबोधन पथी: पथ्यौ દ્વિતીયા पथ्यम्
पथ्यः पथ्या पथीभ्याम् पथीभिः ચતુર્થી पथ्ये पथीभ्याम्
पथीभ्यः પંચમી पथ्यः पथीभ्याम्
पथीभ्यः ષષ્ઠી पथ्यः . पथ्योः
पथ्याम् सप्तमी पथ्यि पथ्योः
पथीषु ७५२ना पा३पोमा स्वरा प्रत्ययो ५२७i "योऽनेकस्वरस्य" २.१.५६थी રૂ નો ૧ થયો છે. બાકી બધી સાધનિકા સુગમ છે.
पथी नपुंसदिंगना ३भो भने सापनि वारिवत् थशे. 3 "क्लीबे" २.४.८७थी स्वय ने पथि बने छे. श्वन् - पुलिस
मे.व. द... પ્રથમ
श्वानो.
श्वानः દ્વિતીયા श्वानम्.
शुनः . * તૃતીયા शुना श्वभ्याम्
श्वभिः ચતુર્થી
शुने श्वभ्याम्
श्वभ्यः शुनः. श्वभ्याम्
श्वभ्यः ષષ્ઠી - शुनः . शुनोः
शुनाम् सप्तमी.
शुनि . शुनोः संबोधन · हे श्वन् ! . हे श्वानौ ! हे श्वानः ! . ..वा... प्र.मे.प. श्वन् + स् - दीर्घङ्याब्... १.४.४५थी
. श्वन् - निदीर्घः १.४.८५थी
श्वान् - नाम्नो नो... २.१.८१थी
श्वा (२) श्वानौ प्र.वि.प. ) श्वन् + औ - नि दीर्घः १.४.८५थी
व.वि.प. श्वान् + औ - श्वानौ सं....)
धानौ
પંચમી
श्वसु

Page #269

૨ 30
(3) श्वानः
श्वानम्
.१.१. । श्वन् + अस् (जस्) - नि दीर्घः १.४.८५थी सं.५.१.Jश्वानस् - सोरु: २.१.७२थी
श्वानर् - २ः पदान्ते... १.3.43थी
श्वानः द्विभ.प. श्वन् + अम् - नि दीर्घः १.४.८५थी श्वानम्
.. वि..१. वन्+अस् (शस्) धन्-युवन्-मघोनो.. २.१.१०६थी
शुनस् - सोरुः २.१.७२थी शुनर् - २ः पदान्ते... १.3.५3थी
(५)
शुनः
४ प्रमा....शुनः, शुनः, शुनोः, शुनोः ३५ो सिद्ध थशे. (६) शुना तृ... श्वन् + आ- श्वन्-युवन्-मघोनो... २.१.१०६थी
शुना ४ प्रभारी....शुने, शुनाम्, शुनि ३पो सिद्ध थशे. (७) श्वभ्याम् तृ.वि.प. ) श्वन् + भ्याम् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
य:दि.१. श्वभ्याम्
पं.वि.प.) (८) श्वभिः ४.५.१. श्वन् + भिस् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
श्वभिस् - सोरुः २.१.७२थी · श्वभिर् - २: पदान्ते... १.3.५3थी श्वभिः .
. मे४ प्रभारी....श्वभ्यः, श्वभ्यः ३५ सिद्ध थशे. (e) श्वसु स.१.१. श्वन् + सु - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
श्वसु (१०) हे श्वन् ! सं.अ.१. श्वन् + स् - दीर्घयाव्... १.४.४५थी
श्वन् - नाऽमन्त्र्ये २.१.४२थी..
•
परमश्चासौ श्वा च - परमश्वन् - दिंग - श्वन्वत् .. १. श्वानम् अतिक्रान्तः - अतिश्वन् - पुंलिंग - श्वन्वत् ।

Page #270

૨૬૧
मन साधना
२. श्वानम् अतिक्रान्तम् - अतिश्चन् - न - नामन्वत् 3. श्वानम् अतिक्रान्ता - अतिशुनी - स्त्रीलिंग - नदीवत् १. प्रियः श्वा यस्य सः - प्रियश्वन् - लिंग - श्वन्वत् । २. प्रियः श्वा यस्य तद् - प्रियश्वन् - नपुं. - नामन्वत् 3. प्रियः श्वा यस्याः सा - प्रियशुनी - स्त्रीलिंग - नदीवत् अतिशुनी-प्रियशुनी स्त्रीलिंगमा "स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेम:" २.४.१थी ङी थयो. डी याची "धन्-युवन्-मघोनो.." २.१.१०६ची श्वन ना व् नो उ थपापी अतिशुनी अने प्रियशुनी युं छे.. अतिधन् भने प्रियश्चन् नपुं.न। ३५ो भने पनि नामन्वत् थशे. परंतु प्र.वि.दि.१.भ२.१.१०६ची व् नो उथशे. 4sीना तृ.मे..थी पुंलिंग धन्वत् ३५ो यथे.. . शुनी सादिंगन नदीवत् ३५ो भने सापनि यथे.
श्वन् "स्त्रियां नृतोऽस्वस्त्रादे8:" २.४.१थी ... धन् + ई - श्वन्-युवन्-मघोनो... २.१.१०थी
शुन् + ई = शुनी .. शौवनम् - नपुं. वनवत् ३५ो, सपनि यथे. धन् + अण् - तस्येदम् ६.३.१०६यी श् औ वन् + अण् - द्वारादेः ७.४.त्थी शौवनम् अप् - स्वं यनमा ४ १५२॥य छे.)
७.१. प्रथमा आपः द्वितीय अपः तृतीया अद्भिः यतुर्थी अभ्यः पंयमी अभ्यः पही अपाम् संपतभी अप्सु.अफ्सु संबोधन अप: ! . . ..

Page #271

(१) आपः प्र.प.प. अप् + जस् (अस) - अपः १.४.८८थी
आप् + अस् - सोरु: २.१.७२थी आपर् - र पदान्ते...... १.3.43थी
आपः द्वि.५.१.] अप् + शस् (अस्) । सोरुः २.१.७२थी सं.५.१. अप् + जस् (अस्)
अपर् - २ः पदान्ते... १.3.43थी. .
अप: (3) अद्भिः तृ.१.१. अप् + भिस् - अपोऽद्दे २.१.४थी
अद्भिस् - सोरु: २.१.७२थ... अभिर् - रः पदान्ते... १:3.५3थी .
अद्भिः मे४ प्रभारी....अभ्यः, अभ्यः ३५ सिद्ध थशे.. (४). अपाम् ५.५.१. ' अप + आम् = अपाम् (५) अप्सु 1 स.प.प. 1 अप + सु = अप्सु - शिट्याद्यस्य... १.3.५४थी
[अफ्सु, अप्सु परमाश्च ताः आपश्च - परमाप् - स्त्रीलिंग - अपवत् १. अपः अतिक्रान्तः - अत्यप् - - लिंग। २. अप: अतिक्रान्ता - अत्यप् - स्त्रीदिंग ३५ो स२५ थशे.
द्वि..
५. પ્રથમ अत्याप,ब् अत्यापौर
अत्यापः દ્વિતીયા अत्यापम् अत्यापौ
अत्यपः તૃતીયા अत्यपा
अत्यद्भ्याम् अत्यद्भिः
अत्यद्भ्याम् अत्यद्भ्यः પંચમી अत्यपः
अत्यद्भ्याम् अत्यद्भ्यः ષષ્ઠી अत्यपः अत्यपोः
अत्यपाम् સપ્તમી अत्यपि
अत्यपोः
अत्यप्सु,अत्यफ्सु સંબોધન हे अत्यप,ब् ! हे अत्यापौ ! हे अत्यापः !
मे.व.
ચતુર્થી
अत्यपे

Page #272

૨૬૩
• ५डेद पांय ३५ोमो "अपः" १.४.८८ थी ही थाय छे. (१) अत्यद्भ्याम् a...] अत्यप् + भ्याम् - अपोऽद्दे २.१.४थी
५.६.प. अत्यद् + भ्याम् - अत्यद्भ्याम्
५.दि.. (२) अत्यद्भिः ४.५.१. अत्यप् + भिस् - अपोऽद्दे २.१.४थी
अत्यद्भिस् - सोरुः २.१.७२थी अत्यद्भिर् - : पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.५3थी
अत्यद्भिः मे४ प्रभासे.... अत्यद्भ्यः, अत्यद्भ्यः, ३५ सिद्ध थशे. स.१.१. भां "शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा" १.3.५८ थी प् नो फ् ५९. थाय.
पाहीना सोनी सापनि मरुत्वत् थशे. (3) अपः अतिक्रान्तम् - अत्यप् - नपुं.
मे.व. द.. .१. प्रथमा-द्वितीया-संबोधन अत्यब्,प् अत्यपी अत्यम्पि,अत्याम्पि
બાકીના રૂપો અત્યમ્ પુલિંગ પ્રમાણે થશે.
આ નપું.ના રૂપોમાં પ્રથમા-દ્વિતીયા અને સંબોધનના રૂપો ગર્વ થશે. પરંતુ ५.प.मां शि प्रत्यय ५२ छत "निवा" १.४.८८थी विही थशे..
१. शोभना: आपः यस्य सः - स्वप् - पुंलिंग - अत्यप्वत् . २. शोभनाः आपः यस्य तद् - स्वप् - नथु - अत्यप्वत् 3. शोभनाः आपः यस्याः सा - स्वप्- स्त्रीलिंग -अत्यप्वत् १. प्रियाः आपः यस्य सः - प्रियाप् - पुंलिंग - अत्यप्वत् २. प्रिया: आपः यस्य तद् - प्रियाप् - नपुं अत्यप्वत्
3. प्रिया: आपः यस्याः सा - प्रियाप् - स्त्रीलिंग - अत्यप्वत् प्रशाम् - पुंलिंग-स्त्रीलिंग. . प्रशाम्यति इति क्विप् - प्रशाम् . "अहन-पञ्चमस्य क्वि-विङति" ४.१.१०७ थी ही थवाथी प्रशाम् थयुं.
वि.. ५.4. प्रथंभा-संबोधन प्रशान् प्रशामौ प्रशामः द्वितीय प्रशामम्
प्रशामः
प्रशामौ

Page #273

૨૬૪
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
(१) प्रशान्
(४) प्रशांसु
(२) प्रशान्भ्याम् तृ.द्वि...
भ.द्वि.प.
पं.द्वि...
(3) प्रशान्भिः तृ.प.व.
प्रशामा
प्रशामे
1.2.q.
सं...
प्रशाम:
प्रशाम:
प्रशामि
-
प्रशाद नपुंसकसिंग
પ્રથમા-દ્વિતીયા–સંબોધન
प्रशामाम्
प्रशांसु
प्रशाम्+ स् - दीर्घड्याब् व्यञ्जनात् से: १.४. ४५थी
}
-
श्रेष्ठ प्रभाशे.... प्रशान्भ्यः, प्रशान्भ्यः ३५ सिद्ध थशे.
स. ५.१.
प्रशान्भ्याम् प्रशान्भिः
प्रशान्भ्याम् प्रशान्भ्यः
प्रशान्भ्याम् प्रशान्भ्यः
प्रशामोः
प्रशामोः
प्रशान्
प्रशाम् + भ्याम् मो नो म्वोश्च २.१.६७थी
-
प्रशान्भ्याम्
प्रशाम् + भिस् मो नो म्वोच २.१.६७थी प्रशान्भिस् - सोरुः २.१.७२थीं प्रशान्भिर् - : पदान्तेविसर्गस्तयोः १.३.५३थी प्रशान्भिः
जाडीना उपोनी साधनिडा मरुत्वत् थशे.
प्रशाम्+ सु
मो नो म्वोश्च २.१.९७थी
प्रशान्सु - शिड्ढेऽनुस्वारः १.३.४०थी प्रशांसु
-
जाडीना ३पो पुंलिंग प्रशाम्वत् थशे.
खे.व. द्वि...
प्रशान् प्रशामी
५.१.
प्रशामि
(१) प्रशान् प्र.से.व.
द्वि...
सं.ओ.प.
प्रशान्
द्वि.प.भां औनो ई "औरी: " १.४. पथी खने..भां (जस्, शस्) अस्
नोइ " नपुंसकस्य शिः " १.४.पपथी थाय छे.
प्रशाम् + स् - अम् - अनतो लुप् १.४.५८थी प्रशाम् मो नो म्वोश्च २.१.६७थी

Page #274

गिर्
स्त्रीलिंग.
गुणाति, गिरति वा इति क्विप् = गृ, ऋतां वितीर् ४.४.११६थी इर् थवाथी गिर् शब्द जन्यो छे.
પ્રથમા-સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
(9) Tit:
(3) गीर्भिः
खे.व.
गी:
(२) गीर्भ्याम् तृ.द्वि.प.
२.द्वि.प.
पं.द्वि...
तृ.ज.व.
18
गिरम्
गिरा
गिरे
गिरः
गिरः
गिरि,
प्र.खे.व.
सं...
-
द्वि..
गिरौ
गिरौ
गीर्भ्याम्
गीर्भ्याम्
गीर्भ्याम्
गिरोः
गिरो:
-
खे४ प्रभाो....गीर्भ्यः, गीर्भ्यः ३५ सिद्ध थशे. (४) गीर्षु स. ५.१.
५.१.
गिरः
गिरः
गीर्भिः
गीर्भ्यः
गीर्भ्यः
गिराम्
गीर्षु
पदान्ते २.१.६४थी
-
गिर् + स् गीर् + स् दीर्घङ्याब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी गीर् - र:- पदान्तेविसर्गस्तयोः १. 3. 43थी
गी:
+
। गिर भ्याम् - पदान्ते २.१.९४६]
गिर् + भिस् - पदान्ते २.१.६४थी गीर्भिस् - सोरुः २.१.७२थी
બાકીના રૂપોની સાધનિકા મહત્વત્ થશે.
गिर्वत्
चाचासौ गीश्च परमगिर् - स्त्रीलिंग १. गिरम् अतिक्रान्तः- अतिगिर् - पुंसिंग - गिर्वत्
૨૬૫
गीर्भिर् - रः पदान्तेविसर्गस्तयोः १.३.५३थी गीर्भिः
गिर् + सु पदान्ते २.१.६४थी
गीर्स् - अरो: सुपि रः १.3.५७थी गीर्सु - नाम्यन्तस्था कवर्गात्... २.३.१५थी गीर्षु

Page #275

२. गिरम् अतिक्रान्ता - अतिगिर् - स्त्रीलिंग - गिर्वत् 3. गिरम् अतिक्रान्तम् - अतिगिर् - न. .
अ.प. द्वि.. ५.प. प्रथमा-द्वितीया-संबोधन अतिगी: अतिगिरी
अतिगिरि બાકીના રૂપો નિર્વત્ થશે. (१) अतिगी: प्र.भ.प. 1 अतिगिर् + स्, अम् - अनतो लुप् १.४.५८थी
दि.१. अतिगिर् - पदान्ते २.१.६४थी .. सं...J अतिगीर - र: पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.५3थी
अतिगी: द्वि.प.मां औ नो ई "औरीः" १.४.५६थी भने ५.१.भा जस्, शस् नो शि (इ) "नपुंसकस्य शिः" १.४.५५ थी थाय छे..
१. प्रिया गीः यस्य सः - प्रियगिर - विंश - गिर्वत् २. प्रिया गी: यस्याः सा-प्रियगिर् - स्त्रीलिंग - गिर्वत्
3. प्रिया गी: यस्य तद् - प्रियगिर् -पु. - अतिगिर्वत् दिव् - साबिंग मे.प. द्वि..
4.१. प्रथमा-संगोपन द्यौः . दिवौ ... दिवः દ્વિતીયા दिवम् . दिवौ दिवः તૃતીયા
धुभिः दिवे धुभ्याम् धुभ्यः પંચમી दिवः धुभ्याम् । धुभ्यः
दिवः दिवोः સપ્તમી दिवि दिवोः
धुषु (१) द्यौः ... 1 दिव्स् - दिव औः सौ २.१.११७थी
सं... J दिऔ + स् - इवर्णादे... १.२.२१थी
धौ + स् - सोरु: २.१.७२थी द्यौर् - र पदान्तेविसर्गस्त्रयोः १.3.43थी
दिवा
धुभ्याम्
ચતુથી
પછી
दिवाम्
द्यौः

Page #276

૨૬૭
(२) धुभ्याम् तृ.वि.प.] दिव् + भ्याम् - उ: पदान्तेऽनूत् २.१.११८थी
५.द्वि.. दिउ + भ्याम् इवांदेर..... १.२.२१थी
पं.द्वि..J धुभ्याम् (3) द्युभिः तृ.प.प. दिव् + भिस् - उ: पदान्तेऽनूत् २.१.११८थी
दिउ + भिस् - इवर्णादे... १.२.२१थी धुभिस् - सोरुः २.१.७२थी धुभिर् - रः पदान्तेविसर्गस्तयोः १.३.५3थी
धुभिः मे४ प्रमाणे....धुभ्यः, द्युभ्यः ३५ सिद्ध थशे. (४) धुषु स.१.१. दिव् + सु - उ: पदान्तेऽनूत्...२.१.११८थी
दिउ + सु - इवर्णादे.. १.२.२१थी .
धुसु - नाम्यन्तस्था कवर्गात्... २.३.१५थी ... . .. धुषु . .. બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે. । परमा चासो द्यौश्च - परमदिव् - स्त्रीलिंग - दिव्वत्
१. दिवम् अतिक्रान्तः - अतिदिव् - धुटिंग - दिव्वत् २. दिवम् अतिक्रान्ता - अतिदिव् - स्त्रीलिंग - दिव्वत् 3. दिवम् अतिक्रान्तम् - अतिदिव् - नपुं. .प. द्वि..
५.4. प्रथमा-द्वितीया-संबोधन अतिधु अतिदिवी अतिदिवि
ALSH Ml ३पो. दिव्वत् थशे. (१) अतिधु प्र.मे.प.) अतिदिव् + स् - अम् - अनतो लुप् १.४.५४थी
द्वि... अतिदिव् - दिव औः सौ २.१.११७ थी सं...) | अतिदिऔ - इवर्णादे... १.२.२१थी.
अतिधौ - क्लीबे २.४.८७थी
अतिधु अतिदिवी - "औरीः" १.४.५६थी औ नो ई थयो छे. अतिदिवि - "नपुंसकस्य शिः" १.४.५५थी जस्-शस् नो इ थयो छ. .

Page #277

૨૬૮
१. प्रिया द्यौः यस्य सः - प्रियदिव् पुंलिंग दिव्वत्
प्रियदिव् स्त्रीलिंग दिववत्
२. प्रिया द्यौः यस्याः सा 3. प्रिया द्यौः यस्य तद् - प्रियदिव् नपुं. - अतिदिव्वत्
अनडुह पुंलिंग.
-
खे.व.
अनड्वान्
अनड्वाहम्
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન हे अनड्वन् ! ( १ ) अनड्वान् प्र. खे..
अनडुहा
अनडुहे
अनडुहः
अनडुहः
अनडुहि
(२) अनड्वाहौ प्र.द्वि..
द्वि.द्वि.प.
सं.द्वि..
(3) अनद्दाहः प्र.५.व.
-
(४) अनड्वाहम् द्वि...
(1) अनडुद्भ्याम् तृ.द्वि..
4.द्वि..
पं.द्वि...
द्वि..
अनड्वाहौ
अनड्वाहौ
·
ज.प.
अनड्वाहः
अनडुहः
अनडुद्भिः
अनडुद्भ्यः
अनडुद्भ्यः
अनडुहाम्
अनडुत्सु, अनडुथ्सु.
हे अनड्वाहः !
अनड्वा ! अनडुह् + स् - अनडुहः सौ १.४.७२थी अनडुन्ह + स्वाः शेषे १.४.८२थी
-
अनड्वान्ह् + स् - दीर्घङ्याब्... १.४.४५थी अनड्वान्ह - पदस्य २.१.८८थी अनड्वान्
अनडुह् + औ - 'वाः शेषे १.४.८२थी अनड्वाहौ
अनडुह् + जस्(अस्) - वाः शेषे १.४.८२६ी सं.अ.व. ∫ अनड्वाहस् - सोरुः २.१.७२थी
अनड्वाहर् - रः पदान्तेविसर्गस्तयोः १. 3. 43थी अनड्वाहः
अनडुह् + अम् - वाः शेषे १.४.८२थी अनड्वाहम्
अनडुह्+भ्याम् - स्रंस्-ध्वंस्-कवस्सनडुहों दः २.१.९८थी
अनडुद्भ्याम्
अनडुद्भ्याम्
अनडुद्भ्याम्
अनडुद्भ्याम्
अनडुहो
अनडुहो

Page #278

૨૬૯
(७)
(E) अनडुद्भिः ४.७.१. अनभिस्-संस्-ध्वंस्-क्वस्सनडझेदः२.१.६८थी
अनडुद्भिस् सोरुः २.१.७२थी अनडुद्भिर् - २ः पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.43थी अनडुद्भिः
. ४ प्रमाणे.....अनडुभ्यः, अनडुद्भ्यः ३५ सिद्ध थशे. अनडुत्सु । स.५.१. अनडुङ्+सु-स्रस्-ध्वंस्-कवस्सनडुहोदः २.१.६८थी अनडुथ्सु
अनडुद्+सु - अघोषे प्रथमोऽशिटः १.3.५० अनडुत्सु - शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा १.3.५८यी
अनडुत्सु, अनडुथ्सु (८) हे अनड्वन् ! सं.भ.प. अनडुह् + स् - अनडुह: सौ १.४.७२थी
अनडुन्ह् + स् - उतोऽनडुच्चतुरो वः १.४.८१थी अनड्वन्ह् + स् - दीर्घङ्याब्... १.४.४५थी अनड्वन्ह - पदस्य २.१.८स्थी
अनड्वन् ! બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.
अनडुही - स्त्रीलिंग अनडुङ् शहने, "गौरादिभ्यो मुख्यान्डीः" २.४.१८थी की वाथी अनहुडी. शब्द बन्यो. तेना ३५ो, सापनि भने सामासि शो नदीवत् यथे. 153 अनड्वाही ५९५ भाने छे. • परमश्चासौ अनड्वान् च - परमानडुह् - पुंलिंग - अनडुह्वत् ।
१. अनड्वाहम् अतिक्रान्तः - अत्यनडुह् - विंग - अनडुह्वत् २. अनड्वाहम् अतिक्रान्ता - अत्यनडुही - स्त्रीलिंग - नदीवत् 3. अनड्वाहम् अतिक्रान्तम् - अत्यनडुह् - न. - जगत्वत् १. प्रियाः अनड्वाहः यस्य सः - प्रियानडुह - पुंलिंग - अनडुबत् २ प्रियाः अनड्वाहः यस्याः सा - प्रियानडुही - स्त्री नदीवत् 3. प्रियाः अनड्वाह: यस्य तद् - प्रियानडुह - नपुं. - जगत्वत् ..
१. प्रिय: अनड्वान् यस्य सः - प्रियानडुत्क: - पुंलिंग - देववत् ... २. प्रिय: अनड्वान् यस्याः सा - प्रियानडुत्का - स्त्रीलिंग मालावत्
3. प्रियः अनड्वान् यस्य तद् - प्रियानडुत्कम् - नपुं.- वनवत्
पी समास भे.१.भबोय त्यारे "पुमनडुनौ-पयो-लक्ष्म्या एकत्वे" ७.३.१७3 थी कच् उभेराय छे.

Page #279

૨૭૦
पर्णगुह पुंलिंग, स्त्रीसिंग (पर्णानि गूहति इति क्विड् =
खे.व.
-
પ્રથમા-સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
( १ ) पर्णघुट् । पर्णघुड्
पर्णघुट् ड्
पर्णगुहम्
पर्णगुहा
पर्णगुहे
पर्णगुहः
पर्णगृहः
पर्णगुहि
प्र. खे.व. सं...
(२) पर्णघुड्भ्याम् तृ.द्वि.प.
थ.द्वि.पं.
पं.द्वि...
(3) पर्णघुभिः तृ.ष.व.
द्वि.व.
पर्णगुहौ
पर्णगुहौं
श्रेष्ठ प्रभारी.... पर्णघुड्भ्यः, (४) पर्णघुट्सु स.५.१. पर्णघुस
पर्णघुड्भ्याम्
पर्णघुड्भ्याम्
पर्णघुड्भ्याम्
पर्ण हो:
पर्ण हो:
५.व.
पर्णगुहः
पर्णगुहः
--
બાકીના રૂપોની સાનિકા સુગમ છે.
पर्णगुह्)
-
} morije + 71 - af gje-tard 2.9.1.20
पर्णगुद् + स् - ग-ड-द-बादेश्चतुर्था.. २.१.७७ पर्णघुद्+स् - दीर्घङ्याब् व्यञ्जनात् से: १.४.४५थी पर्णघुद् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी पर्णघुड् विरामे वा १.३.५१थी पर्णघुट् पर्णघुड्
·
-
पर्णगुह + भ्याम् हो धुट्-पदान्ते २.१.८२थी पर्णगुद्+भ्याम् - ग-ड-द-बादेश्चतुर्था... २.१.७७थी पर्णघुद् + भ्याम् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी पर्णघुभ्याम्
पर्णगुह् + भिस् - हो घुट्-पदान्ते २.१.८२६ पर्णगुद्+ भिस् - ग-ड-द-बादेश्चतुर्था... २.१.७७थी पर्णघुद्भिस् - धुटस्तृतीयः २.१.७९थी पर्णघुभिस् - सोरुः २.१.७२थी पर्णघुड्भिर् - र: पदान्तेविसर्गस्तयोः १. 3. 43थी पर्णघुभिः
पर्णघुभिः
पर्णघुभ्यः
.. पर्णघुड्भ्यः
पर्णगुहाम् पर्णघुट्सु, पर्णघुसु
पर्णघुड्भ्यः ३५ सिद्ध थशे.
-
पर्णगुह + सु हो धुट्पदान्ते २.१.८२थी पर्णगुद् + सु -ग-ड-द-बादेश्चतुर्था... २.१.७७थी पर्णघुद् + + सु अघोषे प्रथमोऽशिट : १. 3. पाथी पर्णघुट्सु - शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा १. 3. पथ पर्णघुट्सु, पर्णघुट्सु
-

Page #280

૨૭૧
पर्णगुह - नपुं.
. . . .. द्वि.प. ५.१. प्र.वि.सं. पर्णघुट,ड् पर्णगुही पर्णगुंहि
नपुं.मप्र.वि.सं.अ.व.मादिंग पर्णगुह् प्रभारी सोपनिय. ५९ सिमने अम् नो दु५ अनतो लुप्' १.४.५८थी थशे. पर्णघुट्, ड्.
प्र.वि.सं.वि.प.भां औरी: १.४.५६थी औनोई यशे. पर्णगुही.
प्र.वि.सं.५.१.'नपुंसकस्य शिः १.४:५५थी जस्-शस् नो इ यो भने "घुयंप्राक्" १.४.६६थी न् मेराशे ते न् नो 'शिड्ढेऽनुस्वारः ' १.3.४०थी मनुस्वार थशे. पर्णगुंहि . ___401 ३५ो भने सापनि दिंग पर्णगुह्वत् थशे. तुण्डिम् - लिंग-स्त्रीलिंग.
तुण्डिभम् आचष्टे-तुण्डिभि-णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु 3.४.४२थी (णिज्)इ थयो. तुण्डिभयति इति क्विप् = तुण्डिभय्-"क्विप्'५.१.१४८ची क्विप् थयो. 'योऽशिति' ४.3.८०थी य् नोटो५थपाथी. तुण्डिभ थयु."अतः" ४.3.८२थी अ नो दो५ यपाथी तुण्डिभ् श६.अन्यो.
मे.. .. • प्रथमा संबोधन तुण्ढिप, ब् तुण्डिभौ तु ण्डिभः । દ્વિતીયા तुण्डिभम् तुण्डिभौ तुण्डिभः તૃતીયા तुण्डिभा . तुण्ढिब्भ्याम् तुण्ढिभिः यतुर्थी तुण्डिभे तुण्ढिब्भ्याम् . तुण्ढिब्भ्यः
तुण्डिभः तुण्ढिब्भ्याम् तुण्ढिब्भ्यः ષષ્ઠી
'तुण्डिभः तुण्डिभोः तुण्डिभाम् सप्तमी ... तुण्डिभि तुण्डिभोः तुण्डिप्सु,तुण्डिफ्सु (१) तुण्ढिप् । प्र... 1 तुण्डिभ+स् - ग-ड-द-बादेश्चतुर्था... २.१.७७थी तुण्ढिब् J.सं... तुण्ढिभ् + स् - दीर्घङ्याब्... १.४.४५थी
तुण्ढिभ् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी तुण्ढिब - विरामे वा १.3.५१थी
तुण्ढिप,तुण्ढिब् (२) तुण्डिब्भ्याम् तृ.वि.प.तुण्डिभ् + भ्याम् - ग-ड-द-बादे... २.१.७७थी
५.६.१. तुण्ढिम् + भ्याम् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी पं.द्वि.. ) तुण्ढिब्भ्याम्
५.q.
પંચમી

Page #281

૨૭૨
(3) तुण्डिब्धि: तू...
खे४ प्रभाशे... तुण्ढिब्भ्यः, तुण्ढिब्भ्यः ३५ सिद्ध थशे.
स. ५.१.
(४) तुण्ढिप्सु तुण्डिफ्लु
तुण्डिम् नपुं.
બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.
-
तुण्डिभ् + भिस् - ग-ड-द-बादे... २.१.७७थी तुण्ढिभ् + भिस् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी तुण्ढिब्स् ि- सोरु: २.१.७२थी
तुण्ढिब्भिर् - र: पदान्ते... १. 3. 43थी तुण्ढिभिः
गर्दम् - पुंलिंग-स्त्रीलिंग गर्दभम् आचष्टे गर्दभ् २०६ तुण्डिभ्वत् भवो
तुण्ढिम् + सु ग-ड-द-बादे.. २.१.७७६ तुण्ढिम् + सु - अघोषे प्रथमोऽशिटः १.३.५०थी तुण्ढिप्सु - शिट्याद्यस्य... १. 3. पल्थी तुण्ढिफ्सु, तुण्ढिप्सु
खे.व.
५.१.
प्र.द्वि.सं.
तुण्डिप्, ब्
तुण्डिभी
तुण्डिम्भि
नपुं. मां.द्वि.सं.खे..भां पुंसिंग तुण्डिम्वत् थशे. परंतु सिनोबोध' अनतो लुप् १.४. पल्थी थशे. तुण्ढिप्, ब्,
प्र.द्वि.सं.द्वि.पभां "औरी: " १.४. पथी औ नो ई थशे. तुण्डिभी प्र.द्वि.सं.५.१.भां 'नपुंसकस्य शिः " १.४.५५थी जस्-शस् नो इ थशे. “धुयंप्राक्" १.४.६९थी घुट् नी पूर्वे न् उभेराशे ते न् नो म्नां धुड्वर्गे..१.३.३८थी म् थशे. तुण्डिम्भि
=
બાકીના રૂપો અને સાનિકા તુષ્હિમ્ પુલિંગવત્ થશે.
પ્રથમા-સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
'Pa.q.
गर्दभि - गर्दभयति इति क्विप्ं - गर्दभ्
खे.व.
गर्धप, ब
गर्दभम्
गर्दभा
गर्दभे
द्वि..
गर्दभौ
गर्दभौ
गर्धब्भ्याम्
गर्धब्याम्
ज.व.
गर्दभः
गर्दभः
गर्धभिः
गर्धब्भ्यः

Page #282

२७
गर्दभाम्
પંચમી गर्दभः गर्धब्भ्याम् गर्धब्भ्यः पही . गर्दभः गर्दभोः
सप्तमी गर्दभि गर्दभोः . गर्धप्सु, गर्धफ्सु (१) गर्ध] ... गर्दभ् + स् - ग-ड-द-बादे.. २.१.७७थी गध सं..१. गर्धभ+स् - दीर्घयाब्... १.४.४५थी
गर्धम् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी गर्धब् - विरामे वा १.3.५१थी
गर्धप, गर्धब (२) गधंब्याम् तृ.वि.प. 1 गर्दभ् + भ्याम् - ग-ड-द-बादे.. २.१.७७थी
५..१. गर्धभ् + भ्याम् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी
५.वि.. J गर्धब्भ्याम् (3) गर्धभिः तृ.१.१. गर्दभ् + भिस् - ग-ड-द-बादे.. २.१.७७थी
गर्धभ् + भिस् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी . गर्धभिस् - सोरु: २.१.७२थी गर्धभिर् - रः पदान्तेविसर्गस्तयोः १.3.43थी
गर्धबभिः ४ प्रायो.....गर्धब्भ्यः, गधब्भ्यः ३५ सिद्ध थशे. (४) गर्धप्सु 1 स.प.प. गर्दभ् + सु - ग-ड-द-बादे.. २:१.७७थी गर्धफ्स . गर्धभ् + सु - अघोषे.प्रथमोऽशिट: १.3.५०थी
गर्धप्सु - शिट्याद्यस्य... १.3.५च्या ..
गर्धप्सु, गर्धफ्सु. .. 4811 ३पानी सपनि सुगम छे. गर्दभ् - नपुं.. मे.व. द.प.
4.. प्र.वि.सं. गर्धप्, ब, गर्दभी
गर्दम्भि નપું.માં પ્ર.કિ.સં. ના રૂપોની સાધનિકા તુમ્ પ્રમાણે જાણવી બાકીના રૂપો અને સાધનિકા કામ પુંલિંગવત્ થશે. .. मी गर्दभ् श६मा र नी पछी २३दो द् अथवा यो ध् थयो छे ते "दिर्ह- स्वरस्याऽनुनवा" १.3.3१थी द्वित्व शे तेथी गर्द्धभ् ॐ गर्दभ् बनाने ५९॥ ३५ो

Page #283

૨૭૪
थशे. भ्यांरे घ् द्वित्व थशे त्यारे " तृतीयस्तृतीय" १. 3. ४८थी पूर्वना घ् नों द् थवाथी गर्द्धभ् जने छे.
धर्मबुध् - पुंलिंग-स्त्रीलिंग ( धर्मं बोधति इति क्विप् - धर्मबुध् )
खे.व.
धर्मभुत्, द्
धर्मबुधम्
धर्मबुधा
પ્રથમા–સંબોધન
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
(१) धर्मभुत् प्र.खे.व.
धर्मबुधे
धर्मबुधः
धर्मबुधः
धर्मबुधि
श्रेष्ठ प्रमाणे..... धर्मभुद्भ्यः, (४) धर्मभुत्सु स...
द्वि..
धर्मबुधौ
धर्मबुध
धर्मभुद्भ्याम्
धर्मभुद्भ्याम्
धर्मभुद्भ्याम्
धर्मबुधोः
धर्मबुधोः
धर्मबुध्
+ स् - ग़-ड-द-बादे.. २.१.७७थी.
धर्मभुद् सं... J धर्मभुध् + स् - दीर्घङ्याब्... १. ४. ४५६
-
धर्मभुध् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी / धर्मभुद् - विरामे वा १. 3. ५१थी धर्मभुत्, धर्मभुद्
(२) धर्मभुद्भ्याम् तृ.द्वि.प. धर्मबुध् + भ्याम् - ग-ड-द-बादे.. २.१.७७थी
.द्वि.प.
धर्मभुध्
+ भ्याम् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी
पं.द्वि.प.
(3) धर्मभुद्भिः तृ.अ.व.
..
બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.
धर्मबुधः
धर्मबुधः
धर्मभुद्भिः
धर्मभुद्भ्यः
धर्मभुद्भ्यः
धर्मबुधाम्
धर्मभुत्सु
धर्मभुद्भ्याम्
धर्मबुध् + भिस् - ग-ड-दबादे... २.१.७७थी धर्मभुध् + भिस् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी धर्मभुद्भिस् - सोरुः २.१.७२थी धर्मभुद्भिर् र: पदान्ते... १. 3. 43थी धर्मभुद्भिः
धर्मभुद्भ्यः ३५ सिद्ध थशे.
धर्मबुध् + सु - ग-ड- दबादे... २.१,७७६ी धर्मभुध् + सु अघोषे प्रथमोऽशिट : १. 3. ५०थी धर्मभुत्सु, धर्मभुथ्सु पए थाय.
-

Page #284

૨૭૫
७.१.
धर्मबुध् - नं. .
मे.. द्वि.. .वि.सं. धर्मभुत्, द् धर्मबुधी
धर्मबुन्धि ____ नपुं.म. प्र.वि.सं.मे.व.मां धर्मबुध् पुंलिंग प्रभा थशे. परंतु सि नो दो५ "अनतो लुप्" १.४.५८थी थशे. धर्मभुत्, द्
प्र.वि.सं.वि.प.म. "औरी:" १.४.५६थी औनो ई थशे. धर्मबुधी.
.वि.सं.५.१.मां नपुंसकस्य शिः १.४.५५थी जस्-शस्नो इथशे. "धुयंप्राक् १.४.६६था पुर्नी पूर्व न् उमेराशे तेन्नो 'म्नां धुड्वर्ग... १.3.3८थीन् ४२शे धर्मबुन्धि
બાકીના રૂપો અને સાધનિકા થવુ પુંલિંગ પ્રમાણે થશે. मधुलि - gसिंग-स्त्रीसि.(मधु लेढि इति क्विप् - मधुलिह)
.प. द्वि.. 4.१. प्रथमा-संबोधन मधुलिट्,ड् मधुलिहौ
मधुलिहः દ્વિતીયા मधुलिहम् मधुलिहौ मधुलिहः तृतीया • मधुलिहा मधुलिड्भ्याम् मधुलिभिः
मधुलिहे मधुलिड्भ्याम् मधुलिड्भ्यः પંચમી मधुलिहः मधुलिड्भ्याम् मधुलिड्भ्यः
मधुलिहः · मधुलिहोः मधुलिहाम् સપ્તમી मधुलिहि मधुलिहोः मधुलिट्सु, मधुलिठ्सु (१) मधुलिट् । प्र.मे.१. 1 मधुलिह् + स् -हो धुट्-पदान्ते २.१.८२थी मधुलिड् सं.भ.प.) मधुलिद + स् - दीर्घङ्याब्... १.४.४५थी
मधुलिद - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी मधुलिड् - विरामे वा १.3.५१थी.
मधुलिट्, मधुलिड् (२) मधुलिझ्याम् तृ.वि.प. 1 मधुलिह् + भ्याम् - हो धुट्-पदान्ते २.१.८२थी
य.द्वि..
मधुलिद + भ्याम् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी . . पं.द्वि.प. J मधुलिड्भ्याम्
ચતુર્થી
५४ी
(3) मधुलिभिः तृ.१.१.
मधुलिह् + भिस् - हो धुट्-पदान्ते २.१.८२थी मधुलिद्भिस् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी मधुलिड्भिस् - सोरुः २.१.७२थी मधुलिभिर् - र: पदान्ते... १..3.43थी मधलिडभिः

Page #285

२७६.
भे४ प्रभारी मधुलिड्भ्यः, मधुलिड्भ्यः ३५ सिद्ध थशे. (४) मधुलिट्सुस.१.१. मधुलिह+सु - हो धुट्-पदान्ते २.१.८२थी मधुलित्सु मधुलिढ् + सु - अघोषे प्रथमोऽशिटः १.३.५०ी
मधुलिट्सु - शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा १.3.५४थी
मधुलिट्सु, मधुलित्सु, . . બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે. मधुलिह · नपुं.
भे.प. दि. प्र.वि.सं. मधुलिट्, मधुलिही . मधुलिहि
नपुं.म. प्र.वि.सं.मे.व.मां मधुलिह पुंलिंग प्रभारी थशे परंतु सि नो दोप "अनतो लुप्" १.४.५८ची यश मधुलिट्, ड्
प्र.वि.सं.वि.प.मां "औरीः" १.४.५६थी औ नो ई थथे मधुलिही. - प्र.वि.सं.५.भा "नपुंसकस्य शिः" १.४.५५थी जस्-शस् नो इ. थशे. "धुयंप्राक्" १.४.६६था धुटनी पूर्वन्नो भागमयशे.तेन्नो "शिड्ढेऽनुस्वारः" १.3.४०थी ह ५२ ७i अनुस्वार थशे. मधुलिंहि ।
બાકીના રૂપો અને સાધનિકા મથુતિઃ પુંલિંગ પ્રમાણે થશે. गोदुह - पुंलिंग-स्त्रीदिंग. (गां दोग्धि इति क्लिप - गोदुङ्)
मे.प. द्वि.. ५.१. . प्रथमा-संबोधन गोधुक्, ग् गोदुहौ , गोदुहः દ્વિતીયા
गोदही તૃતીયા
गोधुग्भ्याम्
गोधुग्भिः गोधुग्भ्याम् गोधुग्भ्यः
गोधुग्भ्याम् गोधुग्भ्यः ષષ્ઠી गोदुहः गोदुहोः गोदुहाम्
गोदुहि गोदुहोः गोधुक्षु,गोधुख्खु (१) गोधुक् । प्र.भ.प. । गोदुह् + स् - भ्वादेदिर्घः २.१.८3थी गोधुग सं... J गोदुय् + स् - ग-ड-दबादे.. २.१.७७थी
गोधुघ् + स् - दीर्घङ्याब्.. १.४.४५थी गोधुघ् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी गोधुग - विरामे वा .. १.3.५१थी गोधुक्, गोधुग्
गोदुहम्
गोदुहः
गोदुहा
ચતુર્થી
गोदुहे
પંચમી
गोदुहः
સપ્તમી

Page #286

(२) गोधुग्भ्याम् तृ.द्वि. १.
य.द्वि..
पं.द्वि.व.
(3) गोधुग्भिः तृ...
(४) गोधुक्षु }
स. ५.१.
गोदुह नपुं.
श्रेष्ठ प्रभाशे..... गोधुग्भ्यः, गोधुग्भ्यः ३५ सिद्ध थशे.
गोदुह + भ्याम् भ्वादेर्दादेर्घः २.१.८३ll
गोदुष्
गोधुघ् गोधुग्भ्याम्
-
+ भ्याम् - ग-ड-दबादे.... २.१.७७थी
+ भ्याम् - धुटस्तृतीयः २.१.७९थी
બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.
"
૨૭૭
गोदुह् + भिस् - भ्वादेर्दादेर्घः २.१.८३थी गोदुघ् + भिस् - ग-ड-दबादे..... २.१.७७थी गोधुभिस् - घुटस्तृतीयः २.१.७६थी गोधुग्भिस् - सोरुः २.१.७२थी गोधुग्भिर् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी गोधुग्भिः
गोदुह् + सु - भ्वादेर्दादेर्घः २.१.८३थी गोदुघ् + सु - ग-ड-दबादे.... २.१.७७थी गोधुघ् + सु - अघोषे प्रथमोऽशिटः १. 3. ५०थी गोधुक्सु - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी .गोधुकषु = गोधुक्षु शिट्याद्यस्य.. १. 3. परधी गोषु, गोक्षु
-
खे.व.
द्वि.प.
५.१.
प्र.द्वि.सं.
गोधुक, ग्
गोदुही
गोदुहि
नपुं. भांप्र.द्वि.सं.खे.. मां गोदुह पुंसिंग प्रभाशे थशे परंतु सि नो सोप "अनंतो लुप्" १.४. प८थी थथे. गोधुक्, ग्
प्र.द्वि.सं.द्वि.व.मां औरी १.४.५६थी औ नो ई थशे गोदुही अ.द्वि.सं.५.१भां "नपुंसकस्य शिः १. ४. पथथी जस्-शस् नो (इ) शि थशे. "घुटयंप्राक् " १.४. ९६थी घुट् नी पूर्वे न् नो आगम थशे. ते न् नो "शिड्ढेऽनुस्वारः " १.३.४०थी ह् ५२ छतां अनुस्वार थशे. गोदुंही.
બાકીના રૂપો અને સાનિકા ોદ્દે પુંલિંગ પ્રમાણે થશે.

Page #287

२७८.
ચતુર્થી પંચમી
સપ્તમી
उपानह - स्त्रीलिंग (उपनाति इति किप = उपानह्)
मडी गति-कारकस्य-नहि.... 3.२.८५थी क्विबन्त नह उत्त२५६मा पाथी પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થયો છે.
मे.. दि.१.
५.१. प्रथमा-संबोधन उपानत, द् उपानही उपानहः દ્વિતીયા
उपानहम् उपानही
उपानहः તૃતીયા
उपानहा उपानद्भ्याम् । उपानभिः . उपानहे उपानद्भ्याम् . उपानद्भ्यः
उपानहः उपानद्भ्याम् उपानद्भ्यः ષષ્ઠી
उपानहः उपानहोः उपानहाम्
उपानहि उपानहो: उपानत्सु,उपानथ्सु (१) उपानत् । प्र.अ.प. उपानह् + स् .- नहाहोर्धतौ २.१.८५थी उपानद् | सं.भ.प. J उपानध् + स् - दीर्घया...... १.४.४५थी
उपानध् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी उपानद् - विरामे वा १.3.५१थी
उपानत, उपानद् उपानद्भ्याम् तृ.वि.प.) उपानह् + भ्याम् - नहाहोर्ध-तौ २.१.८५थी
य.वि.प. उपानध् + भ्याम् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी
पं.वि.प. Jउपानद्भ्याम् । (3) उपानद्भिः तृ.१.१. उपानह् + भिस् - नहाहोर्ध-तौ २.१.८५थी
उपानभिस् - धुटस्तृतीयः २.१.७६थी. उपानद्भिस् - सोरु: २.१.७२थी. उपानद्भिर् - र: पदान्ते... १.3.५3थी
उपानद्भिः मे४ प्रमा...... उपानद्भ्यः, उपानद्भ्यः ३५ सिद्ध थशे. (४) उपारत्तु । स..प. उपानह् + सु - नहाहोर्ध-तौ २.१.८५थी उपानथ्सु
उपानध् + सु - अघोषे प्रथमोऽशिट: १.3.५०ी उपानत्सु - शिट्याद्यस्य... १.3.५८थी
उपानथ्सु, उपानत्सु .. . બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.

Page #288

૨૭૯
-
'परमा च सा उपानद् च - परमोपानह - स्त्रीलिंग - उपानह्वत् १. उपानहम् अतिक्रान्तः - अत्युपानह् - पुंलिंग। - उपानह्वत् २. उपानहम् अतिक्रान्ता - अत्युपानह - स्त्रीलिंग - उपानह्वत् 3. उपानहम् अतिक्रान्तम् - अत्युपानह् - न. - मधुलिह्वत्
प्र.वि.सं.भ.प.मां उपानह स्त्रीलिंग प्रमाणे थशे. पाडीनी सापनि
मधुलिह प्रभारी थशे. तृ.मे.व.थी उपानह स्त्रीलिंग प्रभारी थशे. १. प्रिया उपानद् यस्य सः - प्रियोपानत्कः - टिलंग - देववत् २. प्रिया उपानद् यस्याः सा - प्रियोपानत्का - स्त्रीलिंग मालावत्
3. प्रिया उपानद् यस्य तद् - प्रियोपानत्कम् - न.- वनवत् . "दध्युर:-सर्पिर्मधूपानच्छालेः" ७.३.१७२थी गीही समासमां कच् प्रत्यय यो छे. साधुलस् - पुंलिग-स्त्रीलिंग.(साधुम् लज्जति इति क्विप् - साधुलस्) मे.. दि.१.
. .. प्रयथा-संबोधन साधुलक्, ग् साधुलज्जौ साधुलज्जः જિલીયા साधुलज्जम् साधुलज्जौ साधुलज्जः તૃતીયા साधुलज्जा साधुलग्भ्याम् साधुलभिः या साधुलज्जे : साधुलग्भ्याम् साधुलग्भ्यः
साधुलज्जः साधुलग्भ्याम् साधुलग्भ्यः
साधुलज्जः साधुलज्जोः साधुलज्जाम् सप्तमी साधुलज्जि - साधुलज्जोः साधुलक्षु, साधुलख्यु (१) साधुलक । प्र.अ.प. साधुलस्ज् + स् - संयोगस्यादौ.... २...८८थी ___ साधुलग स... साधुलज् + स् - च-जः क-गम् १.१.८६थी.
साधुलग् + स् - दीर्घङ्याब्..१.४.४५थी साधुलग् - विरामे वा १.3.५१थी.
साधुलक्, साधुलग (२) साधुलज्जौ प्र.वि.प.) साधुलस्ज् + औ - सस्य-श-षौ १.3.६१थी
वि.वि.प. साधुलश्ज् + औ - तृतीयस्तृतीय.. १.३.४८थी
सं.द्वि..J साधुलज्जो मे प्रभारी साधुलज्जम्, साधुलज्जा, साधुलज्जे, साधुलज्जाम्, साधुलज्जि ३५ सिद्ध थशे.
પંચમી

Page #289

૨૮૦
(3)
साधुलज्जः ..१. | साधुलस्ज् + जस् साधुलज्जो: ... साधुलस्ज् + शस्
५.मे.. साधुलस्ज् + ङसि सस्यश-षौ-१.3.६१थी ५.भ.प. साधुलस्ज् + ङस् . ५... | साधुलस्ज् + ओस् स.वि.प. साधुलस्ज् + ओस् )
साधुलश्ज्+अस्, ओस्, - तृतीयस्तृतीय... १.३.४८थी साधुलज्जस्, साधुलज्जोस् - सोरुः २.१.७२थी साधुलज्जर्, साधुलज्जोर्- र पदान्ते.. १.३.५3थी
साधुलज्जः, साधुलज्जोः (४) साधुलग्भ्याम् तृ.वि.प. ) साधुलस्ज् + भ्याम् - संयोगस्यादौ.... २.१.८८थी
२.दि.१. साधुलज् + भ्याम् - च-जः क-गम् २.१.८६थी
५.वि.. साधुलग्भ्याम् (५) साधुलभिःतृ.१.१. साधुलस्ज् + भिस् - संयोगस्यादौ... २.१.८८थी
साधुलज् + भिस् - च-ज: क-गम् २.१.८६थी साधुलग्भिस् - सोरुः २.१.७२थी साधुलग्भिर् - रः पदान्ते...१.3.५3थी
• साधुलभिः ४ प्रमा.....साधुलग्भ्यः, साधुलग्भ्यः ३५ सिद्ध थशे. साधुला स.१.१. साधुलस्ज् + सु - संयोगस्यादौ.... २.१.८८थी साधुला। साधुलज् + सु - च-ज: क-गम् २.१.८६थी
साधुलग्+सु- अघोषे प्रथमोऽशिटः १.३.५०थी साधुलक्सु - नाम्यन्तस्था.. २.३.१५०० साधुलक्षु = साधुलक्षु - शिट्याद्यस्य.. १.3.५८थी
साधुलख्खु साधुलक्षु साधुलस्ज् - न. मे..
द्वि.. प्र.वि.सं. साधुलक्, ग, साधुलज्जी साधुलज्जि
..
.
.

Page #290

२८१
द्विपदः
તૃતીયા
नपुं.म.नि.सं.भ.प.मi jटिंग साधुलस्ज्वत् 22. परंतु सि नो दो५ "अनतो लप्" १.४.५८यी थशे साधुलक्, ग्
प्र.वि.सं.वि.प.मसाधुलज्जौवत् यो ५५ औ नो "औरी:" १.४.५६थी ई को. साधुलग्जी
प्र.वि.सं.५.१.मां स्नो श्मने श्नो ज् 6५२ प्रभारे यथे. जस्-शस्.नो 'नपुंसकस्य शिः १.४.५५थी इथशे. "धुटांप्राक्" १.४.६६थी धुट् मेवा ज्नी पूर्व ननो भागमयशे ते न् नो "म्नां धुड्वर्गे..." १.3.3८थी ज्ज् न। योगमा पो. साधुलज्ज्जि
बनायो भने सापनि दिम साधुलस्ज्वत् थशे. विपद् - विंग-स्त्रीदिंग (द्वौ पादौ यस्य सः - द्विपाद्) ... सुसंख्यात्... ७.३.१५० थी 4 समासमा पाद नो पाद् थाय छे.
मे.व.
वि . . .. प्रथम-संसाधन द्विपात्, द् द्विपादौ द्विपादः ती
द्विपादम् द्विपादौ द्विपदा
द्विपाभ्याम् द्विपाद्भिः द्विपदे द्विपाभ्याम् द्विपाद्भ्यः द्विपदः . द्विपाद्भ्याम् द्विपाद्भ्यः
द्विपदोः द्विपदाम् સપ્તમી द्विपदि द्विपदोः . द्विपात्सु द्विपाथ्सु (१) द्विपात्] प्र... 1 द्विपाद् + स् - दीर्घङ्याब्....१.४.४५थी द्विपाद् सं...द्विपाद् - विरामे वा १.3.५१थी
द्विपात्, द्विपाद् (२) · द्विपदः । ६.५.१. ) द्विपाद् + शस् । द्विपदोःJ ५.भ.प. द्विपाद् + ङसि |य स्वरे पादः..२.१.१०२थी.
५.भे.१. द्विपाद् + ङस् ५.वि.व.
द्विपाद् + ओस् स.दि.१. द्विपाद् + ओस्
द्विपद् + अस् = द्विपदस् . सोरु: २.१.७२थी द्विपद् + ओस् = द्विपदोस्। द्विपदर् - द्विपदोर् - रः पदान्ते... १.3.43थी. द्विपदः,द्विपदोः
ચતુર્થી પંચમી
द्विपदः

Page #291

૨૮૨
(3) द्विपदा, द्विपदे, द्विपदाम्, द्विपदि म मा ३पोमा 'य स्वरे पाद:...
२.१.१०२थी द्विपाद् नो द्विपद् थयो छे. (४) द्विपात्सु) स.५.१. द्विपाद् + सु - अघोषे प्रथमोऽशिटः १.३.५०थी द्विपासु द्विपात्सु - शिट्याद्यस्य.. १.३.५८यी
द्विपाथ्सु, द्विपात्सु द्विपाद् - नपुं..
.. .. ... .. .. प्र.वि.सं. द्विपात्, द, द्विपदी द्विपान्दि
नपुं.म. प्र.वि.सं..प.मां विंग द्विपाद्वत् थशे. परंतु सि नो दो५ "अनतो लप" १.४.५८ची शे. द्विपात्, द्
प्र.वि.सं....भां “य स्वरे पादः"... २.१.१०२थी द्विपाद् नुं द्विपद् थशे. "औरी:" १.४.५६धी औनो ई थशे.
प्र.वि.सं.५.१.भां "नपुंसकस्य शि:" १.४.५५थी जस्-शस् नो इ थशे. "धुटांप्राक्" १.४.६६यी धुट् मेवा द् नी पूर्व न् नो मागम थशे. ते न नों "म्नां धुड्वर्गे..." १.3.3८ थी न ४ २४शे द्विपान्दि. . . न३५ो भने सापनि लिंग द्विपाद्वत् थशे..
| સર્વનામનાં રૂપો सर्व - सिंग.
मे.. .द्वि.. प्रथमा सर्वः
सर्वो દ્વિતીયા
. सर्वो
सर्वान् सर्वेण सर्वाभ्याम् सर्वेः यती सर्वस्मै सर्वाभ्याम्
सर्वेभ्यः પંચમી सर्वस्मात्
सर्वाभ्याम् ५४ी सर्वस्य सर्वयोः,
सर्वेषाम् सप्तमी.. सर्वस्मिन्
सर्वयोः
सर्वेषु (१) सर्वः प्र..१. सर्वस्- सर्वस् - सोरु: २.१.७२थी
सर्वर् - र पदान्ते... १.३.५उथी .
७.q.
सर्वम्
તૃતીયા
सर्वेभ्यः
सर्वः
(२) सर्वोप्र.दि.१. 1 सर्व + औ ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः १.२.१२थी
व.वि.प.J सर्वो ..

Page #292

(3) सर्वे
(८) सर्वैः
4.4.9.
(c) सर्वस्मै सर्वस्मात्
(१०) सर्वेभ्यः
(४) सर्वम्
द्वि... सर्व + अम् - समानादमोऽतः १.४.४६थी + म् = सर्वम्
सर्व
(५) सर्वान्
सर्व + शस् (अस्) - शसोऽता सश्च...१.४.४८थी
सर्वान्
(६) सर्वेण तृ... सर्व + आ
सर्व + इन
सर्वेन - र- षृवर्णा... २.३.६३थी
सर्वेण
(११) सर्वस्य
द्वि...
य... पं. भे.१.
सर्व + अस् (जस्) जस इ: १.3.८थी सर्व + इ अवर्णस्ये... १.२.६थी
सर्वे
(७) सर्वाभ्याम् तृ.द्वि.पं. सर्व + भ्याम् अत आः स्यादौ... १.४.१थी
२.द्वि...
सर्वाभ्याम्
५.द्वि..
तृ.ज.व.
५.५.१.
पं.५.१.
-P
...
C
यङसोरिन स्ौ १.४. पथी
अवर्णस्ये.... १.२.९थी
सर्व + भिस् भिस ऐस् १.४.२थी
+
सर्व ऐस् ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः १.२.१२थी सर्वैस् - सोरुः २.१.७२थी
सर्वैर्र: पदान्ते... १. 3. 43थी
૨૮૩
-
सर्वै:
सर्व + ङे
सर्व + ङसि
सर्वस्मै सर्वस्मात्
-
-सर्वादेः स्मैस्मातौं १.४.७
सर्व+भ्यस्
सर्वेभ्यस् - सोरुः २.१.७२थी
सर्वेभ्यर् - रः पदान्ते.... १. 3. 43थी..
सर्वेभ्यः
एद् बहुभोसि १.४.४थी
सर्व + ङस् - यङसोरिन स्यौ १.४. पथी
सर्व + स्य =
सर्वस्य:

Page #293

२८४
( १२ ) सर्वयोः
(13) सर्वेषाम्
1.G.9.
५.५.१.
-
सर्व + ओस् - एद् बहुस्भोसि १. ४. ४ सर्वे + ओस् - एदैतोऽयाय् १.२.२३थी सर्वयोस् - सोरुः २.१.७२थी
. सर्वयोर् - रः पदान्ते.... १.3.43थी सर्वयोः
(१४) सर्वस्मिन् स.भे.१. सर्व + ङि ङे: स्मिन् १.४.८थी
सर्वस्मिन्
(१५) सर्वेषु
स. ५.१.
सर्व + आम् - अवर्णस्यामः साम् १.४.१५थी सर्वसाम् - एद् बहुस्मोसि १.४.४६ सर्वेसाम् - नाम्यन्तस्था.... २.३.१५थीं सर्वेषाम्
सर्व
सर्वेसु
सर्वेषु
परमश्चासौ सर्वश्च - परमसर्व: - पुंडिंग
- सर्ववत् '
पुंडिंग
देवक्त्
१. सर्वम् अतिक्रान्तः - अतिसर्वः २. सर्वम् अतिक्रान्ता - अतिसर्वा स्त्रीलिंग मालावत्
- नपुं. - वनवत्
3. सर्वम् अतिक्रान्तम् - अतिसर्वम् १. प्रियः सर्वः यस्य सः - प्रियसर्वः पुंडिंग देववत् २. प्रियः सर्वः यस्याः सा प्रियसर्वा - स्त्रीलिंग मालावत्
+ सु - एद् बहुस्भोसि १. ४. ४थी
नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
-
-
3. प्रियः सर्वः यस्य तद् - प्रियसर्वम्
नपुं. वनवत् सर्वा स्त्रीलिंग. ( आत्- २.४.१८ थी आप् थयो छे.)
खे.व.
द्वि...
પ્રથમા
सर्वा
सर्वे
દ્વિતીયા
सर्वाम्
सर्वे
તૃતીયા सर्वया
ચતુર્થી
सर्वस्यै
પંચમી सर्वस्याः
ષષ્ઠી
सर्वस्याः
સપ્તમી
सर्वस्याम्
-
-
सर्वाभ्याम्
सर्वाभ्याम्
सर्वाभ्याम्
सर्वयोः
सर्वयोः
...
सर्वाः
सर्वाः
सर्वाभिः
सर्वाभ्यः
सर्वाभ्यः
सर्वासाम्
सर्वासु

Page #294

(१) सर्वस्यै सर्वस्याः सर्वस्याम् स...
य...
सर्वा + ङे
पं.ष... सर्वा + ङसि, डस् सर्वादेर्डस्पू
Juniętegid:
सर्वाङि सर्वा+डस्यै
(२) सर्वासाम् ५.५.व.
शेष इयोनी साधनिला
परमा चासौ सर्वाच १. सर्वाम् अतिक्रान्तः
२. सर्वाम् अतिक्रान्ता 3. सर्वाम् अतिक्रान्तम् - १. प्रिया सर्वा यस्य सः
सर्व - नपुंसलिंग
-
-
खे.व.
सर्वम्
मालावत् थशे...
परमसर्वा स्त्रीलिंग सर्वावत्
सर्वा + डस्यास् डित्यन्त्यस्वरादेः २.१.११४थी
सर्वा + डस्याम्
सर्व् + अस्यै
सर्व् +अस्यास्
२. प्रिया सर्वा यस्याः सा
3. प्रिया सर्वा यस्य तद्
20
-
-
सर्व् + अस्याम् सर्वस्यार् - रः पदान्ते... १. 3. 43थी
-
-
-
सर्वस्याः, सर्वस्याः
सर्वा + आम् - अवर्णस्यामः साम् १.४.१५थी सर्वासाम्
• अतिसर्वः - पुंडिंग - देववत्
स्त्रीविंग - मालावत्
अतिसर्वा अतिसर्वम्
नपुं. - वनवत्
प्रियसर्वः - पुंलिंग - देववत्
प्रियसर्वा - स्त्रीलिंग - मालावत्
प्रियसर्वम् - नपुं. - वनवत्
परमम् च तद् सर्वम् च
-
१. सर्वम् अतिक्रान्तः
२. सर्वम् अतिक्रान्ता - अतिसर्वा
3. सर्वम् अतिक्रान्तम्
=
-
सर्वस्यै
=
• सर्वस्यास् - सोरु : २.१.७२थी
सर्वस्याम्
=
द्वि.प.
५.व
प्रथमा-द्वितीया.
सर्वे
सर्वाणि
तृ... थी पुंसिंग सर्ववत् ३५ो थशे. प्रथमा द्वितीया ना ३पोनी साधनिका न् नो ण् र- षृवर्णा... २.३.६३ थी थशे.
-
वनवत् थशे. परंतु सर्वाणि भां
परमसर्वम् - नपुं. - सर्ववत्
अतिसर्वः - पुंलिंग - देववत्
-
१.४.१८थी
૨૮૫
अतिसर्वम्
स्त्रीलिंग - मालावत्
नपुं. - वनवत्

Page #295

૨૮૬
प्रियसर्व: - पुंलिंग - देववत्
१. प्रियम् सर्वम् यस्य सः २. प्रियम् सर्वम् यस्याः सा - प्रियसर्वा - स्त्रीलिंग - मालावत् 3. प्रियम् सर्वम् यस्य तद् - प्रियसर्वम् नपुं.
वनवत्
सर्वक, सर्वकम्, सर्विका २ अक् सहित सर्वना पुंलिंग नपुं. अने स्त्रीविंगना ३५ो सर्ववत् थशे. "त्यादि सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्" ७.३.२८थी सर्व शब्दना अंत्य स्वरनी पूर्वे अक् प्रत्यय लागे छे. स्त्रीसिंगमां पशु सर्वा शब्दना आ नी पूर्वे अक् लागवाथी सर्वका जन्युं पछी "अस्याऽयत्-तत्... २.४.१११थी આર્ પ્રત્યય ૫૨માં છે જેને એવા અનિત્ ‘“' પરમાં હોય તો પૂર્વના અનો રૂ थाय छे. तेथी सर्विका थयुं.
विश्व
-
વિશ્વ શબ્દના તેમજ અન્ સહિત વિશ્વ ના પણ રૂપો,સાધનિકા અને સામાસિક शब्दो जधुं ४ सर्ववत् थशे.
उभ. पुंलिंग.
उभ शब्हना ३५ो द्वि.व. मां ४ थाय छे.
उभौ
उभौ
उभाभ्याम्
उभाभ्याम्
उभाभ्याम्
उभयोः
उभयोः
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
साधनि। पुंसिंग सर्ववत्, सर्वकवत् थशे. (द्वि.प.ना ३५ो प्रभाशे) • परमौ चामू उभौ च परमोभौ पुंलिंग उभवत्
१. उभौ अतिक्रान्तः - अत्युभः - धुंडिंग देववत्
२. उभौ अतिक्रान्ता - अत्युभा - स्त्रीलिंग
मालावत्
नपुं.
वनवत्
अत्युभम् प्रियोभः - पुंसिंग - देववत्
3. उभौ अतिक्रान्तम् - १. प्रियौ उभौ यस्य सः २. प्रियौ उभौ यस्याः सा 3. प्रियौ उभौ यस्य तद्
-
-
-
अक् सहित
भक
भक
उभकाभ्याम्
उभकाभ्याम्
उभाभ्याम्
'उभकयोः
उभकयोः
-
-
-
प्रियोभा - स्त्रीलिंग - मालावंत्
प्रियोभम् नपुं. वनवत्
-

Page #296

उभा - स्त्रीसिंग (आत्- २.४.१८थी आप् थयो छे . ) .
अकू सहित
उभिके
उभि
उभे
उभे
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
उभिकाभ्याम्
ષષ્ઠી
उभिकयोः
સપ્તમી
उभयोः
साधनिडा स्त्रीलिंग सर्वा, सर्विका नां द्विव.ना ३यो प्रभाशे थशे.
परमे चामू उच परमोभे- स्त्रीलिंग - उभावत्
१. उभे अतिक्रान्तः - अत्युभः - पुंसिंग - देववत्
२. उभे अतिक्रान्ता - अत्युभा - स्त्रीलिंग - मालावत्
उस नपुंसड सिंग
उभाभ्याम्
उभाभ्याम्
उभाभ्याम्
उभयोः
उभयोः
-
3. उभे अतिक्रान्तम् - अत्युभम् - नपुं. - वनवत्
१. प्रिये उभे यस्य सः
प्रियोभः - धुंडिंग - देववत्
२. प्रिये उभे यस्याः सां
प्रियोभा
3. प्रिये उभे यस्य तद् - प्रियोभम्
उभे च
परमे
चामू १. उभे अतिक्रान्तः
-
-
-
अक् सहित
उभे
उभ
પ્રથમા-દ્વિતીયા साधनिअ नपुं. सर्व, सर्वक ना द्विवना ३पो प्रभाशे थशे. तृ.खे. व. थी
बिंग उभवत् थशे.
-
उभिकाभ्याम्
उभिकाभ्याम्
परमोभे - नपुं- उभवत्
२. उभे अतिक्रान्ता
3. उभे अतिक्रान्तम् - अत्युभम्
१. प्रिये उभे यस्य सः
-
-
अत्युभः पुंसिंग - देववत्
अत्युभा - स्त्रीलिंग - मालावत्
-
स्त्रीलिंग - मालावत्
नपुं. - वनवत्
-
२. प्रिये उभे यस्याः सा 3. प्रिये उभे यस्य तद् - प्रियोभम्
नपुं. - वनवत्
प्रियोभः - पुंलिंग - देववत्
प्रियोभा
૨૮૭
स्त्रीलिंग - मालावत् नपुं. - वनवत्

Page #297

૨૮૮
૩મયમ્ - પુલિંગ
૩૫ શબ્દને અદ્ પ્રત્યય લાગનારું કોઈ સૂત્ર નથી. છતાં સમદ્ શબ્દ ગણપાઠમાં મૂકેલો છે. તેથી ગણપાઠને સૂત્ર કહેવાય એમ સમજીને મયર્ શબ્દ અદ્ પ્રત્યય લાગીને બનેલો છે એમ લાગે છે.
સમયદ્ શબ્દના રૂપો સ્યાદિ સમુચ્ચયમાં એ.વ. અને બ.વ. માં જ આપેલા છે. પરંતુ અયર્ પ્રત્યય ગણપાઠથી લાગેલા છે. તેથી ત્રણે વચનમાં રૂપો થવા જોઈએ તેથી અમે ત્રણે વચનમાં રૂપો લખ્યા છે.
સ્યાદિ સમુચ્ચયમાં અયત્ પ્રત્યય લગાડીને મવદ્ શબ્દ બનાવ્યો છે. એવી માન્યતા હોવાથી તેમાઽર્થ પ્રથમ... ૧.૪.૧૦ થી ૩મયે, સમયા: એમ બ.વ.માં બે રૂપ થયા. જ્યારે બૃહદ્વૃત્તિમાં સર્વાદિ ગણ તરીકે અખંડ (સ્વતંત્ર) શબ્દ છે. अयट् પ્રત્યય લાગેલો નથી. ત્યાં કહ્યું છે કે - ‘'સમયદ્ શન્દ્રસ્ય વયમ્ - પ્રત્યયરહિતસ્યા કહ્ય सर्वादौ पाठात् पूर्वेण नित्यं एव इत्वं भवति । તેથી "નસ રૂ:" ૧.૪.૯થી સમયે એક જ રૂપ બનશે. ‘‘તત્વ તુ વતિામ્યમ્ ।.
એ.વ.
દ્વિ.વ.
उभयः
उभयौ
उभयम्
उभयौ
उभयेन
उभयस्मै
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
उभयाभ्याम्
उभयाभ्याम्
उभयाभ्याम्
उभययोः
સમયયો:
उभयस्मात्
उभयस्य
સપ્તમી
उभयस्मिन्
સાધનિકા અને સામાસિક શબ્દો સર્વવત્ થશે.
ઙમયમ્ - નપુંસકલિંગ.
બ.વ.
૩મયે (૩મયા:)
उभयान्
૩મયૈઃ
उभयेभ्यः
સમયેભ્યઃ
उभयेषाम्
સમયેવુ |
એ.વ.
વિ.
उभये
પ્રથમા-દ્વિતીયા उभयम् તૃ.એ.વ.થી પુંલિંગ મયત્વત્ રૂપો થશે.
પ્ર.ક્રિ.ની સાધનિકા અને સામાસિક શબ્દો નપું. સર્વવત્ થશે. ૩મથી - સ્ત્રીલિંગ.
બ.વ.
उभयानि
૩મયમ્ શબ્દમાં ત્ ઈત્ હોવાથી અળગેયે.... ૨.૪.૨૦થી સ્ત્રીલિંગમાં કી પ્રત્યય લાગે છે. સમય + છું, ‘ગણ્ય ક્યાં તુ'' ૨.૪.૮૬થી ૭ પ્રત્યય પર

Page #298

छतां अ नो लुक् थवाथी उभय् + ई = उभयी जन्युं तेना ३यो, साधनिङा अने सामासिक शब्दो नदीवत् थशे.
अन्य, अन्यक पुंलिंग. - ३पो, साधनिडा अने सामासिक शब्दो पुंलिंग सर्ववत्, सर्वकवत् थशे.
Grat, 3rfurcht - eft. - ZUÌ, MUPASI HÀ muilas acl zəlliɔı सर्वावत्, सर्विकावत् यथे.
अन्य, अन्यक नपुं. ना ३यो सर्व नपुं. प्रभाशे थशे. परंतु प्रथमा-द्वितीया१. पञ्चतोऽन्यादे.... १.४.५८थी सि ने अम् नो द् थवाथी अन्यद्, अन्यकद् थथे. “विरामे वां” १.३.५१ थी द्नो त् विऽस्ये थवाथी अन्यत्, अन्यद् - अन्यकत्, अन्यकद् थशे.
तेभ४ अन्यतर, इतर, डतर प्रत्ययान्त भने उतम प्रत्ययान्तनां ३यो, साधनिला भने सामासिक शब्दो पुंसिंग स्त्रीलिंग अने नपुं. भां अन्यवत् थशे. भ ...
." यत् - तत् किमन्यात्" ७.उ.५३थी यत्, तत् खने किम् ने डतर प्रत्यय भने "बहूनां प्रश्ने डतमश्चवा" ७.३. ५४थी यत्, तत् खने किम् ने उतम प्रत्यय थायछे. डित्यन्त्य... २.१. ११४थी अन्त्य स्वराहिनो लोप थवाथी यतर, यतम, ततर, ततम, कवर, कतम थाय छे. ते नांये प्रभाशे थशे.
अक् सहित
अन्यतरकः
(१) पुं. अन्यतरः स्त्री. अन्यतरा अन्यतरिका
नपुं. अन्यतरत् अन्यतरकत् (२) पुं.
इतरः इतरक: स्त्री. इतरा इतरिका
नपुं. इतरत्
इतरकत्
(3) पुं. यतरः यतरक:
स्त्री यतरा
यतरिका
नपुं. यतरत्
यतरकत्
(४) पुं. यतमः यतमकः
स्त्री. यतमा
यतमिका
नपुं.
यतमत् यतमकत्
(4) पुं.
स्त्री.
नपुं.
(t) पुं.
स्त्री.
नपुं.
(७) युं.
स्त्री.
नपुं.
૨૮૯
(c) ÿ.
स्त्री.
नपुं.
ततरः
ततरा
ततरत्
ततमः
ततमा
ततमत्
कतरः
कतरा
कतरत्
कतमः
कतमा
कतमत्
अक् सहित
ततरक:
ततरिका
ततरकत्
ततमक:
ततमिका
ततमकत्
कतरक:
कतरिका
कतरकत्
कतमकः
कतमिका
तमत्

Page #299

૨૯૦
ઉપરના બધા શબ્દોના રૂપો, સાધુનિકા અને સામાસિક શબ્દો પું. સ્ત્રી. અને નપું.માં ત્રણે લિંગે અન્યવત્ થશે.
ત્વત, વિવત્ - પું. અને સ્ત્રી. માં રૂપો, સાનિકા અને સામાસિક શબ્દો - મવત્ થશે.
ત્વત્ વત્ = નપું.માં રૂપો સાધનિકા અને સામાસિક શબ્દો ખાત્વત્ થશે. ત્વ, નેમ, સમ, સિમ આ ચાર શબ્દોના પુંલિગ, સ્ત્રીલિંગ અને નવું.ના રૂપો, સાધનિકા અને સામાસિક શબ્દો ત્રણે લિંગે સર્વવત્ થશે. (પરંતુ પ્ર.બ.વ.માં તેમે - તેમાં: થશે.)
(૧) વજ્ર – પું. નપું. ના રૂપો અને સાનિકા પું. નપું. સર્વવત્ થશે. વિઘ્ન – સ્ત્રી.ના રૂપો અને સાધુનિકા સ્ત્રી. વિદ્યાવત્ થશે. (૨) તેમજ - પું. નપું.ના રૂપો અને સાધુનિકા ધું. નપું. સર્વવત્ થશે. ભૂમિ સ્ત્રી.ના રૂપો અને સાનિકા સ્ત્રી. વિદ્મવત્ થશે. (૩) સમજ - પું. નપું. ના રૂપો અને સાધર્નિકા પું. નપું. સર્વવત્ થશે. સમિા સ્ત્રી.ના રૂપો અને સાધનિકા સ્ત્રી. વિદ્યાવત્ થશે.
(૪) સિમ – પું. નપું.ના રૂપો અને સાનિકા પું. નપું. સર્વવત્ થશે, સિમિા – સ્ત્રી.ના રૂપો અને સાધનિકા સ્ત્રી. સર્વિવત્ થશે.
*
સિમ = મર્યાદા, સમ = સરખું. આ અર્થમાં વપરાયા હોય ત્યારે સર્વાદિ રૂપે રહેતા નથી. તેથી તેના રૂપો ટેવવત્ થાય છે.
પૂર્વ, પર, અવર, શિળ, ઉત્તર, અપર, ગંધર, સ્વ અને અન્તર આ નવ સર્વનામનાં પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ અને નપું.ના રૂપો સાધનિકા અને સામાસિક શબ્દો ત્રણે લિંગે સર્વવત્ થશે. પરંતુ ‘નવમ્ય: પૂર્વેક્ષ્ય... ૧-૪-૧૬ થી પ્ર.બ.વ., પં. એ.વ. અને સ.એ.વ.માં જે રૂ સ્માત્ અને સ્મિન્ થાય છે. તે વિકલ્પે થશે. તેથી જ્યારે આદેશ થશે ત્યારે સર્વવત્ થશે અને આદેશ નહિ થાય ત્યારે વવત્ થશે.
મ સહિતનાં પૂર્વ, પૂર્વિદ્યા – પર, दक्षिणका उत्तरक, उत्तरिका
ક્ષિા,
-
–
પરા, અવર,
अवरिका
અપર, ગરિા - અવાજ,
अधरिका स्वक, स्विका અત્તર, અન્તરિનાના પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ અને નપું.ના રૂપો, અને સાધુનિકા ત્રણે લિંગે સર્વવત્ અને સવિતાવત્ થશે.

Page #300

तद् पुंलिंग
-
खे.व.
सः
तम्
तेन
तस्मै
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ताभ्याम्
यतुर्थी.
ताभ्याम्
પંચમી
तस्मात्
ताभ्याम्
ષષ્ઠી
तस्य
तयोः
સપ્તમી
तस्मिन्
तयोः
सः प्र... तद् + स् आद्वेरः २-१-४१ थी
-
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
द्वि.प.
तौ
तौ
तअ + स् - लुगस्यादेत्यपदे २-१-११3 थी
तस् तः सौ सः २-१-४२ थी
. सस् - सोरुः २-१-७२ थी
सर्-र: पदान्ते... १-3-43 थी
-
सः
जाडीनां ६२५ ३पोभां आद्वेरः भने लुगस्यादेत्यपदे थी तद् नौ त जनाववो त्यार
पछीनी साधनिका पुंलिंग सर्ववत् थशे.
परमश्चासौ सश्च - परमतद् - पुंविंग - तद्वत्
थे. व
सा
ताम्
तया
ज.व.
ते
१. तम् अतिक्रान्तः अतितद् - पुंलिंग - मरुत्वत् २. तम् अतिक्रान्ता अतितद् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत्
3. तम् अतिक्रान्तम् - अतितद्
नपुं. - जगत्वत्
१. प्रियः सः यस्य सः
प्रियतद् - धुंडिंग - मरुत्वत्
२. प्रियः सः यस्याः सा
प्रियतद् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत्
नपुं. - जगत्वत्
3. प्रियः सः यस्य तद् - प्रियतद् तद् - स्त्रीलिंग
-
-
तान्
तैः
तेभ्यः
तेभ्यः
तेषाम्
तेषु
-
द्वि..
ते
ताभ्याम्
૨૯૧
ज.प.
ताः
ताः
ताभिः

Page #301

૨૯૨
-
ચતથી
ताभ्याम्
तासु
तस्यै
ताभ्यः પંચમી तस्याः ताभ्याम् ताभ्यः ષષ્ઠી तस्याः तयोः
तासाम् સપ્તમી तस्याम् तयोः स .भ.प. तद् + स् - आवरः २.१.४१ थी
तअ + स् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३ थी त + स् - आत् २.४.१८ थी ... त + आ + स् - तः सौ सः २.१.४२ थी स + आ + स् - दीर्घङ्याब्... १.४.४५ थी स + आ - समानानां... १:२.१ थी
सा पीनis ३पोमा आवेरः, लुगस्यादेत्यपदे, आत्, समानानां... मा सूत्रो वासाने तद् नु 'ता' ना. त्यार पछीनी सापनि स्त्रीलिंग सर्वावत् थशे. • परमाचासौ सा च - परमतद् - स्त्रीदिंग- तद्वत
१. ताम् अतिक्रान्तः - अतितद् - दिंग - मरुत्वत् २. ताम् अतिक्रान्ता - अतितद् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत् 3. ताम् अतिक्रान्तम् - अतितद् - न. - जगत्वत् १. प्रिया सा यस्य सः- प्रियतद् - लिंग मरुत्वत् २. प्रिया सा यस्याः सा - प्रियतद् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत्
3. प्रिया सा यस्य तद् - प्रियतद् - नपुं. - जगत्वत् तद् - नपुं.
मे.प. द्वि.. .. प्रथमा-द्वितीया तत्, द् ते तानि
तु भे.१.धी लिंग तद्वत् ३पो थथे. (१) तत् ] प्र... । तद् + स् - अम् - अनतो लुप् १.४.५८ था तद् विभ.प. तद् - विरामे वा १.३.५१ थी
तत्, तद् . वि.प. तद् + औ - आद्वेरः २.१.४१ थी .नि.. J तअ + औ - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३ थी
त + औ - औरी: १.४.५६ थी त + ई - अवर्णस्ये.... १.२.६ थी

Page #302

૨૯૩
(3) तानि - .१.१. 1 तद् + जस्, शस् - आद्वेरः २.१.४१थी
दि.भ.प. J तअ + जस्, शस् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३थी
त + जस्, शस् -- नपुंसकस्य शि: १.४.५५थी त + इ - स्वराच्छ - १.४.६५थी तन् + इ - निदीर्घः १.४.८५थी
तान् + ई - तानि शेष ३५ोनी पनि सिंग तद्वत् थशे. परमम् च तद् तद् च - परमतद् - नपुं. - तद्वत् ।
१. तद् अतिक्रान्तः - अतितद् - विंग - मरुत्वत् .. २. तद् अतिक्रान्ता - अतितद् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत्
3. तद् अतिक्रान्तम् - अतितद् - नपुं. - जगत्वत् १. प्रियम् तद् यस्य सः - प्रियतद् - विंग - मरुत्वत् २. प्रियम् तद् यस्याः सा - प्रियतद् - दि - मरुत्वत् 3. प्रियम् तद् यस्य तद् - प्रियतद् - न. - जगत्वत्
अक्सडित - तकद् पुं. नपुं.३५ो, सापनि तद्वत् यथे. मासादिंगमा "अस्याऽयत् - तत् - क्षिपकादिनां" २.४.१११ थी तिका नहिं पाय. तद् भने यद् नुं न रेडपाची तका भने यका यथे.' ... परन्तु प्र...मां त: सौ सः २.१.४२ची सका थशे. ३पो मालावत् थशे.
त्यद् - सर्वनामनij.स्त्री.भने नपुं. न ३५ो, पनि मने सामासिs Awalaहिं तद्वत् यथे. तेम४ अक् सहितना त्यकद् पुं. नपुं. त्यिका - સ્ત્રીના રૂપો અને સાધનિકા ત્રણે લિંગે તવત્ થશે.
. विद् - मा सर्वनामना ५ पुं.ली. अनेन. न ३५ो, सापनि भने सामाAिs Alोलिंगे तद्वत् थथे. परंतु तः सौ सः २.१.४२ सूत्रनडिंबागे. अक्साइतनायकद्धु.न., यका-स्त्री. ना३पोभने सापनि लिंगे तद्वत् यशे. अदस् - सिंग.
दि.प. પ્રથમા
अमू अमू
अमून् तृतीया अमुना
अमूभ्याम् अमीभिः
..
१.१.
असौ
अमी
द्वितीया
अमुम्

Page #303

૨૯૪
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
(१) असौं
(२) अमू
શેષ રૂપોમાં અદ્ર સુધી પૂર્વવત્ 4.द्वि. १. द्वि.द्वि. १.
(3) अमी
अमुष्मै
अमुष्मात्
अमुष्य
अमुष्मिन्
प्र.खे.१.
(४) अमुम्
11.9.9.
द्वि.भे.१.
(4) अमून द्वि.५.१.
(६) अमुना तृ.खे.व.
अमीषाम्
अमीषु ।
अदस् + स् - आद्वेः २.१.४१थी अदअ + स् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११ थी अद + स् - अदसोदः सेस्तुडौ २.१.४ थी अस + डौ - डित्यन्त्य.... २.१.११४थी अस् + औ = असौ
अमूभ्याम्
अमूभ्याम्
अमुयोः
अमुयोः
अद + औ
अम + औ
अमौ मादुवर्णोऽनु २.१.४७
अमून्
अद
-
अमू
अद + जस् मोऽवर्णस्य २.१.४५थी
अम + जस्- जस इ: १.४.८थी अम + इ - अवर्णस्ये.... १.२.६थी अमे - बहुष्वेरीः २.१.४८थी
अमी
+ य
अमीभ्यः
अमीभ्यः
अद+अम्
मोऽवर्णस्य २.१.४५थी
अम+अम्
समानादमोऽतः १.४.४९थी
अम+म् = अमम् - मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी
अमुम्
अद+शस्
मोsवर्णस्य ૨.૧.૪૫થી
अम + शस् - शसोऽता सञ्च... १.४.४९थी
अमान् - मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी
अम + य
अमु य
• अमुना
मोऽवर्णस्य २.१.४५थी
ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः १.२.१२थी
-
-D
-
मोऽवर्णस्य २.१.४५थी.
प्राणिनात् २.१.४८थी
टः पुंसिना १.४.२४थी

Page #304

૨૯૫
(७) अमूभ्याम् तृ.वि.प. ) अद + भ्याम् - मोऽवर्णस्य २.१.४५था
2.वि.प. अम + भ्याम् - अतआः स्यादौ... १.४.१थी पं.वि.प. ) अमाभ्याम् - मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी
अमूभ्याम् अमीभिः तृ.१.१. अद + भिस् - मोऽवर्णस्य २.१.४५थी
अम + भिस् - एबहुस्भोसि १.४.४थी अमेभिस् - बहुष्वेरी: २.१.४८या अमीभिस् - सोरु: २.१.७२थी. अमीभिर् - र पदान्ते.... १.3.43थी
अमीभिः . मे ४ प्रभास..... अमीभ्यः, अमीभ्यः ३५ सिद्ध थशे. () अमुष्मै । य... 1 अद + ङे ङसि - मोऽवर्णस्य २.१.४५थी अमुष्मात् । ५..१.) अम+डे, ङसि - सर्वादेः स्मै-स्मातौ २.१.८थी
अम + स्मै, स्मात् - मादुवर्णोऽनु २.१.४७ .अमुस्मै, अमुस्मात् - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
अमुष्मै, अमुष्मात् अमुष्य ५..१. अद + ङस् - मोऽवर्णस्य २.१.४५८]
अम + ङस् - टाङसोरिन स्यौ १.४.५थी अम + स्य - मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी. अमुस्य - नाम्यन्तस्था..... २.३.१५थी
अमुष्य (११) अमुयोः ५.वि.प. 1 अद + ओस् - मोऽवर्णस्य २.१.४५०ी
.द्वि.. अम + ओस् - एद् बहुस्भोसि १.४.४थी
अमे + ओस् - एदैतोऽयाय १.२.२3थी अमयोस् - मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी अमुयोस् - सोरु: २.१.७२थी . अमुयोर् - र. पदान्ते... १.३.५उयी अमुयोः

Page #305

૨૯૬
(१२) अमीषाम् ५.५..
(13) अमुष्मिन् स.ओ.प.
(१४) अमीषु
21.9.9.
अदस् - स्त्रीलिंग.
-
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
अद + आम् - मोऽवर्णस्य २.१.४५थी अम + आम् अवर्णस्यामः साम् १.४. १५ अम + साम् - एद् बहुस्भोसि १.४.४थी अमेसाम् - बहुष्वेरीः २.१.४८थी अमीसाम् - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी अमीषाम्
परमश्चासौ असौ च परमादस् - पुंखिंग - अदस्वत्
3. अमुम् अतिक्रान्तम् - अत्यदस्
१. प्रियः असौ यस्य सः
२. प्रियः असौ यस्याः सा
3. प्रियः असौ यस्य तद्
अद + ङि - मोऽवर्णस्य २.१, ४५थी.. अम + ङि ङे: स्मिन् १.४.१०थी अमस्मिन् - मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी अमुस्मिन् नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
अमुष्मिन्
अद + सु मोऽवर्णस्य २.१.४५थी अम + सु : एद्बहुस्मोसि १. ४. ४थी अमे + सु बहुष्वेरीः २.१.४८थी अमीसु - नाम्यन्तस्था...
२.३.१५थी
अमीषु
ओ.व.
असौ
१. अमुम् अतिक्रान्तः - अत्यदस् - पुंलिंग - चन्द्रमस्वत्
२. अमुम् अतिक्रान्ता - अत्यदस् - स्त्रीलिंग - चन्द्रमस्वत्
अमूम्
अमुया
अमुष्यै
-
-
-
-
-
नपुं. पयस्वत्
प्रियादस् - पुंलिंग - चन्द्रमस्वत्
प्रियादस् - स्त्रीलिंग - चन्द्रमस्वत्
प्रियादस्
नपुं. पयस्वत्
-
द्वि...
अमू
अमू
-
अमूभ्याम्
अमूभ्याम्
५.१.
अमू:
अमूः
अमूभिः
अमूभ्यः

Page #306

પંચમી
षष्ठी
સપ્તમી
(१) असौ
(अद सुधी पूर्ववत्)
प्र.द्वि..
...
(२) अमू
(3) अमूः
अमुष्याः
अमुष्याः
अमुष्याम्
प्र. मे.व.
(४) अमूम्
(घ) अमुया
अमू
(शेष ३पोभां अमा सुधी पूर्ववत् )
प्र.५.१.
४.५.व. }
द्वि.सं. 1
}
तृ... प.
(e) अमूभ्याम् वृ.द्वि.प. य.द्वि. १.
पं.द्वि...
अमूभ्याम्
अमुयोः
अमुयोः
अमूभ्यः
अमूषाम्
अमूषु
अदस् + स् आद्वेरः २.१.४१थी अदअ + स् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३थी अद + स् - अदसो दः सेस्तुडौ - २.१.४ थी अस् + डौ - आत् २.४.१८थी
असा + डौ - डित्यन्त्य... २.१.११४थी अस् + औ = असौ.
अद + अम + औ - आत् २.४.१८
अमा + औ - ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः १.२.१२थी अमौ - मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी
मोऽवर्णस्य २.१.४५थी
--
'अमा+जस्, शस् (अस्) - समानानां... १.२.१थी
२.१.४७
अमूस् - सोरुः २.१.७२थी
अमूर्रः पदान्ते... १.3.43थी
૨૯૭
=
अमूः
अमा + अम् - समानादमोऽतः १.४.४९थी अमाम् अमाम् मादुवर्णोऽनु २.१.४७६
-
-
अमूम्
अमा + य - यैस्येत् १.४.१८थी
अमे + आ
एदैतो... १.२.२३थी
अमय् + आ
मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी
अमुया
अमा + भ्याम् - मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी
अमूभ्याम्

Page #307

२८८
(७) अमूभिः तृ.१.१. अमा + भिस् - मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी
अमूभिस् - सोरु: २.१.७२थी. अमूभिर् - र पदान्ते... १.३.५३थी.
अमूभिः ४ प्रभा.... अमूभ्यः, अमूभ्यः ३५ सिद्ध थशे. अमुष्यै ) य..१. ] अमा + डे ] अमुष्याः १५.५.२.१. अमा + ङसि, ङस् सर्वादेर्डस् पूर्वाः १.४.१८थी अमुष्याम् JA... Jअमा + डि )
अमा + डस्यै १ . अमा + डस्यास् डित्यन्त्य... २.१.११४थी अमा + डस्याम् अम् + अस्यै- अमस्यै अम्+अस्यास्-अमस्यास् मादुवर्णोऽनुर.१.४७था अम् अस्याम् अमस्याम् अमुस्यै अमुस्यास् नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी अमुस्याम् ।
अमुष्यै
(c) अमुयोः
अमुष्यास् - सोरु: २.१.७२थीअमुष्याम् अमुष्यार् - २ः पदान्ते.... १.3.५उथी
अमुष्याः, अमुष्याः ५.६.१. ॥ अमा + ओस् - यैस्येत् १.४.१८थी .वि.प. J अमे + ओस् - एदैतोऽयाय १.२.२3थी
अमयोस् - मादुवर्णोऽनु २.१.४७ अमुयोस् - सोरु: २.१.७२थी अमुयोर् - २ः पदान्ते...... १.3.43थी अमुयोः .

Page #308

(१०) अमूषाम्
(११) अमूषु
५.५.१.
(१) अदः
स. ५.१.
परमा चासौ असौ च १. अमूम् अतिक्रान्तः
२. अमूम् अतिक्रान्ता 3. अमूम् अतिक्रान्तम् - १. प्रिया असौ यस्य सः २. प्रिया असौ यस्याः सा 3. प्रिया असौ यस्य तद् अदस् - नपुंसकलिंग
-
(२) अमू
-
अमा + आम् अवर्णस्यामः साम् १.४.१५थी अमा + साम् - मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी
अमूसाम् - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी अमूषाम्
अमा + सु
मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी
अमूसु - नाम्यन्तस्था.... २.३.१५थी अमूषु
परमादस् - स्त्रीलिंग - अदस्वत्
अत्यदस् - धुंडिंग - चन्द्रमस्वत् अत्यदस् - स्त्रीलिंग - चन्द्रमस्वत् अत्यदस् नपुं. - पयस्वत् प्रियादस् पुंसिंग चन्द्रमस्वत् प्रियादस्- स्त्रीलिंग - चन्द्रमस्वत् प्रियादस् नपुं. पयस्वत्
-
-
द्वि...
अमू
પ્રથમા-દ્વતીયા तृ.खे.१.थी पुंडिंग अदस्वत् ३पो थशे.
(अम सुधी पूर्ववत्)
खे...
अदः
-
-
प्र.खे.१. ↑ अदस् + स्
... }
-
+ अदस् - सोरुः २.१.७२थी
अदर् - रः पदान्ते.... १. 3. 43थी
अदः
प्र.द्वि.प.
द्वि... अदस् + औ आद्वेरः २.१.४१थी
अम + ई
अमे
अमू
-
५.१.
अमूनि
-
-
} अनतो लुप् १.४.५८थी
अदअ + औ - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३थी मोऽवर्णस्य २.१.४५थी
अद + औ
अम + औ
औरी: १.४. पहुथी
अवर्णस्ये.... १. २. हुथी
૨૯૯
मादुवर्णोऽनु २.१.४७थी

Page #309

300
(3) अमूनि
अदस् - अक् सवित
शेष ३पो खने तेनी साधनिका पुंलिंग अदस्वत् थशे.
नपुं. - अदस्वत्
परमम् च तद् अदश्च - परमादस् १. अदः अतिक्रान्तः अत्यदस् - पुंलिंग - चन्द्रमस्वंत्
२. अदः अतिक्रान्ता - अत्यदस् - स्त्रीलिंग - चन्द्रमस्वत् 3. अदः अतिक्रान्तम् - अत्यदस् नपुं. पयस्वत्
२. प्रियम् अदः यस्याः सा 3. प्रियम् अदः यस्य तद्
१. प्रियम् अदः यस्य सः - प्रियादस् पुंलिंग चन्द्रमस्वत् प्रियादस्- स्त्रीलिंग - चन्द्रमस्वत् नपुं. पयस्वत्
प्रियादस्
પ્રથમા
1.4.9.
... } अम +
अम + जस्, शस् – नपुसंकस्य शिः १. ४. पथथी
खे.व.
असकौ
अमन् + इ नि दीर्घः १.४.८५थी
अमान् + इ मादुवर्णोऽनु २.१.४७६९ अमूनि
अदकस् - अदस् शब्टने त्यादि सर्वादेः ७.३.२८थी अंत्य स्वरनी पूर्वे अक् लागे छे. तेथी अदकस् जन्युं हवे आहे. २.१.४१, लुगस्या... २.१.११3, अदसो दः... २.१.४३, असुको वाऽकि - २.१.४४, मोsवर्णस्य - २.१.४५, मादुवर्णोऽनु- २.१.४७ विगेरे सूत्रो दागीने असुक:, असकौ - असुका, असकौ - अमुक विगेरे जनशे पछी त्रसिंगे सर्ववत् ३पो थशे.
પુલિંગ
સ્ત્રીલિંગ
तृतीया अमुकेन यतुर्थी अमुकस्मै
-
द्वि..
५.१.
} अमुकौ अमुके
| येत.
द्वि.व.
असकौ, अमुके
} अमुके
असुकः
असुका
द्वितीया अमुकम् अमुकौ अमुकान् अमुकाम् अमुके
५.१.
अमुकाः
अमुकाः
अमुकया अमुकाभ्याम् अमुकाभिः
अमुकाभ्याम् अमुकैः अमुकाभ्याम् अमुकेप्यः अमुकस्यै अमुकाभ्याम् अमुकाभ्यः
पंयभी अमुकस्मात् अमुकाभ्याम् अमुकेभ्यः अमुकस्याः अमुकाभ्याम् अमुकाभ्यः
अमुकासाम्
षष्ठी अमुकस्य अमुकयोः अमुकेषाम् अमुकस्याः अमुकयोः सप्तभी अमुकस्मिन् अमुकयोः अमुकेषु अमुकस्याम् अमुकयोः
अमुका

Page #310

૩૦૧
તૃતીયા
एतैः
ચતથી
नjasसिंग
.. .. .१. . प्रथमा-द्वितीय अदकः अमुके अमुकानि
तृ...या पुंलिंग प्रा ३५ो यथे.
मा नy.wi अदकस् छ. तेभां सि भने अम् प्रत्ययनो "अनतोलुप्" ૧૪.૫૯થી લુપુ થયો છે. તેથી સ્થાદિ પ્રત્યય પરમાં ન હોવાથી ગાદિ વિગેરે સૂત્રો લાગતાં નથી. તેથી અંત્ય નો મન થયો અને નોન વિગેરે કાર્યન થતાં अदकस् ४ २j छ. एतद् - दिस .. ...
५.१. प्रथम एषः . एतौ । દ્વિતીયા ___एतम्, एनम् एतौ, एनौ एतान्, एनान्
एतेन, एनेन एताभ्याम् एतस्मै
एताभ्याम् एतेभ्यः પંચમી एतस्मात् . एताभ्याम्
एतेभ्यः एतस्य । एतयोः, एनयोः एतेषाम સપ્તમી एतस्मिन् एतयोः, एनयोः एतेषु (१) एषः प्र... एतद् + स् - आतुरः २.१.४१थी
एत अ + स् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११3थी एत + स् - तः सौ सः २.१.४२थी एस + स् - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी एष + स् = एषस् - सोरु: २.१.७२थी एषर् - र पदान्ते..... १.३.५उथी
एषः एनम् । विभ.प. एतद् + अम् - त्यदामेनदेतदो.... २.१.33थी । एतम् ।
एनद् + अम् - आवर: २.१.४१थी एन अ + अम् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३थी एन + अम् - समानादमोऽत: १.४.४६थी एन + म् = एनम् अ४ प्रभारी एतम्

Page #311

३०२
एवं थया पछी शेष ३यो, साधनिका पुंसिंग सर्ववत् थशे अने द्वितीया વિભક્તિના પ્રત્યયો, તૃતીયા એ.વ.અને પં.ષ..િવ નો પ્રત્યય પર છતાં ન થયાં પછી રૂપો અને સાનિકા પુલિંગ સર્વવત્ થશે.
परमश्चासौ एषश्च - परमैतद् - धुंडिंग - एतद्वत्
१. एतम् अतिक्रान्तः - अत्येतद्
२. एतम् अतिक्रान्ता - अत्येतद् -
3. एतम् अतिक्रान्तम् - अत्येतद्
१. प्रियः एषः यस्य सः
२. प्रियः एषः यस्याः सा
3. प्रियः एषः यस्य तद् एतद् - स्त्रीलिंग
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
षष्ठ!
સપ્તમી
(१) एषा
-
खे.व.
एषा
एताम्, एनाम्
एतया, एनया
एतस्यै
एतस्याः
एतस्याः
एतस्याम्
प्र...
पुंलिंग- मरुत्वत् स्त्रीलिंग - मरुत्वत्
नपुं. - जगत्वत्
प्रियैतद् - पुंलिंग
मरुत्वत्
प्रियैतद् स्त्रीलिंग - मरुत्वत् प्रियैतद् - नपुं. - जगत्वत्
-
द्वि...
एते
एते, एने
-
५.१.
एताः
एता:, एनाः
एताभिः
एताभ्याम्
एताभ्याम्
एताभ्यः
ताभ्याम्
एताभ्यः
एतयोः, एनयो:
एतासाम्
एतयोः, एनयो:
एतासु
एतद् + स् - आद्वेरः २.१.४१६
एत अ + स् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३थी
एत + स्- आत् २.४.१८थी
एता + स्तः सौ सः २.१.४२थी
एसा + स् नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
एषा + स् - दीर्घङ्याब्... १.४.४५थी
-
एषा
एता ने एना पूर्व प्रभारी जन्या पछी ३यो, साधनिका स्त्रीलिंग सर्वावत् विलतियां थतुं होय त्यां ४ २.
थशे. एना

Page #312

चासौ एषा च परमैतद् - स्त्रीलिंग - एतद्वत्
परमा
- १. एताम् अतिक्रान्तः - अत्येतद् पुंलिंग मरुत्वत् २. एताम् अतिक्रान्ता - अत्येतद् - स्त्रीलिंग मरुत्वत् 3. एताम् अतिक्रान्तम् - अत्येतद् - नपुं. - जगत्वत् प्रियैतद् - पुंलिंग - मरुत्वत्
१. प्रिया एषा यस्य सः
प्रियैतद् -- स्त्रीलिंग - मरुत्वत्
प्रियैतद् नपुं. - जगत्वत्
-
२. प्रिया एषा यस्याः सा
3. प्रिया एषा यस्य तद्
एतद् - नपुंसऽसिंग.
-
-
-
खे.व.
द्वि...
પ્રથમા
एतत्, द्
एते
દ્વિતીયા
एतद् एनद्
एते, एने
तृ... थी ३यो धुंडिंग एतद्वत् थशे.
-
-
-
પ્ર.દ્ધિ. વિભક્તિમાં શ્ત અને ના પુલિંગ પ્રમાણે બન્યા પછી રૂપો અને साधनि नपुं. सर्ववत् थशे. परंतु अ.द्वि... मां एत 3 एन थया पछी मरुत्वत् સાધર્નિકા થશે.
-
परमम् च तद् एतद् च - परमैतद् नपुं. एतद्वत्
१. एतद् अतिक्रान्तः
अत्येतद् - पुंडिंग - मरुत्वत् अत्येतद् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत् अत्येतद् - नपुं. जगत्वत्
प्रियैतद् - धुंडिंग - मरुत्वत् - प्रियैतद् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत्
२. एतद् अतिक्रान्ता 3. एतद् अतिक्रान्तम् - १. प्रियम् एतद् यस्य सः २. प्रियम् एतद् यस्याः सः 3. प्रियम् एतद् यस्य तद् प्रियैतद् नपुं. जगत्वत् अक् सति एतकद् पुं. जने नपुं. मां इयो भने साधनेडा पुं जने नपुं. एतद्वत् थशे. खेटले ३५ो तैयार थया पछी छेला स्वरनी पूर्वे अक् लगाडीने ३पो पुरी सेवा.
-
५.व.
एतानि
एतानि एनानि
-
303
एतकद् - स्त्रीलिंगभां द्वयेष.....२.४.१०८थी प्र... भां एष्का, एषिका जे. ३५ थशे. जाडीना उपोभां अस्याऽयत्... २.४.१११थी नित्य इ थवःथी एतिके વિગેરે રૂપો થશે. અને જ્યાં જ્યાં તદ્ નો પુનર્ આદેશ થાય છે. તે અહીં પણ થશે પરંતુ અન્ સહિત જ આદેશ થતો હોવાથી મૂળ તત્ માં જે રૂપો થાય છે. તે જ બજ્ર સહિતના રૂપો પણ થશે.

Page #313

३०४
इदम् - पुंलिंग.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
(१) अयम्
(२) इमौ
(3) इमे
(४) इमम्
खे.व.
अयम्
इमम्, एनम्
अनेन, एनेन
अस्मै
अस्मात्
अस्य
अस्मिन्
प्र. भे.१.
प्र.द्वि.प. द्वि.द्वि.प.
प्र.५.१.
द्वि..
इमौ
इमौ एनौ
आभ्याम्
आभ्याम्
आभ्याम्
अनयोः एनयो:
अनयोः एनयो:
इद +
५.१.
इमे
२.१.३८थी
इदम् + स् - अयमियम् .. अयम् + स् दीर्घड्याब्... १.४.४५थी
इमान्, एनान्
एभिः
एभ्यः
एभ्यः
अयम्
} इदम् +
इद अ + औ - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३थी
औ
दोमः स्यादौ २.१.३८थी
एषाम्
एषु
-
औ - आद्वेरः २.१.४१थी
-
इम + औ - ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः १.२.१२थी इमौ श्रे४ प्रभाशे एनौ
इदम् + जस् - आद्वेः २.१.४१थी
इदअ + जस् - लुगस्यादेत्यपदे . २.१.११३थी इद + जस् - दोमः स्यादौ २.१.३८थी
इम + जस्- जस इ: १.४.९थी इम + इ अवर्णस्ये.... १.२. थी इमे
द्वि... इदम् + अम् - आद्वेरः २.१.४१थी इदअ + अम् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११ थी इद + अम् - दोमः स्यादौ २.१.३८थी इम + अम् समानादमोऽतः १.४.४६थी इम + म् = इमम् खे४ प्रभाशे एनम्

Page #314

૩૦૫
(५) इमान् •
(6)
अनेन
दिला.१. इदम् + शस् - आद्वेरः २.१.४१थी
इदअ + शस् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११उथी इद + शस् - दोमः स्यादौ २.१.३८थी इम + शस् - शसोऽता सच.... १.४.४८थी
इमान् ४ प्रमाणे एनान् तृ.भ.प. इदम् + य - यैस्यनः २.१.३७धी
अन + य - टङसोरिन स्यो १.४.५थी अन + इन - अवर्णस्ये.... १.२.६थी
अनेन मे४ प्रभारी एनेन. तृ.नि.प. ) इदम् + भ्याम् - अनक् २.१.३६थी ५.वि.व. अ + भ्याम् - अत आः स्यादौ.... १.४.१थी पं.वि.प. आभ्याम् त... इदम् + भिस् - अनक् २.१.३६थी
अ + भिस् - एदहुस्मोसि १.४.४थी एभिस् - सोरु: २.१.७२थी .एभिर् - रः पदान्ते.... १.3.५3थी
माभ्याम
(८) एभिः
..
..
. एभिः
भै मायो....एभ्यः, एभ्यः ३५ सिद्ध यथे. (c) अस्मै । ५..१.१ इदम् + डे, ङसि - सर्वादेः स्मै-स्मातौ १.४.७॥ - अस्मात् J_..१. J इदम् + स्मै, स्मात् - अनक् २.१.३६धी
अ + स्मै, स्मात् - अस्मै, अस्मात् . (१०) अस्य ५.मे.१. इदम् + ङस् - याङसोरिन स्यौ १.४.५थी
इदम् + स्य - अनक २.१.३६धी
अ + स्य - अस्य . (११) अनयोः ५.दि.१. 1 इदम् + ओस् - यैस्यन: २.१.३७थी
A.वि.प. अन + ओस् - एबहुस्मोसि १.४.४थी
अने + ओस् - एदैतोऽयाय १.२.२3थी अनय् + ओस् = अनयोस् - सोरुः २.१.७२थी अनयोर् - २ः पदान्ते... १.३.५उथी अनयोः भे४ प्रभा एनयोः

Page #315

उ०६
(१२) एषाम् ५.५.१. इदम् + आम् - अवर्णस्यामः साम् १.४.१५थी.
इदम् + साम् - अनक् २.१.३६थी अ + साम् - एबहुस्भोसि १.४.४थी एसाम् - नाम्यन्तस्था.... २.३.१५थी
एषाम् (१3) अस्मिन् . स.अ.प. इदम् + ङि - : स्मिन् १.४.८थी
इदम् + स्मिन् - अनक् २.१.३६थी ..
अ + स्मिन् - अस्मिन् (१४) एषु स.१.१. इदम् + सु - अनक् २.१.३६थी
अ + सु - एबहुस्मोसि १.४.४थी .. : एसु - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
७५२॥ ३५ोम यांच्या एनद् आहेश थयो छ. ते इदमः २.१.३४थी थयो छ. सपनिमा यैस्यनः - दोमः स्यादौ सूत्री सिवायना सूत्र eulन सापनि १२वी. ___७५२न। ३५ोमां स्मै - स्मात् - स्य - साम् - स्मिन् या माहेश च्या છે. તે આદેશો આકારથી પર થાય છે. તો શું વ્યંજનાન્ત હોવાથી ન થાય પરંતુ माहेश च्या छे ते “भाविनी भूतवद् उपचारः" में न्यायथी 'अनक् सूत्रथी इदम् નો આ આદેશ થવાનો છે. એમ માનીને જ આદેશો કર્યા છે. જો પહેલાં મન સૂત્ર લગાડવા જઈએ તો પણ ન લાગે કેમકે બધા પ્રત્યયો સ્વરાદિ છે. તેથી પહેલાં माहेश 4 ने प्रत्ययो व्यंना पने. ५छी इदम् नो अ अनक् २.१.३६ सूत्रथी थाय.
परमश्चासौ अयम् च - परमेदम् - दिग - इदम्वत् १. इमम् अतिक्रान्तः - अतीदम् - विंग- मरुत्वत् २. इमम् अतिक्रान्ता - अतीदम् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत् 3. इमम् अतिक्रान्तम् - अतीदम् - नपुं. - जगत्वत् । १. प्रियः अयम् यस्य सः - प्रियेदम् - धुटिंग - मरुत्वत् २. प्रियः अयम् यस्याः सा - प्रियेदम् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत् . 3. प्रियः अयम् यस्य तद् - प्रियेदम् -- नपुं. - जगत्वत् .

Page #316

अतीदम् अने प्रियेदम् नपुं. ना ३यो जगत्वत् थशे. परंतु अ.द्वि.५.१.भां ठे घुटयंप्राक् १.४.६६थी न् उभेराय छे. ते नहीं नहीं उभेराय. उभडे म् खे धुट्
नथी.
इदम् - स्त्रीलिंग
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
(१) इयम्.
(२) इमे
(3) इमाः
(४) इमाम्
थे.व.
इयम्
इमाम्, एनाम्
अनया, एनया
अस्यै
अस्याः
अस्याः
अस्याम्
प्र.से.व.
प्र.द्वि.प.
द्वि.द्वि..
प्र.५.१.
द्वि...
द्वि.प.
इमे
इमे एने
309
५.q.
इमाः
इमाः, एनाः
आभिः
आभ्यः
आभ्यः
आसाम्
आसु
आभ्याम्
आभ्याम्
आभ्याम्
अनयोः, एनयो: अनयो:,एनयो:
इदम् + स् - अयमियम्
इयम् + स् - दीर्घङ्याब्........१.४.४५थी
....
-
૨.૧.૩૮થી
'इयम्
एदम् + औ - आद्वेरः २.१.४१थी
J
इदअ + औ - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३थी दोमः स्यादौ २.१. उल्थी
इद + औ
इम + औ - आत् २.४.१८थी
इमा + औ औता १.४.२०थी
इमे ४ प्रभारी एने
इमा सुधी पूर्ववत्
इमा + जस् (अस्) - समानानां.... १.२.१थी इमास् - सोरुः २.१.७२थी
इमार् - रः पदान्ते... १.3.43थी
इमाः
इमा + अम् - समानादमोऽतः १.४.४६थी
इमा + म् = इमाम् श्रेष्ठ प्रभाशे एनाम्

Page #317

30८
(५) इमाः द.म.१. इमा + शस् (अस्) - शसोता सा.... १.४.४८थी
इमास् - सोरु: २.१.७२थी इमार् - २: पदान्ते.... १.3.43थी
इमाः ४ प्रमा... एनाः अनया तृ.भ.प. इदम् + य - यैस्यनः २.१.३७थी
अन + ट - आत् २.४.१८थी अना + य - यैस्येत् १.४.१४थी .. अने + य - एदैतोऽयाय १.२.२३थी
अनया भे४ प्रभा... एनया (७) आभ्याम् तृ.वि.प. 1 इदम् + भ्याम् - अनक् २.१.३६थी
५.दि.. अ + भ्याम् - आत् २.४.१८थी पं.दि.१. ) अ + आ + भ्याम् - समानानां... १.२.१थी
आभ्याम् . आभिः तृ.५.१. इदम् + भिस् - अनक् . २.१.३६थी
अ + भिस् - आत् २.४.१८थी अ + आ + भिस् - समानानां... १.२.१थी आभिस् - सोरु: २.१.७२थी आभिर् - ९ पदान्ते.... १.3.५3थी
आभिः भे४ प्रमा.... आभ्यः, आभ्यः ३५ सिद्ध यथे.. अस्यै य... । इदम् + डे
। अस्याः १५.५..१.इदम् + ङसि, ङस् सर्वादेर्डस्पूर्वाः१.४.१८थी अस्याम् J स..१. J इदम् + ङि )
इदम् + डस्यै इदम् + डस्यास् अनक् २.१.३६थी इदम् + डस्याम्, अ + अस्यै अ + अस्यास् आत् २:४.१८थी अ + अस्याम् ।

Page #318

उ०८
आ + अस्यै आ + अस्यास्डित्यन्त्य.... २.१.११४थी आ + अस्याम् अस्यै, अस्यास्, अस्याम् - सोरु: २.१.७२थी अस्यार. - र पदान्ते.... १.3.43थी
अस्याः, अस्याः (१०) अनयोः प... 1 इदम् + ओस् - टपैस्यनः २.१.39थी
a.वि.प. J अन + ओस् - आत् २.४.१८थी
अन + आ + ओस् - समानानां.. १.२.१थी अना + ओस् - यैस्येत् १.४.१८थी अने + ओस् - एदैतोऽयाय १.२.२३थी अनयोस् - सोरु: २.१.७२थी. अनयोर् - र पदान्ते.... १.3.५3थी
अनयोः मे प्रभार एनयोः (११) आसाम् . ५.५.१. इदम् + आम् - अवर्णस्यामः.... १.४.१५थी
. इदम् + साम् - अनक् २.१.३६थी
अ + साम् - आत् २.४.१८थी अ + आ + साम् - समानानां... १.२.१थी
आसाम् (१२) आसु स.१.१.. इदम् + सु - अनक् २.१.३६थी
अ + सु - आत् २.४.१८थी म + आ + सु - समानानां... १.२.१थी
आसु • परमा चासौ इयम् च - परमेदम् - सीलिंग - इदम्वत् ... १. इमाम् अतिक्रान्तः - अत्येदम् - विंग - मरुत्वत्
२. इमाम् अतिक्रान्ता - अत्येदम् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत् 3. इमाम् अतिक्रान्तम् - अत्येदम् - न. - जगत्वत् १. प्रिया इयम् यस्य सः - प्रियेदम् - विंग - मरुत्वत् . २. प्रिया इयम् यस्याः सा - प्रियेदम् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत् 3. प्रिया इयम् यस्य तद् - प्रियेदम् - न. - जगत्वत्

Page #319

૩૧૦
घुटयंप्राक् १.४.६९थी नपुं. भां न् नहिं उभेराय, एनद् विगेरे आहेशो झ्या सूत्रथी थाय भने "भाविनी भुतवत् उपचारः "नो न्याय विगेरे विशेषता सिंगभां લખ્યા મુજબ જાણવી.
इदम् - नपुं.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
(१) इदम्
(२) इमे
(3) इमानि
खे.व.
द्वि..
ज.व.
इदम्
इमे
इमानि
इदम्, एनम्
इमे, एने
इमानि नान
प्र.ओ.१. ↑ इदम् + स्, अम् - अनतो लुप् १.४. पल्थी द्वि... इदम् श्रेष्ठ प्रभासे एनम् (द्वि... भां) 4.द्वि. १. ↑ इदम् + औ - आद्वेः २.१.४१थी द्वि.द्वि.प. इदअ + औ - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३थी इद + औ दोमः स्यादौ २.१. उल्थी इम + औ = औरी: १. ४. पहुथी
इम + ई - अवर्णस्ये... १.२.६थी इमे ४ प्रभाओ एने (द्वि.द्वि.प.भां)
प्र. ५.१.
1
इदम् + जस्, शस् - आद्वेः २.१.४१थी
द्वि.५.१. इदअ+जस्, शस् - लुगस्यादेत्यपदे २. १. ११3थी
इद + जस्, शस् - दो मः - स्यादौ २.१.३८थी इम + जस्, शस् - नपुंसकस्य शिः १.४.५५थी इम + शि (इ) - स्वराच्छौ १.४.६५थी इमन् + इ निदीर्घः १.४ : ८५थी इमान् + इ = इमानि परमेदम् - नपुं. इदम्वत्
४ प्रभाशे एनानि.
धुंडिंग – मरुत्वत् स्त्रीलिंग - मरुत्वत् नपुं. - जगत्वत् प्रियेट्म् - पुंलिंग - मरुत्वत् प्रियेदम् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत् प्रियेदम् नपुं. - जगत्वत्
परमम् च तद् इदम् च = १. इदम् अतिक्रान्तः - अत्येदम् - २. इदम् अतिक्रान्ता - अत्येदम् - 3. इदम् अतिक्रान्तम् - अत्येदम् १. प्रियम् इदम् यस्य सः २. प्रियम् इदम् यस्याः सा 3. प्रियम् इदम् यस्य तद्
-

Page #320

૩૧૧
* E 160
इमको
इमके
अक् सरित - इदकम् = आवरः, लुगस्या..., दोमः... विगैरे सूत्री माने इमक यु.४वे या३५ो सर्ववत् थशे. या भाषा इदम् नो माहेश थतोय त्यां કરવો અને તેના અન્વાદેશનાં રૂપો જેમ મૂળમાં થાય છે તે જ પ્રમાણે અહીં થશે. 3 अक् सरित माहेश थाय छे. अने "अद् व्यञ्जने" २.१.३५मा बताव्या મુજબ જો વાક્યમાં અન્વાદેશ હોય તો આ સહિત { નો જનાદિ પ્રત્યય પર છતાં મ આદેશ થાય છે. તેથી મૂળ { પ્રમાણે પણ રૂપો થશે.
स्त्रीदिंगमा "अस्या यत् - तत्..... २.४.१११थी. इमिका थशे तेथी सर्वावत् રૂપો થશે. पलिंग .. . .. दि.१.
५.प. प्रथमा अयम् द्वितीया इमकम्, एनम् इमको, एनौ इमकान्, एनान् तृतीया इमकेन, एनेन इमकाभ्याम्, आभ्याम् इमकैः, एभिः या इमकस्मै, अस्मै इमकाभ्याम्, आभ्याम् इमकेभ्यः, एभ्यः पंथभी इमकस्मात् - अस्मात् इमकाभ्याम्, आभ्याम् इमकेभ्यः, एभ्यः ५४ी इमकस्य - अस्य .. इमकयोः, एनयोः इमकेषाम्, एषाम् सप्तमी इमकस्मिन् - अस्मिन् इमकयोः, एनयोः इमकेषु, एषु . સ્ત્રીલિંગ भे.१.
द्व.. . . ५.१ प्रयंमा इयम्
इमिके
इमिकाः द्वितीया इमिकाम, एनाम् इमिके, एने इमिकाः, एनाः ततीया इमिकया, एनया इमिकाभ्याम, आभ्याम् इमिकाभिः, आभिः या इमिकस्यै, अस्यै इमिकाभ्याम्, आभ्याम् इमिकाभ्यः, आभ्यः पंयमी इमिकस्याः, अस्याः इमिकाभ्याम्, आभ्याम् । इमिकाभ्यः, आभ्यः ५४ी इमिकस्याः, अस्याः इमिकयोः, एनयोः इमिकासाम्, आसाम् सभी इमिकस्यां, अस्याम् इमिकयोः, एनयोः इमिकासु, आसु નપુસકલિંગ .. ..
..
4.१. . प्रथमा इदकम्
इमकानि द्वितीय इदकम्, एनद् इमके, एने इमकानि, एनानि. तृ.मे.व.थी पुंलिंग प्रभारी ३५ो शे.
इमके

Page #321

૩૧૨
युष्मद् -
4..
.
પ્રથમ
त्वम्
દ્વિતીયા
તૃતીયા ચતુથી
પંચમી
ષષ્ઠી
युवयोः
સપ્તમી (१) त्वम्
(२) युवाम्
मे.व. दि.१.
युवाम् यूयम् त्वाम्, त्वा युवाम्, वाम् युष्मान, वः त्वया
युवाभ्याम् युष्माभिः तुभ्यम्, ते युवाभ्याम्, वाम् युष्मभ्यम्, व: त्वद्
युवाभ्याम् .. युष्मद् तव, ते युवयोः, वाम् युष्माकम्, वः त्वयि
- युष्मासु ... युष्मद् स् - त्वमहं सिना प्राक् चाक: २.१.१२थी
त्वम् . प्र.वि.१. युष्मद् + औ - मन्तस्य... २.१.१०ी
युवअद् + औ :- लुगस्या... २.१.११उथी युवद् + 'औ - अमौ मः २.१.१६थी. युवद् + म् - युष्मदस्मदोः २.१.६थी युवआम् - समानानां.... १.२.१था
युवाम् .. युवाम् - प्र.दि.१. वत् ... | युष्मद् + औ - द्वित्वे वाम्-नौ २.१.२२थी य.दि.१. (वाम् प.दि.१. ५.५.१. युष्मद् + जस् - यूयं वयं जसा २.१.१३थी
यूयम् दि... युष्मद्+अम् - त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे...२.१.११थी
त्वअद् + अम् - लगस्या... २.१.११उथी. त्वद् + अम् - अमौ मः २.१.१६थी त्वद् + म् - युष्मदस्मदोः २.१.६थी. त्वआम् - समानानां... १.२.१थी. त्वाम् युष्मद् + अम् - अमा त्वामा २.१.२४थी
युवाम्
वाम
(४)
यूयम्
६
त्वा
त्वा

Page #322

૩૧૩
(६) युष्मान् । द.१.१.) युष्मद् + शस् - शसो नः २.१.१७थी वः ६.५.१. | युष्मद् + न् - युष्मदस्मदोः २.१.६थी.
२.५.१. युष्मआ + न् - समानानां..... १.२.१थी ५.५.१. J युष्मान्
युष्मद् + शस् - पदाद् युगविभ..... २.१.२१था वस् - सोरु: २.१.७२थी. वर् - र पदान्ते..... १.3.43थी
(७) त्वया .भ.प. युष्मद् + य - त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे.... २.१.११था
त्वद् + टा - टङ्योसि यः २.१.७थी।
त्वय् + य = त्वया. (८) युवाभ्याम् द.६.१.१ युष्मद् +. भ्याम् - मन्तस्य... २.१.१०ी
. य.दि.१. युवअद् + भ्याम् - लुगस्या... २.१.११3थी. ... J युवद् + भ्याम् - युष्मदस्मदोः २.१.६था
युवआभ्याम् - समानानां.... १.२.१थी
युवाभ्याम् (e) युष्माभिः .तृ.१.१. युष्मद् + भिस् - युष्मदस्मदोः २.१.६थी
युष्मआभिस् - समानानां.... १.२.१थी युष्माभिस् - सोरु: २.१.७२थी युष्माभिर् - रः पदान्ते.... .१.3.43थी
युष्माभिः (१०) तुभ्यम् । य..१.१ युष्मद् + ङे - तुभ्यं - मह्यं ङया २.१.१४थी ... ते य..१. तुभ्यम्
प... J युष्मद् + डे - 3 ङसा ते मे २.१.२3थी
(११). युष्मभ्यम्
५.५.१.
युष्मद् + भ्यस् - अभ्यम् भ्यसः २.१.१८थी युष्मद् + अभ्यम् - शेषे लुक् २.१.८थी युष्म + अभ्यम् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११उथी युष्म् + अभ्यम् = युष्मभ्यम्

Page #323

૩૧૪
(१२) त्वद्
प...
युष्मद् + ङसि - ङसेश्चाऽद् २.१.१८थी. युष्मद्+अद् - त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे... २.१.११ त्वअद् + अद् - लुगस्या... २.१.११३थी त्वद् + अद् - शेषे लुक् २.१.८थी त्व + अद् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३थी त्व् + अद् = त्वद् युष्मद् + भ्यस् - ङसेश्चाऽद् २.१.१८थी युष्मद् + अद् - शेषेलुक् २.१.८थी' युष्म + अद् - लुगस्यादेत्यपदे २.१.११३थी युष्म् + अद् - युष्मद् युष्मद् + ङस् - तव मम ङसा २.१.१५४ी
(१3) युष्मद्
५.५.१.
(१४) तव
. ५..१.
तव
(१५) युवयोः
(१६) युष्माकम्
५.वि.प. 1 युष्मद् + ओस् .. मन्तस्य.... २.१.१०ी स.वि.प. J युवअद् + ओस् - लुगस्या... २.१.११3थी
युवद् + ओस् - टायोसि यः २.१.७थी युवय् + ओस् - युवयोस् - सोरुः २.१.७२थी युवयोर् - रः पदान्ते..... १.3.43थी
युवयोः ५.५.१. युष्मद् + आम् - आम आकम् २.१.२०थी
युष्मद् + आकम् - शेषे लुक् २.१.८थी. युष्म + आकम् - समानानां... १.२.१थी
युष्माकम् स.भ.प. युष्मद् + ङि- त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे.... २.१.११थी
त्वअद् + ङि - लुगस्या... २.१.११3थी त्वद् + ङि - यङ्योसि यः २.१.७थी
त्वय् +ङि = त्वयि. २.५.१. युष्मद् + सु - युष्मदस्मदोः २.१.६ची
युष्मआसु - समानानां.... १.२.१थी युष्मासु .
(१७) त्वयि
(१८) युष्मासु

Page #324

૩૧૫
(१) परमश्चासौ त्वम् च । परमयुष्मद् - त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे...
परमा चासौ त्वम् च १२-१-११थी .प.म. विsोवाथी युष्म् - परमंच तद् त्वंच सुधीन अपनी त्व आहेश थवाथी परमत्वद्
बन्यु. तेन ३५ो ..म ४ थशे. परमत्वद
प्रथम परमत्वम् पंचमी परमत्वद् द्वितीय परमत्वाम् ५४ी
परमतव ततीया परमत्वया । सप्तमी परमत्वयि यतुर्था परमतुभ्यम्
पनि युष्मद् नी ..३५ो प्रमाणे यथे. (२) परमौ च तौ युवां च | परमयुष्मद् - मन्तस्य.... २.१.१०थी
.. परमे च ते युवां च दि.१.भा विrs aवाथी युष्म् सुधीन। . परमे च ते युवां च अपयनो युव माहेश पाथी प युवद् बन्यु.
તેના રૂપો કિ.વ માં જ થશે. परमयुवद् प्रथमा-द्वितीया
परमयुवाम् तृतीया-यतुर्थी - पंयमी परमयुवाभ्याम् पही-सप्तमी
परमयुवयोः सापनि युष्मद् नia..i ३५ो प्रभारी थशे. (3) परमाश्च ते यूयं च ।
- परमाच ता: यूयं च परमयुष्मद् न ३५ो ५.१.४ थशे. - परमाणिच तानि यूयंच) परमयुष्मद् प्रथमा परमयूयम्
पंयमी परमयुष्मद् द्वितीया परमयुष्मान् ही परमयुष्माकम् तृतीया परमयुष्माभिः सप्तमी परमयुष्मासु यतुर्थी परमयुष्मभ्यम् सापनि युष्मद् न प.प.नi ३५ो प्रभारी थशे.
तना.

Page #325

૩૧૬
अतित्वद् (१) त्वाम् अतिक्रान्तः । अतियुष्मद् - त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे...२.१.११थी
त्वाम् अतिक्रान्ता मे..मविAssोपाथी युष्म् सुधीन अवयनो त्व त्वाम् अतिक्रान्तम् J माहेश थवाथी अतित्वद् पनीने से क्यानमा ३५ो
थशे.
भे.. द्वि.व. ५.१. પ્રથમ अतित्वम्
अतित्वाम् अतियूयम्। દ્વિતીયા अतित्वाम् अतित्वाम् । अतित्वान् તૃતીયા अतित्वया अतित्वाभ्याम् अतित्वाभिः ચતુર્થી अतितुभ्यम्
अतित्वाभ्याम् अतित्वभ्यम् पंयमी अतित्वद्
अतित्वाभ्याम् अतित्वद् पडी
अतितव - अतित्वयोः अतित्वाकम्. सप्तमी अतित्वयि . अंतित्वयोः
अतित्वासु अतियुवद् (२) युवामतिक्रान्तः । अतियुष्मद् - मन्तस्य... २.१.१०ी द्वि.vi PिAS
युवामतिक्रान्ता पाथी युष्म् सुधीना भयपनो युव माहेश पाथी युवामतिक्रान्तम् ) अतियुवद् जनाने से क्यनभा ३५ो थशे..
मे.व. द.प. प.प. .
अतित्वम् अतियुवाम् अतियूयम्. દ્વિતીયા अतियुवाम् . अतियुवाम्
अतियुवान् તૃતીયા अतियुवया अतियुवाभ्याम् अतियुवाभिः ચતુર્થી अतितुभ्यम् अतियुवाभ्याम् अतियुवभ्यम् પંચમી अतियुवद् अतियुवाभ्याम्
अतियुवद् पही अतितव अतियुवयोः अतियुवाकम्
सप्तभी अतियुवयि अतियुवयोः अतियुवासु अतियुष्मद् (3) युष्मान् अतिक्रान्तः
युष्मान् अतिक्रान्ता अतियुष्मद् नi प्रो. वयनमा इपो थशे. युष्मान् अतिक्रान्तम् ।
પ્રથમાં

Page #326

१७
१.१.
ચતુથી
मे.. a.१. प्रयमा अतित्वम् अतियुष्माम् अतियूयम् ક્લિીયા अतियुष्माम् अतियुष्माम् अतियुष्मान् તૃતીયા अतियुष्मया अतियुष्माभ्याम् अतियुष्माभिः
अतितुभ्यम् अतियुष्माभ्याम् अतियुष्मभ्यम् पंयभी. अतियुष्मद्
अतियुष्माभ्याम् अतियुष्मद् पही अतितव अतियुष्मयोः अतियुष्माकम् सप्तमी .. अतियुष्मयि अतियुष्मयोः अतियुष्मासु
अतित्वद्, अतियुवद् भने अतियुष्मद् सेना ३पोनी पनि। युष्मद्वत् बो. युष्मद् भi rni oid सूत्रो anti said ४ सूत्री 4ul. माहेश વિગેરે પણ તે જ પ્રમાણે થશે. સાધનિકા અતિસુગમ છે. (1) प्रियः, प्रिया, प्रियम् वा त्वं यस्य सः - प्रियः, प्रिया, प्रियम् वा त्वं यस्याः सा प्रियत्वद् ३५ो वि. अतित्वद्वत्
प्रियः, प्रिया, प्रियम् वा त्वं यस्य तद् , (२) प्रियौ, प्रिये, प्रिये वा युवां यस्य सः
प्रियौ, प्रिये, प्रिये वा युवां यस्याः सा प्रिययुवद् ३५. वि. अतियुवद्वत्
प्रियौ, प्रिये, प्रिये वा युवां यस्य तद् , (3) प्रियाः, प्रियाः, प्रियाणि यूयं यस्य सः ।
प्रियाः, प्रियाः, प्रियाणि यूयं यस्याः सा प्रिययुष्मद् ३५ो. वि. अतियुष्मद्वत्
प्रियाः, प्रियाः, प्रियाणि यूयं यस्य तद् ) अक् सत युष्मद् न ३५ो. (युष्मकद्)
भ.प. द.प. . प्रथमा
त्वकम् युवकाम् यूयकम् દ્વિતીયા त्वकाम् युवकाम् युष्मकान्
त्वयका युवकाभ्याम् युष्मकाभिः
तुभ्यकम् युवकाभ्याम् युष्मकभ्यम् यभी
त्वकद् युवकाभ्याम् युष्मकद् पही
तवक युवकयोः युष्माककम् સપ્તમી त्वयकि युवकयोः युष्मकासु
५.१.
તૃતીયા ચતુથી

Page #327

૩૧૮
મારિ = ધ્યાન પણ અને થન, સવારિ = હું અને મોણ આ નવ પ્રત્યયો પર છતાં ગુખદ્ ના રૂપ કરીએ તે પહેલાં ત્યાદિ - સ . ૭.૩.૨થી મ લાગે છે. એટલે કે પહેલાં યુગ્ધ થયા પછી પ્રત્યયો લગાડવા. આમ કરવાથી યુવાધ્યામ્ વિગેરે રૂપોની સિદ્ધિ થશે. જો અહીં પણ રૂપ થયા પછી આ લગાડવામાં આવે તો યુવામિ વિગેરે અનિષ્ટ રૂપો થાય. તેવું ન થાય માટે આ ૯ પ્રત્યયો પર છતાં રૂપ કરતાં પહેલાં ન લગાડવો.
બાકીના રૂપો તૈયાર થયા પછી યુધ્ધમ... ૭.૩.૩૦થી ૩ લગાડવો. આ રીતે કરવાથી યુવાન્ વિગેરે રૂપો સિદ્ધ થશે. જે અહીં રૂપ તૈયાર થયા પહેલાં લગાડીને ગુખદ્ બનાવી દઈએ અને પછી પ્રત્યય લગાડીએ તો ત્વયા વિગેરે અનિષ્ટ રૂપો સિદ્ધ થાત. એવું ન થાય માટે ત્વયા રૂપ થયા પછી અંત્ય સ્વર મા ની પૂર્વે મા લગાડવાથી ત્વચા રૂપ ની સિદ્ધિ થઈ.
૬- નામધાતુ પરથી બનાવેલો શબ્દ. त्वाम् आचष्टे इति = त्वदि વિહુ નાનઃ ... ૩.૪.૪રથી ગુખદ્ + નિમ્ ત્વની પ્રત્યયોત્તરપ... ૨.૧.૧૧થી ત્વઝ + fબન્' તુમ્યા...... ૨.૧.૧૧૩થી ત્વદ્ + fઇન્ = ત્વહિં .
અહીં સુષ્મદ્ + ખર્ થયું ત્યારે ત્રત્યસ્વરાડ ૭.૪.૪૩થી અંત્ય સ્વરાદિ (ક) નો લોપ થવાનો હતો પણ ત્વની.... ૨.૧.૧૧થી કોઈપણ પ્રત્યય પરમાં આવે તો પણ યુદ્ ના યુધ્ધ સુધીનાં અવયવનો સ્ત્ર આદેશ થાય છે. તેથી અહીં બિન્ પર છતાં પણ તે આદેશ થવાથી એકવરી શબ્દ બન્યો. તેથી નૈવેસ્વરી ૭.૪.૪૪થી અંત્ય સ્વરાદિનો લોપ ન થયો તેથી ઃિ બન્યું. ત્વતિ તિ વિવ - વ નિટિ ૪.૩.૮૩થી નો લોપ થયો છે.
એ.વ. કિ.વ. બ.વ. પ્રથમા ત્વમ્ વામ્ દ્વિતીયા વામ તામ્ त्वान् તૃતીયા ત્રયી વાગ્યમ્ त्वाभिः तुभ्यम् त्वाभ्याम्
ત્વચમ્ સાધનિકા યુઝર્વત્ થશે. पंयमी त्वद् त्वाभ्याम् ષષ્ઠી તવ યોઃ त्वाकम् સપ્તમી રિ ત્રયો
यूयम्
ચતુથી
त्वद्
त्वासु

Page #328

૩૧૯
युम् . नामधातु ५२थी बनेल . युवां आचष्टे इति । .. युष्मान् आचष्टे इति ।। णिज्बहुलं नाम्नः .... 3.४.४२थी युष्मद् + णिच् वन्त्यस्वरादेः ७.४.४3थी युष्म् + णिच् - युष्मि. युष्मयति इति क्विप् - युष्म् - णेरनिटि ४.३.८3थी णिच् नो दो५ थयो छ.
मे.. द्वि.. प.. प्रथमा त्वम्
युषाम् ययम द्वितीया युषाम्
युषान् युष्या
युषाभ्याम् युषाभिः तुभ्यम् युषाभ्याम् युष्मभ्यम्, युषभ्यम् पंयमी युष्मद, युषद् युषाभ्याम् युष्मद्, युषद् पही तव । युष्योः युष्माकम्, युषाकम् सप्तमी युष्यि - युष्योः युषासु
सापनि युष्मद्वत् थशे. परंतु पंयमी मे.व., यतुर्थी-पंयमी अने पहा ५.१.भां मोर्वा २.१.४थी युष्मद् नां म् नो दो विधेयाय छे. तेथी ५६ ३५ो श्या छे.
युषाम्
તૃતીયા ચતુથી
अस्मद
ચતુથી
.. ..
५.. પ્રથમ
अहम् आवाम् वयम् દ્વિતીયા माम्, मा आवाम्, नौ अस्मान्, नः तृतीया । मया आवाभ्याम् अस्माभिः
मह्यम्, मे आवाभ्याम, नौ अस्मभ्यम्, नः पंयमी . मद् आवाभ्याम्
अस्मद् ષષ્ઠી
मम, मे आवयोः, नौ अस्माकम्, नः सभी
मयि आवयोः अस्मासु ... सापनि युष्मद्वत् यथे. सूत्रो युष्मद् नi ३पोनी सपनिsthi दायां તેજ સૂત્રો મલ્મનાં રૂપોની સાધનિકામાં લાગશે. પરંતુ અહીંનH ના જે આદેશો થાય છે તે કરવા.

Page #329

૩૨૦
(१) परमश्चासौ अहंच ।
परमाचासौ अहंच । परममच तद् अहंच )
मे.व.मा ४ ३५ो थशे. परमाहम् परममाम् परममया
परममद्
परममह्यम् परममद् . . .
परममम
परममयि पनि परमत्वद्वत् यथे.
ब.प.मां ४ ३५ो यथे. (२) परमौ च तौ आवां च ।
परमावाम् परमे च ते आवां च परमा परमावाम् परमे च ते आवां च ।
परमावाभ्याम् परमावाभ्याम् परमावाभ्याम् परमावयोः
परमावयोः सापनि परमयुवद्वत् थशे.
१.१.भां ३५ो यथे. (3) परमाश्च ते वयम् च ।
परमावयम् परमाच ता: वयम् च परमास्मद् परमास्मान् परमाणिच तानि वयम् च) परमास्माभिः
परमास्मभ्यम् परमास्मद् परमास्माकम्
परमास्मासु पनि परमयुष्मद्वत् थशे.

Page #330

(१) माम् अतिक्रान्तः, अतिक्रान्ता, अतिक्रान्तम् वा = अतिमद्
भे.१.
द्वि..
५.१.
अतिमाम्
अतिवयम्
अतिमाम्
अतिमान्
अतिमाभिः
अतिमभ्यम्
अतिमद्
अतिमाकम्
अतिमासु
પ્રથમા
अत्यहम्
દ્વિતીયા अतिमाम्
તૃતીયા अतिमया
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
अतिमह्यम्
अतिमद्
अतिमम
સપ્તમી अतिमयि
પ્રથમા
સ્તિીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
षष्ठी
સપ્તમી
साधनिअ अतित्वद्वत् थशे.
(२) आवाम् अतिक्रान्तः, अतिक्रान्ता, अतिक्रान्तम् वा
खे.व.
अत्यहम्
अत्यावाम्
अत्यावया
अतिमह्यम्
अत्यावद्
अतिमम
अत्यावयि
પ્રથમા
ીિયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
अतिमाभ्याम्
अतिमाभ्याम्
अतिमाभ्याम्
अतिमयोः
अतिमयोः
अत्यस्मद्
अतिमम
अत्यस्मयि
द्वि. १.
अत्यावाम्
अत्यावाम्
साधनिअ अतियुवद्वत् थशे.
(3) अस्मान् अतिक्रान्तः, अतिक्रान्ता, अतिक्रान्तम् वा
भे.१.
अत्यहम्
अत्यस्माम्
अत्यस्मया
अतिमह्यम्
अत्यावाभ्याम्
अत्यावाभ्याम्
अत्यावाभ्याम्
अत्यावयोः
अत्यावयोः
द्वि.प.
अत्यस्माम्
अत्यस्माम्
अत्यस्माभ्याम्
अत्यस्माभ्याम्
अत्यस्माभ्याम्
अत्यस्मयोः
अत्यस्मयोः
साधनिका अतियुष्मद्वत् थशे.
૩૨૧
अत्यावद्
५.व.
अतिवयम्
=
अत्यावान्
अत्यावाभिः
अत्यावभ्यम्
अत्यावद्
अत्यावाकम्
अत्यावासु
अत्यस्मद्
ज.प.
अतिवयम्
अत्यस्मान्
अत्यस्माभिः
अत्यस्मभ्यम्
अत्यस्मद्
अत्यस्माकम्
अत्यस्मासु

Page #331

૩૨૨
दि.१.
તૃતીયા
माकम्
(१) प्रियः, प्रिया, प्रियम् वा अहं यस्यसः
प्रियः, प्रिया, प्रियम् वा अहं यस्याः सा प्रियमद् ३पो.वि. अतिमद्वत्
प्रियः, प्रिया, प्रियम् वा अहं यस्य तद् (२) प्रियौ, प्रिये, प्रिये वा आवां यस्य सः ।
प्रियौ, प्रिये, प्रिये वा आवां यस्याः सा प्रियावद् ३५. वि. अत्यावद्वत् .
प्रियौ, प्रिये, प्रिये वा आवां यस्य तद् (3) प्रियाः, प्रियाः प्रियाणि वा वयम् यस्य सः ।, प्रियाः, प्रियाः प्रियाणिवा वयम् यस्याः सा
( प्रियास्मद् ३५.वि.अत्यस्मद्वत् प्रियाः, प्रियाः प्रियाणि वा वयम् यस्य तद् ) अक् सलित अस्मद् न ३५ो. (अस्मकद्) । ओ.प.
... प्रथमा अहकम् आवकाम्
वयकम् દ્વિતીયા मकाम्
आवकाम् अस्मकान् : मयका
आंवकाभ्याम् अस्मकाभिः ચતુથી
आवकाभ्याम् , अस्मकम्यम् पंयमी . मकद्
आवकाभ्याम् . अस्मकद् .पही ममक
आवकयोः अस्माककम् સપ્તમી मयकि
आवकयोः - अस्मकासु
सापनि विगैरे युष्मकद्वत् थशे. मद् - नामधातु ५२थी बनेर श६.
माम् आचष्टे इति - मदि, मदयति इति क्विप् = मद् । विशेषता त्वद्वत् ९वी. मे.. दि.१.
७.१. પ્રથમ
माम् દ્વિતીયા
मान् તૃતીયા मया
माभ्याम्
माभिः ચતુર્થી
मभ्यम् પંચમી
माभ्याम् मम
माकम् । सप्तभी. मयि
मयोः
मासु सापनि युष्मद्वत् थशे. .
अहम्
वयम्
माम्
माम्
मह्यम्
माभ्याम्
मद्
ષષ્ઠી
मयोः

Page #332

૩૨૩
वयम
अस्म् - नामधातु ५२थी बनेर श६. - आवाम्, वयम् वा आचष्टे = अस्मि अस्मयति इति क्विप् - अस्म्
विशेषता युष्म्वत् थशे.. म.१. द्वि..
4.. प्रथम अहम्
असाम् દ્વિતીયા असाम्
असाम् તૃતીયા अस्या
असाभ्याम् असाभिः यतुर्थी - मह्यम् असाभ्याम्
अस्मभ्यम्, असभ्यम् पंयमी अस्मद्, असद् असाभ्याम् अस्मद्, ' असद् पटी मम
अस्योः अस्माकम्, असाकम् सप्तमी अस्यि
असासु સંખ્યાવાચક શબ્દોના રૂપો
असान्
अस्योः
५.१.
एकाम्
एक-पुंलिंगा .
एका स्त्रीलिंग मे.प. ब.प.
मे.. प्रथमा . एक:
एका
एकाः द्वितीया एकम् . एकान्
एकाः તૃતીયા .. एकेन एकैः
एकया
एकाभिः यतुथी. एकस्मै एकेभ्यः एकस्यै एकाभ्यः पंयमी एकस्मात् एकेभ्यः एकस्याः एकाभ्यः .५४ी एकस्य एकेषाम्
एकस्याः
एकासाम् सप्तमी एकस्मिन् एकेषु एकस्याम् एक - नपुंसलिंग . मे..
५.१. પ્રથમા-દ્વિતીયા एकम् एकानि
तृ.अ.प.थी ३५ो पुंलिंग एकवत् रावा.
સાધનિકા ત્રણે લિંગે સર્વવત્ થશે.
एकासु

Page #333

૩૨૪
પછી
अक् प्रत्यय anti udi ३५ो. एकक-धुसिंग _ एकिका-स्त्रीसिंग अ.व. ५.१.
मे.. .१. પ્રથમ एककः एकके एकिका एकिकाः . દ્વિતીયા एककम् एककान्
एकिकाम्
एकिकाः तृतीया एककेन एककैः एकिकया एकिकाभिः यतथा एककस्मै एककेभ्यः । एकिकस्यै .. एकिकाभ्यः पंयमी एककस्मात् एककेभ्यः एकिकस्याः . एकिकाभ्यः
एककस्य एककेषाम् एकिकस्याः एकिकासाम् सप्तमी एककस्मिन् एककेषु एकिकस्याम् एकिकासु एकक - नपुंसलिंग
.. ५.१. प्रथमा-द्वितीय एककम् . एककानि
तृ.भ.प.थी दिए एकक वत् ३५ो Aqा.
सापनि लिंगे सर्वकवत् थशे. (१) परमश्चासौ एकश्च = परमैकः - दिंग - एकवत् (२) परमाचासौ एका च = परमैका - स्त्रीलिंग - एकावत् (3) परमम् च तद् एकम्च = परमैकम् - नपुं.- एकवत् (१) एकम,एकाम,एकम् वा अतिक्रान्तः --अत्येकः - पुंबिंग - देववत् (२) एकम,एकाम,एकम् वा अतिक्रान्ता -अत्येका. - स्त्रीलिंग - मालावत् (3) एकम्,एकाम्,एकम् वा अतिक्रान्तम् -अत्येकम् - नपुं. - वनवत् (१) प्रियः एकः
प्रिया एका वा यस्य सः - प्रियकः - धुटिंग - देववत् .
प्रियम् एकम् । (२) प्रियः एकः ।
प्रिया एका वा यस्याः सा - प्रियैका - स्त्रीलिंग - मालावत्
प्रियम् एकम् । (3) प्रियः एकः ।
प्रिया एका वा यस्य तद् - प्रियैकम् - नथु. वनवत् प्रियम् एकम् ।

Page #334

૩૨૫
एक ना ३पो मे.प.भ४ १५२।५ छे. परंतु ग्यारे एक नो मर्थ "eans" भनिश्चित seो होय त्यारे ५.१.भ. प. १५२राय छे. एक शब्द ५.प.भ५राय छे.तेनी साविती माटे भयंद्रायार्थ महारा पोते "पुनरेकेषाम्" ४.१.१०म० ५.१.भांप्रयोग को छ. तथा ५९५ मे. अने.प.प.भाने ३५ो या छे.
द्वि-सिंग
द्वि.-स्त्रीसिंग द... अक सहित-दि.१. द्वि.प. अक् सहित-दि.१. प्रथमा द्वौ . . द्वको
द्विके, दुके द्वितीया द्वौ द्वको
द्विके, दुके तृतीया द्वाभ्याम् द्वकाभ्याम् द्वाभ्याम् द्विकाभ्याम्, दुकाभ्याम् यतुथी द्वाभ्याम् दुकाभ्याम् द्वाभ्याम् द्विकाभ्याम्, दुकाभ्याम् पंयमी द्वाभ्याम् दुकाभ्याम् द्वाभ्याम् द्विकाभ्याम्, दुकाभ्याम् ५४ी. द्वयोः . द्वकयोः द्वयोः द्विकयोः, द्वकयोः सप्तमी द्वयोः . दुकयोः द्वयोः द्विकयोः, दुकयोः द्वि- नपुंसलिंग.
दि.१. . अक् सहित-द.१. प्रथम-द्वितीय द्वे
द्वके . .. तु.दि.१ थी 'लिंग द्विभने दुकवत् थशे.. - सापनि सिं सर्ववत् अने सर्वकवत् थशे. द्वि थाना ३५ो द्वि..भां
४ १५२।५ छे. अक् सरित लिंगमा "द्व्येष-सूत-पुत्र... २.४.१०४ची अनो इ विस् थाय छ. तथा द्विका भने द्वका अंगपन्या छ. (१) परमौ चामू द्वौच = परमद्वि - लिंग द्विवत् (२) परमे चामू ढेच = परमद्वि - स्त्रीलिंग द्विवत् (3) परमे चाम. द्वेच = परमद्वि - नपुं. द्विवत् । (१) द्वौ, दे, द्वे वा अतिक्रान्तः - अतिद्विः - पुंलिंग मुनिवत् (२) द्वौ, दे, द्वे वा अतिक्रान्ता - अतिद्विः - स्त्रीलिंग मतिवत् (3) . द्वौ, दे, द्वे वा अतिक्रान्तम् - अतिद्वि - नपुं. वारिवत् (१.४.१२थी पुंवत्
विजय यथे.) प्रियो द्वौ । प्रिये द्वे : वा यस्य सः - प्रियद्विः - पुंलिंग मुनिवत् . प्रिये द्वे ।

Page #335

૩૨૬
(२) प्रियौ द्वौ प्रिये द्वे प्रिये द्वे (3) प्रियौ द्वौ प्रिये द्वे
प्रिये
} }
वा यस्य तद् - प्रियद्वि - नपुं. वारिवत् (१.४.६२थी पुंवत्
विकल्ये थशे.)
त्रि शष्टथी नवदशन् सुधीनां ३पो ५.१.भां ४ थशे.
त्रि-पुंसिंग.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
त्रयः
त्रीन्
त्रिभिः
त्रिभ्यः
त्रिभ्यः
प्रथमा -द्वितीया तिस्रः
તૃતીયા
वा यस्याः सा - प्रियद्विः - स्त्रीलिंग मतिवत्
त्रयाणाम्
त्रिषु
બાકીના રૂપોની સાનિકા મુનિ શબ્દના બ.વં. પ્રમાણે થશે. હ્ર શબ્દનો स्त्रीविंगभां त्रि- चतुरस्तिस्.. २.१.१थी तिसृ आहेश थाय छें.
त्रि-स्त्री सिंग.
त्रयाणाम् ५.०५.१. त्रि + आम् - त्रेस्त्रय: १. ४. ३४थी
त्रय + आम् - हुस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी
त्रय + नाम् दीर्घोनाम्य.. १. ४.४७थी
त्रयानाम् - र- षृ-वर्णान्नोण.. २.३.६३थी
त्रयाणाम्
ષષ્ઠી
સપ્તમી
(१) तिस्रः
तिसृभिः
यतुर्थी-पंयभी तिसृभ्यः
तिसृणाम्
तिसृषु
प्र.द्वि.५.१. तिसृ+जस्-शस् - ऋतोर: ...२.१.२थी
तिस्रुस् - सोरु : २.१.७२थी
तिस्रर् - रः पदान्ते... १.3.43थी
तिस्रः

Page #336

(२) तिसृणाम् ५.५..
(3) तिसृषु
(१)
त्रि - नपुंसउसिंग प्रथमा-द्वितीया - त्रीणि
त्रीणि
स.ज.व.
तिसृ + सु - नाम्यन्तस्था... २.३.१५थी
तिसृषु
બાકીના રૂપોની સાધનિકા સુગમ છે.
तिसृ + आम् - ह्रस्वाऽऽपश्च १.४.३२थी तिसृनाम् - र- षृवर्णान्नो... २.३.६उथी तिसृणाम्
तृ. ५.१. थी सिंग त्रिवत् ३५ थशे.
1.4.9.
त्रि + जस्-शस् - नपुंसकस्य शिः १.४.५५थी द्वि... त्रि + शि (इ) स्वराच्छौ १.४.६५थी
त्रिन्
Afa - z-qquifaì..... 2.3.53¶l
त्रीणि
१. परमाश्च ते त्रयश्च = परमत्रि
पुंसिंग - त्रिवत्
२. परमाश्च ताः तिस्रश्च = परमतिसृ - स्त्रीलिंग - तिसृवत् 3. परमाणि च तानि त्रीणिच परमत्रि - नपुं. त्रिवत्
-
+ इ नि दीर्घः १.४.८५थी
=
૩૨૭
-
१. त्रीन् अतिक्रान्तः
अतित्रिः पुंलिंग - मुनिवत्
२. त्रीन् अतिक्रान्ता अतित्रिः - स्त्रीलिंग - मतिवत्
3. त्रीन् अतिक्रान्तम् - अतित्रि - नपुं. - वारिवत् (वान्यतः... १.४.६२ लगाउवु.)
ख३पोभां आम् प्रत्यय परछतां त्रेत्रयः १.४.३४ सूत्रथी त्रि नो त्रय महेश नहीं थाय. डेभले आम् संबंधी त्रि शब्द नथी. परंतु आम् संबंधी अतित्रि शब्द छे. तेथ अतित्रयाणाम् ३५ न थतां अतित्रीणाम् ३५ थशे.
१. तिस्रः अतिक्रान्तः - अतितिसृ - पुंलिंग २. तिस्रः अतिक्रान्ता - अतितिसृ - स्त्रीलिंग 3. तिस्रः अतिक्रान्तम् - अतितिसृ - नपुं.

Page #337

૩૨૮
પુલિંગ - સ્ત્રીલિંગ પ્રથમ अतितिसा
अतितिस्रो अतितिस्त्रः द्वितीया अतितिस्रम् अतितिस्रो अतितिस्रः तृतीया .. अतितिस्रा अतितिसृभ्याम् अतितिसृभिः ચતુર્થી अतितिले अतितिसृभ्याम् अतितिसृभ्यः . પંચમી · अतितिस्रः अतितिसृभ्याम् ષષ્ઠી अतितित्रः अतितिस्रोः अतितिस्णाम् . . સપ્તમી अतितिखि अतितिस्रोः अतितिसृषु संबोधन हे अतितिसः ! हे अतितिस्रौ ! . हे अतितिस्रः !
આ રૂપોની સાધનિક પવન થશે. પરંતુ જ્યાં સ્વરાદિ પ્રત્યય હોય ત્યાં ઋતો र स्वरेऽनि २.१.२ थी ऋनो र यथे. न दिन प्रथमा अतितिसृ,अतित्रि
अतितिसृणि द्वितीय अतितिस्,अतित्रि अतितिहणी , अतितिसृणि तृतीया अतितित्रा,अतितिसृणा अतितिसृभ्याम् .. अतितिसृभिः यतुर्थी अतितिरे,अतितिसृणे अतितिसृभ्याम् अतितिसृभ्यः पंयमी अतितिस्रः,अतितिसृणः अतितिसृभ्याम् अतितिसृभ्यः पही अतितिस्रः,अतितिसृणः अतितिस्रोः,अतितिसृणोः अतितिस्णाम् सभी अतितित्रि,अतितिसृणि अतितिम्रोः,अतितिसृणोः अतितिसृषु संबोधन हे अतितिसः,अतित्रि ! . हे अतितिसृणी ! हेअतितिसृणि !
हे अतितिसृ ! मा नपुंसदिय अतितिसृ न ३पोनी सापनि कर्तृवत् थशे. परंतु प्र.वि.सं.भे..भा. नामिनो लुग् वा १.४.६१थी सि भने अम् नो वि बु थपाथी अतितिसृ ३५ थशे. अने विse५ पक्षमा अनतो लुप् १.४.५८थी. सि भने अम् नो लुप् थवाथ. अतित्रि ३५ थशे.
અહીં લુકનો સ્થાનિવર્ભાવ થવાથી પિ પ્રત્યયનો લોપ થવા છતાં તે સિ प्रत्ययछे. अभ मानीने त्रि-चतुरस्तिसृ...२.१.१थी सि प्रत्यय ५२७di तिसं माहेश થયો છે. જ્યારે લુપુ નો સ્થાનિવભાવ થતો નથી. તેથી તિરૂ આદેશ ન થતાં ત્રિ ४२. तेथी अतितिसृ भने अतित्रि म २.३५ च्या. मने तृ.मे.व.थी. वान्यतः...

Page #338

૩૨૯
१.४.९२थी धुंवत् पशु थशे. तेथी पितृवत् पर थाय. तेथी सं.खे. १. भां पितः प्रभाशे
अतितिसः ५५ ३५ थशे.
१. त्रीणि अतिक्रान्तः अतित्रिः पुंसिंग - मुनिवत्
२. त्रीणि अतिक्रान्ता अतित्रिः - स्त्रीलिंग - मतिवत्
3. त्रीणि अतिक्रान्तम् -अतित्रि - नपुं. वारिवत्
१. प्रियाः त्रयः यस्य सः - प्रियत्रिः - पुंडिंग - अतित्रिवत् प्रियत्रि:- स्त्रीलिंग - अतित्रिवत्
२. प्रियाः त्रयः यस्याः सा
प्रियत्रि
नपुं. - अतित्रिवत्
3. प्रियाः त्रयः यस्य तद् १. प्रियाः तिस्रः यस्य सः २. प्रियाः तिस्रः यस्याः सा 3. प्रियाः तिस्रः' यस्य तद्
-
प्रियत्रिसृ - पुंलिंग - अतितिसृवत् प्रियत्रिस्- स्त्रीलिंग - अतितिसृवत् प्रियत्रिस् नपुं. अतितिसृवत् प्रियत्रि: - पुंलिंग - अतित्रिवत् - प्रियत्रिः- स्त्रीलिंग - अतित्रिवत् प्रियत्रि - नपुं. अतित्रिवत्
१. प्रियाणि त्रीणि यस्य सः २. प्रियाणि त्रीणि यस्याः सा 3. प्रियाणि त्रीणि यस्य तद्
चतुर् - पुंलिंग
-
(२) चतुरः
-
-
-
પ્રથમા
चत्वारः
દ્વિતીયા चतुरः तृतीया
चतुर्भिः
ચતુર્થી चतुर्भ्यः
પંચમી
चतुर्भ्यः
પછી
चतुर्णाम्, चतुर्णाम्
સપ્તમી
चतुर्षु
(१) चत्वारः 11.04.9.
चतुर् + अस् वाः शेषे १.४.८२थी चत्वार् + अस् - सोरुः २.१.७२थी चत्वार् - र: पदान्ते.. १.3.43थी
चत्वार:
-
.4.9. चतुर् + शस् - सोरुः २.१.७२थी चतुर् - रः पदान्ते.. १. 3. 43थी
चतुरः ag uwe agfa:, aguf:, aguzi:zu fug ual.

Page #339

330
(3) चतुर्णाम् ५.१.१. चतुर् + आम् - सख्यानां र्णाम् १.४.33थी चतुर्णाम् । चतुर् + नाम् - र - वर्णान्नो... २.3.63थी
चतुर्णाम् - हादई... १.3.3१थी
चतुर्णाम्,चतुर्णाम् (४) चतुर्पु . स.१.१. चतुर् + सु= चतुर्स - नाम्यन्तस्था...२.३.१५थी
चतुर्षु चतुर् - स्त्रीलिंग.
प्रथमा = चतस्त्रः . . . द्वितीया = चतस्रः
तृतीया = चतसृभिः । सापनि तिसृवत् थशे. यतुर्थी-पंयमी = चतसृभ्यः
पही = चतसृणाम्
सतभी = चतसृषु । चतुर् - नपुंसलिंग प्रथम = चत्वारि (१) चत्वारि= चतुर् +अस् -नपुंसकस्य... १.४.५५थी द्वितीया = चत्वारि चतुर् + इ - शिघुट् १.१.२८५ो. तृतीया = चतुर्भिः चतुर् + इ - वा: शेषे १.४.८२थी यतुर्थी = चतुर्थ्य: चत्वारि . पंयमी = चतुर्थ्यः શેષ સાધનિક પુંલિંગવત્ જાણવી. षडी = चतुर्णाम् चतुर्णाम् | सप्तमी = चतुर्यु
१. परमाश्च ते चत्वास्थ = परमचतुर् - 'विंग चतुर्वत् २. परमाश्च ताः चतस्रश्च = परमचतुर् स्त्रीदिंग चतसृवत् 3. परमाणि च तानि चत्वारिच = परमचतुर् नपुं.चतुर्वत् १. चतुरः अतिक्रान्तः - अतिचतुर् - विंग - मरुत्वत् २. चतुरः अतिक्रान्ता - अतिचतुर् - स्त्रीलिंग - मरुत्वत् 3. चतुरः अतिक्रान्तम् - अतिचतुर् - नपुं. जगत्वत्

Page #340

33१
પ્રામા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પછી
jविंग - स्त्रीलिंग अतिचत्वाः अतिचत्वारी
अतिचत्वारः દ્વિતીયા अतिचत्वारम् । अतिचत्वारी अतिचतुरः
अतिचतुरा अतिचतुर्ध्याम् अतिचतुर्भिः
अतिचतुरे अतिचतुर्थ्याम् अतिचतुर्थ्य: પિંચમી अतिचतुरः अतिचतुाम् अतिचतुर्थ्यः
अतिचतुरः अतिचतुरोः अतिचतुर्णाम् सभी अतिचतुरि अतिचतुरोः अतिचतुर्यु संबोधन · हे अतिचत्वः ! हे अतिचत्वारौ ! हे अतिचत्वारः !
पडेदi पाय धुट प्रत्यय ५२७i वाः शेषे १.४.८२थी चतुर्न उनो वा थयो छे. अने संबोधन मे.१.भा उतोनडुच्चतुरो व: १.४.८१थी चतुर् न। उनी व थाय छ ५.५.१.भी संख्यानां म् . १.४.33थी आम् नो नाम् थाय छे. रघृवर्णान्नो...२.3.3थी नाम्नान्नो ण्थवाथी अतिचतुर्णाम् थयुं हादह... १.3.3१थी
द्वित्वयवाची अतिचतुर्णाम् ५९ यायचं. 41511३५ो भने तेनी सापनि मरुत्वत् थशे. નપુંસકલિંગ. प्रथम-द्वितीया अतिचतुः अतिचतुरी अतिचत्वारि संगोपन हे अतिचत्वः ! हे अतिचतुरी ! हे अतिचत्वारि !
तृ.अ.प.थी पुंलिंग प्रमाणी-३५ो थशे. प्र.वि..प.भअनतो लुप् १.४.५८यी सि मने अम् नो दु५ थायछे. पछी दु५ नो स्थानिमायतो नथी. तेथी सोरु: २.१.७२ मने ः पदान्ते...१.3.५3थी वि[यवायी अतिचतुः थयु. सं.मे.१.मां उतोनडुच्चतुरो वः १.४.८१थी उनी व
पायी भने अनतो लुप् १.४.५८ची सिनोयो५५पाधी हे अतिचत्वार्थयु. सोरु:, र पदान्ते... यी हे अतिचत्वः ३५ थशे. अतिचत्वारि - चत्वारि प्रभारी थशे. पीना १॥३पोभने सानिलिंग- अतिचतुर्वत्थशे. वान्यतः... १.४.६२ महीना લાગે. કેમકે નામન્ત નપુંસક નામ નથી.
१. चतस्रः अतिक्रान्तः -अतिचतसृ - विंग - अतितिसृवत् । २. चतस्रः अतिक्रान्ता -अतिचतसृ - स्त्रीलिंग - अतितिसृवत् 3. चतस्रः अतिक्रान्तम् -अतिचतसृ - नपुं. अतितिसृवत्

Page #341

૩૩૨
मी या ३५ो अतितिसवत् थशे. नपुं.नां सं...भा त्यांना ३५ो थाय छ. तेभ म प शे. अतिचतसः,अतिचतसृः मने अतिचतुः थशे. भल्यारे चतस आशनाय त्यारे अतिचतर २. ५छी सोरु:, पदान्ते.. सत्र सामान अतिचतुः थशे.
१. चत्वारि अतिक्रान्तः - अतिचतुर् - लिंग - मरुत्वत् २. चत्वारि अतिक्रान्तः - अतिचतुर् - स्वादिंग - मरुत्वत् 3. चत्वारि अतिक्रान्तम् - अतिचतुर् - न्. जगत्वत् . १. प्रियाः चत्वारः यस्य सः । प्रियचतुर् - दिम - अतिचतुर्वत्
प्रियाणि चत्वारि यस्य सः । २. प्रियाः चत्वारः यस्याः सा । प्रियचतुर्- सादिंग -अतिचतुर्वत्
प्रियाणि चत्वारि यस्याः सा ) 3. प्रियाः चत्वारः यस्य तद् । प्रियचतुर् - नपुं. अतिचतुर्वत्
प्रियाणि चत्वारि यस्य तद् । १. प्रियाः चतस्रः यस्य सः - प्रियचतसृ - दि - अतिचतसृवत् । २. प्रियाः चतस्रः यस्याः सा - प्रियचतस- स्त्रीलिंग - अतिचतसृवत् 3. प्रियाः चतस्रः यस्य तद् - प्रियचतसृ- नपुं. अतिचतसृवत्
प्रथभा द्वितीया તૃતીયા ચતુર્થી पंथभी पही સપ્તમી पा
पञ्च पञ्च पञ्चभिः पञ्चभ्यः पञ्चभ्यः पञ्चानाम् पञ्चसु .५.१. 1 पञ्चन् + जस,शस् - डति-ष्ण: १.४.५४थी दि.१.१. पञ्चन् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी.
(१)
पञ्च
(२) पञ्चभिः तृ.५.१. पञ्चन् + भिस् - नाम्नो नोऽनह:२.१.८१थी
पञ्चभिस् - सोरु: २.१.७२थी पञ्चभिर् - र पदान्ते... १.3.43थी
पञ्चभिः ___४ प्रभारी पञ्चभ्यः,पञ्चभ्यः ३५ सिद्ध थशे.

Page #342

333
(3) पञ्चानाम् ५.१.१. पञ्चन् + आम् - संख्यानां र्णाम् १.४.33थी
पञ्चन् + नाम् - नाम्नो नोऽनहः २.१.८१थी पञ्च + नाम् - दीर्घो नाम्य...१.४.४७थी
पञ्चानाम् (४) पञ्चसु स.१.१. पञ्चन् + सु - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
पञ्चसु १. परमाच ते पञ्च च - परमपञ्चन् - पञ्चवत् २. परमाश्च ताः पञ्च च - परमपञ्चन् - पञ्चवत् 3. परमाणि च तानि पञ्च च - परमपञ्चन् - पञ्चवत् १. पञ्च अतिक्रान्तः - अतिपञ्चन - लिंग - राजन्वत् २. पञ्च अतिक्रान्ता - अतिपञ्जी - स्त्रीलिंग - नदिवत् . स्त्रियां नृतो...२.४.१थी अतिपञ्चन् + ङी
अनोऽस्य..२.१.१०८ची अतिपञ्चन् + ङी (ई)
तवर्गस्य श्चवर्ग..१.3.६०थी अतिपञ्चब + ङी = अतिपञ्चजी .. 3. पञ्च अतिक्रान्तम् - अतिपञ्चन् - नपुं. नामन्वत्
१. प्रियाः पञ्च .. प्रियाः पञ्च यस्य सः - प्रियपञ्चन् दिंग राजन्वत्
प्रियाणि पञ्च १. प्रियाः पञ्च
प्रियपञ्च प्रियाः पञ्च .यस्याः सा - प्रियपञ्झी स्त्रीदिंग प्रियराजन्वत् प्रियाणि पञ्च
प्रियपञ्चा १. प्रियाः पञ्च
प्रियाः पञ्च यस्य तद् - प्रियपश्चन् - न. नामन्वत् प्रियाणि पञ्च
प्रथमा षड् षट् द्वितीया षड्, षट् तृतीया षड्भिः यतुर्थी ,पंयमी षड्भ्यः ५४ी . षण्णाम् सप्तमी पट्सु

Page #343

३३४
(१) षद्, षड्
(२) षडभिः
(3) षण्णाम्
प्र.१.१. ॥ षष्+जस् - शस् - इतिष्णः ... १. ४. ५४थी. षष्- घुटस्तृतीयः २.१.७९थी
द्वि...
षड् - विरामेवा १.३.५१थी
(४) षट्सु
तृ.प.व.
श्रेष्ठ प्रभाशे षड्भ्यः, षड्भ्यः ३५ सिद्ध थशे.
५. ५.१.
स. ५.१.
षट् षड्
षष् + भिस्
घुटस्तृतीयः २.१.७९६
प्रियाः षड् प्रियाणि षड्
२. प्रियाः षड्
प्रियाः षड्
प्रियाणि षड्
षड् भिस् - सोरुः २.१,७२थी
षड् भिर् - रः पदान्ते.... १.3.43थी षड्भिः
षष् + आम् - संख्यानांर्णाम् १.४.३३थी षष् + नाम् - घुटस्तृतीयः २.१.७९थी षड् + नाम् - तवर्गस्यश्चवर्ग..... १.३.६०थी षड् + णाम् - प्रत्यये च १.३.२थी षण्णाम्
षष् + सु - घुटस्तृतीयः २.१.७६थी षड् + सु - अघोषे प्रथमोशिटः १. 3. ५०थी षट्सु
१. परमाश्च षड् च
२. परमाश्च ताः षड् च
परमषष् - षष्वत्
3. परमाणि च तानि षड् च
१. षड् अतिक्रान्तः अतिषष् पुंसिंग, स्त्रीलिंग मरुत्वत्
२. षड् अतिक्रान्ता
3. षड् अतिक्रान्तम् - अतिषष् नपुं. जगत्वत्
१. प्रियाः षड्
यस्य सः - प्रियषष् पुं. मरुत्वत् प्रियषट्कः धुं. देववत्
यस्याः सा - प्रियषष् स्त्रीलिंग मरुत्वत् प्रियषट्का स्त्रीलिंग मालावत्

Page #344

૩૩૫
3. प्रियाः षड् । यस्य तद् - प्रियषष् नपुं. जगत्वत् प्रियाः षड्
प्रियषट्कम् नपुं. वनवत् प्रियाणि षड् ) "शेषाद्वा" ७.३.१७५ची ४ि९ कच् प्रत्यय यो छे.
अष्टन्
ચતુર્થી
प्रथमा अष्टौ, अष्ट द्वितीया अष्टौ, अष्ट तृतीया अष्टभिः, अष्टभिः
अष्टाभ्यः, अष्टभ्यः. पंयमी अष्टभ्यः, अष्टभ्यः ષષ્ઠી
अष्टानाम् सप्तमी . अष्टासु, अष्टसु (१) अष्ट, अष्ट ५.५.१.] अष्टन् + जस, शस्- वाष्टन आः स्यादौ१.४.५२थी
द..प. अष्ट+जस्, शस् - अष्ट और्जस् शसोः १.४.५3थी
अट + औ - एदौत् सन्ध्यक्षः १.२.१२थी अयै अष्टन् जस्, शस्,-डतिष्णः संख्याया लुप्१-४-५४थी अष्टन् - नाम्नो नोऽनह्नः २-१-८१ थी
अष्ट (२). अष्टभिः । तृ.१.१.. अष्टन् + भिस् - वाष्टन आः स्यादौ १.४.५२थी अष्टभिः । अष्टभिस् - सोरु: २.१.७२थी
अष्टाभिर् - ः पदान्ते... १.3.43थी अभिः अष्टन् + भिस् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी अष्टभिस् - सोरु: २.१.७२थी अष्टभिर् - र पदान्ते..... १.3.43थी
अष्टभिः ४ प्रभा अष्टाभ्यः, अष्टाभ्यः अष्टभ्यः, अष्टभ्यः ३५ सिद्ध थशे.

Page #345

33६ .
(3) अष्टानाम् । ५.५.१. अष्टन् + आम् - वाष्टन आः स्यादौ १.४.५२थी
अष्टा + आम् - संख्यानां र्णाम् १.४.33थी अष्टानाम् अष्टन् + आम् - संख्यानां र्णाम् १.४.33थी अष्टन् + नाम् - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी. अष्ट + नाम् - दीर्घो नाम्यतिसृ... १.४.४७थी
अष्टानाम् (४) अष्टासु । स.१.१. अष्टन् + सु - वाष्टन आः स्यादौ १.४.33थी अष्टसु ।
अष्टासु अष्टन् + सु - नाम्नो नोऽनह्नः २.१.८१थी
अष्टसु १. परमाश्च ते अष्टौ, अष्ट वा च .) २. परमाश्च ताः अष्टौ, अष्ट वा च परमाष्टम् - ३५ो अष्टन्वत् 3. परमाणि च तानि अष्टौ, अष्ट वा च) १. अष्टौ अतिक्रान्तः - अत्यष्टा धुदि। कीलालपावत् २. अष्टौ अतिक्रान्ता - अत्यष्टा स्त्रीटिंग कीलालपावत्
अत्यष्टन् मन्या पछी स्वाहि प्रत्यय ५२मां माता वाष्टन आः स्यादौ"
१.४.५२थी अंत्यनो आ पाथी अत्यष्टा बन्यु छ. 3. अष्टौ, अतिक्रान्तम् - अत्यष्ट नपुं. वनवत् .
अत्यष्टन् था पछी स्वाहि प्रत्यय परभां मापतi १.४.५२थी न् नो आ थशे तेथी अत्यष्टा बनथे ५९ नपुं.मां "क्लीबे" २.४.८७थी स्व थवाथी अत्यष्ट पने छ. मने वनवत् ३५ो थाय छे.
१. अष्ट अतिक्रान्तः - अत्यष्टन् विंग राजन्वत् २. अष्ट अतिक्रान्तम् - अत्यष्टन् – नपुं. नामन्वत् 3. अष्ट अतिक्रान्ता - अत्यष्टणी लादिंग नदीवत्
अत्यष्टन् पन्या पछी स्त्रीदिंगम स्त्रियां नृतो... २.४.१थी ङी दागे छे. तथी अत्यष्टन् + ङी, अनोऽस्य २.१.१०८थी अन् ना अनो बो५ थवाथी अत्यष्ट्न् + ई... तवर्गस्यश्चवर्ग...... १.3.६०थी न् नो ण् थवाथी अत्यष्टणी थयु.

Page #346

339
१. प्रियाः अष्टौ यस्य सः । प्रियाष्टा - पुंलिंग-स्त्रीलिंग विश्वपावत् २. प्रियाः अष्टौ यस्याः सा ) 3. प्रियाः अष्टौ यस्य तद् - प्रियाष्ट - नपुं. वनवत्
अत्यष्टा, अत्यष्ट भां दध्या प्रभारी म ५९५ %aeg. १. प्रियाः अष्ट यस्य सः - प्रियाष्टन् दिग राजन्वत्
२. प्रियाः अष्ट यस्य तद् - प्रियाष्टन् नपुं. नामन्वत् । ___ 3. प्रियाः अष्ट यस्याः सा - प्रियाष्टन् - राजन्वत्
... प्रियाष्टणी - नदीवत्
प्रियाष्टा - मालावत् - प्रियराजन् न 1ि मा मात्र पोन विशेषता यदी छ. • सप्तन् तेम४ नवन् थी नवदशन् सुधीना ३५ो, सापनि मने सामासिs Awal
पञ्चन्वत् थथे. ते मदिंगछ. तेथी धुटिंग-त्रादिंगमने नपुं. मां भे°४३५ो थशे.
- વર્તમાન કૃદન્તનાં રૂપો गच्छत् पुंलिंग. गम् पहेलो . ५.५६. "शत्रानशावेष्यति ५.२.२०थी गम् + शतृ (अत्) "कर्तर्यनद्भ्यः ... 3.४.७१थी गम् + अ + अत् लुगस्या... २.१.११3थी गम् + अत् "गमिषद्यमश्छः ४.२.१०६थी गछ् + अत्
"स्वरेभ्यः" १.3.3०था गछ्छ् + अत् . "अघोषे प्रथमोऽशिटः" १.3.५०थी गच्छ् + अत् = गच्छत् मे.q. ..
प.प. પ્રથમ
गच्छन्तौ
गच्छन्तः गच्छन्तम्
गच्छन्तौ તૃતીયા गच्छता
गच्छद्भ्याम् गच्छद्भिः यतुर्थी गच्छते
गच्छद्भ्याम् गच्छद्भ्यः पंयमी गच्छतः
गच्छद्भ्याम्
गच्छद्भ्यः
गच्छन्
દ્વિતીયા
गच्छतः

Page #347

33८
..
७.१.
,
पापा + अत्
पठी गच्छतः गच्छतोः
गच्छताम् सप्तमी गच्छति । गच्छतोः गच्छत्सु गच्छत् - नपुंडसिंग.
... .. प्र.वि.सं. गच्छत्, द् गच्छन्ती गच्छन्ति
. तृ.भ.प.धी धुंबिंग गच्छत्वत् ३५ो यथे.. .. गच्छन्ती स्वादिंग. अधातूदृदितः २.४.२वी ङी बायो..
"श्य शवः" २.१.११६ थी शव् नी ५२मा अत् प्रत्यय य भने तेनायी ५२मां ई डी भाव तो अत् नो अन्त् थाय छे. गच्छन्ती नi ३५ो भने सापनि नदीवत् थथे.
गच्छत् नी कृ (कुर्वत्) १..न। ३५ो प्रभारी सापनि %aeवी. यात् किं. या बी . ५.५६. '
"शत्रानशावेष्यति... ५.२.२०थी या + अत् ___"समानानां तेन दीर्घः" १.२.१ची यात् . भे.. दि.१.
५.१.
यान्तः यान्तम्
याभ्याम् याभिः
याभ्याम् याद्भ्यः પંચમી
याद्भ्याम्
याद्भ्यः पही
यातोः याताम् सप्तमी याति यातोः यात् । नपुंसिंग. ..
द.१. प्र.वि.सं. यात्, द् यान्ती, याती यान्ति
तृ.मे..थी धुटिंग यात्वत् ३५ो यश. .. यान्ती, याती स्त्रीलिंआधातूददितः २.४.२ थी ङी थयो.३५ो वगैरे नदीवत्थशे.
प्र.सं
यान्
દ્વિતીયા
यान्तौ यान्तौ
यातः
याता
તૃતીયા ચતુર્થી
याते
यातः
यातः
यात्सु
५.१.

Page #348

૩૩૯
जक्षतौ
પંચમી
जक्षतः
"अवर्णादश्नोऽन्तो २.१.११५थी अवधी ५२ अत् छोय भने तनाथी ५२मां હું અને કી આવે તો અત્ નો અર્ વિકલ્પ થાય છે.
सर्व पनि कुर्वत्वत् यशे. जक्षत् विंग. ज २.गए। ५.५६. "शत्रानशावेष्यति ५.२.२०यी जक्ष् + अत् = जक्षत् मे... ..
५.4. प्रभासंपन जक्षत् जक्षतौ
जक्षतः વિલીયા जक्षतम्
जक्षतः તૃતીયા जक्षता
जक्षद्भ्याम् जक्षद्भिः ચતુર્થી
जक्षद्भ्याम्
जक्षद्भ्यः जक्षतः
जक्षद्भ्याम् जक्षद्भ्यः जक्षतोः
जक्षताम् સપ્તમી जक्षति •
जक्षतोः ।
जक्षत्सु जक्षत् - नपुंसिंग
. .. .. प्र.वि.सं जक्षत्, द् जक्षती जक्षन्ति, जक्षति - "ऋदुदितः १.४.७०थी पुंलिंगमा पद पाय ३५ोमान् मेराय छेतेनो "अन्तो नो लुक्" ४.२.८४ची दो५ थाय छे. मने शि प्रत्यय ५२ छti "शौवा" ४.२.४५था न् नो विधे यो५ थाय छे. जक्ष् पातु ixvidछे तेथी अत् नो अन्त् २.१.११५थी यतो नथी. जक्षती स्त्रीलिंग - अधातूदृदितः २.४.२ थी ङी थयो. ३५ो वि. नदीवत् थशे.
. सर्व सापनि। कुर्वत्वत् थशे. दरिदत्-दरिदा २.९५-५.५६. ... "शत्रानशावेष्यति ५.२.२०थी दरिद्रा + अत् .. "श्नश्चाऽऽतः" ४.२.८६ची ददि + अत् = दरिद्रत्
दरिद्रत् प. बन्यु. तेन दिंग, नपुं, अने स्त्रीदिंग ३५ो भने सापनि . जक्षत्वत् थशे.
५.१.

Page #349

३४०
जाग्रत्-जागृ २.गा. ५.५६.
"शत्रानशावेष्यति... ५.२.२०थी जागृ + अत्
"इवर्णादेरस्वेस्वरे..... १.२.२१थी जाग्र् + अत्= जाग्रत्
जाग्रत् १.‡. जन्युं तेना पुंलिंग, नपुं. अने स्त्रीलिंग ३यो भने साधनि। जक्षत्वत् थशे.
चकासत्-चकास् २. गए. ५.५६.
‘“शत्रानशावेष्यति... ५.२.२०थी चकास् + अत् = चकासत्.
चकासत् १.ă. जन्युं. तेना पुंसिंग, नपुं, अने स्त्रीलिंग ३यो भने साधनिझ जक्षत्वत् थशे.
शासत् - शास् २.श. ५.५६.
"शत्रानशांवेष्यति... ५.२.२०थी शास् + अत् = शासत्
शासत् १.. जन्युं. तेना पुंलिंग, नपुं, अने स्त्रीलिंग ३यो भने साधनिडा जक्षत्वत् थशे.
अदत् पुंलिंग अद् २. गए. ५.५६.
-
“शत्रानशावेष्यति ५.२.२०थी अद् + अत् =
खे.व.
प्र. सं
अदन्
દ્વિતીયા
अदन्तम्
તૃતીયા
अदता
ચતુર્થાં
अदते
પંચમી
अदतः
ષષ્ઠી
अदतः
સપ્તમી
अदति
अदत् - नपुंसऽसिंग
खे.व.
द्वि..
अदन्तौ
अदन्तौ
अदद्भ्याम्
अदद्भ्याम्
अदद्भ्याम्
अदतोः
अदतोः
द्वि...
अदती
अदत्, द्
तृ...थी पुंलिंग अदत्वत् थशे.
अदत्
५.१.
अदन्तः
अदतः
अदद्भिः
अदद्भ्यः
अदद्भ्यः
अदताम्
अदत्सु
५.१.
अदन्ति
zgat - zəllån surgçfan: 2.8.2 ell 34 quì. zuì la. ¬â¶q uù.
सर्व साधनि । कुर्वत्वत् थशे.

Page #350

३४१
अद् पातु व्यंxनत छ तेथी २.१.११५थी अत् नो अन्त् यतो नथी. दधत् पुंबिंग व 3 गए। ५. ५६
"शत्रानशावेष्यति... ५.२.२० थी धा + अत् "हवः शिति" ४.१.१२ थी धा धा + अत् "हस्वः" ४.१.८ थी ध धा + अत् "द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी" ४.१.४२ थी दधा + अत् । "इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्" ४.३.८४ थी दध् + अत् - दधत् अ.प. द्वि...
५.१. प्रथम-संबोधन दधत्, द् . दधतौ
दधत: દ્વિતીયા दधतम्
दधतौ.
दधत: તૃતીયા दधता - दधद्भ्याम् दधद्भिः यतुर्थी दधते दधद्भ्याम्
दधद्भ्यः पंयभी दधत:
दधद्भ्याम् दधद्भ्यः ષષ્ઠી " दृधतः
दधतोः
दधताम् સપ્તમી दधति . . दधतोः
दधत्सु दधत् - नपुंसलिंग अ.प.
द.. . .. प्र.द्वि.सं. दधत्, - द् दधती दधति, दधन्ति त...थी लिंग दधत्वत् ३५ो थशे. दधती स्त्रीदिं अधातूदृदित: २.४.२थी ङी च्यो ३५ो वि. नदीवत् थशे. ___दधत् पुलिंग पडेटा पाय ३५ोमा ऋदुदितः १-४-७0 थी न भेराय ॐ तेनो "अन्तो नो लुक्" ४-२-८४ थी दो५ थाय छे. मने शि प्रत्यय ५२ छतi "शौवा" ४-२-८५ था विस्ये बो५ थाय छे.
- दधत् नपुं. नो ई तेम४ स्त्रीलिंगनो ङी ५२ ७ti "अवर्णादश्नोऽन्तो... २.१.११५ थी अत् नो अन्त् विस्पे यतो तो तेनो ५५ "अन्तो नो लुक्" ४२-८४ थी दो५ थयो छे. सर्व सापनि कुर्वत्वत् थशे. नेनिजत् पुंलिंग. निज 3.181-५.५६.
"शत्रानशावेष्यति ५.२.२०था निज् + अत् "हवः शिति" ४.१.१२थी निज निज् + अत् "व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्" ४.१.४४थी निनिज् + अत् "निजां शित्येत्" ४.१.५७थी नेनिजत्

Page #351

૩૪૨
खे.व.
नेनिजत्, द्
नेनिजतम्
निजता
निजते
-
निजतः
नेनिजतः
निजति
प्र. सं
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
नेनिजत् नपुंसकसिंग
खे.व.
प्र.द्वि.सं.
नेनिजत्, द् तृ.खे. १. थी पुंलिंग नेनिजत्वत् थशे.
नेनिजती स्त्रीलिंग अधातूदृदितः २.४.२थी डी थ्यो. ३पो वि. नदीवत् थशे.. सर्व साधनि। कुर्वत्ववत् थशे. विशेष विवेयन दघत्वत् भावु दिव्यत्- दिव् ४ गश परस्मै पह
"शत्रानशावेष्यति... ५-२-२० थी दिव् + अत्
द्वि.. नेनिजतौ
निजतौ
नेनिजद्भ्याम्
नेनिजद्भ्याम्
नेनिजदृद्भ्याम्
निजतोः
नेनिजतोः
तुदत् तुद् ६. ग. ५.५६.
द्वि..
निजती
५.१.
निजतः
नेनिजतः
नेनिजद्भिः
"शत्रानशावेष्यति ५.२.२०थी तुद् + अत्
नेनिजदृद्भ्यः
नेनिजद्भ्यः
नेनिजताम्
नेनिजत्सु
दिवादेः श्यः ३-४-७२ थी दिव् + य + अत् "लुगस्यादेत्यपदे २-१-११३ थी दिव् + य् + अत् - दिव्यत् "दिव्यत् १ . जन्युं पुलिंग, नथु., स्त्रीलिंगना ३यो भने साधनिडा गच्छत्वत् थथे. श्य शवः २ - १ - ११६ थी नपुं. नो ई अने स्त्रीलिंगनो से पर छतां अत् नो अन्त् नित्य थाय छे. दिव्यन्ती स्त्रीविंग नदीवत् थशे. faran-fa 4.0191 4.48.
"शत्रानशावेष्यति ५.२.२०६ चि + अत्
"स्वादेः श्नुः " 3. ४. ७५थी चि + नु + अत्
" इवर्णादेरस्वेस्वरे..... १.२.२१थी चिन्वत्
५.१.
नेनिजन्ति, नेनिजति
चिन्वत् १.. न्युं तेना पुंसिंग नपुं भने स्त्रीसिंगना उपो भने साधनिअ गच्छत्वत् थशे. परंतु चिनु अवर्थान्त न होवाथी नपुं. नो ई अने स्त्रीलिंगनो ङी पर छतां अत् नो अन्त् नहीं थाय. तेथी चिन्वती थशे. तेना ३५ नदीवत् थशे.

Page #352

૩૪૩
તુ " ૩.૪.૮૧થી તદ્ + અ + અર્થ
ત્ય" ૨.૧.૧૧૩થી તદ્ + ગત્ = તત્ તલ વ.ક. બન્યું. તેના પુલિંગ-નપું. અને સ્ત્રીલિંગ રૂપો વાત વ.ક. પ્રમાણે થશે. તુવતી, તુવતી સ્ત્રીલિંગમાં નીવત્ રૂપો થશે. અન્યન્ - ૦૫ ૭. ગણ. પપદ.
“શરાનશાસ્થતિ ૫.૨.૨૦થી ૫ + આત "શાં સ્વરનો... ૩.૪.૮રથી રદ્ + આત્
નાડો " ૪.૨.૯૦થી સન્ + અન્ત = સંખ્યત્ અન્યત્ વફ. બન્યું. તેના પુંલિંગ-નપું. અને સ્ત્રીલિંગ રૂપો અને સાધનિકા વત્ થશે. પરંતુ ભગવદ્રોડનો... ૨.૧.૧૧૫ થી નપું. નો છું અને સ્ત્રીલિંગનો કી પ્રત્યય પર છતાં અત નો અન્ન નહીં થાય. કેમકે આ વિકરણ પ્રત્યય ધાતને અંતે લાગતો નથી. ધાતના બે અક્ષરની વચ્ચે લાગે છે. તેથી ધાત અવર્ણાત્ત ન થતાં વ્યંજનાત જ રહ્યો. તેથી તો બનશે. સ્ત્રીલિંગ માં તેના રૂપો નવત થશે. તાન્ ૮.ગ. ૫.૫દ,
“શત્રાના વેષ્યતિ. ૫.૨.૨૦થી તન + મત “- તન ” ૩.૪.૮૩થી તન્ + ૩ + સત્ર
વળત્તેિસ્વદે.. ૧.૨.૨૧થી તન્ + ૬ + અત્ = તન્વત * તન્વત્વ.કુ. બન્યું. તેના પુંલિંગ, નપું, અને સ્ત્રીલિંગ ના રૂપો અને સાધનિકા
છત્વત્ થશે. પરંતુ તનુ ધાતુ સકારાત્ત હોવાથી “નવલરોન્તો. ૨.૧.૧૧૫થી નપું.નો છું અને સ્ત્રીલિંગનો કી પ્રત્યય પર છતાં અત્ નો મન્ત નહીં થાય. તેથી તન્વી બનશે. સ્ત્રીલિંગમાં તેના રૂપો નવત્ થશે. રશીપ - પ . ૯.ગણ. ૫.પદ. “ત્રાનશાસ્થતિ ૫.૨.૨૦થી + અર્જ
યા" ૩.૪.૭૯ઘી શી + ના + સત્ર નથાડડત” ૪.૨.૯૬થી જો + + આત -કૃવત્રોન. ૨.૩.૬૩થી ઝોળ + અત્ “સુપાશ્ચાત્યારે” ૨.૧.૧૧૩થી ન્ + અન્ત = કીડન્
વફ. બન્યું. તેના પુલિંગ, નપું. અને સ્ત્રીલિંગના રૂપો અને સાધનિકાગચ્છવ થશે. પરંતુરના...પ્રત્યયનું વર્જન હોવાથી“વ ોડનો... ૨.૧.૧૧૫થી મત નો મન થશે નહિ. તેથી ઝીણતી થશે. સ્ત્રીલિંગમાં તેના રૂપો નીવત થશે.

Page #353

३४४
चोरयत्-चुर १०.ग. ५.५६.
"शत्रानशावेष्यति ५.२.२०थी चुर् + अत् "चुरादिभ्योणिच्" 3.४.१७थी. चुर् + इ + अत् "लघोरुपान्त्यस्य" ४.3.४थी चोरि + अत् . "कर्तर्यनभ्यः शव" 3.४.७१थी चोरि + अ + अत् "नामिनो गुणो......".४.३.१थी चोरे + अ + अत् "एदैतोऽयाय" १.२.२उथी चोरय् + अ + अत् "लुगस्यादेत्यपदे" २.१.११उथी चोरय् + अत् = चोरयत् .. .
चोरयत् १.३. पन्यु. तेन पुलिंग, नपुं. मने स्त्रीदिंगना ३५ो भने सापनि गच्छत्वत् थशे. "श्य शवः" थी अत् नो अन्त् थशे. तेथी चोरयन्ती बनशे. स्त्रीलिंगमा तना पो नदीवत् थशे. कारयत् - प्रे२७. ... - क- ५.५६.
"प्रयोक्तृव्यापारेणिग्" 3.४.२०थी कृ + णिम् "नामिनोऽकलि हलेः" ४.3.५१थी । "वृद्धिराऽऽरैदौत्" 3.3.१थी कार् + इ = कारि . "शत्रानशावेष्यति... ५.२.२०थी कारि + अत् "कर्तर्यनभ्यः शव" 3.४.७१थी कारि + अ + अत् नामिनो गुणोक्ङिति" ४.३.१थी कारे + अ + अत् "एदैतोऽयाय" १.२.२3थी कारय् + अ + अत् "लुगस्यादेत्यपदे" २.१.११उथी कारय् + अत् = कारयत्
कारयत् प्रे... पन्यु. तेना. सिंग, नपुं. मने सिंगना ३५ो भने सापनि गच्छत्वत् थशे. "श्यशवः" . २.१.११६ची अत् नो अन्त् नित्य थशे. तथी कारयन्ती पनशे. स्त्रीलिंगमा तेन। ३५ो नदीवत् थशे...
પ્રેરકના રૂપો દશમાં ગણની જેમ જ થાય છે. તેથી ૨.૧.૧૧૬ લાગી શક્યું. चिकीर्षत् - सन्नन्त प... - क ५.५६...
"तुमर्हादिच्छायां..... 3.४.२१थी कृ + सन् "नामिनोऽनिट्" ४.3.33थी कृ + स "स्वर-हन-गमो...... ४.१.१०४थी कृ + स "ऋतां क्ङि तीर" ४.४.११६ची किर् + स "सन् यङच" ४.१.उथी किकिर् + स "कङश्च" ४.१.४६थी चिकिर् + स

Page #354

नाम्यन्तस्था २.३.१५थी चिकिर्ष "शत्रानशावेष्यति ५.२.२०थी चिकिर्ष + अत् "कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्" ३.४.७१थी चिकिर्ष + अ + अत् “लुगस्यादेत्यपदे” २.१.११३थी चिकिर्ष + अत् "लुगस्यादेत्यपदे" २.१.११३थी चिकिष् + अत् = चिकिर्षत्
चिकिर्षत् सनन्त व.. जन्युं तेना पुंसिंग, नपुं. जने स्त्रीविंगना उपो अने साधनिडा गच्छत्वत् थशे. "श्य शवः " २.१.११६थी अत् નો अन्त् નિત્ય थशे. तेथी चिकिर्षन्ती जनशे स्त्रीलिंगमां तेना ३पो नदीवत् थशे. ऋदुदितः १.४.७०थी थे नू (उभेराय छे ते न् नो "शौवा" ४.२.८पथी सोप विल्ये थाय 9. dell fafoffa, fafaffa à 34 ný. u.l.4.9.4i ud.
पापच्यमान
-
• यङन्त व.. पच् भ. प. ६.
भृशं पचते खे अर्थभां पच् धातुने यङ् प्रत्यय लागे छे. "व्यञ्जनादेरेकस्वराद्..... ३.४.८थी पच् + यङ् "शत्रानशावेष्यति ५.२.२०थी पच् + य + आन “सन्-यङश्च” ४.१.उथी पपच् + य + आन "आ- गुणावन्यादेः " ४.१.४८थी पापच् + य + आन कर्तर्य... 3.४.७१थी पापच्य + अ + आन
लुगस्या... २.१.११3थी पापच्य + आन " अतो म आने" ४.४.११४थी पापच्यमान
पापच्यमान पुंलिंग देववत्
पापच्यमाना स्त्रीलिंग मालावत्
૩૪૫
पापच्यमानम् नपुं. वनवत्
यङन्त ना ३पोभां के प्रत्यय लागे छे. ते ङ् त् वाणो होवाथी इङितः कर्तरि 3.उ.२२थी खा. पह थाय छे.
जङ्कछत् यङ् लुबन्त १ गम् ५.५६.
कुटिलम् गच्छति मे अर्थभां गंम् धातुने यङ् प्रत्यय बागे छे.
" गत्यर्थात् कुटिले " 3.४.११थी गम् + यङ् "शत्रानशावेष्यति..... ५.२.२०थी गम् + य + अत् “सन् यङश्च” ४.१.३थी गंगम् + य + अत्
-

Page #355

૩૪૬
નહો” ૪.૧.૪૦થી ગામ્ + અ + અત્ મુરતોનુનાસિની' ૪.૧.૫૧થી મમ્ + + અત્ ગાંધુ . ૧.૩.૩૯થી પામ્ય + સત્
મ-હન-જન... ૪.૨.૪થી ગમ્ + + અત્ “દુ તુ' ૩.૪.૧૪થી + અત્ “મિષદામ: ૪.૨.૧૦૬થી ગઠ્ઠ + મત “મયોપે પ્રથમોfશ' ૧.૩.૫૦થી પ વર્ષ + અન્ત = છત્ર
છ - ચતુવન્તવ.ફ. બન્યું. તેના પુંલિંગ-નપું. અને સ્ત્રીલિંગના રૂપો વત્ થશે. પરંતુ ગફલ્ ધાતુ વ્યંજનાન્ત છે. તેથી “અવનોનો. ૨.૧.૧૧૫થી મ ને અન્ન નહિ થાય અને આ ધાતુમોને અલટિ ગણપાઠમાં ગણેલા હોવાથી શત્ ન લાગે તેથી “ શા" ૨.૧.૧૧થી પણ અત્ નો સન્ નહિ થાય.
પુંલિંગ પહેલા પાંચ રૂપોમાં “ઋત્વિઃ " ૧.૪.૭૦થી જે ન ઉમેરાય છે. તે ૧ નો “મનો ' ૪.૨.૯૪થી લોપ થશે. કારણ કે દ્વિરુક્ત ધાતુ છે. અને નપું પ્રતિબ.વ.માં ઉમેરાયેલા નો “શીવા'' ૪.૨.૯૫થી વિધે લોપ થશે. તેથી ગફન્તિ , ગફળતિ બે રૂપ થશે. નફછતી સ્ત્રીનાં રૂપો નહીવત્ થશે. પુદીયા નામધાતુ વ.ક. પ.પદ. . પુત્ર છત એ અર્થમાં પુત્ર શબ્દને પ્રત્યય લાગ્યો છે.
મમવ્યયાત્ વચન ર" ૩.૪.૨૩થી પુત્ર + વચન “ચનિ'૪.૩.૧૧રથી પુત્રીય “શત્રાનશાવેતિ.. પ.૨.૨૦થી પુત્રી + અત્ .
ર્યન: શ" ૩.૪.૭૧થી પુથીય + અ + મદ્ “ તુ ત્ય પરે” ૨.૧.૧૧૩થી પુત્રીય + અત્ તુચાત્યારે” ૨.૧.૧૧૩થી પુત્રી + અત્ = પુત્રીવત્
પુત્રીય નામધાતુ વાક બન્યું તેના પુલિંગ, નપું. અને સ્ત્રીલિંગના રૂપો અને સાધનિકા થશે. “ શવ:” ૨.૧.૧૧થી અત્ નો સન્ નિત્ય થશે. તેથી પુત્રીની બનશે. સ્ત્રીલિંગમાં તેના રૂપો નહીવત્ થશે.
રૂપો અને સાધનિકા સમાપ્ત | -

Page #356
_