________________
૨૭
નિત્યવિદ્ - વિરાઽસ્વાર્થસ્ય ટ્રુસ્વઃ । ૧-૪-૪૩.
અર્થ - નિત્ય-હૈ-વાત્ - લાસ્ વામ્ આદેશ થાય છે એવા, સંબોધન અર્થમાં વર્તતા નામોનો સ્વર તેમજ બે સ્વરવાળા માતા અર્થમાં વર્તતાં સંબોધન વાચી આ કારાન્ત નામોના આ નો સિ પ્રત્યયની સાથે હ્રસ્વ થાય છે. સૂત્ર સમાસ -નિત્યં ચ તત્ વિસ્ ૪ - નિત્યત્િ (કર્મ.) તો સ્વરો યસ્ય સ: - દિસ્વર: (બહુ.)
-
અમ્મા અર્થ: યસ્ય સ: - અમ્વાર્થ: - (બહુ.)
દિવરશાસૌ અમ્નાર્થશ - દિસ્વામ્વાર્થ: - (કર્મ.)
नित्यदित्च द्विस्वराम्बार्थश्च एतयोः समाहारः नित्यदिद्विस्वराम्बार्थम् તસ્ય (સમા.૪.).
વિવેચન – ૨ે સ્ત્રિ ! હૈ લક્ષ્મિ !, હૈ શ્વત્રુ !, દે વધુ! આ ચાર શબ્દો નિત્ય હૈ... વિગેરે આદેશવાળા હોવાથી અંત્ય સ્વર ‡ અને ૐ નો સિ પ્રત્યયની સાથે આ સૂત્રથી હ્રસ્વ થયો છે.
હું અમ્લ ! રે બા ! આ બે શબ્દો બે સ્વરવાળા, માતા અર્થવાળા અને આ કારાન્ત હોવાથી અંત્ય આ નો ત્તિ પ્રત્યયની સાથે આ સૂત્રથી પ્રસ્વ થયો છે.
નિત્યલિલિતિ વિમ્ ? હૈ, ઃ ! આ શબ્દથી પર હૈ.... વિગેરે આદેશો થાય છે. પરંતુ નિત્ય નથી થતાં તેથી અંત્ય સ્વર ૐ નો ત્તિ પ્રત્યયની સાથે આ સૂત્રથી હ્રસ્વ થયો નથી.
સ્થિરેતિ વિમ્ ? જે અમ્નાડે ! આ અમ્બાડા શબ્દ આ કારાન્ત સંબોધનવાચી છે. માતા અર્થમાં છે. પણ બે સ્વરવાળો નથી. તેથી અંત્ય આ નો ત્તિ પ્રત્યયની સાથે હ્રસ્વ ન થતાં વાવ: ૧-૪-૪૨ થી આ નો સિ પ્રત્યયની સાથે હૈં થયો છે.
૧
આપ કૃત્યેવ ? હે માત ! આ માતૃ શબ્દ બે સ્વરવાળો સંબોધનવાચી છે. માતા અર્થમાં પણ છે. પરંતુ આ કારાન્ત નથી. ૠ કારાન્ત છે. તેથી અંત્ય સ્વરૠનો સિપ્રત્યયની સાથે હ્રસ્વ ન થતાં, સ્વસ્થ મુળઃ ૪-૪૧ થી ૠ નો સિ ની સાથે ગુણ થયો છે. "શ્ર દીર્ઘ ૐ કારાન્ત સ્ત્રી. ના રૂપો વધૂવત્ થશે. અમ્મા, અવા, અમ્બાડા, આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ ના રૂપો માતાવત્ થશે.
