Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - T - - // shriiH|| caukhambA-saMskRta-granthamAlA (grantha saMkhyA 27) AhatapravarazrIharibhadrasUriracitaH BARH BE SaDdarzanasamuccayaH (bauddha-naiyAyika-kApila-jaina-vaizeSika-jaiminIya darzanasaMkSiptanirUpaNo nibandhaH) paramAhatamaNibhadrakRtalaghuvRttisamAkhyayA vyAkhyayA sahitaH kaliyugajanapAvanAvatArabhaktajIvajIvAtuparapumartha premavitaraNaparAyaNa zrI 108 bhagavatkRSNacaitanyacaraNopadiSTaikavIthIpathikena zrI 6 madhvasampradAyA cAryadArzanikasArvabhaumasAhityadarzanAdyAcAryatarkaratnanyAyaratnagosvAmizrIdAmodarazAstriNA saMzodhitaH caukhambA saMskRta sIrija Aphisa, vanArasaH / saM0 2013] [I0.1957
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakaHjayakRSNadAsa haridAsa guptaH, caukhambA-saMskRta-sIrija Aphisa, po0 bA0 naM08, banArasa-1 (punarmudraNAdikAH sarve'dhikArAH prakAzakAdhInAH ) ( tRtIyAvRttiH) mUlyaM 2) mudraka :vidyAvilAsa presa, banArasa-1
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES, IX JYVA B 1 COLLBETION OF RARE & EXTRAORDINARY SANSKRIT Wokas. NO. 95 S'ADDARS'ANASAMUCHCHAYA 16 10 BY S'RI HARIBHADRASURI: WITH THE LACHUVRITTI COMMENTARY BY S'RI MANIBHADRA. Edited By SAHITYA DARSHANADYACHARYA TARKARATNA NYAYARATNA GOSWAMI DAMODARA S'ASTRI PUBLISHED BY JAYA KRISHNADAS HARIDAS GUPTA The Chowkhambx Sanskrit Series office, BANARAS 1957
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrI AnandavanavidyotisumanobhiH susaMskRtA / suvarNA'GkitabhanyAbhazatapatrapariSkRtA // 1 // caukhambA-saMskRtapranthamAlA maJjaladarzanA / rasikAlikulaM kuryAdamandA''modamohitam // 2 // Printed by Jaya Krishna Das Gupta at the Vidya Vilas Press, Banaras.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIzrIgaurakRSNaH zaraNam / bhuumikaa| aMhaH saMharadakhilaM sakRdudayAdeva sakalalokasya / taraNiriva timirajaladhiM jayati jaganmaGgalaM harernAma // ayi SaDdarzanIvallabhAH! labhatAM nanu bhavatAmAsecanakatAM cirarAtrAya cinvAnAyAstanvAnAyAzca hRdyAyAH kila vo'syAH SaDdarzanyAH samuDhelotkaNThodadherudgrIvikAsahasrapradAnaM zrImatAmAtmadarzanAya saukhaprakaTanikatA bhavatsu padam / / na hi khalu sarvadarzanasaMgrahAdijAtIya nibandhaiH samaM pAsparddhadayaM nibandho nAmAkarNanamAtrajanurdhamairbhavAdazairhelAlavamapi jAmitAsadhrIcInaM neyastattvanibhAlanamArmikatAsvayaMvRtaiH, nayanAJcalArpaNAyAsamAtreNa cedamIyarahasyamanubobhuvato bhavanto bhaviSyanti, kRtamarthavAdaviDambanena / ___ ayaJca nivandhaH saptAzItyA padyairnirmito granthakA SaDdarzanasamuccayanAmnA prasedhitaH, darzanapadArthazcaitAdRzasthale dRzyate jJAyata AtmA'neneti jJAnasAmAnyArthakAt pazyateH karaNalyuTA niSpannadarzanapadajanyajJAnaviSayaH cetanavastuvicArapravaNAgamAtmakaH, darzanagataSasaMkhyAvidhAyAM tu taithikAnAM bhUyAMsi matAni kecit khalu pUrvottaramImAMsAdvayaM nirIzvarasezvarasAMkhyadvayaM SoDazasaptapadArthAkhyAyinyAyadvayaM ceti militAni darzanaSaTakaM praahuH| anye punaH sautrAntikavaibhASikayogAcAramAdhyamikaprabhedabauddhena jainalaukAyatikAbhyAJca pUrvadarzanaSaTkaM dvAdazadarzanI pratijAnate / pare tu mImAMsakasAMkhyanaiyAyikabauddhajainacArvAkANAM darzanAni SaDdarzanI saMgirante / prakRtanibandhakArastu bauddhaM naiyAyikaM sAMkhyaM jainaM vaizeSikaM tthaa| jaiminIyaJca nAmAni darzanAnAmamUnyaho // iti tRtIyakArikAyAM prakArAntaramevAnvasarad / aparANi cApi darzanAnyeke'manyanta, yAni sarvadarzanasaMgrahasarvadarzanaziromaNyAdinibandheSu vyaktAni; parantu na jJAyate darzanavibhAgasya svecchayaivezAnestadvibhAgakatamahA. bhAgaiH kenAgasA'sau tapasvinI darzanasaMkhyaitAgapavyavasthAvipadamanAyIti, kathaM vA doSaikaTarabhyo rocate'pyayamavadhIritanijasvarUpo'parigaNayadbhayo 'raso vaisa' ityAdipramANamUrdhanyanekavidhopapattiprasAdhitarasasvarUpAtmapratipAdanaparabhAratIyadarzanam , yataHsvasamabhivyAhRtapadArthatA'vacchedakavyApyaparasparAsamAnAdhikaraNayAvaddharmaprakArakajJAnAnukUlavyApArAtmakaM hi vibhAgaM tajjJAH samabhiprayanti / / na cetthaMbhUtatebhiraktacareSvekamapi vibhAgamAzrayate, prakRtanibandhA tvazeSadarzanasamrAja vedAntamavahelayan 'dIpAdhastimira' nyAyameva smAlambate, AstAM vaiSA durvyavasthA, kRtamanenAnupakrAntavimarzana, kintu tiSThatyevAyaM nibandha ApAtataH paJcaSadarzanIyasthavIyosnekaviSayanirUpaNena pravivikSujanAnAM katipayapadArthAvabodhasaMpadaM vitarItuM baddhaparikara iti nAtra vishylesho'pi|| asya ca SaDdarzanasamuccayasya nirmAtA paramAhato hribhdrsuuriH| ayaM hi haribhadrasUrijarjAtyA brAhmaNaH, citrakUTAdinikaTavatticittauDAkhyanagararAjyA. sanArUDhasya jitArinAmakabhUpasya purohitaH prauDhAbhirUpaH kadAcit canopajainopAnapaM cakkIdurga haripaNAgaM cakkaNakesavo cakkI /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| kesavacakkI kesava, ducakkI kesavacakkIya // iti gAthAMsAkinInAmnyAH kasyAzcidAhatyAH sAdhvyA mukhAn nizamyoditavismayA. tizayastadarthamavatrubhutsamAno bhRzamAgRhayAlutAM dadhadapyanupalabhamAno'nunIyamAnayA'pi nijadharmamarmarakSaNazikSaNaparAyaNayA tayA gopitAM tadAthApratipatti; tayaiva sUcitaM tadarthAvabodhavitaraNaparivRDhaM jainavipazcidapazcimaM jinabhaTTasUri tadavagataye'tyarthamanvaruNat / tathA'nurorudhyamAnamAnasamenamavetya jinabhaTTasUriNA'pi 'vinA'hatadharmopadezameSA'noSadavagamA gAthe' tyukto'yaM tadeva virajyAzizriyajjinopadiSTadharmam , anantaraJca krameNAnekAntajayapatAkA-lalitavistara-caityabandanavRtti-darzanasaptatikA-munipaticaritravedabAhyatAnirAkaraNa-zrAvakadharmavidhi-samarAdityacaritra-yogavinduprakaraNavRtti-SaDdarzanasamuccaya, prabhRtinibandhaprakANDAgresarAM catuzcatvAriMzaduttaracaturdazazatI granthAnAM vyararacat , janmasamayazca haribhadrasUreH prAyaH paJcamyA vaikramazatAbdyAH samAptyupakaNThamanumIyate, yataH SavyAstacchatAbdyAH paJcatriMze varSe'yaM paJcatvamagamaditi nirdiidhrnnaitihaasikaaH| tattvaprabodhAdinirmAtA haribhadrasUristu bhinna evAsmAdatyarvAcInaH kha dlendumitvikrmaadityaande'vidyteti| idaM ca sarvametadIyavRttaM jAmanagaravAstavyapaNDitazrAvakahIrAlAlasampAdita janadhamaprAcInetihAsa'nAmakagrandhAzrayAdudadhArItyaitihmavido vidAGakurvantu / ____TIkAkRnmaNibhadrasUrivRttaM tu vihite'pi bhUyasi mArgaNe nAlpIyo'pyadhyagamyadyAvadhi, bhaviSyantyAM tadadhigatau kacanAvasare'vazyamitihAsarasikamanovinodAya prakAzayiSyata ityaashemhe| ___ atyupAdeyasya saTIkasyAsya granthasyAdhunA'vadhyaprakAzanamavekSya dUyamAnamAnasenAnukSaNamaprakAzitaprAcInaprazastabhUridarzananivandhaprakaTIkRtibaddhaparikareNa vidyA'nurAgiNA saujanyazevadhinA'smadbhaktavareNa zreSThinA zrIharidAsaguptena bhRzametacchodhanAya prArthito'haM vyApRtA'pyanyAtmIyAvazyakazAstrIyakAryakAryeSUktazreSThibhaktimAtravazaMvadaH samabhyupAgamamenat / / asya caikaM saTIkaM prAyo'zuddhaM jayapurasthasAhityAcAryavihArilAlazAstriNa uktazreSThinaiva tata AnAyya madantikaM praapitm| dvitIyaM ca svakIyameva zrIvRndAvanasthazrI 108bhagavanmadanagopAlapustakAlayasthamahamAnaMSam , evaM pustakadvayAzrayataHsamupakrAntavAn mudrayitvA prakAzanAyAhamamuM grantham / atyalpIyasA samayenaitatpratipAdyaM jijJAsUnAJca hitAya kArikAtmakaM mUlamAnaM paryazI- . ziSam / madhye cAsyAgatAni prAkRtavacanAni saMskRtya pariziSTAtmanA samAvIvizam / atra cAtyavadadhato'pi zodhane manmAnuSyakanAntarIyakadRSTidoSAdijanmAno'zuddhayo marSaNIyAH saujnyvdbhirbhvdbhiH| itthamadaH sAGgaM grantharatnaM svakIya vidyAvilAsanAmake kAzIsthe yantrAlaye zreSThiharidAsena svIyavyayenAvirbhAvitaM mattazca jAtasaMzodhanamanusRtya marAlapaddhatiM bhavAzAzveda ikpathapathikIkuryubhavetAM kila phalegrahizramau zodhakaprakAzakAvityatra na nAmamAtrayApi sndehH| prIyatAJcAnenAsmadvyApAreNa sarvAntaryAmI saccidAnandavigraho bhagavAn zrI 108 rAdhikAramaNa ityAzAstevijayadazamyAm / saM0 vai0 1962 dAmodaralAlagosvAmI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIharibhadrasUriviracitaH SaDdarzanasamuccayaH maNibhadrakRtayA TIkayA samalaGkRtaH sajjJAnadarpaNatale vimale'tra yasya ye kecidarthanivahAH prakaTIvabhUvuH / te'dyApi bhAnti kalikAlajadoSabhasma proddIpitA iva zivAya sa me'stu vIraH // 1 // jainaM yadekamapi bodhavidhAyivAkya mevaM zrutiH phalavatI bhuvi yena cakre / cAritramApya vacanena mahattarAyAH zrImAnsa nandatu ciraM haribhadramuriH // 2 // sannidhehi tathA vANi ! SaDdarzanAGkaSaDbhuje / yathA SaDdarzanavyaktispaSTane prabhavAmyaham // 3 // vyAsaM vihAya sNkssepscistvaanukmpyaa| TIkA vidhIyate spaSTA paDadarzanasamuccaye // 4 // iha hi zrIjinazAsanaprabhAvanAvibhAvakaprabhodayabhUriyazazcaturdazazataprakaraNakaraNopakRtajinadharmo bhagavAn zrIharibhadramUriH SaDdarzanapramANaparibhASAsvarUpajijJAsuziSyahitahetave prakaraNamAripsamAno nirvighnazAstraparisamAptyarthaM svaparazreyo'rthaM ca samuciteSTadevatAnamaskArapUrvakamabhidheyamAha saddarzanaM jinaM natvA vIraM syAdvAdadezakam / sarvadarzanavAcyo'rthaH saMkSepeNa nigadyate // 1 // arthoM nigadyate'bhidhIyata iti sambandhaH, arthazabdo'trAbhidheyavAcako graahyH|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ laTI paDdarzanasamuccaye 'artho'bhiSeyaraivastuprayojana nivRttiSu' ityanekArthavacanAd, mayetyanuktasyApi gatArthatvAt kiMviziTosrthaH ? sarvadarzanAcya iti / sarvANi ca tAni darzanAni bauddhanaiyAyikajaina vaizeSikasAMkhya jaiminIyAdIni samastamatAni vakSyamA - NAni teSu vAcyaH kathanIyaH kiM kRtvA ? jinaM natvA, sAmAnyamuktvA vizeSamAha ke jinaM 1 vIraM varddhamAnasvAminam, vIramiti sAbhiprAyam, pramANavaktavyasya parapakSocchedAdisubhaTavRttitvAd bhAgatava duHkhasampAdiviSayopasargasahiSNutvena subhaTarUpatvAt / tathA coktam vidAraNAtkarmatatervirAjanA tapaH zriyA vikramatastathA'dbhutAt / bhavatpramodaH kila nAkinAyaka kAra te vIra iti sphuTAbhidhAm // iti yuktiyuktaM granthArambhe vIrajinanamaskaraNaM prakaraNakRtaH, zarssearpakAritvena yuktatarameva zrIvarddhamAnatIrthakRto namaskaraNam, tameva vizinaSTi - kiMbhUtaM ? saddarzanaM sat zobhamAnaM darzanaM zAsanaM sAmAnyAvabodhalakSaNaM jJAnaM samyaktvaM vA yasya sa tamiti / nanu darzanacAritrayorapi muktayaGgatvAt kimarthaM saddarzanamityekameva vizeSaNamAviSkRtam ? na darzanasyaiva prAdhAnyAd / yatsUtram -- 'bhaDe carittA daMsaNamiha divyaraM gaIyantraM / sijyaMti caraNarahiyA daMsaNarahiyA na sijyaMti' // iti tadvizeSaNameva yuktam, punaH kiMbhUtaM ? syAdvAdadezakam, syAdvikalpito vAdaH syAdvAdaH sadasannityAnityAbhilApyAnabhilApyasAmAnyavizeSAtmakastaM dizati bhAvakebhya upadizati yastam atrAdimArddhe bhagavato'tizayacatuSTayamAkSiptam, saddarzanamiti darzana 1. bhraSTena caritrAd darzanamiha dRDhataraM grahItavyam / sidhyanti caraNarahitA darzanarahitA na sidhyanti //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ m bauddhamatana jJAnayoH pahacAritvAmAnAnizayaH, jinaM vomiti rAgAdijetRtvAiSTakarmAdyapAyanizakartavAcApAyAgamAtizayA, syAhAdadezakamiti vacanAtizayaH, iMgvidhasya nirantaratibhAganirbharasurAmuranikAyanigavyantramAnusaGgina miti pUjA'tizayaH // 1 // kAni tAni darzanAnoti ? vyaktitastatlayAmAhadarzanAni parezAna nabhedazyapekSayA / devatAtatyabhadena jJAtavyAni mniissibhiH||2|| atra jagati prabhiddhAni paDeva darzanAni, ekzabdo'vadhAraNe, yadyapi bhedAbhedatayA bahUni darzanAni prasidvAni / yahuktaM sUtre'asiyasayaM kiriyANaM akiriyavAINa huMti culsiiii| anaNiyaM ttaTTI veNaiANaM ca bttiisN'| iti triSaSTyadhikA trizatI pApaNDikAnAm , bauddhAnAM cASTAdaza nikAyabhedAH, vaibhASikasautrAntikayogAcAramAdhyamikAdayo bhedAH, jaiminazca ziSyakRtA bahavo bhedAH- . 'utpalaH kArikA vetti tantraM vetti prabhAkaraH / / vAmanastUbhayaM vetti na kiMcidapi vnnH|| apare'pi vahUdakakuTIvarahaMsaparamahaMsabhATTayAbhAkarAdayo bhvo'ntmedaaH| apareSAmapi darzanAnAM taccadevatApramANAdibhinnatayA bahubhedAH prAdharbhavanti; tathApi paramArthatastepAmeSvevAntarbhAvAtpaDeveti sAvadhAraNaM padam / nanu saMvaTamAnAniyato bhedAnupekSya kimarthaM paDeva ? ityAhamUlabhedavya pekSayA, mUlabhedAstAvatpaDeva paTasaMkhyAsteSAM vyapekSayA tAnAzrityetyarthaH, tAni darzanAni manISibhiH paNDitaiAtavyAni boddhavyAni, kena prakAreNeti ? devatAtacabhedena devatA darzanAdhiSThAyikAH, tattvAni ca mokSasAdhakAni rahasyAni, teSAM bhedastena pRthaka pRthaga darzanadevatAdarzanatattvAni ca jJeyAnItyarthaH // 2 //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke paDdarzanasamuccaye teSAmeva darzanAnAM nAmAnyAha bauddhaM naiyAyikaM sAMkhyaM jaina vaizoSikaM tthaa| jaiminIyaM ca nAmAni darzanAnAmamUnyaho // 3 // aho iti ipTAmantraNe, darzanAnAM matAnAmamUni nAmAnIti saMgrahaH, jJeyAnIti kriyA'stibhavatyAdivadanuktA'pyavagantavyA, tatra cauddhamiti buddho devatAsyati bauddhaM saugatadarzanam , naiyAyikaM pAzu. patadazanam , tatra nyAyaH pramANamArgastasmAdanapetaM naiyAyikamiti vyutpattiH, sAMkhyamiti kApiladarzanam AdipuruSanimitteyaM saMjJA, jainamiti jino devatA'syeti jainamArhatam , vaizeSikaM kANAdadarzanam darzanadevatA''disAmye'pi naiyAyikebhyo dravyaguNAdisAmagryA viziSTaMmiti vaizeSikam , jaiminIyaM jaiminiRSimataM bhATTadarzanam , caH samuccayasya darzakaH, evaM tAvat paDdarzananAmAni jJeyAni ziSyeNetyavaseyam // 3 // atha dvArazloke prathamamupanyastatvAdvauddhamatamevAdAvAcaSTetatra bauddhamate tAvadevatA sugataH kila / caturNAmAryasatyAnAM duHkhAdInAM prarUpakaH // 4 // tatra tasmin vauddhamate saugatazAsane, tAvaditi prakrame sugato devatA buddho devatA buddhabhahArako darzanAdikaraH kiletyAptapravAde tameva vizinaSTi-kathaM bhUtastattvanirUpakatvena prarUpako darzakaH kathayiteti yAvat , keSAmityAha-AryasatyAnAm , AryasatyanAmadheyAnAM tattvAnAm , katisaMkhyAnAmiti ? caturNAM catUrUpANAm , kiMrUpANAm ? ityAha-duHkhAdInAM duHkhasamudayamArganirodhalakSaNAnAm , aadishbdo'vyvaartho'tr| 1. asamaJjaseyamuktiH-nyAyadarzanasya pAzupatattvenAprasiddha, pAzupatadarzanasya nyAyaprasthAnArUDhatvaM prAyeNetyanyadetad / 2. idaM cintyam, itthaM hi nyAyyamiti syAd, 'naiyAyiketipadaM tUkthAdigaNaghaTakanyAyazabdAdadhyetRvedivanyatarArthakaThakA niSpadyate / 3. ApAtarucireyamuktiH, vastutastu parAnupajJasya vizeSAtmakasya paJcamapadArthasya vettatvAditthaM khyaatiH| azItizataM kriyANAmakriyAvAdino bhavanti cturshiitiH| AtmavAdinaH saptaSaSTivinayavAdinAM ca dvAtriMzad //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhamatam / 'sAmarthe'tha vyavasthAyAM prakAre'vayava tathA / caturtheSu medhAvI hyAdizabdaM tu lakSaye // iti, evaMvidhaH sugato bauddhamate devatA jJeya ityarthaH // 4 // Adimameva tattvaM vivRNvannAha dugvaM saMsAriNaH skandhAste ca pa prakIrtitAH / vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ca // 5 // duHkhaM kimucyate ? ityAzaGkAyAM saMsAriNaH skandhAH, saMsarantIti saMsAriNo vistaraNazIlAH skanyAH pracayavizeSAH, saMsAre'mI cayApacayarUpA bhavantItyarthaH, te ca skandhAH paJca prakortitAH paJcasaMkhyAH kathitAH, ke te ? ityAha __'vijJAnaM vedanA saMjJA saMskArA rUpameva ceti| tatra vijJAnamiti viziSTaM jJAnaM sarvakSaNikatvam // yaduktam'yat sattat kSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA ime sattAzaktirihArthakarmaNi miteH siddheSu siddhA ca sA / nApyekaiva vidhA'nyadApi parakRnnaiva kriyA vA bhaved dvedhA'pi kSaNabhaGgasaMgatirataH sAdhye ca vizrAmyati // iti vijJAnam , vedaneti / vedyata iti vedanA pUrvabhavapuNyapApapariNAmabaddhAH sukhaduHkhAnubhavarUpAH; bhikSurbhikSAmaTezvaraNakaNTake lagne prAha ita ekanavateH kalpe zaktyA meM puruSo htH| tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH ! // ityAdi, saMjJeti saMjJAnAmako'rthaH sarvamidaM sAMsArika sacetenAcetanasvarUpavyavaharaNaM saMjJAmAnaM nAmamAtram , nAtra kalatraputramitrabhrAtrAdisaMbandho ghaTapaTAdipadArthasArtho vA pAramArthikaH / tathA ca tatsUtram 'tAnImAni bhikSavaH saMjJAmAnaM vyavahAramAtraM kalpanAmAnaM saMvRtimAtramatIto'dhvA'nAgato'dhyA sahetuko vinAza AkAzaM pudgalA' iti /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye saMskAra iti / iha parabhavaviSaya saMtAnapadArthanirIkSaNa prabuddha pUrvabhAvAnurUpa saMskArasya prayAtuH sa evAyaM devadattaH saiveyaM dIpakaliketyAdyAkAreNa jJAnotpattiH saMskAraH / yadAha - ' yasminneva hi santAna AhitA karmavAsanA | hi aa red kArpAse raktatA yathA // iti / rUpamiti / ragaragAyamANaparamANuzcayaH, bauddhamate hi sthUlarUpasya jagati vartamAnapadArthajAtasya tadarzanopapattibhirnirAkriyamANatvAt paramANava eva tAttvikAH caH punararthaH eveti pUraNArthaH // 5 // duHkhanAmadheyamAryasatyaM paJcabhedatayA nirUpyArthasamudAyatattva rUpamAha samudeti yato loke rAgAdInAM gaNo'khilaH / AtmAtmIyasvabhAvAkhyaH samudayaH sa saMmataH ||6|| yato yasmAlloke rAgAdInAM rAgadveSamohAnAmakhilaH samasto gaNaH samudetyudbhavati, kIdRg ? ityAha - AtmAtmoyasvabhAvAkhyaH, ayamAtmA'yaJcAtmIyaH, padasamudAyopacArAdayaM parosyaJca parakIya ityAdibhAvo rAgadvepanibandhanaM tadAkhyastanmUlo rAgAdInAM gaNaH AtmAtmIyarUpeNa rAgarUpaH parakIyapariNAmena dveSarUpo yataH samudeti sa samudayaH samudayo nAma tattvaM sammato bauddhadarzane'bhimata iti // 6 // atha tRtIyacaturthatatve prapaJcayannAha - kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA tu yA / sa mArga iti vijJeyo nirodho mokSa ucyate // 7 // sarvasaMskArAH kSaNikAH, sarveSAM vizvatrayavivara vivartamAnAnAM ghaTapaTastambhAmbhoruhAdInAM dvitIyAdikSaNeSu sa evAyaM sa evAyamityAghulekhana ye saMskArA jJAnasantAnA utpadyante te vicAragocaragatAH kSaNikAH; yatpramANayanti sarvaM sat kSaNikamakSaNike kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAditi vAdasthalamapyUhyaM kSaNikatvAvizeSakam,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhamatana vizeSopapatti samagraM tAvatpattikaM padArtha ghaTapaTAdikaM murAdisAmagrIsAkalye vinazvaramAkalayyate, tatra yo'sya prAntAvasthAyAM vinAzasvabhAvaH sa padArthotpattisamaye vidyate na vA ? atha vidyApatitaM tadutpattisamayAnantarameva vinA arthaza eva svabhAva yatvintamapi kAlaM sthitvA vinaSTavyam, evaJcensaharAdisaMnidhaneyeSa eva tasya svabhAva iti bhUyo'pi tAvatkAlaM stheyam / evaM murAdighAtazatapAnespi na vinAzI jAtaM kalpAntasthAyitvaM ghaTasya, tathA ca jagacavahAravyavasthAlopapAtakapalitetyabhyupeyamanicchatA'pi kSaNakSayitvaM padArthAnAm / prayogastvevam vastu utpattisamaye'pi vinazvararUpaM vinazvarasvabhAvatvA yadvinazvaraM tadutpattisamaye'pi tatsvarUpaM yathA'ntyakSavarttaghaTasya svarUpaM vinazvarasvabhAvaM ca rUparasAdikamudayata evArabhyeti svabhAvahetuH / 9 nanu yadi kSaNakSayiNa bhAvAH kathaM tarhi sa evAyamiti vAsanAjJAnam ? ucyate - nirantara sadRzAparAparakSaNa nirIkSaNacaitanyodayAd, vidyA'nubandhAcca pUrvakSaNapralayakAla eva dIpakalikAyAmiva saiveyaM dIpakaliketi saMskAramutpAdya tatsadRzamaparakSaNAntaramudayate, tena samAnAkArajJAnaparamparAparicayaciratara pariNAmAnnirantarodayAcca pUrvakSaNAnAmatyantocchede'pi sa evAyamityadhyavasAyaH prasabhaM prAdurbhavati, dRzyate cAvalUna punarutpanneSu nakhakezakalApAdiSu sa evAyamiti pratItiH, tathehApi kiM na sambhAvyate sujanena tasmAtsiddhaM sAdhanamidaM yatsattat kSaNikamiti yuktiyuktaJca 'kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsane 'ti / prastutArthamAha - evaM yA vAsanA sa mArgo nAmArthasatyam ida bauddhamate vijJeyo'tragantavyaH, tuzabdaH pAzcAnyArthasaMgrahaH pUrvasamuccayArthe, caturthamArya satyamAha-nirodhaH kim ? ityAzaGkAyAM mokSa ucyate, mokSo'pavargaH, sarvakSaNikatva sarvanairAtmyavAsanArUpo nirodho nAmArya - satyamabhidhIyata ityarthaH // 7 //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke paDdarzanasamuccaye atha tanyAni vyAkhyAtha tatsaMlagnAnyevAyatanAnyAha paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca mAnasam / dharmAyanasetAni dvAdazAyatanAni ca // 8 // paJcasaMkhyAnIndriyANi sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrarUpANi, zabdAdyA viSayAH paJca zabdarUparasasparzagandharUpAH paJca viSayA indriyavyApArA ityarthaH, mAnasaM cittaM, dharmAyatanamiti dharmapradhAnamAyatanaM caityasthAnamiti, etAni dvAdazasaMkhyAni jJAtavyAni na kevalamatAni dvAdazAyatanAni jAtijarAmaraNabhavopAdAnatRSNAvedanAsparzanAmarUpavijJAnasaMskArA avidyArUpANi dvAdaznAyatanAni, caH samuccaye, amI sarve'pi saMskArAH kSaNikAH, zeSaM tadeveti // 8 // tatvAni vyAkhyAyAdhunA pramANamAha pramANe dve ca vijJeye tathA saugatadarzane / pratyakSamanumAnaM samyagjJAnaM dvidhA yataH // 9 // tatheti prastutAnusandhAne, saugatadarzane bauddhamate, dve pramANe vijJeye, cazabdaH punararthe, tadevAha-pratyakSamanumAnaM ca, akSamakSaM prati gataM pratyakSamaindriyikamityarthaH, anumIyata ityanumAnaM laiGgikamityarthaH, yataH samyag jJAnaM nizcitAvabodho dvidhA dviprakAraH, samyagrahaNaM mithyAjJAnanirAkaraNArtham , pratyakSAnumAnAbhyAmevetyarthaH // 9 // pRthakpRthagdarzanApekSalakSaNasAGkaryabhIru kIdRk pratyakSamatra grAhyamityAzaGkAyAmAha pratyakSaM kalpanA'poDhamabhrAntaM tatra vudhyatAm / trirUpAlliGgato libhijJAnaM tvanumAnasaMjJitam // 10 // tatra pramANobhayyAM pratyakSaM buddhyatAM jJAyatAM ziSyeNeti, kibhRtaM ? kalpanApoDaM, zabdasaMsargavatI pratItiH kalpanA; tayA'porTa rahitaM nirvikalpakamityarthaH, anyaccAbhrAntaM bhrAntirahitaM ragaragAyamANaparamANulakSaNaM svalakSaNaM hi pratyakSaM nirvikalpakamabhrAntazca tad, ghaTapaTAdivAhyasthUlapadArthapratibaddhaM ca jJAnaM savikalpakam , tacca bAhyasthU1. paDAyataneti padamadhikaM kvcitpustke|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhamatam / lArthAnAM tattanmatAnumAnopapattibhirnirAkariSyamANatvAd, nIlAkAraparamANusvarUpasyaiva tAtvikatvAt / 6 nanu yadi bAhyArthI na santi, kiMvipayastarhyayaM ghaTapaTazakaTAdibAhyasthUlapratibhAsa iti ced ? nirAlambana evAyamanAdivitathavAsanApravartito vyavahArAbhAso nirviSayatvAdAkAza kezavaHsvamajJAnavadveti yaduktaM - 'nAnyo'nubhAvyo buddhyA'sti tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhaka vaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate' // iti / 'bAhyo na vidyate hyartho yathA bAlairvikalpyate / pravartate // iti / cittamarthAbhAse pratyakSamiti / vAsanolluThitaM taduktaM - 'nirvikalpakamabhrAntaM ca anumAnalakSaNamAha -- tu punaH trirUpAtpakSadharmatvasapakSasacvaviSakSavyAvRttirUpAhiGgato dhUmAderupalakSaNAvaliGgino vaizvAnarAderjJAnaM tadanumAnasaMjJitamanumAnapramANamityarthaH / sUtre lakSaNaM nAnveSaNIyamiti caramapadasya navAkSaratve'pi na doSa iti / rupatrayamevAha rUpANi pakSadharmatvaM sapakSe vidyamAnatA / vipakSe nAstitA hetorevaM trINi vibhAvyantAm // 11 // hetoranumAnasya trINi rUpANi vibhAvyantAmiti saMbandhaH, tatra pakSadharmatvamiti sAdhyadharmaviziSTa dharmI pakSaH, yathA parvato'yaM - vahnimAn dhUmavaccAdatra parvataH pakSaH, tatra dharmo dhUmavatvaM vahnimattvena vyAptaM dhUmo'gniM na vyabhicaratItyarthaH sapace savaM yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasapradeza:, atra dhUmavaccena hetunA sapakSe mahAnase saccaM vahnimatvamastItyarthaH, vipakSe nAstiteti yatra vahnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti yathA jalAzaye, jalAzaye hi vahnimacaM vyAvarta - mAnaM vyApyaM dhUmavattvamAdAya vyAvartate, evaM prakAreNa hetotrINi rUpANi jJAyantAmityarthaH // 11 // 2 Sa0 80
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdazanasamuccaye upasaMharanAha bauddharAddhAntavAcyasya saMkSepo'yaM niveditaH / naiyAyikamatasyetaH kathyamAno nizamyatAm // 12 // ayaM saMkSepo niveditaH kathitaH niSThAM nItaH, kasya vauddhagaddhAntavAcyasya bauddhAnAM rAddhAntaH siddhAntastatra vAcyo'bhidhAtavyo'rthastasya / ito'nantaraM naiyAyikamatasya zivazAsanasya 'kathyamAno nizamyatAM' saMkSepaH kathyamAnaH zrUyatAmityarthaH // 12 // tadevAha AkSapAdamate devaH spRSTisaMhArakRcchivaH / vibhunityaikasarvajJo nityabuddhisamAzrayaH // 13 // AkSapAdA naiyAyikAsteSAM mate zAsane devo darzanAdhiSThAyakaH zivo mahezvaraH sa kathaMbhUtaH ? sRSTisaMhArakRt sRSTiH prANinAmutpattiH, saMhArastadvinAzaH, sRSTizca saMhArazceti dvandva tau karotIti kviSi to'ntaH, tathA hi-asya pratyakSopalakSyamANacarAcarasvarUpasya jagataH kazcidanirvacanIyamAhAtmyaH puruSaH sraSTA jJeyaH, kevalasRSTau ca nirantarotpadyamAnApAramANigaNasya bhuvanatraye'pyamAtatvamiti saMhArakato'pi kazcidabhyupagantavyaH, yatpramANaM-sarva dharaNidharaNIdharatarupuraprAkArAdikaM, buddhimatpUrvaka kAryatvAt, yadyat kArya tattad buddhimatpUvakaM, yathA ghaTaH kArya cedaM, tasmAd buddhimatpUrvakamiti prayogaH, sa bhagavAnIzvara evetyarthaH, vyatireke gaganaM, na cAyamasiddho hetuH ? bhUbhUdharAdInAM svakAraNakalApajanyatvenAvayavitayA vA kAryatvasya jagatprasiddhatvAd , nApi viruddhAnakAntikadoSau vipakSAdatyantavyAvRttatvAd , nApi kAlAtyayApadiSTaH pratyakSAnumAnopamAnAgamAvAdhyamAnadharmadharmitvAd, nApi prakaraNasamaH, tatparipanthipadArthasvarUpasamarthanaprathitapratyanumAnodayAbhAvAd / ___ atha nivRtAtmavadazarIratvAdeva na saMbhavati sRSTisaMhArakartezvara iti pratyanumAnodayAtkathaM prakaraNasamadUSaNAbhAva iti ced ?
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhamatam / ucyate-atra sAdhyamAna IzvararUpo dharmI pratItoSpratIto vA'numanyate suhRdA ? apratItathedbhavatparikalpitahetorevAzrayAsiddhidoSaprasaGgaH, pratItazcettarhi yenaiva pramANena pratItastenaiva svayamudbhAvitasvatanurapi kimartha nAbhyupagamyata iti kathamazaroratvamato na duSTo heturiti sAdhUktaM sRSTisaMhArakRcchivaH, tathA vibhuH sarvavyApakaH, ekaniyatasthAnavRttivedaniyatapradezaniSTitAnAM padArthAnAM pratiniyatayathAvanirmANAnupapatteH, na TekasthAnasthitaH kumbhakAro'pi dUradUrataraghaTaghaTanAyAM vyApriyate, tasmAdvibhubhagavAn , tathA nityaikaH nityazcAsAvatazceti, yato nityopta evaiko'pracyutAnutpannasthiraikarUpaM nityam , bhagavato hyanityatve parAdhInotpattisatyavekSatayA kRtakatvaprAptiH, svotpattAvapekSitaparavyApArI hi bhAvaH kRtaka iSyata iti / atha cetkazcijagatkAramaparamabhidadhAti sa evAnuyujyate, so'pi nityo'nityo vA ? nityazcedadhikRtezvareNa kimaparAddham , anityazcettasyApyanyenotpAdakAntareNa bhAvyamanityatvAdeva tasyApyanyeneti nityAnityavAdavikalpazilpazatasvIkAre kalpAnte'pi na jalpasamAptiH, tasmAnnitya eva bhagavAn , anyaccaiko'dvitIyo, vahUna hi jagatkartRtvasvIkAre parasparaM pRthak pRthaganyonyamasadRzamativyApAratayakaikapadArthasya visadRzanirmANe sarvamasamaJjasamApadyateti bhagavAneka eveti yuktiyuktaM nityaketi vizeSaNam , tathA sarvajJa iti sarvapadArthAnAM sarvavizeSajJAtA, sarvajJatvAbhAve hi vidhitsitapadArthopayogayogyajagatprasRmaraviprakIrNaparamANukaNapracayasamyaksAmagrImelanAkSamatayA yAthAtathyena padArthanirmANaracanA durghaTA, sarvajJazca san sakalapANinAM saMmilitasamucitakAraNakalApAnurUpapArimANDalyAnusAreNa kAryavastu nirmimANaH svArjitapuNyapApAnumAnena ca svarganarakayoH sukhaduHkhopabhogaM dadAnaH keSAM nAbhimataH / tathA coktam 'Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva vaa| anyo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH // iti| ..
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye bhUyo'pi vizeSayannAha 'nityabuddhisamAzraya' iti zAzvatabuddhisthAnaM, kSaNikavuddhimato hi parAdhInakAryApekSitayA mukhyakartRvAbhAdanIdharatvaprasaktiriti, IdRgguNaviziSTaH zivo naiyAyikamate'bhyupagantavyaH // 13 // atha tattvAni prarUpayannAhatattvAni SoDazAmutra pramANAdIni tadyathA / pramANaM ca prameyaM ca saMzayazca prayojanam // 14 // dRSTAnto'pyatha siddhaanto'vyvstrknirnnyau| vAdo jalpo vitaNDA ca hetvAbhAsAzchalAni c|| 15 // jAtayo nigrahasthAnAnyeSAmevaM prruupnnaa| arthopalabdhihetuH syAtpramANaM tacaturvidham // 16 // tribhirvizeSakam amutrAsmin prastute naiyAyikamate SoDaza tattvAni pramANAdIni pramANaprabhRtIni, tadyayeti / bAlAvabodhAya nAmAnyapyApramANaprameyaMsaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchailajotinigraMhasthAnAnAM tatvajJAnAnizreyasiddhiriti SoDaza, eSAmevaM prarUpaNeti, tattvAnAmamunA prakAreNa prarUpaNA nAmamAtraprakaTanamityarthaH, athaikaikasvarUpamAha-tatrAdau pramANasvarUpaM prakaTayannAhaarthopalabdhihetuH pramANaM syAd arthasya padArthasyopalabdhirjJAnaM tasya hetuH kAraNaM pramANaM syAditi, parAparadarzanApekSayA pramANAnAmaniyatatvAtsaMdihAnasya saGkhyAmupadizannAha-taccaturvidhamiti / tatpramANaM caturvidhaM jJeyamiti // 14-16 // pratyakSamanumAnaM copamAnaM zAdvikaM tathA / tatrendriyArthasannikarpotpannamavyabhicArikam // 17 // vyavasAyAtmakaM jJAnaM vyapadezavivarjitam / pratyakSamitaranmAnantatpUrva trividhaM bhavet // 18 // atra pramANacAturvidhye pratyakSaM kIgiti sambandhaH, vizeSaNAnyAha-indriyArthasannikarpotpanna miti / indriyaM cArthazceti dvandvaH,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhamatam / tayoH sannikatsiMyogAtpannaM jAtam , indriyaM hi nekacyAtpadArthe saMyujyane, indriyArthasaMyogAn jJAnamutpadyate / yaduktam 'AtmA saheti manasA, mana indriyeNa, svArthena cendriyamiti krama eSa zIghram / yogo'yameva manasaH kimagamyamasti yasminmano vrajati tatra gato'yamAtmA // tatrAvyabhicArikaM jJAnAntareNa nAnyathAbhAvi, zuktizakale kaladhautabodho hIndriyArthasannikarpotpanno'pi vyabhicArI dRSTo'to'vyabhicArikaM grAhyam , tathA vyavasAyAtmakaM vyavahArasAdhakam , sajaladharaNitale hi bahalazAhalavRkSAvalyAmindriyArthasAnnidhyodtamapi jalajJAnaM tatpradezasaMgame'pi snAnapAnAdivyavahArAsAyakatvAdapramANam , ataH saphalaM vyavasAyAtmakamiti vizeSaNam / tathA vyapadezavivarjitamiti / vyapadezo viparyayastena rahitaM, tathA hyAjanmakAcakAmalAdidoSadUSitacakSuSaH puruSasya dhavalazaGkha pItajJAnamudeti tadyadyapi sakalakAlaM tannetradoSAvirAmAdindriyArthasannikarpotpannamasti tathA'pyanyavastuno'nyathAbodhAnna tadyathoktalakSaNaM pratyakSamiti pratyakSasAdhakaM vizeSaNacatuSTayamuktam , sAmpratamanumAnamAhaitaradanyanmAnamanumAnamupadizati tadanumAnaM pUrva prathamaM trividhaM trinakArakaM bhavejAyeta, pUrvamitipadenAnumAnAntarabhedAnantyamAha-tatpUrva pratyakSapUrvaM ceti zlokadvayArthaH // 17-18 // anumAnatraividhyamAha pUrvavaccheSavaccaiva dRSTaM sAmAnyatastathA / tatrAyaM kAraNAtkAryamanumAnamiha gIyate // 19 // pUrvavat, zeSavat , sAmAnyato dRSTaM, cetyanumAnatrayam, caH samuccaye, eveti pUraNArthe, tatheti upadarzane, tatra triSu madhye, AdyamanumAnamiha zAstre kAraNAtkAryamanumAnamuditaM kAraNAnmaghAtkArya vRSTilakSaNaM yato jJAyate tatkAraNakAryanAmAnumAnaM kathitamityarthaH //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye nidarzanena tamevArtha draDhayannAha rolambagabalavyAlatamAmalinatviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH // 20 // yatheti dRSTAntakathanArambhe, rolambAH = bhramarAH, gavalaM mAhipaMzRGgam , vyAlA gajAH sapo vA tamAlAH = vRkSavizeSAH, sarve'dhyamI kRSNAH padArthAH svabhAvato jJeyAH, dvandvasamAso bahuvrIhizca, evaMprAyAH = evaMvidhAH payomuco medhA vRSTiM na vyabhivarantIti, evaMprAyA ityupalakSaNena pare'pi dRSTihetavo'bhyunatyAdivizeSA jJeyAH / yaduktam 'gambhIragarjitArambhanirminnagirigaharAH / tuGgattaDillatAsaGgapizaGgottuGgavigrahAH' ityAdayo'pi vRSTiM na vyabhicaranti // 20 // zeSavannAmadheyaM dvitIyamanumAnabhedamAhakAryAkAraNAnumAnaM yacca taccheSayanmatam / tathAvidhanadIpUrAnmegho vRSTo yathopari // 21 // yatkAryAtphalAtkAraNAnumAnaM phalotpattihetupadArthAvagamanaM tacchepavadanumAnaM mataM kathitaM naiyAyikazAsane, yathA tathAvidhanadIpUrAdpari megho vRSTastathAvidhapravahatsalilasambhArabharito yo nadIpUraH saritpravAhastasmAdupari zikharizikharopari jaladharAbhivarpaNajJAnaM tacchepavat, atra kArya nadIpUraH kAraNaM ca parvatopari megho vRSTa iti / uktaM ca naiyAyikaiH 'AvartavartanAzAlivizAlakaluSodakaH / kallolavikaTAsphAlasphuTaphenacchaTA'GkitaH // vhrhulshevaalphlshaaddhlsNkulH| nadIpUravizeSo'pi zakyate na niveditum // iti // 21 // tRtIyAnumAnamAha yacca sAmAnyato dRSTaM tadevaM gatipUrvikA / puMsi dezAntaraprAptiryathA sUrye'pi sA tathA // 22 //
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamatamA caH punarartha, yata mAmAnyato dRSTamanumAnaM tadevamamunA prakAreNa, yathA pumi puruSa devadattAdau dezAntaraprAptirgatipUrvikA, ekammAddezAdezAntaramanaM gamanapUrvakamityarthaH, yojayinyAH prasthito devadatto mAhiSmatI purNa prAtaH sUye'pi nA tatheni, yathA puMli tathA sUrye'pi mA gatirabhyupagamyate / yadyapi gagane saMcarataH sUryasya netrAvalokaprasaraNAbhAvena ganinopalabhyate, tathA'pyudayAcalAtsAyamastAcalacUlikAbalambanaM gati sUcayati / / evaM sAmAnyato dRSTamanumAnaM jJeyamityarthaH // 22 // atha kramAyAtamapi zabdapramANaM svalpavyaktatvAdupekSyAdAvupamAnalakSaNamAha prasiddhavastulAdhAdaprasiddhasya sAdhanam / upamAnaM samAkhyAtaM yathA gorgavayastathA // 23 // taducyamAnamuyamAnamAkhyAtaM kathitaM, yattadonityasambandhAt, yatkim ? aprasiddhasya sAdhanam ajJAyamAnasyArthasya jJApanaM kriyte| prsiddhdhrmsaadhrmyaaditi| AbAlagopAlAGganAvidito yo'sau dharmo'sAdhAraNalakSaNaM tasya sAdhayaM samAnadharmatvaM tasmAdityupamAnamAkhyAtam / dRSTAntamAha-yathA gaurgavayastatheti / yathA kazcidaraNyavAsI nAgarikeNa kIdRggavayaH ? iti pRSTaH sa ca paricitagogavayalakSaNo nAgarikaM prAha-yathA gaustathA gavayaH, khurakakudalAMgUlasAnA''dimAn yAdRzo gaustathA janmasiddho gavayo'pi jJeya ityarthaH / atra prasiddho gausta sAdhAdaprasiddhasya gavayasya sAdhanamiti // 23 // upamAnaM vyAvardI zabdapramANamAha zAbdamAtopadezastu mAnamevaM caturvidham / prameyaM cAtmadehArthavuddhIndriyasukhAdi ca // 24 // tu punarAptopadezaH zAbdam , avitathavAdI hitazcAptaH pratyayitajanastasya ya upadeza AdezavAkyaM tacchAbdam AgamapramANaM jJeyamiti / evamuktabhaGgayA mAnaM pramANaM caturvidhaM catuSprakAraM niSThitamityarthaH /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye atha prameyalakSaNamAha-'prameyaM tvAtmadehArthabuddhIndriyasukhAdi ceti' pramANagrAhyo'rthaH prameyaM, tu punararthe, AtmA ca dehazceti dvandvaH, Adizabdena zeSANAmapi SaNNAM prameyArthAnAM saMgrahaH, taca naiyAyikasUtra AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargabhedena dvAdazavidhaM, tatra sacetanatvakartRtvasarvagatatvAdidharmarAtmA pramIyate, evaM dehAdayo'pi prameyatayA jJeyAH, atra tu granthavistArabhayAna prapaJcitA, itaragranthebhyo'pi sujJeyatvAceti // 24 // saMzayAdisvarUpamAhakimetaditi sandigdhaH pratyayaH saMzayo mataH / pravartate yadarthitvAttattu sAdhyaM prayojanam // 25 // dUrAvalokanena padArthaparicchedakadharmeSu saMzayAnaH prAha-kimetaditi / etatki sthANurvA puruSo veti ? yaH saMdigdhaH pratyayaH sa saMzayo nAma tatvavizeSo mataH saMmataH tacchAsana iti, prayojanamAha-tattu yatpunaH prayojanaM nAma tattvaM yatkimityAhaarthitvAtprANI sAdhyaM kArya prati pravartate, pratItyadhyAhAryam , na hi niSphalakAryArambha ityathitvAduktam , evaM yatpravartanaM tatprayojanamityarthaH // 25 // dRSTAntastu bhavedeSa vivAdaviSayo na yH| siddhAntastu caturbhedaH sarvatantrAdibhedataH // 26 // tu punareSa dRSTAnto nAma tattvaM bhavet , yatkimiti ? vivAdaviSayo na, yasminnupanyaste vacane vAdagocaro na bhavati, idamitthaM bhavati na veti vivAdo na bhavatItyarthaH, tAvaJcAnvayavyatirekayukto'rthaH skhalati yAvanna spaSTaM dRSTAntopaSTambhaH / uktaM ca tAvadeva calatyartho manturgocaramAgataH / yAvannottambhanenaiva dRSTAntenAvalambyate // eSa dRSTAnto jnyeyH| siddhAntaH punazcaturbhedo bhavet , kathamityAha-sarvatantrAdibhedata iti / sarvatantrasiddhAnta iti prathamo bhedH| AdizabdAjhedatrayamidaM
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamatan ! jJeyam , yathA pratitantrasiddhAnto'dhikaraNasiddhAnto'bhyupagamasiddhAntazceti, amI catvAraH siddhAntabhedAH, nAmamAtrakathanamidaM, vistRtagranthebhyastu vizeSo jJeyaH // 26 // avayavAditattvayamvarUpamAhapratijJAhetudRSTAntopanayA nigmsnthaa| avayavAH paJca tarkaH maMzayoparamo bhavet // 27 // yathA kAkAdisaMpAtAt sthANunA jAvyamatra hi / UrdhvaM sandehatarkAbhyAM pratyayo nirNayo mataH // 28 // avayavAH paJceti sambandhaH, pUrvArddhamAha-pratijJAhetudRSTAntopanayA nigamanaM ceti paJcAvayavAH, tatra pratijJA-sAdhyaviziSTaH pakSaH sAnumAnayaM kRzAnumAnityAdi, heturliGgavacanam , dhUmavattvAdityAdi, dRSTAnta udAharaNavacanaM, yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasapradeza ityAdi, upanayo hetorupasaMhArakaM vacanaM dhUmavAMzcAyamityAdi, nigamanaM hetvapadezena punaH sAdhyadharmApasaMharaNaM, tasmAdvahnimAnityAdi, iti paJcAvayavasvarUpanirUpaNam avayavatatvaM jJeyamiti / tarkaH saMzayoparamo bhaved , yathA kAketyAdi, dUrAd dRggocare spaSTapratibhAsAbhAvAt kimayaM sthANuvA puruSo veti ? saMzayastasyoparame'bhAve sati tarko bhavet tarko nAma tatvaM syAt , kathamityAhayatheti / dUrAdUrdhvasthaM padArtha vilokya sthANupuruSayoH saMdihAno'vahitIbhUya vimRzati, kAkAdisaMpAtAdAdizabdAvalyutsarpaNAdayaH sthANudharmA grAhyAH, vAyasaprabhRti saMbandhAdatra sthANunA bhAvyaM, kIlakena bhavitavyam , puruSe hi ziraHkampanahastacAlanAdibhiH kAkapAtAnupapatteH, evaM saMzayAbhAve tarkatatvaM jJeyamiti / ardhvamityAdi pUrvoktalakSaNAbhyAM saMdehatarkAbhyAsUrdhvamuttaraM yaH pratyayaH sthANurevAyaM puruSa evAyamiti pratItiviSayaH, sa nirNayaH nirNayanAmA taccavizeSo jJeyaH, yattadAvarthasambandhAdanuktAvapi jJeyo / vAdatattvamAha AcAryaziSyayoH pakSapratipakSaparigrahAt / 3 Sa00
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke paDdarzanasamuccaye yaH kathA'bhyAsahetuH syAdasau bAda udaahRtH|| 29 // asau vAda udAhRtaH kathitastajjJairityarthaH, yaH kaH ? ityAha-- kathA'bhyAsahetuH, kathA prAmANikI tasyA abhyAsaH kAraNam , kayorAcAryaziSyayoH, AcAryoM gururadhyApakaH, ziSyazcAdhyetA vijJeya iti, kasmAt pakSapratipakSaparigrahAt , pakSaH pUrvapakSaH pratijJA''diparigrahaH, pratipakSa uttarapakSaH pUrvapakSavAdiprayuktapratijJA''dipratipaJcakopanyAsapauDiH tayoH parigrahAtsaMgrahAdityarthaH, AcArya: pUrvapakSamaGgIkRtyAcaSTe, ziSyazcottarapakSamurarIkRtya pUrvapakSaM khaNDayati, evaM nigrAhakajayaparAjayacchalajAtyAdinirapekSatayA'bhyAsanimittam , pakSapratipakSaparigraheNa yatra guruziSyau goSThI kurutaH sa vAdo jnyeyH|| atha tadvizeSamAhavijigISukathA yA tucchalajAtyAdidUSaNam / sa jalpaH, sAvitaNDA tu yA pratipakSavarjitA // 30 // sa jalpa iti sambandhaH, yad vijigISukathAyAM vijayAbhilASivAdiprativAdiprArabdhapramANopanyAsagoSThyAM satyAM chalajAtyAdidUSaNam , chalaM triprakAram-vAkchalaM, sAmAnyacchalam , upacAracchalaM ceti, jAtayazcaturviMzatibhedAH, AdizabdAnnigrahasthAnAdiparigrahaH, etaiH kRtvA dUSaNaM paropanyastayakSAderdUSaNajAlamutpAdya nirAkaraNam , abhimataM ca svapakSasthApanena sanmArgapratipattinimittatayA chalajAtyAdhupanyAsaH paraprayogasya dUpaNotpAdanam , tathA coktam 'duHzikSitakutarkAzalezavAcAlitAnanAH / zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDAdoSamaNDitAH // gatAnugatiko lokaH kumArga tatpratAritaH / mA gAditi cchalAdIni prAha kAruNiko muniH // iti / saMkaTe prastAve ca sati cchalAdibhirapi svapakSasthApanamanumatam , paravijaye hi dharmavvaMsAdidoSasaMbhavastasmAdvaraM chalAdibhirapi jayaH /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamatam / pratipakSastana vivarjitA rahinati pratipakSamAdhanavihIno vitaNDAvAdaH, vaitaNDiko hi svAbhyupagatapakSamasthApayan yatkiMcidvAdena paroktaM dUpayanItyarthaH // 30 // hetvAbhAsA asiddhAdyA,ichalaM kRpo navodakaH / jAtayo dUSaNAbhAsAH pakSAdirdUSyate na yaiH // 31 // hetvAbhAsA jJeyA iti ! ke te' inyAha-ami dvAdyA, asiddhaviruddhAne kAntikakAlAtyayApadiSTaprakaraNasamAH paJca hetvAbhAsA jJeyAH, tatra pakSe dharmatvaM yasya nAsti so'siddhaH, vipakSe san sapakSe cAsan viruddhaH, pakSatrayavRttiranakAntikaH, pratyakSAnumAnAgamaviruddhapakSavRttiH kAlAtyayApadiSTaH, vizeSAgrahaNe hetutvena prayujyamAnaH prakaraNasamaH, udAharaNAni svayamabhyUhyAni / chalaM kUpo navodaka iti, paropanyastavAde svAbhimatArthAntarakalpanayA vacanavighAtazchalam , kathamityAha-vAdinA kUpo navodaka iti kathAyAM pratyagrArthavAcakatayA navazabdaprayoge chalavAdI navasaMkhyAmAropya dUSayati, kuta eka eva kUpo navasaMkhyodaka iti vAkachalam , prastAvAgatatvena zeSacchaladvayamapyAha-saMbhAvanayA'tiprasaGgino'pi sAmAnyasya hetutvAropaNena tannipedhaH sAmAnyacchalam , yathA aho nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasaMpanna iti brAhmaNastutiprasaGge kazcidvadati saMbhavati brAhmaNe vidyAcaraNasaMpaditi, tacchalavAdI brAhmaNatvasya hetutvamAropya nirAkurvannabhiyuGkte, yadi brAhmaNe vidyAcaraNasaMpadbhavati vrAtye'pi sA bhaved vrAtyo'pi brAhmaNa eveti, aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAnam upacAracchalaM, yathA maJcAH krozantItyukte paraH pratyavatiSThate kathamacetanA maJcAH krozantIti chalatrayasvarUpaM jJeyamiti / jAtaya ityAdi / dUSaNAbhAsA jAtayaH, adUSaNAnyapi dUSaNavadAbhAsanta iti dUSaNAbhAsAH, yaiH pakSAdirna dRSyate, AbhAsamAtratvAnna pakSadoSaH samudbhAvayituM zakyate kevalaM samyaghetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhaTiti taddoSatvApratibhAse hetuprativimbanaprAyaM
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye pratyavasthAnaM jAtiH, sA caturviMzatibhedA sAdhAdipratyavasthAnabhedena / tatra sAdhayeNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtiH / anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi prayoge kRte sAdhayeNa pratyavasthAnaM-yadyanityaghaTasAdhabhyotkRtakatvAdanityaH zabdaH tarhi nityAkAzasAdhAdamUrttatyAnityaH syAditi / vaidhamyeNa pratyavasthAnaM vaidhayasamA jAtiH / pUrvasminneva prayoge vaidhaNevokte vaidhayeNa pratyavasthAnaM nityaH zabdo'mUrttatvAd, anityaM hi mUrtaM yathA ghaTAdi / yadi hi nityAkAzavaidhAtkRtakattvAdanityaH zabdastahi ghaTAdyanityavaidhAdamUrtatvAnnityaH syAd vizeSAbhAvAditi / ___ utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSasame jAtI bhavataH, tatraiva prayoge dRSTAntadharma kaMcitsAdhyadharmiNyApAdayannutkarSasamAM jAtiM prayuGkte, yadi ghaTavatkRtakatvAdanityaH zabdo ghaTavadeva mUrto'pi bhaved , na cenmUrto ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabdo dharmAntarotkarSamApAdayati, apakarSastu ghaTaH kRtakaH sannazrAvaNo dRSTa evaM zabdo'pi bhaved , no ced ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde zrAvaNatvadharmamapakarSati / vAvAbhyAM pratyavasthAnaM vAvaya'same jAtI bhavataH / khyApanIyo varNyastadviparIto'vagrastAvetau varSyAvayoM sAdhyadRSTAntadharmoM viparyasyan vAvarNyasame jAtI prayute, yathAvidhaH zabdadharmaH kRtakatvAdirna tAdRg ghaTadharmo, yAdRk ca ghaTadharmo na tAdRk zabdadharma iti sAdhyadharmadRSTAntadharmoM hi tulyau kartavyau, atra tu viparyAsaH yato yAdRgghaTadharmaH kRtakatvAdirna tAdRk zabdadharmaH, ghaTasya hyanyAdRzaM kumbhakArAdijanyaM kRtakatvam , zabdasya hi tAlvoSThAdivyApArajamiti / dharmAntaravikalpena pratyavasthAnaM vikalpasamA jAtiH, yathA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamatam / kRtakaM kiMcinmRdu dRSTaM rAvazayyA''di, kizcitkaThoraM kuThArAdi, evaM kRtakaM kiJcidanityaM bhaviSyati ghaTAdikaM, kiJcinityaM shbdaadiiti| sAdhyasAmyApAdanena pratyavasthAnaM sAdhyasamA jAtiH, yathA ghaTaH tathA zabdaH prAptastaIi yathA zabdastathA ghaTa iti, zabdazca sAdhya iti ghaTo'pi sAdhyo bhavet , tatazca na sAdhyaH sAdhyasya dRSTAnto, viruddhalakSaNatvAnna dRSTAntaH syAt , na cedevaM tathA'pi velakSaNyAtsutarAmadRSTAnta iti / prAptyaprAptivikalpAbhyAM pratyavasthAna prAptyaprAptisame jAtI, yathA yadetatkRtakatvaM tvayA sAdhanamupanyastaM tatki prApya sAdhyaM sAthayatyaprApya vA, prApya ced tarhi dvayovidyamAnayoreva prAptirbhavati na sadasatoriti, dvayozca satvAtki kasya sAdhyaM sAdhanaM vA, aprApya tu sAdhanamayuktamatiprasaGgAditi / prasaGgApAdanena pratyavasthAnaM prasaGgasamA jAtiH, yathA'nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavadityukte jAtivAdyAha-yadyanityatve kRtakatvaM sAdhanaM, kRtakatvamidAnI ki sAdhanaM tatsAdhane kiM sAdhanam ? iti / pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jAtiH, yathA'nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavadityukte jAtivAdyAhayathA ghaTaH prayatnAnantarIyako'nityo dRSTa evaM pratidRSTAnta AkAzaM nityamapi prayatnAnantarIyakaM dRSTaM kUpakhananaprayatnAnantaramupalambhAditi, na cedamanaikAntikatvodbhAvanaM, bhaGgayantareNa pratyavasthAnAt / __anutpattyA pratyavasthAnam , anutpattisamA jAtiH, yathA'nutpanne zabdAkhye dharmiNi kRtakatvaM dharmaH kva vartate, tadeva hetvabhAvAdasiddhiranityasyeti / sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA yA jAtiyathA pUrvamudAhRtA saiva saMzayenopasaMhriyamANA saMzayasamA jAtirbhavati, yathA ki ghaTasAdha
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 saTIke SaDdarzanasamuccaye AtkRtakatvAdanityaH zabdaH, kiM vA tadvaidhayeNAkAzasAmyAnniravayavatvAnnitya iti / dvitIyapakSotthApanabuddhayA prayujyamAnA saiva sAdharmyasamA vaidhaHsamA vA jAtiH prakaraNasamA bhavati, tatraivAnityaH zabdaH kRtakasvAd ghaTavaditi prayoge, nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavaditi, udbhAvanaprakArabhedamAtre sati nAnAtvaM draSTavyam / traikAlyAnupapatyA hetoH pratyavasthApanamahetusamA jAtiH, yathA hetuH sAdhanaM tatsAdhyAtpUrva pazcAdvA saha vA bhaved , yadi pUrvamasati sAdhyaM tatkasya sAdhanam , atha pazcAtsAdhanaM pUrva tarhi sAdhyaM tasmiMzca pUrvasiddhe kiM sAdhanena, atha yugapatsAdhyasAdhane tarhi tayoH savyetaragoviSANayoriva sAdhyasAdhanabhAva eva na bhavediti / ___arthApatyA pratyavasthAnam arthApattisamA jAtiH, yadyanityasAdhAtkRtakatvAdanityaH zabdo'rthAdApadyate, nityasAdhayAnnitya iti, asti cAsya nityenAkAzena sAdhayaM niravayavatvamityudbhAvanaprakArabheda evAyamiti / ___ avizeSApAdanena pratyavasthAnamavizeSasamA jAtiH, yathA yadi zabdaghaTayoreko dharmaH kRtakatvamiSyate tarhi samAnadharmayogAttayoravizeSaH, tadvadeva sarvapadArthAnAmavizeSaH prasajyata iti / __upapattyA pratyavasthAnamupapattisamA jAtiH, yathA yadi kRtakatvopapattyA zabdasyAnityatvaM, niravayavatvopapatyA nityatvamapi kasmAnna bhavati pakSadvayopapatyA'nadhyavasAyaparyavasAnatvaM vivakSitamityudbhAvanaprakArabheda evAyam / upalabdhena pratyavasthAnamupalabdhisamA jAtiH, yathA'nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAditi prayukte pratyavatiSThate na khalu prayatnAnantarIyakatvamanityatve sAdhanaM, sAdhanaM taducyate yena vinA na sAdhyamupalabhyate, upalabhyate ca prayatnAnantarIyakatvena vinA'pi vidyudAdAvanityatvaM, zabde'pi kacidvAyuvegabhajyamAnavanaspatyAdijanye ttheti|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamatam / ____ anupalabdhipratyavasthAnAdanupalabdhisamA jAtiH, yathA tatraiva prayatnAnantarIyakatvahetAbupanyaste, sa prAha jAtivAdI na prayatnakAryaH zabdaH prAgucAraNAdastyevAsAbAvaraNayogAttu nopalabhyate, AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhAnAstyeva zabda iti ced ? na, AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhasabhAvAdAvaraNAnupalabdhezvAnupalambhAdabhAvaH, taDabhAtra cAvaraNopalavdharbhAvo bhavati, tatazca tadantaritamUlakIlodakAdivadAvaraNopalabdhikRtameva zabdasya prAguccAraNAdagrahaNamiti prayatnakAryAbhAvAnnityaH zabda iti / sAvyadharmanityAnityatvavikalona zabdanityatA''pAdanaM nityasamA jAtiH, yathA'ni yaH zanda iti pratijJAte; jAtivAdI vikalpayati yeyamanityatA zabdasyocyate sA kimanityA nityA veti, yadyanityA tadiyamavazyamayAyinotyanityatAyA abhAvAnnityaH zabdaH, atha nityaiveti tathA'pi dharmasya nityatvAttasya ca nirAzritasyAnupapatteH tadAzrayabhUtaH zabdo'pi nitya eva sa iti ced ? na, tadanityatve taddharmanityatvAyogAdityubhayathA nityaH zabda iti / evaM sarvabhAvAnityatvopapAdanena pratyavasthAnamanityasamAjAtiH, yathA ghaTasAdharmyamanityatvena zabdasyAstIti, tasyAnityatvaM yadi pratipAdyate tadbaTena sarvapadArthAnAmastyeva kimapi sAdharmyamiti teSAmapyanityatvaM syAd , atha padArthAntarANAM tathA bhAve'pi nAnityatvaM tarhi zabdasyApi tanmA bhUdityanityatvamAtrApAdanapUrvakavizepodbhAvanAccAvizeSasamAto bhinneyaM jaatiH| __ prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthA kAryasamA jaatiH| yathA'nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdityukte jAtivAdyAhaprayatnasya dvairUpyaM dRSTaM kiMcidasadeva tena janyate yathA ghaTAdikaM, kiMcitsadevAvaraNavyudAsAdinA vyajyate yathA mRdntritmuulkiilaadi| evaM prayatnakAryanAnAtvAdeSu prayatnena zabdo vyajyate janyate
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye veti saMzaya iti saMzayApAdAnaprakArabhedAca saMzayasamAtaH kAryasamA jaatibhidyte| .. tadevamudbhAvanaviSayavikalpabhedena jAtInAmAnantye saMkIrNodAhaharaNavivakSayA caturviMzatijAtibhedA ete darzitA iti // 31 // dUpaNAbhAsAnuktvA nigrahasthAnamAhanigrahasthAnamAkhyAtaM paro yena nigRhyate / pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAdivibhedavat // 32 // yena kenacid rUpeNa paro vipakSo nigRhyate paravAdI vacananigrahe pAtyate tannigrahasthAnamAkhyAtaM kathitamiti, katicidbhedAn nAmato nirdizanAha-pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAdivibhedavad , hAnisaMnyAsavirodhAH pratijJAzabdena sambadhyante, Adizabdena zeSAnapi bhedAn parAmRzati, etadrUSaNajAlamutpAdyate yena tnnigrhsthaanm| yaduktaM-'vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam' tatra vipratipattiH sAdhanAbhAse sAdhanabuddhiH, dUSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiriti, apratipattiH sAdhanasyAdUvaNaM, dUSaNasya cAnuddharaNam , taddhi nigrahasthAna dvAviMzatibhedam , tadyathA-pratijJAhAniH, pratijJA'ntaraM, pratijJAvirodhaH pratijJAsaMnyAsaH, hetvantaram , arthAntaraM,-nirarthakam , avijJAtArtham , apArthakam , aA~ptakAlaM, nyUnam , adhikaM, punaruktam , ana bhASaNam , ajJAnam , apraitibhA, vikSepo matAnujJA, paryanuyojyopekSaNaM, niranuyojyAnuyogaH, apeMsiddhAntaH, hetvaabhaasH| tatra hetAvanaikAntikIkRte pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'bhyupagatavataH pratijJAhAnirnAma nigrahasthAnaM bhavati, yathA anityaH zabda, aindriyikatvAd ghaTavaditi pratijJAsAdhanAya vAdI vadan pareNa sAmAnyamaindriyikamapi nityaM dRSTamiti hetAvanaikAntikIkRte, yadyevaM brUyAt sAmAnyavaddhaTo'pi nityo bhavati sa evaM bruvANaH zabdanityatvapratijJAM jahyAt /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamatam / pratijJAtArthapratipethe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntarasAdhanamabhidadhataH pratijJA'ntaranAma nigrahasthAnaM bhavati, anityaH zabda, aindriyikavAdityukte tathaiva sAmAnyenaiva vyabhicAraNodite yadi tyAd yuktaM sAmAnyamaindriyikaM nityaM taddhi sarvagatama sarvagatastu zabda iti, so'yamanityaH zabda iti pUrvapratijJAtaH pratijJA'ntaramasarvagataH zabda iti pratijJA'ntareNa nigRhIto bhavati / pratijJAhetvorvirodhaH pratijJAvirodhanAma nigrahasthAnaM bhavati, guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti, so'yaM pratijJAhetvovirodho yadi guNavyatiriktaM dravyaM kathaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH, atha rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH kathaM guNavyatiriktaM . dravyamiti tadayaM pratijJAhetvoviruddhAbhidhAnAtparAjIyate / pakSasAdhane pareNa dUSite taduddharaNAsaktyA pratijJAmeva nivAnasya pratisaMnyAsanAma nigrahasthAnaM bhavati, yathA-anityaH zabda aindriyikatvAdityukte tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAmudbhAvitAyAM yadi brUyAt ka evamAha nityaH zabda iti pratijJAsaMnyAsAt parAjito bhavatIti / avizeSAbhihite hetau pratiSiddhe tadvizeSaNamabhidadhato hetvantaranAma nigrahasthAnaM bhavati, tasminneva prayoge tathaiva sAmAnye'sya vyabhicAreNa dUSita jAtimattve satItyAdivizeSaNamupAdadAno hetvantareNa nigRhIto bhavati / prakRtAdarthAntaraM tadopayikamabhidadhato'rthAntaranAma nigrahasthAnaM bhavati, nityaH zabdaH kRtakatvAditi hetuH, hetuhinoterdhAtostunatyaye kRdantaM padam , padaM ca nAma taddhitanipAtopasargA iti prastutya nAmAdIni vyAcakSANo'rthAntareNa nigRhyata iti / ____ abhidheyarahitavarNAnupUrvIprayogamAnaM nirarthakanAma nigrahasthAnaM bhavati, yathA nityaH zabdaH kacataTapAnAM gajaDadavattvAd ghajhaDhadhabhavadityetadapi sarvathA'rthazUnyatvAnnigrahaNAya kalpeta saadhyaanupyogaadvaa|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye yatsAdhanavAkyaM dRSaNavAkyaM vA trivAramabhihitamapi parSatprativAdibhyAM vorddha na zakyate tadA'vijJAtArthanAma nigrahasthAnaM bhavati / / pUrvAparAsaMgatapadasamUhaprayogAdapratiSThitavAlyArthamapArthakanAma nigrahasthAnaM bhavati, daza dADimAni SaDapUpA iti / pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanavacanakramamullaGghyAvayava viparyAsena prayujyamAnamanumAnavAkyamaprAptakAlanAma nigrahasthAnaM bhavati, svapratipattivat parapratipatterjanane parArthAnumAnakramasyApagamAt , pazcAvayave vAkye prayoktavye tadekatamenAnumAnAvayavena hInaM nyUnanAma nigrahasthAnaM bhavati, sAdhanAbhAve sAdhyasiddherabhAvAt pratijJA''dInAM paJcAnAmapi sAdhanatvAt / __ ekenaiva hetunodAharaNena vA pratipAdite'rthe hetvantaramudAharaNAntaraM vA vadato'dhikanAma nigrahasthAnaM bhavati / zabdArthayoH punarvacanaM punaruktanAma nigrahasthAnaM bhavati, anyatrAnuvAdAt zabdapunaruktaM nAma yatra sa eva zabdaH punaruccAryate yathA nityaH zabdo nityaH zabda iti, arthapunaruktaM tu yatra so'rthaH prathamamanyena zabdenoccAryate punaH paryAyAntareNocyate yathA anityaH zabdo, vinAzI dhvaniriti, anuvAde tu paunaruktyamadoSaH yathA hetUpadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanamiti / parSadAveditasya vAdibhirabhihitasyApi yadapratyuccAraNaM tadananubhASaNanAma nigrahasthAnaM bhavati / parSadA vijJAtasyApi vAdivAkyArthasya prativAdino yadajJAnaM tadajJAnanAma nigrahasthAnaM bhavati, aviditottaraviSayo hi kimuttaraM brUyAt , na cAnanubhASaNamevedaM, jJAte'pi vastunyanubhASaNAsAmarthyadarzanAt / parapakSe gRhIte'pyanubhASite'pi tasminnuttarApratipattirapratibhAnAma nigrahasthAnaM bhavati / kAryavyAsaGgAtkathAvicchedo vikSepanAma nigrahasthAnaM bhavati, siSAdhayiSitasyArthasyAzakyasAdhanatAmavasAya kathAM vicchinattIdaM
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMkhyamatam / mama karaNIyaM parihIyate, pInasena kaNTha uparuddha ityAdyabhidhAya kathAM vicchindan vikSepeNa praajiiyte| svapakSe parApAditadopamanuvRtya tameva parapakSe pratItimApAdayato matAnujJAnAma nigrahasthAnaM bhavati, coro bhavAn puruSatvAt prasiddhacoravadityukte, bhavAnapi coraH puruSatvAditi bruvannAtmanaH parApAditacoratvadoSamabhyupagatavAn bhavatIti matAnujJayA nigRhyate / nigrahaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyopelaNanAma nigrahasthAnaM bhavati, paryanuyojyo nAma nigrahopapattyA'vazyaM nodanIyaH, 'idante nigrahasthAnamupanatamato nigRhIto'si' ityevaM vacanIyastamupekSya na niyahAti yaH sa paryanuyojyApekSaNena nigRhyte| ___ anigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogAnniranuyojyAnuyoganAma nigrahasthAnaM bhavati, upapannAdinamagramAdinamanigrahArhamapi 'nigRhIto'sIti yo brUyAtsa evAbhUtadoSodbhAvanAnnigRhyata iti / siddhAntamabhyupetya niyamAtkathAprasaGgo'pasiddhAntanAma nigrahasthAnam , yaH prathamaM kazcitsiddhAntamabhyupagamya kathAmupAkramata, tatra ca siSAdhayiSitArthasAdhanAya paropAlambho yathA siddhAntaviruddhamabhidhatte so'pasiddhAntena nigRhyte| hetvAbhAsAzca yathoktA asiddhaviruddhAdayo nigrahasthAnam iti, bhedAntarAnantye'pi nigrahasthAnAnAM dvAviMzatirmUlabhedA niveditA iti // athopasaMharaMnnAhanaiyAyikamatasyaivaM samAsaH kathito'dhunA / sAMkhyAbhimatabhAvAnAmidAnImayamucyate // 33 // evam itthaMprakAratayA naiyAyikamatasya zivazAsanasya samAsaH saMkSepo'dhunA kathito niveditaH sAmpratameva niSThita ityrthH| idAnIM punarayaM samAsaH sAMkhyAbhimatabhAvAnAm ucyate, sAMkhyAH kApilA ityarthaH, tadabhimatA tadabhISTA ye bhAvAH paJcaviMzatitatvAdayasteSAM saMkSepo'taH paraM kathyata ityarthaH // 33 //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 saTIke SaDdarzanasamuccaye tadevAha - eteSAM yA samAvasthA sA prakRtiH kilocyate / pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA nityasvarUpikA // 34 // eteSAM sAMkhyAnAM prakRtiH prItyaprItiviSAdAtmakAnAM lAghavopaTambhagauravadharmANAM satvarajastamasAM trayANAmapi guNAnAM yA sAmyAvasthA samatayA'vasthitiH sA kila prakRtirucyate, kiletyAptapravAde, sA prakRtiH kathyate, anyacca sA pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA pradhAnAvyaktazabdena ca prakRtirAkhyAyate, zAstre prakRtiH pradhAnamavyaktaM ceti paryAyA na tattvAntaramityarthaH tathA nityasvarUpikA zAzvatabhAvatayA prasiddhetyarthaH, ucyate ca nityA nAnApuruSAzrayA ca taddarzanena prakRtiryadA ha-- , tasmAnna badhyate'ddhA na mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnA''zrayA prakRtiriti // 34 // darzanasvarUpamAha sAMkhyA nirIzvarAH kecitkecidIzvaradevatAH / sarveSAmapi teSAM syAttattvAnAM paJcaviMzatiH ||35|| kecitsAMkhyA nirIzvarA IzvaraM devatayA na manyante kevalAdhyAtmavedinaH kecitpunarIzvaradevatA mahezvaraM svazAsanAdhiSThAtAramAhuH sarveSAmiti / teSAM kevala nityAtmavAdinAmIzvaradevatAnAM ca sarveSAM sAMkhyamatAnusAriNAM zAsane tattvAnAM paJcaviMzatiH syAt, tattvaM hyapavargasAdhakaM bIjamiti sarvavAdisaMvAdaH / " yaduktam -- paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH / tanmate paJcaviMzatistattvAnItyarthaH // 35 // guNatrayamAha - satvaM rajastamazceti jJeyaM tAvad guNatrayam / prasAdatoSa dainyAdikAryaliGgaM krameNa tat // 36 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMkhyamatam / tAvaditi prakrame, sattvarajastamazceti guNatrayaM jJeyam , tad guNatrayaM, krameNa paripATyA, prasAdatopadenyAdikAryaliGgaM guNatrayeNedaM liGgatrayaM krameNa janyate, satvaguNena prasAdakAryaliGga,-badananayanAdiprasannatA sattvaguNena syAdityarthaH, rajoguNena topaH sa cAnandaparyAyaH, talliGgAni sphUrtyAdIni rajoguNenAbhivyajyanta ityarthaH, tamoguNena ca dainyaM janyate hA daiva ! naSTo'smi vaJcito'smotyAdivadanavicchAyatAnetrasaMkocAdivyaGgyaM dainyaM tamoguNaliGgamiti, dainyAdItyAdizabdena duHkhatrayamAkSipyate, tadyathA''dhyAtmikam , Adhibhautikam , AdhidaivikaM ceti / tatrAdhyAtmikaM dvividhaM-zArIraM mAnasaM ca, zAgIraM vAtapittazlemagAM vaiSamyanimittam , mAnasaM kAmakrodhalobhamoheyAviSayAdarzananivandhanaM, sarva caitadAntaropAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkham / bAyopAyasAdhyaM duHkhaM dvedhA-Adhibhautikam AdhidaivikaM ceti, tatrAdhibhautikaM mAnuSapazumRgapakSisarIsRpasthAvaranimittam , AdhidaivikaM yakSarAkSasagrahAdyAvezahetukamiti // 36 // ___ anena duHkhatrayeNAbhihatasya prANinastattvajijJAsotpadyate'tastAnyeva tattvAnyAha tataH saMjAyate vuddhimahAniti yakocyate / ahaMkArastato'pi syAttasmAtSoDazako gaNaH // 37 // tato guNatrayAd buddhiH saMjAyate yakA buddhirmahAnityucyate mahAnitizabdena koyaMta ityarthaH, evametannAnyathA, gaurayaM nAzvaH, sthANureSa nAyaM puruSa ityevaM nizcayastena padArthapratipattiheturyo'dhyavasAyaH sA buddhiriti, tasyAstvaSTau rUpANi tadarzanavizrutAni yadAhadharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi catvAri sAttvikAni, adharmAdIni tu tatpratipakSabhUtAni catvAri tAmasAnItyaSTau, tato buddherahaMkAraH sa cAbhimAnAtmako yathA ahaM zabde, ahaM rUpe, ahaM rase, ahaM sparza, 1. atra krameNa pratItipaJcakAkArasthAne; ahaM zRNomi, ahaM rUpayAmi, ahaM rasayAmi, ahaM spRzAmi, ahaM jighrAmi, ityevAkArapaJcakaM jyAya iti bhAti, mUle nirdiSTAkArakapratItInAmanAnubhavikatvAd , granthoktalekhAnupUrvIbhaGgabhiyA tu mUlasthapATho na parA'vati /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye ahaM gandhe, ahaM svAmI, aham IzvaraH, asau mayA hataH, ahaM tvAM haniSyAmItyAdipratyayarUpastasmAdahaMkArASoDazako gaNo 'jAyata' ityadhyAhAro'stibhavatItyAdivat , paJca buddhIndriyANi, paJca kareMndriyANi, ekAdazaM manaH, paJca bhUtAni, SoDazako gaNaH, tathA''haIzvarakRSNaH 'mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakastu vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSa' iti // 37 // poDazakagaNamevAhasparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM ca pazcamam / paJca buddhIndriyANyAhustathA karmendriyANi ca // 38 // pAyUpasthavacaHpANipAdAkhyAni manastathA / anyAni paJcarUpANi tanmAtrANIti SoDaza // 39 // (yugmam ) paJca buddhIndriyANIti sambandhaH, sparzanaM tvagindriyaM, rasanaM jihvA, ghrANaM nAsikA, cakSurnetraM, paJcamaM zrotraM karNa iti, etAni paJca buddhipradhAnAni buddhisahacarANyeva jJAnaM janayantIti kRtvA buddhIndriyANyAhuH kathayanti tanmatIyA iti, tathA karmendriyANi ceti / tathA pUrvoddiSTapaJcasaMkhyAmAtramapi parAmRzati, tAnyevAha-pAyUpasthavacApANipAdAkhyAnIti / pAyurapAnam , upasthaH prajananaM, vaco vAkyaM, pANihastaH pAdazvaraNaH, tadAkhyAni paJca karmendriyANi, karma kAryavyApArastasya sAdhanAnIndriyANIti karmendriyANi, tathA mana ekAdazamindriyamityarthaH, anyAni paJcarUpANi tanmAtrANi ceti, zabdasparzarUparasagandhAkhyAni tanmAtrANIti SoDaza jnyeyaaH|| paJcatanmAtrebhyaH paJcabhUtotpattimAharUpAttejo rasAdApo gandhAd bhUmiH svraanmH| sparzAdvAyustathaivaM ca paJcabhyo bhUtapaJcakam // 40 // paJcabhya iti / paJcatanmAtrebhyaH paJcabhUtakamiti sambandhaH, rUpatanmAtrAttejaH, rasatanmAtrAdApaH, gandhatanmAtrAd bhUmiH, svaratanmAtrAdAkAzaM, sparzatanmAtrAdvAyuH, evaM paJcatanmAtrebhyaH paJca
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMkhyamatam / bhRtAnyutpadyante, asAdhAraNakaikaguNakathanamidam , utpattizca zabdatanmAtrAdAkAzaM zabdaguNaM zabdo hyambaraguNa iti, zabdatanmAtrasahitAtsparzatanmAtrAdvAyuH zabdasparzaguNa iti, zabdasparzatanmAtrasahitAda rUpatanmAtrAttejaH zabdasparzarUpaguNamiti, zabdasparzarUpatanmAtrasahitAdrasatanmAtrAdApaH zabdasparzarUparasaguNA iti, zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAd gandhatanmAtrAt zabdasparzarUparasagandhaguNA pRthivI jAyata iti, paJcabhyaH paJcabhUtakamityarthaH // 40 // prakRtivistaramevopasaMharanAhaevaM caturviMzatitattvarUpaM niveditaM sAMkhyamate pradhAnam / anyastvakartA viguNastu bhoktA tattvaM pumaannitycidbhyupetH|| evaM pUrvoktaprakAreNa sAMkhyamate caturviMzatitattvarUpaM pradhAnaM niveditam , prakRtirmahAnahaGkArazceti trayam , paJca buddhIndriyANi, paJca karmendriyANi, manastvekaM, paJca tanmAtrANi, paJca bhUtAni rUpaM yasyetyevaMvidhA prakRtiH kathitetyarthaH, paJcaviMzatitamaM taccamAha-anyastviti / anyo'kartA puruSaH, prakRtereva saMsaraNAdidharmavAd, yaduktaM-prakRtiH karoti prakRtirvadhyate, prakRtirmucyate, puruSo'baddhaH puruSo muktaH, puruSastu amUrtazcetano bhogI nityaH srvgto'kriyH| akartA nirguNaH sUkSmaH AtmA kApiladarzane // puruSaguNAnAha-viguNa iti / sattvarajastamorUpaguNatrayavikalaH, tathA bhoktA bha.gI, evaMprakAraH pumAn tattvaM paJcaviMzatitamaM tattvamityarthaH, tathA nityacidabhyupetaH, nityA cAso ciccaitanyazaktistayA'bhyupetaH sahitaH, AtmA hi svaM buddheravyatiriktamabhimanyate, sukhaduHkhAdayazca viSayA indriyadvAreNa buddhau saMkrAmanti, buddhizvobhayamukhadarpaNAkArA, tatastasyAM caitanyazaktiH pratibimbate, tataH sukhyahaM duHkhyahamityupacaryate, Aha ca pAtaJjale- 'zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati tamanupazyannatadAtmA'pi tadAtmaka iva pratibhAsata' iti, mukhyatastu cicchaktiviSayaparicchedazUnyA, buddhareva
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye viSayaparicchedasvabhAvatvAt cicchattisannidhAnAccAcetanA'pi buddhicetanAvatIvAvabhAsate vAdamahArNavo'pyAhabuddhidarpaNasaMkrAntamarthavipratibimbakam / dvitIyadarpaNakalpaM puruSe hyadhirohati // tadeva bhoktRtvamasya na tu vikArotpattiriti / tathA cAsuriHfafai auorat buddhau bhogo'sya kathyate / prativimvodayaH svaccho yathA candramaso'mbhasi // vindhyavAsI tvevaM bhogamAcaSTe puruSo'vikRtAtmaiva svanirbhAsamacetanam | manaH karoti sAnnidhyAdupAdheH sphaTiko yathA // iti nityacijjJAnayuktaH / bandhamokSasaMsArAca nitye'pyAtmani bhRtyagatayorjayaparAjayayoriva tatphalakozalAbhAdisambandhe nasvAminyupacAravadatrApyupacaryanta ityadoSaH // 41 // tattvopasaMhAramAha 32 paJcaviMzatitattvAni sAMkhyasyaivaM bhavanti ca / pradhAnanarayozcAtra vRttiH pavandhayoriva // 42 // pUrvArdhaM nigadasiddham, atra sAMkhyamate pradhAnanasyoH prakRtipuruSayorvRttirvartanaM paDvandhayoriva pazcaraNavikalaH, andhaca netravikalaH, yathA pacandhau saMyuktAveva kAryasAdhanAya prabhavato na pRthagbhUtau prakRtipuruSayorapi tathaiva kAryakartRtvam prakRtyupAttaM puruSo bhuGka ityarthaH // 42 // mokSapramANaM cAha - prakRtiviyogo mokSaH puruSasyaivAntarajJAnAt / mAnatritayaM ca bhavet pratyakSaM laiGgikaM zAbdam // 43 // mokSaH kimucyata ityAha- puruSasyAtmana AntarajJAnAdvividhabandha vicchedAtprakRtiviyogo yaH sa mokSaH prakRtyA saha viyoge virahe sati puruSasyApavarga iti, AntarajJAnaM ca bandhavicchedAdbhavati,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtikadA prAkRtikA rikA / jainamatam / bandhazca prAkRtikavaikRtikadAkSiNabhedAtrividhaH, tadyathA-prakRtAvAtmajJAnAd ye prakRtimupAsate teSAM prAkRtiko bandhaH, ye vikArAneva bhUtendriyAhaGkAravuddhIH purupabuddhayopAsate teSAM vaikArikaH, iSTApUrne dAkSiNaH, iSTApUrta janabhojanadAnAdikaM tasmin puruSatatvAnabhijJo hISTakArI kAmopahatamanA badhyata iti / iSTApUrta manyamAnA variSThaM nAnyat zreyo ye'bhinandanti mUDhAH / nAkasya pRSThe te sukRtena bhUtvA imaM lokaM hInataraM vA vizanti // iti vacanAd / iti trividhavandhavicchedAtpuruSAnubhavastataH prakRtiviyogaH puruSasya, prakRtipuruSavivekadarzanAca nivRttAyAM prakRtau puruSasya svarUpAvasthAnaM mokSa iti zlokapUrvArddham, mAnatritayaM ca bhavet syAt pratyakSaM laiGgika zAbdaM cakAraH sarvatra sambadhyate, pratyakSamindriyopalabhyaM laiGgikamanumAnagamya, zAbdaM cAgamasvarUpamiti pramANatrayam // athopasaMharannAha evaM sAMkhyamatasyApi samAsaH kthito'dhunaa| jainadarzanasaMkSepaH kathyate suvicAravAn // 44 // pUrvoktaprakAreNa sAMkhyamatasyApi samAsaH saMkSepaH kathitaH, api samuccayArthe na kevalaM bauddhanaiyAyikayoH saMkSepa uktaH, sAMkhyamatasyApyadhunA kathita iti, sAMkhya iti puruSanimitteyaM saJjJA saMkhyasya ime sAMkhyAH, tAlavyo vA zakAraH, zaGkhanAmA''dipuruSaH / atha kramAyAtaM jainamatoddezamAha-adhunetyuttarArddhana sambadhyate / adhunA idAnIM jainadarzanasaMkSepaH kathyate-kathaMbhUta iti ? suvicAravAn , suSThu zobhano vicAro'rtho'syAstItyarthe matup / suvicAravAniti sAbhiprAyaM padam / aparadarzanAni hi 1. AprAmANiko'yaM klpH| prathamakalpastu kathamapi snggmniiyH| vastutastu, 'zuddhAsmatatvavijJAnaM sAMkhyamityabhidhIyata' iti vyAsasmRtyA bhAvArthakAGpratyayaniSpanajJAnavAcakasaGkhyAzabdAtsambandhibodhakazaiSikANA 'sAMkhya' zabdaH siddhaH, yadvA 'saMkhyAM prakurvate caiva prakRtiM ca pracakSate / caturviMzatitatvAni tena sAMkhyAH prakIrtitA' iti bhAratAt, saMkhyAzabdAvedArthakANA nippannaH 'sAMkhya' zabdaH, ubhayathA'pi yogarUDhaH / . 5100
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye purANaM mAnavo dharmaH sAGgo vedazcikitsitam / AjJAsiddhAni catvAri na hantavyAni hetubhiH // ityAdhuktyA na vicArapadavImAdriyante / jainastvAha asti vaktavyatA kAcittenedaM na vicaaryte| nirdoSaM kAJcanaM cetsyAtparIkSAyA bibheti kim // iti yuktiyuktavicAraparamparAparicayapathapathikatvena jaino yuktimArgamevAvagAhate, na ca pAramparyAdipakSapAtena yuktimullaGghayati paramArhataH, uktazca pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // ityAdihetuhetizatanirastavipakSaprasaratvena 'suvicAravAn' ityasAdhAraNavizeSaNaprasaraNaM jJeyamiti // 44 // tadevAhajinendro devatA tatra raagdvessvivrjitH| hatamohamahAmallaH kevalajJAnadarzanaH // 45 // surAsurendrasaMpUjya sdbhuutaarthopdeshkH| kRtsnakarmakSayaM kRtvA saMprAptaH paramaM padam // 46 // tatra tasmin jainamate jinendro devatA kRtsnakarmakSayaM kRtvA paramaM padaM samprApta iti sambandhaH, jainendra iti jayanti rAgAdIniti jinAH sAmAnyakevalinasteSAmindraH svAmI tAdRzAsadRzacatusviMzadatizayasampatsahito jinendro devatA darzanapravartaka AdipuruSa, eSa kIhak zivaM saMprApta iti parAsAdhAraNAni vizeSaNAnyAha-rAgadveSavivarjita iti / rAgaH sAMsArikasneho'nugrahalakSaNaH, dveSo vairAgyAdyanubandhAnnigrahalakSaNaH, tAbhyAM vivrjitorhitH| etAveva durjayo durantabhavasampAtahetutayA ca muktipratirodhako samaye prasiddhau, yadAha
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamatam / 'ko duHvaM pAvijA kassa na sukhehi vimhaho hujaa| ko ana labhejja suvaM rAgadosA jai na hunjA // tathA hatamahAmohamallaH mahanIyakamaMdiyAca hiMsA''tmakazAstrebhyo'pi muktikAjAdivyAmoho mohaH sa eva durjeyatvAnmahAmalla iva mahAmallaH, hatA moho mahAmallo yeneti sa tathA, rAgadveSamohasadbhAvAdeva na cAnyatIrthAdhiSThAtAro muktyaGgatayA pratibhAsante, tatsadbhAvazca teSu sujJeya eva / yaduktam rAgo''GganAsaGgamanAnumeyo dveSo dviSAM dAraNahetigamyaH / mohaH kuvRttAgamadopasAdhyo no yasya devasya sa caivamarhan / iti rAgadveSamoharahito bhagavAn , tathA kevalajJAnadarzanaH, dhavakhadirapalAzAdivyaktivizeSAvavodho jJAnam , vanamiti sAmAnyAvabodho darzanam , kevalazabdazcobhayatra sambadhyate, kevalamindriyAdijJAnAnapekSaM jJAnaM darzanaJca yasyeti, kevalajJAnakevaladarzanAtmako hi bhagavAn karatalakalitavimalamuktAphalavad dravyaparyAyavizuddhamakhila. midamanavarataM jagatsvarUpaM pazyatIti kevalajJAnadarzana iti padaM sAbhiprAyam , anyasya hi prathamaM darzanamutpadyate, tato jJAnaM, kevalinastvAdo jJAnaM tato drshnmiti| surAsurendrasampUjyaH = sevAvidhAnasAvadhAnanirantaraDhokamAnadAsAyamAnadevadAnavavandanIya; tAdRzairapi pUjyasya maanvtirykhecrkiNnrnikrsNsevytvmaanussnggikmiti| ___ tathA sadbhUtArthopadezakaH sadbhUtArthAn dravyaparyAyarUpAn nityAnityasAmAnyavizeSasadasadamilApyAdyanantadharmAtmakAn padArthAnupadizati, tathA hi-vastunastAvadarthakriyAkAritvaM lakSaNaM, tacca nityaikAnte na ghaTate, apracyutAnutpannasthiraikarUpo hi nityaH sa ca krameNArthakriyAM kurvItAkrameNa vA, anyonyavyatiriktadharmANAmarthAnAM prakArAntareNotpAdAbhAvAt , tatra na krameNa sa hi kAlAntarabhAvinIH 1 ko duHkhaM prApnuyAt kasya na saukhyairvismayo bhavet / kazca na labheta mokSaM rAgadveSau yadi na bhavetAm //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt samarthasya kAlakSepAyogAt , kAlakSepiNo vA sAmarthyAprApteH, samartho hi tatsahakArisamavadhAnena tamarthaM karotIti ced ? na, tasya sAmarthyamaparasahakArisApekSavRttitvAt 'sApekSamasamarthamiti nyAyAt , na tena sahakAriNo'pekSyante, api tu kAryameva sahakAriSvasatsvabhavattamapekSata iti cet ? tatki sa bhAvo'samarthaH samartho vA, samarthazcetika sahakAriprekSaNAdIni tAnyapekSate na punarjhaTiti ghaTayati / nanu samarthamapi bIjamilAjalAnilAdisahakArisahitamevAGkaraM karoti nAnyathA, tatki bIjasya sahakAribhiH kiMcidupakriyate na vA, yadi nopakriyate tadA sahakArisannidhAnAtprAgiva kiM na so'rthakriyAyAmudAste, upakriyate cetsa, tarhi tairupakAro bhinno'bhinno vA kriyata iti vAcyam , abhede sa eva kriyata iti lAbhamicchato mUlakSatirAyAtA, kRtakatvena tasyAnityatvApatteH, bhede sati kathaM tasyopakAraH kiM na shyvindhyaaderpi| tatsambandhAttasyAyamiti ced ? upakAryopakArakayoH kaH sambandhaH, na tAvatsaMyogo dravyayoreva tasya bhAvAt , atra tUpakArya dravyamupakArazca kriyeti na saMyogo, nApi samavAyaH, tasyaikatvAyApakatvAca pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAd na niyataiH sambandhibhiH sambandho yuktaH, niyatasambandhisambandhe cAGgIkriyamANe tatkRtopakAro'sya samavAyasyAbhyupagantavyaH, tathA ca satyupakArasya bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva / upakArasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt , bhede punarapi samavAyasya na niyatasambandhe sambandhatvaM, tanaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute nApyakrameNa, na oko bhAvaH sakalakAlabhAvinIyugapatsarvAH kriyAH karotIti prAtItikaM, kurutAM vA tathApi sa dvitIyakSaNe kiM kuryAt , karaNe vA kramapakSabhAvI doSaH, akaraNe * tvarthakriyAkAritvAbhAvAdavastutvaprasaGga ityekAntanityA kramAkramAbhyAM
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamatam / 37 vyAptA'rthakriyA vyApakAnupalabdhivalAdhyApakanivRttau nivartamAnA vyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati, arthakriyAkAritvaJca nivartamAnaM svavyApyasattvaM nivartayatIti naikAntanityapakSo yuktikSamaH / ___ ekAntAnityapakSo'pi na kakSIkaraNAhaH, anityo hi pratikSaNavinAzI, sa ca na krameNArthakriyAsamarthoM dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt, kramo hi paurvAparyaM, tatkSaNikasyAsambhavi, avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptirdezakramaH kAlakramazvAbhidhIyate, na caitasmin vinAzinI sA'sti / yadAhuH yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva sH| na dezakAlayoAptirbhAvAnAmiha vidyate // na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati, santAnasyAvastutvAt, vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvaM na tarhi kSaNebhyaH kazcidvizeSaH, athAkSaNikatvaM tarhi samAptaH kSaNabhaGgavAdaH, nApyakrameNArthakriyA kSaNike sambhavati, sa hyeko bIjapUrAdirUpAdikSaNo yugapadanekAn rasAdikSaNAn janayanekena svabhAvena janayed nAnAsvabhAvaivA, yadhekena tadA teSAM rasAdikSaNAnAmekatvaM svAdaikasvabhAvAnanyatvAt / atha nAnAsvabhAvairjanayati kiMcidrUpAdikamupAdAnabhAvena kiMcidrasAdikaM sahakAritveneti, te tarhi svabhAvAstasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA, anAtmabhUtAzcetsvabhAvatvahAniH, yadyAtmabhUtAstahi tasyAnekatvamanekasvabhAvatvAt , svabhAvAnAM vaikatvaM prasajyeta, tadavyatiriktatvAtteSAM tasya caikatvAd / atha ya evaikatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate ? tarhi nityasyaikarUpasya krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAMkaryaM ca kathamiNyate kSaNikavAdinA / atha nityamekasvarUpatvAdakramam , akramAca kramiNAM nAnAkAyANAM kathamutpattiriti ced ? aho svapakSapAtI devAnAmpriyaH, yaH
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye khalu svayamekasmAniraMzAdrUpAdikSaNalakSaNAtkAraNAyugapadanekakAraNasAdhyAnya kAryAdhyaGgIrvANo'pi, parapakSe nitye'pi vastuni krameNa nAnAkAryakaraNe'pi virodhamudbhAzyati tasmAkSaNikasyApi bhAvasyAkrameNArthakriyA durghaTA ityanityaikAntAdapi kramAkramayoniTatyaiva vyApyA'rthakriyA vyAvartate, tanAvRttau ca satvamapi vyApAkAnupalambhavalenaiva nivatata ityekAntAnityavAdo na ramaNIyaH / syAdvAde tu pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmena bhaavaanaamrthkriyaappttirviruddhaa| na caikatra vastuni parasparaviruddhadharmAdhyAsayogAdasan syAdvAda iti vAcyam ? nityapakSAnityapakSavilakSaNasya kathaMcitsadasadAtmakasya pakSAntarasyAGgIkriyamANatvAt tathaiva ca sarvairanubhavAditi / tathA ca paThanti bhAge siMho naro bhAge yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSata iti // tathA sAmAnyaikAntaM, vizeSakAntaM, bhinnau sAmAnyavizeSau, cetthaM nirAcaSTe, tathA hi-vizeSAH sAmAnyAdbhinnA abhinnA vA, bhinnAzvenmaNDUkajaTAbhArAnukArAH, abhinnAzcettadeva tatsvarUpavaditi saamaanyaikaantH| sAmAnyaikAntavAdinastu dravyAstikanayAnupAtino mImAMsakabhedA advaitavAdinaH sAMkhyAzca / paryAyanayAnvayino bhASante viviktAH kSaNakSayiNo vizeSA eva paramArthastato viSvagbhUtasya sAmAnyasyApratIyamAnatvAd / na hi gavAdivyaktyanugamakAle varNasthAnAtmakaM vyaktirUpamavahAyAnyakticidekamanuyAyi pratyakSe pratibhAsate taadRshsyaanubhvaabhaavaat| tathA ca ca paThanti etAsu pazcasvavabhAsinISu pratyakSabodhe sphuTamaGgalISu /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamatam / sAdhAraNa rUpamavekSataM yaH zRGgaM zirasyAtmana IkSate sH|| ekAkAraparAmarzapratyayastu svahetudattazaktibhyo vyaktisya evotpadyata iti na tena sAmAnyasAdhanaM nyAvyam / kiM ca yadidaM sAmAnyaM parikalpyate-tadekamakaM vA, ekamapi sarvagatamasarvagataM ca, sarvagataM cerika na vyatyantamAlevapi labhyate, sarvagataikatvAbhyupagame vA tasya yathA gotvasAmAnyaM govyaktIH kroDIkaroti, evaM kiM na ghaTapaTAdivyaktIrabhyavizezAta, asarvagataM cedvizeSarUpApattirabhyupagamavAdhazca / athAneka gotvAzvatvaghaTatvAdibhedabhinnatvAt, tarhi vizeSA eva svIkRtA anyonyavyAvRttihetutvAd, na hi yadotvaM tadazvatvAtmakamiti, arthakriyAkAritvaM ca vastuno lakSaNaM tacca vizeSeSveva sphuTaM lakSyate, na hi sAmAnyena kAcidarthakriyA kriyate tasya niSkriyatvAt, vAhadohAdiSvarthakriyAsu vizeSANAmevopayogAt tadidaM sAmAnya vizeSebhyo bhinnamabhinnaM vA, bhivaM cedavastu, vizeSavizlepArthakriyAkAritvAbhAvAd, abhinnaM cedvizeSA eva tatsvarUpavaditi vishesskaantvaadH| naigamanayAnugAminastvAhuH-svatantrau sAmAnyavizeSau, tathaiva pramANena pratItatvAt, tathA hi-sAmAnyavizeSAvatyantaM bhinnau, viruddhadharmAdhyAsitatvAd , yAvevaM tAvevaM yathA pAthaHpAvako, tathA caitau, tasmAttathA, sAmAnyaM hi gotvAdi sarvagataM, tadviparItAzca zabalazAbaleyAdayo vizeSAH, tataH kathayeSAmaikyaM yuktaM, na sAmAnyAt pRthaga vizeSasyopalambha iti cet ? kathaM tarhi tasyopalambha iti vAcyam ? sAmAnyavyAptasyeti ced ? na, tarhi sa vizeSopalambhaH, sAmAnyasyApi tena grahaNAt tatazca tena vodhena viviktavizeSagrahaNAbhAvAt tadvAcakaM dhvani tatsAdhyaM ca vyavahAraM na pravartayet pramAtA, na caitadasti vizeSAbhidhAnavyavahArayoH pravRttidarzanAta, tasmAdvizeSamabhilaSatA tatra vyavahAraM pravartayatA tadgrAhako bodho'bhyupgntvyH| .
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye evaM sAmAnyasthAne vizeSazabdaM vizeSasthAne ca sAmAnyazabda prayuJjAnena sAmAnye'pi tadgrAhako bodho vivikto'GgIkartavyaH / tasmAtsvasvagrAhiNi jJAne pRthak pratibhAsamAnatvAd dvAvapItaretaravizakalito, tato na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTata iti svatantraH sAmAnyavizeSavAdaH, svatantrasAmAnyavizeSadezakA naigamanayAnurodhinaH kANAdA AkSapAdAzca / tadetatpakSatrayamapi kSodaM na kSamate, pramANabAdhitatvAt sAmAnyavizeSobhayAtmakasyaiva vastuno nirvigAnamanubhUyamAnatvAd vastuno hi lakSaNamarthakriyAkAritvaM, taccAnekAntavAda evAvikalaM kalayanti parIkSakAH, tathA hi-gaurityukte khurakakudalAGgalasAnAviSANAdyavayavasaMpannaM vasturUpaM sarvavyaktyanuyAyi pratIyate tadA mahiSyAdivyAvRttirapi pratIyate,yatrApi ca zavalA gaurityucyate, tatrApi ca yathA vizeSapratibhAsastathA gotvapratibhAso'pi sphuTa eva, zabaleti kevalavizeSoccAraNe'pyarthAtprakaraNAdvA gotvamanuvartate; api ca zavalatvamapi nAnArUpaM tathA darzanAt tato vaktrA zabaletyuktekroDIkRtazabalasAmAnyaM vivakSitagovyaktigatameva zabalatvaM vyavasthApyate; tadevamAvAlagopAlaM pratItaprasiddhe'pi vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatve tadubhayakAntavAdaH pralApamAtraM, na hi kvacit kadAcit kenacit kizcitsAmAnyaM vizeSavinAkRtamanubhUyate, vizeSA vA tdvinaakRtaaH| yadAhuH dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavarjitAH / ka kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena ca // iti / kevalaM durNayavalaprabhAvitaprabalamativyAmohAdekamapalapyAnyad vyavasthApayanti kumatayaH so'ymndhgjnyaayH| ye'pi ca tadekAntapakSopanipAtinaH prAguktadoSAste'pyanekAntavAdapracaNDamudgaraprahArajarjaritatvAnocchvasitumapi kssmaaH| svatantrasAmAnyavizeSavAdinastvevaM pratikSepyAH-sAmAnyaM prativyakti kathaMcidvibhinnaM, kathaMcittadAtmakatvAdvisadRzapariNAmavad ,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 jainamatam / yathaiva hi kAcidvayaktirupalabhyamAnA vyaktyantarAdviziSTA visadRzapariNAmadarzanAdavatiSTate, tathA sadRzapariNAmAtmakasAmAnyadarzanAsamAneti, tena samAno gaurayaM, so'nena samAna iti pratIteH / na cAsya vyaktisvarUpAdabhinnatvAtsAmAnyarUpatAvyAghAtaH, yato rUpAdInAmapi vyaktisvarUpAdabhinnatvamasti, na ca teSAM guNarUpatAvyAghAtaH, kathaMcidvayatirekantu rUpAdInAmiva sadRzapariNAmasyApyastyeva pRthagavyapadezAdibhAttvAd vizeSa api naikAntena sAmAnyAtpRthaga bhavitumarhanti yato yadi sAmAnyaM sarvagataM siddhaM bhavettadA tepAsaparvagatatvaM, tato viruddhadharmAdhyAsaH syAt / na ca tasya tatsiddhaM, prAguktayuktayA nirAkRtatvAt sAmAnyasya vizeSANAJca parasparaM kathaMcidavyatirekeNaikAnekarUpatayA vyavasthitatvAd vizepebhyo'vyatiriktatvAddhi sAmAnyamapyanekamiSyate sAmAnyAttu vizeSANAmavyatirekAt te'pyekarUpA ityekatvaM ca sAmAnyasya saMgrahanayArpaNAtsarvatra vijJeyam , anekatvaM ca pramANArpaNAt tasya sadRzapariNAmarUpasya visadRzapariNAmavat prativyaktibhedAt / . evaM cAsiddhaM sAmAnyavizezyoH sarvathA viruddhadharmAdhyAsitatvaM kathaMcidviruddhadharmAdhyAsitatvaM ced vivakSitaM tadA'smatpakSapravezaH, kathaMcidvirudharmAdhyAsasya kathaMci dAvinAbhUtatvAt pAthaHpAvakadRSTAnto'pi sAdhyasAdhana vikalaH, tayorapi kathaMcidviruddhadharmAdhyAsitatvena bhinnatvena ca svIkArAt , payastvapAvakatvAdinA hi tayoviruddhadharmAdhyAso bhedazca, dravyatvAdinA punastadvaiparItyamiti tathA ca kathaM na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTata iti / uktaM ca-- dohiM viNa ehiM paNIyaM satthamulUgeNa tahavi micchattaM / jaM savisayappahANataNeNa aNNoNaNiravekhaM / / 1. dvAbhyAmapi nayAbhyAM praNItaM zAstramulUkena tathA'pi mithyAtvam / yatsaviSayapradhAnatvenAnyonyanirapekSam // 6Sa090
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 tathA saTIke SaDdarzanasamuccaye nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavetkharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizepAstadvadeva hi // tathaikAntasattvamekAntAsattvaM ca vArttameva, tathA hi- sarvabhAvAnAM hi sadasadAtmakatvameva svarUpam, ekAntasatve vastuno vaisvarUpyaM syAda ekAntAsace ca niHsvabhAvatA bhAvAnAM syAt tasmAtsvarUpeNa saccAt pararUmeNa cAsaccAt sadasadAtmakaM vastu siddham / yadAhu:-- 'sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH' // iti / tatacaikasmin ghaTe sarveSAM ghaTavyatiriktapadArthAnAmabhAvarUpeNa vRtteranekAntAtmakatvaM ghaTasya sUpapAdam evaM caikasminnarthe jJAte sarve - SAmarthAnAM jJAnaM sarvapadArthaparicchedamantareNa tanniSedhAtmana ekasya vastuno viviktatayA paricchedAsambhavAd / Agamo'pyevameva vyavasthitaH - 'je' egaM jANai so savvaM jANai / jo savvaM jANai so egaM jANaI' || tathA eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhavAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // iti sughaTaM sadasadane kAntAtmakaM vastu, anayaiva bhaGgayA syAdastisyAnnAstisyAdavaktavyAdisaptabhaGgI vistarasya jagatpadArthasArthavyApakatvAd abhilApyAnabhilApyAtmakamapyUhyamiti / sadbhUtArthopadezakaH kRtsnakarmakSayaM kRtveti / kRtsnAni sarvANi ghAtyaghAtIni yAni karmANi jIvabhogyavedyapudgalAsteSAM kSayaM nirjaraNaM vidhAya paramaM padaM samprAptaH / 1. ya ekaM jAnAti sa sarva jAnAti / yaH sarvaM jAnAti sa ekaM jAnAti //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamatam / 43 apare hi saugatAdayo mokSamavApyApi tIrthanikArAdisambhave bhUyo bhUyo bhavamavataranti / yadAhuH jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA gacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH // iti / na te paramArthato mokSagatibhAjaH karmakSayAbhAvAd, na hi tatvataH karmakSaye purnbhvaavtaarH| yaduktam dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati nAGkaraH / karmavIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkaraH // iti / arhazca bhagavAn karmakSayapUrvameva zivapadaM prApta iti // 46 // tatvAnyAha--- jIvAjIvau tathA puNyaM paapmaashrvsNvrau| bandhazca nirjarAmokSau nava tattvAni tanmate // 47 // tanmate = jainamate, nava tatvAni sambhavantIti jJeyam , nAmAni nigadasiddhAnyeva // 47 // jIvAjIvapuNyatattvamevAha tatra jJAnAdidharmebhyo bhinnAbhinno vivRttimAn / kA zubhAzubhaM karma bhoktA karmaphalasya ca // 48 // caitanyalakSaNo jIvo yazcaitadvaiparItyavAn / ajIvaH sa samAkhyAtaH puNya satkarmapudgalAH // 49 // (yugmam ) tatra jainamate, caitanyalakSaNo jIva iti sambandhaH, vizeSaNAnyAha-jJAnAdidharmebhyo bhinnAbhinna iti / jJAnamAdiryeSAM dharmANAmiti jJAnadarzanacAritrarUpA dharmaguNAstebhyo'yaMjIvazcaturdazabhedo'pi kathaJcidbhinnaH kathaJcidabhinna ityarthaH, ekendriyAdipaJcendriyaparyanteSu svApekSayA jJAnavattvamastyevetyabhinnatvaM jJAnAdibhyaH, parApekSayA punarajJAnavattva
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye miti bhinnatvaM, lezatazvetsarvajIveSu na jJAnavatvaM tadA jIvo'jIvatvaM prApnuyAt , tathA ca siddhAntaH 'savvajIvAraNaM piyaNaM akkharassa, aNantao bhAgo niccugyaaddio| jai so vi AvarejjhA tA jIvo ajIvattaM paavijjhaa| suddhA vi mehasamudaye hoi pahA candasUrANam // tathA vivRttimAniti / vivRttiH pariNAmaH sA'syAstIti matupa, suranaranArakatiryavekendriyAdipaJcendriyaparyantajAtiSu vividhotpattirUpAn pariNAmAnanubhavati jIva ityarthaH, anyacca zubhAzubhaM karma kartA, zubhaM sAtavedyam , azubhamasAtavedha, zubhaJcAzubhazceti dvandvaH, evaMvidha karma bhoktavyaphalakartabhUtaM kA svAtmasAdvidhAtA3 upArjayiteti yAvad , na ca sAGkhayavadakartA''tmA zubhAzubhAvandhakazceti tathA karmaphalambhoktA na ca kevalaH kartA, kiM tu bhoktA'pi svopArjitapuNyapApakarmaphalasya vedayitA na cAnyakRtasyAnyo bhoktaa| tathA cAgamaH jIvANaM bhanta ! kiM attakaDe dukkhe parakaDe dukkhe tadubhayakaDe dukkhai ? goyama ! attakaDe dukkhe no parakaDe duskhe no tadubhayakaDe dukkhe // iti / kataiva bhoktA tathA caitanyalakSaNa iti / caitanyaM cetanAsvabhAvatvaM, tadeva lakSaNaM mUlaguNo yasyeti sUkSmavAdarabhedA ekendriyAstathA vikalendriyAstrayaH, saMjJAsaMjJibhedAzca paJcendriyAH, sarve'pi 1. sarvajIvAnAM prANAnAm akSarasya anantako bhAgo nityodghaattitH| yadi so'NyAviyeta tadA jIvo'jIvatvaM prApnuyAt / zuddhA'pi meghasamudaye bhavati prabhA candrasUryANAm // 2. jIvAnAM bhadanta ! kimAtmakRtaM duHkhaM parakRtaM duHkhaM tadubhayakRtaM duHkham ? gotama ! AtmakRtaM duHkhaM no parakRtaM duHkhaM no tadubhayakRtaM duHkham //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamatam / paryAptA aparyAptAzceti caturdazApi jIvabhedAzcaitanyaM na vyabhicarantIti / athAjIvamAha-'yazcaitadvaiparItyavAnajIvaH sa samAkhyAta'-iti / yaH punastasmAjjIvalakSaNAdvaiparItyamanyathAtvamasyAstati tadvaiparotyavAn viparItasvabhAvo'cetanaH so'jIvaH samAkhyAtaH kathitaH pUrvasUribhiriti, bhedAzca dharmAdharmAkAzapudgalAH skandhadezapradezaguNA addhAkevalaparamANuzceti caturdaza jiivbhedaaH| puNyaM satkarmapudgalA iti / puNyaM nAma tatvaM kIgityAhasatkamapudgalA iti / sacchobhanaM sAtavedyaM karma, tasya pudgalA dalapATakAni puNyatrakRtaya ityarthaH / tAzca dvAcatvAriMzattadyathA naratirisurAuuccaM sAyaM paraghAyaAyavujoyaM / titthussAssunimANaM paNidiva irussbhcursN|| taMsadasanaM vanacaukaM suramaNuadugaMtaNupaMca ubaMgatinaM / agurulahupaDamakhagaI vAyAlIsa suhapayaDI // bhAvArthastu granthavistarabhayAnocyata iti zlokArthaH // 48-49 // zeSatattvamAhapApaM tadviparItantu mithyAtvAdyAzca hetavaH / yastairbandhaH sa vijJeya Azravo jinazAsane // 50 // tu punastadviparItaM puNyaprakRtivisadRzaM pApaM pApatavamityarthaH, mithyAtvAdyAzceti / mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA hetavaH pApasya kAraNAni, tatprakRtayazca yazItistadyathA___ 'thAvaradasanaM jAIcaubhaM apaDhamasaMThANakhagaisaMghayaNA / 1. naratiryakasurAyurucca sAtaM paraghAtAtavodyotam / tIrthocchAsanirmANaM paJcendriyavajrarSabhacaturasram // 2. sadazakaM varNacatuSkaM suramanujadvikaM tanupaJcakamupAGgatrikam / agurulaghuprathamakhagaticatvAriMzat shubhprkRtyH|| 3. sthAvaradazakaM jaatictussk| aprathamasaMsthAnakhagatisaMhananAni // tiryagnirayadvikAyurjAtivarNacatuSkaM nAma catvAriMzat / narakAyunIMcAsAghAtipaJcacatvAriMzatsahitadvayazItiH //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye tiriniraya dugArajAIva macaUkaM nAmacautIsA // narayAunIyaassAyaghAipaNayAlasahivAsI ' // iti / puNyaprakRtivyatiriktAH pApaprakRtayo vyazItiH / varNacatuSkasya tu zubhAzubha rUpeNobhayatrApi sambadhyamAnatvAnna doSaH, yastai mithyAdarzanAdibhirbandhaH karmabandhaH sa jinazAsana Azravo vijJeyaH, AzravatantraM jJeyamityarthaH, tatprakRtayazca dvAcatvAriMzat, tathA hi- paJcendriyANi catvAraH kapAyAH, paJca vratAni, manovacanakAyAH, paJcaviMzatikriyAzca kAyikayAdaya ityAzravaH // 50 // saMvarastannirodhastu bandho jIvasya karmaNaH / anyonyAnugamAtkarma sambandho yo dvayorapi // 51 // tu punastanirodha AzravadvArapratirodhaH saMvaratattvaM saMvaraprakRtayastu saptapaJcAzattadyathA 46 , saMmiiguttiparI sahajaidhammabhAvaNAcaritANi / paNa tigaduvI sadasavAra hapaJcabheehiM sagavaNA || paJca samitayastisro guptayo, dvAviMzatiH parISahA, dazavidho yatidharmaH, dvAdaza bhAvanAH, paJca cAritrANIti prakRtayaH, bandho nAma jIvasya prANinaH karmaNo vedyasyAnyonyAnugamAt parasparakSIranIranyAyena lolIbhAvAd yo dvayorapi jIvakarmaNoH sambandhaH saMyogaH sa bandhanAma tattvamityarthaH saca turvidhaH prakRtisthityanubhAgapradezabhedAt 'svabhAvaH prakRtiH proktaH sthitiH kAlAvadhAraNam / anubhAgo raso jJeyaH pradezo dalasaJcayaH // ityAdiH sambandho jJeyaH // 51 // nirjarAmokSau cAha baddhasya karmaNaH zATo yastu sA nirjarA matA / Atyantiko viyogastu dehAdermokSa ucyate // 52 // - 1. samitiguptiparISahayatidharmabhAvanAcaritrANi / paJcatridvAviMzatidazadvAdazapaJcabhedaiH paJcAzat //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamatam / yaH punarbaddhasya sRSTabaddhanidhattanikAcitAdirUpeNArjitasya karmaNastapazcaraNabhyAnajapAdibhiH zATaH karmakSapaNaM sA nirjarA matA pUrvasUribhiriti, sA puniivadhA sakAmAkAmabhedena, tu punardehAderAtyantiko viyogI mokSa ucyate / sa ca navavidho yathA 'saMtapayavasvaNayA davyamANaM ca khittapasaNA ya / kAlo ya antaraM bhAgo bhAvo appA bahuM ceva // iti / navaprakAro hi karaNIyaH bAhyamANAnAmAtyantikApuna vitvenAbhAvaH ziva ityrthH| nanu sarvathA prANAbhAvAdajIvatvaprasaGgaH, tathA ca dvitIyatattvAntarbhUtatvAn mokSatatvAbhAva iti ced ? na, mokSe hi dravyaprANAnAmevAbhAvaH bhAvaprANAstu naiSkAmikAvasthAyAmapi santyeva / yaduktam'yasmAtkSAyikasamyaktvaM vIryasiddhatvadarzanajJAnaiH / AtyantikaiH saMyukto nirdvandvenApi ca sukhena / jJAnAdayastu bhAvaprANA mukto'pi jIvati sa tarhi / tasmAjjIvatvaM hi nityaM sarvasya jIvasya // iti / saGgatadehaviyogAnmokSa, AdizabdAdehendriyadharmaviraho'pIti padyArthaH // 52 // evaM nAmoddezena tattvAni saGkIrtya phalapUrvakamupasaMhAramAha- . etAni tatra tattvAni yaH zraddhatte sthiraashyH| samyaktvajJAnayogena tasya cAritrayogyatA // 53 // etAni pUrvoktAni, tatra jinamate, taccAni yaH kazcit sthirAzayo dRDhacittaH san zraddhatte, avaiparItyena manute, etAvatA jAnanapyazraddadhAno mithyaagev| 1. satpadaprarUpaNatA dravyapramANaM ca kSetrasparzanAca / kAlazcAntaraM bhAgo bhAvo'lpabahutvaM c||
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye yathoktaM- zrIgandhihastimahAtarphe / 'dvAdazAGgamapi zrutaM vidarzanasya mithye' ti tasya dRDhamAnatasya samyaktvayogena cAritrayogyatA cAritrArhatA samyaktvajJAnayogeneti, samyaktvaM ca jJAnaM ca samyaktvajJAne tayoryogastena jJAnadarzanavinAkRtasya hi cAritrasya samyakcAstrisya vyavacchedArtha samyaktvajJAnagrahaNamiti // 53 // 48 phalamAha tathA bhavyatvapAkena yasyaitat tritayaM bhavet / samyagjJAna kriyAyogAjjAyate mokSa bhAjanam // 54 // tathetyupadarzane, bhavyatvapAkena paripakva bhavyatvena tadbhava evAvazyaM mokSe gantavyamiti bhavyatvasya paripAkena yasya puMsa etat tritayaM darzanajJAnacAritrarUpaM bhavet, yattadornityAbhisambandhAt so'nuktospi sambadhyata iti sa pumAnmokSabhAjanaM jAyate nirvANazriyaM bhuGka ityarthaH, kasmAt samyagjJAnakriyAyogAt samyagiti / samyaktvaM darzane, jJAnamAgamAvabodhaH, kriyA ca caraNakaraNAtmikAstAsAM yogaH sambandhastasmAd, na ca kevalaM darzanaM jJAnaM cAritraM vA mokSakAraNam / yadAhurbhadravAhusvAmipAdAH subahu pi sumahIyaM kiM kAhI caraNavippamukkassa | andhassa jaha palittA dIvasa sahassakoDI vi // tathA nANaM caritahI liMgagga haNaM ca daMsaNavihINaM / saMjamahINaM ca tavaM jo caras niratthayaM tassa || darzanajJAnacAritrANi hi samuditAnyeva mokSakAraNAni yaduvAca, vAcakamukhya: - ' darzanajJAnacAritrANi mokSamArga' iti // 54 // 1. subahvapi zrutamadhItaM kiM kariSyati caraNaviprayuktasya / andhasya yathA pradIpA dIpazatasahasrakoTirapi // jJAnaM caritrahInaM liGgagrahaNaM ca darzanavihInam / saMyamahInaM ca tapaH yazcarati nirarthakaM tasya //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamatam / pramANe AhapratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe tathA mate / anantadharmakaM vastu pramANaviSayastviha // 55 // tatheti prastutamatAnusandhAne, dve pramANe mate abhimate, ke te ityAha-pratyakSaM ca parokSaM ceti / aznute'kSNoti vA vyAmoti sakaladravya kSetrakAlabhAvAnityakSo jIvo'znute viSayamityakSamindriyaM ca, akSamakSaM pratigataM pratyakSamindriyANyAzritya vyavahArasAdhakaM yajjJAnamutpadyate tat pratyakSamityarthaH, avadhimanaHparyAya kevalajJAnAni tadbhedAzca pratyakSameva, ata eva sAMvyavahArikapAramArthikaindriyikAtIndriyikAdayo bhedA anumAnAdadhikajJAna vizeSaprakAzakatvAdatraivAntarbhavanti / parokSaM ceti / akSANAM paraM parokSam akSebhyaH parato vartata iti vA, pareNendriyAdinA vokSyate parokSaM smaraNapratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedam , amuyaiva bhaGgayA matizrutajJAne api parokSameveti dve prmaanne| pramANamuktvA tadgocaramAha-tu punaH, iha jinamate, pramANaviSayaH pramANayoH pratyakSaparokSayoviSayo gocaro jJeya ityadhyAhAraH / kiM tadityAzaGkAyAmanantadharmakaM vastviti / vastutattvaM padArthasvarUpaM, kiMviziSTam ? anantadharmakam anantAtrikAlaviSayatvAdaparimitA ye dharmAH sahabhAvinaH kramabhAvinazca paryAyA yatreti, anena sAdhanamapi darzitaM tathA hi-sattvamiti dharmi; anantadharmAtmakatvaM sAdhyo dharmaH, sattvAnyathA'nupapatteriti hetuH, anyathA'nupapattyekalakSaNatvAddhetorantAptyaiva sAdhyasya siddhatvAd dRSTAntAdibhirna prayojanaM, yadanantadharmakaM na bhavati tat sadapi na bhavati yathA viyadindIvaramiti kevalavyatirekI hetuH, sAdharmyadRSTAntAnAM pakSakukSibikSiptatvenAnvayAyogAt / anantadharmAtmakatvaM cAtmani tAvatsAkArAnAkAropayogitA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye kartRtvaM bhoktRtvaM pradezASTakanizcalatA'mUrtatvamasaGghayAtapradezAtmakatA jIvatvamityAdayaH sahabhAvino dharmAH, harSavipAdazokasukhaduHkhadevanArakatiryanaratvAdayastu kramabhAvinaH, dharmAstikAyAdiSvapyasaGkhayeyapradezAtmakatvaM gatyAdhupagrahakAritvaM matyAdijJAnaviSayatvaM tattadavacchedakAvacchedyatvamavasthitatvamarUpitvamekadravyatvaM niSkriyatvamityAdayaH, ghaTe punarAmatvaM pAkajarUpAdimacaM pRthutunodarakambugrIvatvaM jalAdidhAraNaharaNasAmarthya matyAdijJAnaviSayatvaM navatvaM puraanntvmityaadyH| evaM sarvapadArtheSu nAnAnayamatAbhijJena zAbdAnArthAMzca paryAyAn pratItya vAcyazabdeSyapyudAttAnudAttasvaritavivRta saMvRtaghoSanAdAghoSAlpaprANamahAprANatA''dayaH tttdrthprtyaaynshktyaadyshvaavseyaaH| asya hetoranekAntapracaNDamudgarAghAtadalitazaktitvenAsiddhavi. ruddhAnekAntikatvAdInAM kaNTakAnAmanavakAza evetyevaMvidhaparyAyAtyantasubhagaM vastu jinazAsane pramANaviSaya ityarthaH // 55 // lakSyanirdezaM kRtvA lakSaNamAha aparokSatayA'rthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitaraj jJeyaM parAkSaM grahaNekSayA // 56 // tatra pratyakSamiti lakSyanirdezaH, aparokSatayA'rthasya grAhaka jJAnamIdRzamiti lakSaNanirdezaH, parokSo'kSagocarAtItaH, tato'nyo'parokSastadbhAvastattA tayA sAkSAtkRtatayeti yAvad, arthyataityartho gamyata iti hRdayam, ayaMta iti vA'rtho dAhapAkAdyakriyArthibhirabhilaNyata iti, tasya grAhakaM vyavasAyAtmakatayA paricchedakaM yaj jJAnaM tadIdRzamiti; IDageva pratyakSamiti saMTaGkaH, aparokSatayetyanena parokSalakSaNasaGkIrNatAmadhyakSasya pariharati, tasyAsAkSAtkAritayA'rthagrahaNarUpatvAditi, IdRzamiti / amunA tu pUrvoktanyAyAtsAvadhAraNatvena vizeSaNakadambasacivalakSaNajJAnopadarzanAtparaparikalpitasya yuktarayaM pratyakSatAM pratikSipati /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamatam / evaM ca yadAhuH-'indriyArthasanikarpotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam,' tathA 'satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSamityAdi, tadayuktamityuktaM bhavati, apUrvaprAdurbhAvasya pramANavAdhitatvAdatyantAsatAM zazaviSANAdInAmapyutpattiprasaGgAt, tasmAdidamAtmarUpatayA vidyamAnameva vizeSakRddhetukalApasannidhAnAtsAkSAdarthagrahaNapariNAmarUpatayA nirdhatate, tathA cotpannajanmarUpAdivizeSaNaM na saMbhaved, athaivaMvidhArthabhUcakamevaitadityAcakSIthAstathA satyavigAnamevetyAstAM tAvat / adhunA parokSalakSaNaM darzayati--itaradityAdi, aparokSatayA'rthasya grAhakaM jJAnaM pratyakSamuktam , tasmAditaradasAkSAdarthagrAhakaM jJAnaM parokSamiti jJeyamavagantavyam , tadapi svasaMvedanApekSatayA pratyakSameva, bahirApekSayA tu parokSavyapadezamaznuta iti drshynnaah-grhnnekssyeti| iha grahaNaM nakramAdahiH pravartanamucyate, anyathA vizeSaNavaiyarthyAttasyekSApekSA yA bahiHpravRttipAlocanayeti yAvat, tadayamoM yadyapi svayaM pratyakSaM tathApi liGgazabdAdidvAreNa bahirviSayagrahaNa'sAkSAtkAritayA vyApriyata iti parokSamityucyata ityrthH||56|| pUrvoktameva vastutatvamanantadharmAtmakatayA draDhayanAha yenotpAdavyayadhrauvyayuktaM ytsttdissyte| anantadharmakaM vastu tenoktaM maangocrH|| 57 // yena kAraNena yadutpAdavyayadhauvyayuktaM tatsatsattvarUpamiSyate tena kAraNenAnantadharmakaM vastu mAnagocaraH, pratyakSaparokSapramANaviSayaH, uktaM kathitamiti sambandhaH, utpAdazca vyayazca dhrauvyaJca, utpAdavyayaprauvyANi teSAM melastadeva sattvamiti jJAnam , iSyate kevalajJAnibhirabhilaSyata iti, vastutatvaM cotpAdavyayadhovyAtmakam , tathA hiurvIparvatatarvAdikaM sarvaM vastu dravyAtmanA notpadyate vipadyate vA parisphuTamanvayAdarzanAt , lUnapunarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyam, pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAd, na ca prastuto'nvayaH pramANaviruddhaH, satyapratyabhijJAnasiddhatvAt /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAditi vacanAttato dravyAtmatA sthitireva sarvasya vastunaH, paryAyAtmanA tu sarva vastUtpadyate vipadyate cAskhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt / na caivaM zuklazaGkha pItAdiparyAyAnubhavena vyabhicAraH, tasya skhaladrapatvAd, na khalu so'skhaladrUpo yena pUrvAkAravinAzo'jahavRttottarAkArotpAdAvinAbhAvI bhaved , na ca jIvAdI vastuni harSAmodAsInyAdiparyAyaparaMparA'nubhavaH skhaladrUpaH, kasyacidAdhakasyAbhAvAd / nanutpAdAdayaH parasparaM bhidyante na vA ? yadi bhidyante kathamekaM vastu vyAtmakaM ? na bhidyante cettathA'pi kathamekaM vastu vyAtmakaM ? tathA ca yadyutpAdAdayo bhinnAH kathamekaM vyAtmakam ? athotpattyAdayo'bhinnAH kathamekaM tryAtmakamiti cet ? tadayuktaM-kathaJcidbhinnalakSaNatvena teSAM kathaMcidbhedAbhyupagamAt , tathA hi utpAdavinAzadhrauvyANi syAdbhinnAni bhinnalakSaNatvAd rUpAdivad, na ca bhinalakSaNatvamasiddham , asata AtmalAbhaH, sataH sattvAviprayogo, dravyarUpatayA'nuvarttanaM, ca khalUtpAdAdInAM parasparamasaGkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANyeva, na cAmI bhinnalakSaNA api parasparAnapekSAH, khapuSpavadasattvApatteH, tathA jhutpAdaH kevalo nAsti sthitivigamarahitatvAta kUrmaromavat , tathA vinAzaH kevalo nAstItyutpattirahitatvAttadvadeva, sthitiH kevalA nAsti vinAzotpAdazUnyatvAt tadvadevetyanyonyApekSANAmutpAdAdInAM vastuni satvaM pratipattavyam / tathA coktaM 'ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvalam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // payotrato na dadhyatti na payo'tti ddhivrtH| agorasavato nobhe tasmAdvastu trayAtmakam //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamatam / 53 iti, vyatirekazca yadutpAdavyayadhrauvyAtmakaM na bhavati tadvastveva na; yathA kharavipANaM, yathedaM tathedamiti, ata evAnantadharmakaM vastu mAnagocaraH proktam , anantA dharmAH paryAyAH sAmAnyavizeSalakSaNA yatretyanantadharmakaM vastviti, utpAdavyayadhrauvyAtmakasyaivAnekadharmakatvaM, yuktiyuktatAmanubhavatIti jJApanAyaiva bhUyo'nantadharmakapadaprayogo, na punaH pAzcAtyapadyottAnantadharmakapadena paunaruttayamAzaGkanIyamiti pdyaathH||57|| granthasya bAlAvabodhArthaphalakatvAdathopasaMharanAha jainadarzanasaMkSepa ityeSa kthito'nghH| pUrvAparavighAtastu yatra kvApi na vidyate // // 58 // iti = pUrvoktaprakAreNa, eSaH = pratyakSalakSyo, jainadarzanasaMkSepaH kathitaH, vistarasyAgAdhatvena vaktumagocaratvAd , upayogasAraH saMkSepo niveditaH, kiMbhUto'nagho nirdUSaNaH sarvavaktavyasya sarvajJamUlatvena doSakAluSyAnavakAzAt , tu samuccayArthe, tatra punaH pUrvAparavidhAtaH kApi na vidyate, pUrvasminnAdAvaparasmin prAnte na vidhAto viruddhArthatA yatra darzane kApi paryantagranthe'pi parasparavisaMvAdo nAsti, AstAM tAvatkevalabhASiteSu dvAdazAGgeSu pAraMparyagrantheSvapi susambaddhArthatvAd viruddhaarthdaurgndhyaabhaavH| __ayaM bhAvo-yat paratairthikAnAM mUlazAstreSvapi na yuktiyukta tAM pazyAmaH, kiM punaH pAzcAtyavipralambhagrathitagranthakathAsu, yacca kvApi kApi kAruNyAdipuNyakarmapuNyAni ca vAsi kAnicidAkarNayAmastAnyapi tvaduktamUktasudhApayodhimanthodgatAnyevara nAnIva sahya svAtmAnaM ratnapataya iva bahu manvAnA mudhA pragalbhante / yadAhuH zrIsiddhasenadivAkarapAdAH 'sunizcitaM naH paratantrayuktiSu sphuranti yAH kAzcana sUktisampadaH / tathaiva tAH pUrNamahArNavotthitA jagatpramANaM jinavAkyavigruSa' // 58 // iti prmaarthH|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye ___atha vaizeSikamatasya devatA''disAmyena naiyAyikebhyo ye vizeSa na manyante tAn bodhayannAhadevatAviSaye bhedo nAsti naiyAyikaiH smm| vaizeSikANAM tattveSu vidyate'sau nirdizyate // 59 // zivadevatAsAsye'pi, tattvAdivizeSaviziSTatvAd vaizeSikAsteSAM vaizeSikANAM kANAdAdInAM naiyAyikairAkSapAdaiH samaM sArdU devatAviSaye zivadevatA'bhyupagame do vizepo nAsti, tattvebu zAsanarahasyeSu bhedo vidyate, tuzabdo'dhyAhAryaH, asau vizeSo naiyAyikebhyaH pRthambhAvo, nirdizyate prakAzyata ityarthaH // 59 // tAnyeva tatvAnyAha dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM ca caturthakam / vizeSasamavAyau ca tattvaSaTkaM hi tanmate // 6 // tanmate vaizaivikramate, hi nizcayena, tatvapaTakaM jJeyamiti sambandhaH, kathamityAha-dravyaM guNa ityAdi, AdimatattvaM dravyanAma, bhedabAhulye'pi sAmAnyAdekam , dvitIyatatvaM guNanAma, tatheti bhedAntarasUcane, tRtIyaM tattvaM karmasaJjJam , caturthakaM ca tattvaM sAmAnyam , caturthameva caturthaka svArthe kaH pratyayaH, caH samuccaye, anyacca vizeSasamavAyau, vizeSazca samavAyazceti dvandva iti tadarzane tattvAni SaD jJeyAni // 60 // bhedAnAha--- tatra dravyaM navadhA bhUjalatejo'nilAntarikSANi / kAladigAtmamanAMsica, guNAH punshcturviNshtidhaa||6|| sparzarasarUpagandhAH zabdaH saGkhyA vibhaagsNyogau| / parimANaM ca pRthaktvaM tathA paratvAparatve ca // 12 // buddhiH sukhaduHkhecchA dharmAdharmoM prayatnasaMskArau / dveSaH snehagurutve dravatvavegau guNA ete // 63 // navadravyANi caturviMzatiguNAzca nigadasiddhAnyeva, saMskArasya vegabhAvanAsthitisthApakabhedAtrividhattve'pi saMskAratvajAtyapekSayai
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizeSikamatam | zauyyaudAryAdInAM ca guNAnAmeSveva caturviMzatiguNeSvantarbhA katvam, vAnnAdhikyam // 61-63 // karmasAmAnyabhedAnAha VEENGINTAINS 55 utkSepAvakSepAvAkuJcanakaM prasAraNaM gamanam / paJcavidhaM karmaitatparApare dve tu sAmAnye // 64 // paJcApi karmabhedAH spaSTA eva gamanagrahaNAd bhramaNa recanasyandanAdyavarodhaH, tu punaH, sAmAnye dve dvisaGghaye, ke te ? ityAhaparApare / paraJcAparaM ca parApare, parasAmAnyamaparasAmAnyaM cetyarthaH // 64 // etayati vizeSavyakti cAha tatra paraM sattAsskhyaM dravyatvAdyaparamatha vizeSastu / nizcayato nityadravyaMvRttirantyo vinirdiSTaH // 65 // tatra tayormadhye paraM sattA bhAvo mahAsAmAnyamiti vocyate, dravyatvAdyavAntarasAmAnyApekSayA mahAviSayatvAd, apara sAmAnyaM dravyatvAdi, etacca sAmAnyavizeSa ityapi vyapadizyate, tathA hidravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAtsAmAnyaM, guNakarmabhyo vyAvRttatvAdvizeSaH, tataH karmadhAraye sAmAnyavizeSa iti / evaM dravyatvAdyapekSayA pRthivItvAdirUpamaparaM tadapekSayA ghaTatvAdikam / evaM caturviMzatau guNeSu vRtterguNatvaM sAmAnyaM dravyakarmabhyo vyAvRttezva vizeSaH, evaM guNatvApekSayA rUpatvAdikaM tadapekSayA nIlatvAdikam / evaM paJcasu karmasu varttamAnatvAtkarmatvaM sAmAnyaM dravyaguNebhyo vyAvRttatvAdvizeSaH, evaM karmatvApekSayotkSepaNatvAdikaM jJeyam / tatra sattA dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM kayA yuktyeti ced ? ucyate - na dravyaM sattA dravyAdanyetyarthaH, ekadravyatvAd, ekaikasmin dravye vartamAnatvAdityarthaH, dravyatvavad, yathA dravyatvaM navasu dravyeSu pratyekaM vartamAnaM dravyaM na bhavati kiM tu sAmAnyaM vizeSalakSaNaM dravya
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 saTIke SaDdarzanasamuccaye tvameva, evaM sattAspi vaizeSikANAM hyadravyaM vA dravyam, anekadravyaM vA dravyaM tatrAdravyaM dravyamAkAzaM kAlo digAtmAnaH paramANavaH, anekadravyaM tu vyaNukAdiskandhAH, ekadravyaM tu dravyameva na bhavati, ekadravyavatI satteti dravyalakSaNavilakSaNattvAnna dravyam / evaM na guNaH sattA guNeSvabhAvAd guNatvavat, yadi hi sattA guNaH syAd na tarhi guNeSu vartteta nirguNatvAd guNAnAM varttate ca guNeSu sattA 'san guNa' iti pratIteH tathA na sattA karma karmasu bhAvAt karmatvavat, yadi ca sattA karma syAnna tarhi karmasu vartteta, niSkarmatvAtkarmaNAM varttate ca karmasu bhAvaH, 'satkarmeti pratIteH, tasmAtpadArthAntaraM sattA | " atha vizeSapadArthamAhAryA'rddhana - vizeSastviti / nizcayato nityadravyavRttiranyo vinirdiSTaH kathitaH, AcAryeNeti jJeyam, kathamityAha - antyo vizepo nityadravyavRttiriti tathA hi-nityadravyavRttayo'ntyA vizeSA atyantavyAvRttihetavaste dravyAdivailakSaNyAt padArthAntaram, tathA ca prazastakAraH - anteSu bhavA antyAH, svAthayavizeSakatvAdvizeSAH, vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzakAladigAtmamanaHsu pratidravyamekaikazo varttamAnA atyantavyAvRttibuddhihetavaH, tathA'smadAdInAM gavAdiSvazvAdibhyastulyAkRtikriyA'vayavopacayApacayavizeSasaMyoganimittAsambhavAd, yebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttirdezakAlaviprakadRSTe ca paramANau sa evAyamiti ca pratyabhijJAnaM ca bhavati te'ntyA vizeSA iti, amI ca vizeSA eva, na tu dravyatvAdivatsAmAnyavizaSobhayarUpA vyAvRttereva hetutvAdityarthaH // 65 // samavAyapadArthavyaktilakSaNamAha ya ihAta siddhAnAmAdhArAdheyabhUtabhAvAnAm / sambandha iha pratyayahetuH proktaH sa samavAyaH // 66 // iha prastutamate, ayuta siddhAnAmAdhArAdheyabhUtAnAmiha pratyayahetuyaH sambandhaH sa samavAyaH, yatheha tantuSu paTa ityAdi -- pratyaya -
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaiminIyamatam / syAsAdhAraNaM kAraNaM samavAyaH, yadvazAt svakAraNasAmarthyAdupajAyamAnaM paTAdyAdhArya tantvAdyAdhAre sambadhyate, yathA chidiH kriyA cheneti, ayutasiddhAnAmiti / parasparaparihAreNa pRthagAzrayAnAzritAnAmAzrayAzrayibhAva iti, parasparavaidhayaM tu viviktairabhyUhya, SaNNAmapi padArthAnAM svarUpakathanapAtrAdhikRtatvAd granthasya neha pratanyata iti // 66 // pramANavyaktimAhapramANaM ca dvidhA'mISAM pratyakSaM laiGgika tathA / vaizeSikamatasyaivaM saMkSepaH prikiirtitH|| 67 // yadyapyaulUkyazAsane vyomazivAcAryoktAni trINi pramANAni; tathA'pi zrIdharamatApekSayAtrobhe evaM nigadite, amISAM vaizeSikANAM, pramANaM dvidhA dviprakAram , caH punararthe, kathamityAha pratyakSabhekaM pramANaM, tatheti dvitIyabhedaparAmarza laiGgikamanumAnam , upasaMharanAha-evamiti / evamiti prakArasUcanaM, yadyapi pramAtRphalAdyapekSayA bahu vaktavyaM, tathA'pyevamamunA prakAreNa vaizeSikamatasya saMkSepaH kathitaH parikIrtita iti // 67 // SaSThaM darzanamAha jaiminIyAH punaH prAhuH sarvajJAdivizeSaNaH / devo na vidyate ko'pi yasya mAnaM vaco bhavet // 68|| jaiminimuneramI iti jaiminIyAH, putrapautrAdyarthe taddhita iyanatyayaH, jaiminiziSyAzcaika uttaramIma sAvAdinaH eke pUrvamImAMsAvAdinaH, tatrottaramIma sAvAdino vedAntinaste hi kevala brahmAdvaitavAdasAdhanavyasaninaH zabdArthakhaNDanAya yuktIH kheTayanto'nirvAcyatattve vyavatiSThante / yadAhuH 'antarbhAvitasatvaM cetkAraNaM tadasattataH / nAntarbhAvitasattvaM cetkAraNaM tdstttH|| 800
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye yathA yathA vicAryante vizIryante tathA tathA / yadyetatsvayamarthebhyo rocate tatra ke vayam // ekaM brahmAstramAdAya nAnyaM gaNayataH kvacit / Aste na vIradhIrasya bhaGgaH saGgarakeliSu // evaM vAdiprativAdino: samastalokazAstraikamatyamAzritya nRtytoH| kA tadastu gatistadvadvastudhIvyavahArayoH // upapAdayituM taistairmatairAzaGkanIyayoH / anirvaktavyatAvAdapAdasevA gtistyoH|| ityAdipralayakAlAnilakSubhitacaramasalilarAzikallolamAlAnukAriNaH parabrahmAdvaitasAdhakahetUpanyAsAH procchalantazcaturacamatkAra janayantaH ka paryavasyanti, tAstu yuktayaH sUtrakRtAnullikhitatvAd granthavistarabhayAcca neha prapaJcyante'bhiyuktaistu khnnddnmhaatkaadaseyaaH| . pUrvamImAMsAvAdinazca dvidhA-prAbhAkarA bhATTAzca, krameNa paJcaSaTramANaprarUpakAH, atra tu sAmAnyena sUtrakRt pUrvamImAMsAvAdina eva jaiminIyAnuddiSTavAn / te punajaiminIyAH, prAhuH-kathayanti, kathamityAha-sarvajJAdivizeSaNaH ko'pi devo na vidyate yasya vaco vacanaM mAnaM pramANaM bhavet , sarvajJAdivizeSaNa iti / sarvajJAdinA guNena vizeSya iti, AdizabdAdvibhutvanityatvacidAtmakatvAdiviziSTaH ko'pi devo nAsti yadvacanaM pramANatAmanubhaved , mAnuSatanutvAvizeSeNa vipralambhakatvAd duSTapuruSavat , sarvajJAdiguNaviziSTapuruSAdyabhAva ityarthaH / atha kiGkarAyamANasurAsurasevyamAnatA''dyupalakSaNena trailokyasAmrAjyasUcakacchatracAmarAdivibhutvAnyathAnupapattezvAsti kazcit puruSavizeSaH sarvajJa iti ced ?
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaiminIyamatam / na, tvadyathoktavacanaprapaJcopanyAsai reva nirastatvAd , yathA 'devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRSyante nAtastvamasi no mahAn // atha yathA'nAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdiprakriyayA zodhyamAnasya nirmalatvam , evamAtmano'pi nirantarajJAnAdyabhyAsena vigatamalatvAt kiM na sambhavediti matiH? tadapi na-na hyabhyAsamAtrasAmye zuddharapi tadeva tAdavasthyam / yaduktam 'garutmacchAkhAmRgayolacanAbhyAsasambhave / samAne'pi samAnatvaM laGghanasya na vidyate // na ca sutarAM caraNazaktimAnapi paGgurakharvaparvatazikhAmadhiroda kssmH| uktaJca 'dazahastAntaraM vyomno yo nAmotplutya gacchati / na yojanazataM gantuM zakto'bhyAsazatairapi / atha mA bhavatu mAnuSasya sarvajJatvaM, brahmaviSNumahezvarAdInAmastu te hi devAH, sambhavatyapi teSvatizAyisampad / yadAha kumArila: 'athApi vedahetutvAd brhmvissnnumheshvraaH| kAmaM bhavantu sarvajJAH sArvazyaM mAnuSasya kim // etadapi na rAgadveSamUlanigrahAnugrahagrastAnAM sambhAvyonmeSamiti, naca pratyakSaM tatsAdhaka-'saMbaddhaM vartamAnaMca gRhyate cakSurAdine ti vacanAd, na cAnumAnaM-pratyakSadRSTa evArthe tatpravRtteH, na cAgamaH-sarvajJasyAsiddhatvena tasya vivAdAspadatvAd, na copamAnaM-tadabhAvAdeva, arthApattirapi na-sarvajJasAdhakasyAnyathA'nupapannaliGgasyAdarzanAd, yadi paramabhAvapramANagocaraH sarvajJa iti sthitam
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccayai prayogAtra - nAsti sarvajJaH, pratyakSAdigocarAtikrAntatvAt, zazazRGgavaditi // 68 // atha kathaM yathAvasthitatattvanirNayaH ? ityAhatasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAt draSTurabhAvataH / nityebhyo vedavAkyebhyo yathA'rthatvavinizcayaH // 69 // tasmAtprAmANika puruSAbhAvAdatIndriyArthAnAM cakSuragocarapadArthAnAM sAkSAd draSTutrAdeH puruSasyAbhAvAd nityebhyaH zAzvatebhyo vedavAkyebhyo'pauruSeyavacanebhyo yathArthatattvavinirNayo yathA'vasthitapadArthadharmAdisvarUpa vivecanaM 'bhavatI' tyadhyAhAraH apauruSeyatvaM ca vedAnAm 60 'apANipAdo manogRhItaH pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: / savaitti vizvaM na ca tasya vettA tamAhuragryaM puruSaM mahAntam ' // ityAdibhAvanayA rAgadveSAdidoSatiraskArapUrvakaM bhAvanIyamiti // 69 // atha yathA'vasthitArthavyavasthApakaM tattvopadezamAha - ata eva purA kAryo vedapAThaH prayatnataH / tato dharmasya jijJAsA karttavyA dharmasAdhanI // 70 // yato hetorvedAbhihitAnuSThAnAdeva tattvanirNayaH, ata eva purA pUrvaM prayatnato yatnAdvedapAThaH kAryaH 'RgyajuHsAmAtharvANo vedAsteSAM pAThaH kaNThapIThaluThatpAThapratiSThA, nAnuzravaNamAtreNa samyagavavodha sthiratA, tato'nantaraM sAghanIyapuNyopacayaheturdharmasya heyopAdeyasvarUpasya vedAbhihitasya jijJAsA jJAtumicchA karttavyA vidheyA, vedoktAbhidhevidhAne yatitavyamityarthaH // 70 // vedoktadharmopadezamevAha nodanAlakSaNo dharmoM, nodanA tu kriyAM prati / pravarttakaM vacaH prAhuH svaH kAmo'gniM yajedyathA // 71 // nodanaiva lakSaNaM yasya sa nodanAlakSaNo dharmaH, tatsvarUpameva
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ .61 jaiminIyamatam / sUtrakRdAha-tu punarnodanAM kriyAM pravartakaM vacaH prAhuH, vedoktasvargAdisAdhakAmnAyasya kriyApravartakaM vacanaM nodanAmAhurityarthaH, ziSyAnukampayA tatsUtreNaiva dRSTAntayannAha-svaHkAmo'gniM yajedyathA, yathA yena prakAreNa svAkAmaH svargAbhilASI jano'gniM yajed agnikAryaM kuryAt, yathA'hustatsUtram-agnihotraM juhuyAtsvargakAma iti // 71 // pramANAnyAhapratyakSamanumAnaM ca zabdazvopamayA saha / arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaminaH // 72 // jaimineH pUrvavedAntavAdinaH, SaT pramANAni jJeyAnIti sambandhaH, yadyapi prAbhAkarANAM mate paJca pramANAni, bhAhAnAmeva SaT, tathA'pyatra granthakRtsAmAnyataH paTsaGkhyAmAcaSTe pramANanAmAni nigadasiddhAnyeva // 72 // niruktamAhatatra pratyakSamakSANAM saMprayoge satAM mtiH| Atmano buddhijanmetyanumAnaM laiGgikaM punaH // 73 // tatra pramANaSaTke, akSANAmindriyANAM saMprayoge padArthaH saha saMyoge; satAmanupahatendriyANAM matirbuddhiridamityavavodhaH, tatpratyakSaM pramANaM 'bhavatItyadhyAhAraH, yattadAvatuktAvapyarthasambaddhau jJeyo, satAmiti-viduSAmaduSTendriyArthaH, etAvatA marumarIcikAyAM jalabhramaH zuktau rajatabhramazcendriyArthasaMprayogajo'pi draSTurakkilendriyatvAbhAvAnna pratyakSaM tatpramANakoTimadhizete, anumAnamAha-'Atmano buddhijanmetyanumAnaM laiGgikaM puna:' AtmA yadanumimIte svayaM tadanumAnamityarthaH, anumAnalaiGgikayoH zabdAbhede'pyanumIyata ityanumAnaM, liGgAjAtaM laiGgikamiti vyutpattibhedAbhedo jJeyaH, ubhayazabdakathanaM tu bAlAvabodhArthameveti // 73 // zAbdaM zAzvatavedotthamupamAnaM prakIrtitam / prasiddhArthasya sAdhamyAdaprasiddhasya bhAjanam // 74 // zAbdamAgamapramANaM zAzvatavedotthaM, zAzvatAnnityAvedAjjAtam ,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye AgamapramANamityarthaH, zAzvatatvaM ca vedAnAmapauruSeyatvAdeva, upamAnamAha-yatprasiddhArthasya pratItapadArthasya sAdhAdaprasiddhasya vastunaH sAdhanaM tadupamAnaM pramANaM prakIrtitaM kathitam , yathA prasiddhagogavayasvarUpo vanecaro prasiddhagavayasvarUpaM nAgarikaM prAha-'yathA gaustathA gavaya' iti, bhoH ! khurakakudalAgRlasAsnA''dimantaM padArthaM gAmiti jAnAsi; gavayo'pi tathA svarUpo jJeya ityupamAnam , atra sUtrAnuktAvapi yattadAvarthasambandhArthamadhyAhAyau~ // 74 // arthApattimAha-- dRSTArthAnupapattyA tu kasyApyarthasya klpnaa| kriyate yadvalenAsAvarthApattirudAhRtA // 75 // asau punararthApattirudAhRtA kathitA, arthApattipramANaM proktmityrthH| yadalena kasyApyadRSTasyArthasya kalpanA kriyate saGghaTanA vidhIyate, kayA dRSTArthAnupapattyA dRSTaH paricitaH pratyakSalakSyo yo'rthoM devadatte pInatvAdiH tasyAnupapattyA'ghaTamAnatayA'nyathA'nupapatteH, yathA pIno devadatto divA na bhuGkte pInatvasyAnyathA'nupapatyA rAtrAvavazyaM bhuGkta ityartha ityatra, dRSTaM vinA bhojanaM pInatvaM durghaTa, divA ca na bhuGkte'to rAtrAvavazyamadRSTaM bhojanaM jJApayatItyApattiH pramANam // 75 // athAbhAvapramANamAhapramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jaayte| vastusattA'vabodhArthaM tatrAbhAvapramANatA // 76 // yatra vasturUpe'bhAvAdau padArthe pramANapaJcakaM pUrvoktaM na jAyate, tatrAbhAvaprANatA jJeyeti sambandhaH, kimarthamityAha-vastusattA'vabodhArtham , vastu no'bhAvarUpasya muNDabhUtalAdeH sattA ghaTAdhabhAvasadbhAvaH tasyAvabodhaH prAmANikapathAvatAraNaM tadarthaM taddhatorityarthaH / nanu kathamabhAvasya prAmANyaM, pratyakSaM-tAvadbhUtalamevedaM ghaTAdi na bhavatItyanvayavyatirekadvAreNa vastuparicchedaH, tadadhikaM viSayamabhAvaikarUpaM nirAcaSTa iti, kiM viSayamAzrityAbhAvaprAmANyaM syAd
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaiminIyamatam / muNDabhUtale ghaTAbhAvamAzrityeti ced ? maivm-ghttaabhaavprtibddhbhuutlgrhnnaasiddheH| taduktam 'na tAvadindriyeNaiSAM nAstItyutpadyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi // gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // iti nAstitAjJAnagrahaNAvasare prAmANyamevAbhAvasya, kevalaMbhAvAMza indriyasannikarSajatvena paJcapramANAgocarasaJcariSNutAmanubhavannAvAlagopAlAGganAprasiddha vyavahAraM pravarttayati, abhAvAMzastu pramANapaJcakaviSayabahirbhUtatvAtkevalabhUtalagrahaNAdhupayogitvAdabhAvapramANavyapadezamaznuta iti siddhamabhAvasyApi yuktiyuktatayA prAmANyamiti // 76 // upasaMharannAhajaiminIyamatasyApi saMkSepo'yaM niveditH| evamAstikavAdAnAM kRtaM saMkSepakIrtanam // 77 // apizabdAnna kevalamaparadarzanAnA, jaiminIyamatasyApyayaM saGkepo niveditaH kathitaH, vaktavyasya bAhulyATTIkAmAtre sAmastyakathanAyogAt saGkepa eva prokto'sti| ___atha sUtrakRtsammatasaGkepamuktvA nigamanamAha-evamiti / . evamittham , AstikavAdinAmiha paralokagatipuNyapApAstikyavAdinAM bauddhanaiyAyikasAyajenavaizeSikajaiminIyAnAM saGkepakIrtanaM kRtaM, saGkepeNa vaktavyamabhihitamityarthaH // 77 // vizeSAntaramAha naiyAyikamatAdanye bhedaM vaizeSikaiH saha / na manyante mate teSAM paJcaivAstikavAdinaH // 78 // anya AcAryA naiyAyikamatAdvaizeSikaiH saha bhedaM na manyante darzanAdhiSThAtrekadaivatatvAt pRthagdarzanaM nAbhyupagacchanti teSAM matApekSayA''stikavAdinaH paJcaiva // 78 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye darzanAnAM SaTsaGkhyA jagati prasiddhA kathaM phalatItyAha SaSThadarzanasaGkhyA tu pUryate tanmate kila / lokAyatamatakSepAtkathyate tena tanmatam // 79 // ye naiyAyikavaizeSikayorekarUpatvenAbhedaM manyamAnA darzanapaJcakamevAcakSate, tanmate SaSThadarzanasaGkhyA lokAyatamatakSepAtpUryate, tu punararthe, kileti paramAptAmnAye, tena kAraNena tanmataM cArvAkamataM kathyate tatsvarUpamucyata iti // 79 // tadevAha lokAyatA vadantyevaM nAsti devo na nitiH| dharmAdharmoM na vidyate na phalaM puNyapApayoH // 8 // lokAyatA nAstikAH, evamamunA prakAreNa vadanti kathamityAha-sarvajJAdirnAsti, nitirmokSo nAsti, anyacca na vidyate, kau ? dharmAdharmoM, dharmacAdharmazceti dvandvaH, puNyapApe na sta ityarthaH, puNyapApayodharmAdharmayoH phalaM svarganarakAdirUpaM neti nAsti, tadapi puNyapApayorabhAve kautastyaM ttphlmityaadi| tacchAstroktameva solluNThaM darzayannAha-tathA ca tanmataM-tathA cetyupadarzane, tanmataM, prastAvAnnAstikamatam // 80 // kathamityAhaetAvAneva loko'yaM yaavaanindriygocrH| bhadre ! bRkapadaM pazya yadvadanti bahuzrutAH // 81 // ayaM lokaH saMsAra etAvAneva etAvanmAtra eva yAvAn yAvanmAtramindriyagocaraH; indriyaM sparza narasanaghrANacakSuHzrotrabhedAtpaJcavidhaM tasya gocaro viSayaH, paJcendriyavyaktIkRtameva vastvasti nAparaM kiMcana, atra lokagrahaNAllokasthapadArthasArthasya saGgrahaH / tathA pare puNyapApasAdhyaM svarganarakAdyAhuH, tadapramANaM pratyakSAbhAvAdeva, apratyakSamapyastIti cecchazazRGgavandhyAstanandhayAdonAmapi bhaavo'stu|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ laukAyatikamatam / tathA hi-sparzanendriyeNa tAvanmRdukaThorazItoSNasnigdharUkSAdibhAvA upalabhyante / rasanendriyeNa kaTukaSAyAmlamadhurAsvAdalehyacUSyapeyAdayo vedynte| ghrANendriyeNa mRgamadamalayajaghanasArAguruprabhRtisurabhivastuparimalodgAraparamparAH paricIyante / cakSurindriyeNa bhUbhUdharapuraprAkAraghaTapaTastambhAmbhoruhAdimanuSyapazuzvApadAdisthAvarajaGgamapadArthasArthA anubhUyante / zrotrendriyeNa prathiSThagAthakapathikaprathyamAnatAlamAnamUrcchanApretolanAkhelanmadhuradhvanaya AkarNyante / iti paJcaprakArapratyakSadRSTameva vastutattvaM pramANapadavImavagAhate, zeSapramANAnAmanubhavAbhAvAdeva nirastatvAd gaganakusumavat / ye cAspRSTamanAsvAditamanAghrAtamadRSTamazrutamapyAdriyamANAH svargamokSAdisukhapipAsA'jubandhacetovRttayo duzcarataratapazcaraNAdikaSTapiSTikayA svajanma kSapayanti tanmahAsAhasaM teSAmiti / ki ca-pratyakSamapyastitayA'bhyupagamyate ceja gadanapadbhutameva syAd , daridro hi svarNarAzirme'stItyanudhyAya helayaiva dauHsthyaM dalayed , dAso'pi svacetasi svAmitAmavalambya kiGkaratAM nirAkuryAditi, na ko'pi svAnabhimatamAlinyamaznuvIta / evaM na kazcitsevyasevakabhAvo daridradhanibhAvo vA syAt , tathA ca jagadyavasthAvilopaprasaGga iti susthitamindriyagocara eva pramANam / ye cAnumAnAgamAdiprAmANyamanumanvAnAH puNyapApavyApAraprApyasvarganarakAdisukhAsukhaM vyavasthApayanto vAcATA na viramanti tAn prati dRSTAntamAha bhadre vRkapadaM pazyeti / yathA hi kazcitpuruSo vRkapadadarzanasamudbhUtakutUhalAM dayitAM mantharataraprasRmarasamIraNasamIkRtapAMzuprakArasvAGgulinyAsena dRkapadAkAratAM vidhAya prAha-he bhadre ! vRkapadaM pazya, ko'rthaH ? yathA tasyA aviditaparamArthAyA mugdhAyA vidagdho vallabho 6Sa090
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIke SaDdarzanasamuccaye iti sthite tadupadezapUrvakamupasaMhAramAha tasmAd dRSTaparityAgAdadRSTe ca pravartanam / lokasya tadvimUDhatvaM cArvAkAH pratipedire // 8 // __ tasmAditi pUrvoktAnusmAraNe, pUrva tasmAtattaH kAraNAd dRSTaparityAgAd dRSTaM peyApeyakhAdyAkhAdhagamyAgamyAnurUpaM pratyakSAnubhAvyaM yatsukhaM tasya parityAgAdadRSTe tapazcaraNAdikaSTakriyAsAdhyaparalokasukhAdau pravartanaM pravRttiH, caH sAccaye, yttdoneytyaad. yatsambandho jJeyaH, tallokasya vimUDhatvamajJAnatvaM cArvAkAH laukAyatikAH pratipedire pratipanAH, mUDhalokA hi vipratArakavacanopanyAsabhAsitajJAnAH sAMsArika sukhaM parityajya vyartha svarga mokSapipAsayA tapojapathyAnahomAdibhirihatyaM sukhaM hastagatApekSanta iti // 85 // sAdhyAvRttinivRttibhyAM yA prItirjAyate jane / nirarthA sA matA teSAM sA cAkAzAt parA na hi||86|| sAdhyasya manISitasya kasyacidvastuna AvRttiH prAptiH, kasyacidvastuno'nabhISTasya nivRttirabhAvaH, tAbhyAM jane loke yA prItirjAyata utpadyate sA teSAM cArvAkANAM nirarthikA nirabhiprAyA zUnyA matA'bhISTA bhavArjitapuNyapApasAdhyaM sukhaduHkhAdikaM sarvathA na vidyata ityarthaH, sA ca prItirAkAzAd gaganAt parA na hi yathA''kAzaM zUnyaM tathaiSA'pi prItirabhAvarUpaivetyarthaH // 86 // upasaMhAramAha lokAyatamate'pyevaM saMkSepA'yaM niveditaH / * abhidheyatAtparyArthaH paryAlocyA subuddhibhiH|| 87 / / iti haribhadrasUrikRtaH SaDdarzanasamuccayaH samAptaH /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ laukAyatikamatam / evamamunA prakAreNa lokAyatamate'pyayaM saMkSepo niveditaH, apiH samuccaye na kevalaM paramate, saMkSepa ukto lokAyatamate'pi / ___atha sarvadarzanasammatasaGgrahe parasparakalpitAnalpavikalpajalparUpe nirUpite kiMkarttavyamUDhAnAM prANinAM kartavyopadezamAhaabhidheyeti / suvuddhibhiH paNDitairabhidheyatAtparyArthaH paryAlocyaH, abhidheyaM kathanIyaM zutyatayA pratipAdyaM yadarzanasvarUpaM tasya tAtpayArthaH sArArtho vicAraNIyaH, subuddhibhiriti / zuddhA pakSapAtarahitA buddhiryeSAmiti, na tu kadAgrahagrahilaiH, yaduktam'AgrahI bata ninIpati yukti tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya hi tasya yatra tatra matireti nivezamiti // darzanAnAM paryantai kasArUpye'pi pRthak pRthagupadeSTavyAdvimatisambhave vimUDhasya prANinaH sarvaspRktayA durlabhaM svargApavargasAdhakatvam ato vimarzanIyastAtviko'rthaH, yathA ca vicAritaM cirNtnaiH| zrotavyaH saugato dharmaH karttavyaH punarAhataH / vaidiko vyavahartavyo dhyAtavyaH paramaH zivaH // . ityAdi vimRzya zreyaskaraM rahasyamabhyupagantavyaM kuzalamatibhiriti paryantazlokArthaH // 87 // saptAzItiH zlokasUtraM, TIkAmAnaM vinizcitam / sahasramekaM dvizatI dvApaJcAzadanuSTubhAm // iti zrIharibhadrasUrikRtapaDdarzanasamuccaye maNibhadrakRtA laghuvRttiH smaaptaa| zam /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM zrIH * PR EMOREASORRENT SaDdarzanasamuccayaH granthArambhAdisadarzanaM jinaM natvA vIraM syAdvAdadezakam / sarvadarzanavAcyo'rthaH saMkSepeNa nigadyate // 1 // darzanAni SaDevAtra mUlabhedavyapekSayA / devatAtattvabhedena jJAtavyAni manISibhiH // 2 // __ SaDdarzanoddezaHbauddhaM naiyAyikaM sAMkhyaM jainaM vaizeSikaM tathA / jaiminIyaM ca nAmAni darzanAnAmamUnyaho // 3 // bauddhamatamtatra bauddhamate tAvadevatA sugataH kila / caturNAmAryasatyAnAM duHkhAdInAM prruupkH||4|| duHkhaM saMsAriNaH skandhAste ca paJca prkiirtitaaH| vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ca // 5 // samudeti yato loke rAgAdInAM gnno'khilH| AtmAtmIyasvabhAvAkhyaH samudayaH sa sNmtH||6|| kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsanA tu yaa| sa mArga iti vijJeyo, nirodho mokSa ucyate // 7 // paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca maansm| dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni ca // 8 // pramANe dve ca vijJeye tathA saugatadarzane / pratyakSamanumAnaM ca samyagjJAnaM dvidhA ytH||9||
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdarzanasamuccayaH / pratyakSaM kalpanA'poDhamabhrAntaM tatra budhyatAm / trirUpAlliGgato liGgijJAnaM tvanumAnasaMjJitam // 10 // rUpANi pakSadharmatvaM sapakSe vidymaantaa| vipakSe nAstitA hetozvaM trINi vibhAvyantAm // 11 // bauddharAddhAntavAcyasya saMkSepo'yaM niveditaH / naiyAyikamatamnaiyAyikamatasyetaH kathyamAno nizamyatAm // 12 // AkSapAdamate devaH sRSTisaMhArakRcchivaH / vibhurnityaikasarvajJo nityabuddhisamAzrayaH // 13 // tatvAni SoDazAmutra pramANAdoni tadyathA / pramANaM ca prameyaM ca saMzayazca prayojanam // 14 // dRSTAnto'pyatha siddhaanto'vyvaastnirnnyo| vAdo jalpo vitaNDA ca hetvAbhAsAzchalAni ca // 15 // jAtayo nigrahasthAnAnyeSAmevaM prarUpaNA / arthopalabdhihetuH syAtpramANaM taccaturvidham // 16 // pratyakSamanumAnaM copamAnaM zAbdikaM tthaa| tatrendriyArthasannikarSotpannamavyabhicArikam // 17 // vyavasAyAtmakaM jJAnaM vyapadeza vivarjitam / pratyakSamitaranmAnantatpUrvaM trividhaM bhavet // 18 // pUrvavaccheSavaccaiva dRSTaM sAmAnyatastathA / tatrAcaM kAraNAtkAryamanumAnamiha gIyate // 16 // rolambagavalavyAlatamAlamalinatviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH // 20 // kAyotkAraNAnumAnaM yacca taccheSavanmatam / tathAvidhanadIpUrAnmegho vRSTo yathopari // 21 // yacca sAmAnyato dRSTaM tadevaM gatipUrvikA / puMsi dezAntaraprAptiryathA sUrye'pi sA tathA // 22 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 SaDdarzanasamuccayaH / prasiddhavastusAdharmyAdaprasiddhasya sAdhanam / upamAnaM samAkhyAtaM yathA gaurgavayastathA // 23 // zAbdama / topadezastu mAnamevaM caturvidham / prameyaM cAtmadehArthabuddhIndriyasukhAdi ca // 24 // kimetaditi sandigdhaH pratyayaH saMzayo mataH / pravartate yadarthitvAttattu sAdhyaM prayojanam // 25 // dRSTAntastu bhavedeva vivAdaviSayo na yaH / siddhAntastu caturbhedaH sarvatantrAdibhedataH // 26 // pratijJAhetudRSTAntopanayA nigamastathA / avayavAH paJca tarkaH saMzayo paramo bhavet // 27 // yathA kAkAdisaMpAtAt sthANunA bhAvyamatra hi / UrdhvaM saMdehatarkAbhyAM pratyayo nirNayo mataH // 28 // AcArya ziSyayoH pakSapratipakSaparigrahAt / yaH kathA'bhyAsahetuH syAdasau vAda udAhRtaH // 29 // vijigISu kathA yA tu cchalajAtyAdidUSaNam / sa jalpaH, sA vitaNDA tu yA pratipakSavarjitA // 30 // hetvAbhAsA asiddhAyA, zchalaM kUpo navodakaH / jAtayo dUSaNAbhAsAH pakSAdiSyate na yaiH // 31 // nigrahasthAnamAkhyAtaM paro yena nigRhyate / pratijJAhAnisaMnyAsavirodhAdivibhedavat naiyAyika matasyaivaM samAsaH kathito'dhunA / // 32 // sAMkhyamatam - sAMkhyAbhimatabhAvAnAmidAnImayamucyate // 33 // eteSAM yA samAvasthA sA prakRtiH kilocyate / pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA nityasvarUpikA // 34 // sAMkhyA nirIzvarAH kecitkecidIzvaradevatAH / sarveSAmapi teSAM syAttattvAnAM paJcaviMzatiH // 35 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainamatam | sattvaM rajastamazceti jJeyaM tAvad guNatrayam / prasAdatoSa dainyAdikAryaliGgaM krameNa tat // 36 // tataH saMjAyate buddhirmahAniti yakocyate / ahaMkArastatospi syAttasmAtSoDazako gaNaH // 37 // sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM ca paJcamam / paJcabuddhIndriyANyAhustathA karmendriyANi ca // 38 // pAyUpasthavacaH pANipAdAkhyAni manastathA / anyAni paJcarUpANi tanmAtrANIti SoDaza // 39 // rUpAttejo rasAdApo gandhAd bhUmiH svarAnnabhaH / sparzAdvAyustathaivaM ca paJcabhyo bhUtapaJcakam // 40 // evaM caturviMzatitattvarUpaM niveditaM sAMkhyamate pradhAnam / anyastvakartA viguNastu bhoktA tavaM pumAnnityacidabhyupetaH // 41 // paJcaviMzatitaccAni sAMkhyasyaivaM bhavanti ca / pradhAnanarayozcAtra vRttiH pakhandhayoriva // 42 // prakRtiviyogo mokSaH puruSasyaivAntarajJAnAt / mAnatritayaM ca bhavet pratyakSaM laiGgikaM zAbdam // 43 // evaM sAMkhyamatasyApi samAsaH kathito'dhunA / jainamatam - jainadarzanasaMkSepaH kathyate suvicAravAn // 44 // jinendro devatA tatra rAgadveSavivarjitaH / hata- moha-mahAmallaH kevala-jJAna- darzanaH // 45 // surAsurendra-saMpUjyaH sadbhUtArthopadezakaH / kRtsnakarmakSayaM kRtvA saMprAptaH paramaM padam // 46 // jIvAjIvau tathA puNyaM pApamAzravasaMvarau / aar nirjarAmokSau nava tattvAni tanmate // 47 // tatra jJAnAdidharmebhyo bhinnAbhinno vivRttimAn / karttA zubhAzubhaM karma bhoktA karmaphalasya ca // 48 // caitanyalakSaNo jIvo yazcaitadvaiparItyavAn / 10 Sa0 da0 73
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 saTIke SaDdarzanasamuccaye ajIvaH sa samAkhyAtaH puNyaM satkarmapudgalAH // 46 // pApaM tadviparItantu mithyAtvAdyAstu hetavaH / bastairbandhaH sa vijJeya Azravo jinazAsane // 50 // saMvarastannirodhastu bandho jIvasya karmaNaH / anyonyAnugamAtkarmasambandho yo dvayorapi // 51 // vaddhasya karmaNaH zATo yastu sA 'nirjarA matA / Atyantiko viyogastu dehAdermokSa ucyate // 52 // etAni tatra tattvAni yaH zraddhatte sthirAzayaH / samyaktvajJAnayogena tasya cAritrayogyatA // 53 // tathA bhavyatvapAkena yasyaitatritayaM bhavet / samyagjJAnakriyAyogAjjAyate mokSabhAjanam // 54 // pratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe tathA mate / anantadharmakaM vastu pramANaviSayastviha // 55 // aparokSatayA'rthasya grAhakaM jJAnamIdRzam | parokSaM grahaNekSayA // 56 // yatsattadiSyate / mAnagocaraH // 57 // pratyakSamitaraj jJeyaM yenotpAdavyayatrauvyayuktaM anantadharmakaM vastu tenoktaM jainadarzanasaMkSepa ityeSa kathito'naghaH / pUrvAparavighAtastu yatra kvApi na vidyate // 58 // devatAviSaye bhedo nAsti naiyAyikaiH samam / vaizeSikANAM tattveSu vidyate'sau nidizyate // 59 // kANAdamatam - dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM ca caturthakam / vizeSasamavAyau ca tattvaSaTkaM hi tanmate // 60 // tatra dravyaM navadhA bhUjalatejo'nilAntarikSANi / kAladigAtmamanAMsi guNAH punazcaturviMzatidhA // 61 // sparzarasarUpagandhAH zabdaH saGkhyA vibhAgasaMyogau / parimANaM ca pRthaktvaM tathA paratvAparatve ca // 62 //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaiminimatam / buddhiH sukhaduHkhecchA dharmAdhauM prytnsNskaarau| dveSaH snehagurutve dravatvavegau guNA ete // 63 // utkSepAvakSepAvAkuJcanakaM prasAraNaM gamanam / paJcavidhaM kamaitatparApare dve tu sAmAnye // 64 // tatra paraM sattA''khyaM dravyatvAdyaparamatha vizeSastu / nizcayato nityadravyavRttiranyo vinirdizet // 65 // ya ihAyutasiddhAnAmAdhArAdhayabhUtabhAvAnAm / sambandha iha pratyayahetuH proktaH sa samavAyaH / / 66 / / pramANaM ca dvidhA'mIpAM pratyakSaM laiGgika tathA / vaizeSikamatasyaivaM saMkSepaH parikIrtitaH // 67 // jaiminimatam jaiminIyAH punaH prAhuH sarvajJAdivizeSaNaH / devo na vidyate ko'pi yasya mAnaM vaco bhavet // 68 // tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTurabhAvataH / nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinizcayaH // 6 // ata eva purA kAryoM vedapAThaH prayatnataH / tato dharmasya jijJAsA karttavyA dharmasAdhanI // 70 // nodanAlakSaNo dharmo, nodanA tu kriyAM prati / pravartakaM vacaH prAhuH svaHkAmo'gniM yajedyathA // 71 // pratyakSamanumAnaM ca zabdazvopamayA saha / arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaimineH // 72 // tatra pratyakSamakSANAM saMprayoge satAM mtiH| Atmano buddhijanmetyanumAnaM laiGgikaM punaH // 73 // zAbdaM zAzvatavedotthamupamAnaM prakIrtitam / prasiddhArthasya sAdhAdaprasiddhasya bhAjanam // 74 // dRSTArthAnupapattyA tu kasyApyarthasya kalpanA / kriyate yaddhalenAsAvapattirudAhRtA // 75 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 SaDdarzanasamuccayaH / pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaH tatrAbhAvapramANatA // 76 // jaiminIyamatasyApi saMkSepo'yaM niveditH| evamAstikavAdAnAM kRtaM saMkSepakIrtanam // 77 // naiyAyikamatAdanye bhedaM vaizeSikaiH saha / na manyante mate teSAM paJcaivAstikavAdinaH // 78 // SaDdarzanasaGkhyA tu pUryate tanmate kila / lokAyatamatakSepAtkathyate tena tanmatam // 79 // cArvAkamatamlokAyatA vadantyevaM nAsti devo na nitiH| dharmAdharmoM na vidyate na phalaM puNyapApayoH // 80 // etAvAneva loko'yaM yaavaanindriygocrH| bhadre ! vRkapadaM pazya yadvadanti bahuzrutAH // 81 // piba khAda ca jAtazobhane ! yadatItaM varagAtri ! tanna te / na hi bhIru ! gataM nivartate samudayamAtramidaM kalevaram // 82 // kiM ca pRthvI jalaM tejo vAyurbhUtacatuSTayam / caitanyabhUmireteSAM mAnaM tvakSajameva hi // 83 // pRthvyAdibhUtasaMhatyAM tathA dehAdisambhavaH / madazaktiH surA'Ggebhyo yadvattadvasthitAtmatA // 84 // tasmAd dRSTaparityAgAdadRSTe ca pravartanam / lokasya tadvimUDhatvaM cArvAkAH pratipedire // 85 // sAdhyavRttinivRttibhyAM yA prItirjAyate jane / nirarthA sA matA teSAM sA cAkAzAt parA na hi // 86 // lokAyatamate'pyevaM saMkSepo'yaM niveditH| abhidheyatAtparyArthaH paryAlocyaH subuddhibhiH // 87 // iti ssdddrshnsmuccyH|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedAntaparibhASA saTipaNa 'zrarthadIpikA' TIkA sahita mahAmanISI zrI zivadatta kRta 'arthadIpikA' TIkA ke sAtha 2 vedAntAcArya paM0 tryambakarAma zAstrI viracita suvistRta TippaNI ho jAne se isakA prathama tathA dvitIya saMskaraNa bhI hAthoM hAtha vika gayA / isa bAra yaha tRtIya saMskaraNa aura bhI adhika sundara chapA hai / mUlya 2) vedAntasAraH 'bhAvabodhinI' saMskRta-hindI vyAkhyA 'samAlocanA' sahita TIkAkAra - paM0 rAmazaraNa zAstrI ema0 e0, saMskRta-hindI prAdhyApaka -- ke0 jI0 ke0 kAleja, murAdAbAda - zAGkara vedAnta kA yaha prantha laghu hone para bhI sabhI prAntoM kI saMskRta tathA aMgarejI parIkSAoM meM pAThya nirdhArita hai / ataH navIna zikSA paddhati ke anurUpa mUla grantha ke vAkyoM ko khaNDa-khaNDa karake usakI sarala subodha saMskRta tathA hindI vyAkhyA kara dI gayI hai / vyAkhyA ke nIce sarvatra TippaNI ke rUpa meM grantha ke gUr3ha bhAvoM kA vivecana karake tadanukUla hindI vyAkhyA meM usakA bhI bhASya kara diyA gayA hai tathA ajJAna ( mAyA ), adhyAropa, tattvamasi zrahaM brahmAsmi ityAdi sthala itane vistAra evaM saralatApUrvaka likhe gaye haiM ki sAdhAraNa se sAdhAraNa chAtra ke liye bhI yaha prantha atyanta subodha hRdayaMgama karane yogya ho gayA hai| isa saMskaraNa kI samAlocanAtmaka vistRta bhUmikA bhI adhyayana karane yogya hai / prantha ke anta meM aneka vizvavidyAlayoM ke prazna patra bhI diye gaye haiM / mUlya atyalpa 1 // ). " rAmAnuja - vedAntasAraH zrI sudarzanAcAryakRta 'adhikaraNasArAvalI' sahita rAmAnuja vedAnta ke prakANDa vidvAn zrAcArya zrI rAmadulAre zAstrI kRta pAda-TippaNI se pariSkRta yaha abhinava saMskaraNa bahuta hI zuddha aura sundara chapA hai | 2|| ) prAptisthAnam -- caukhambA saMskRta pustakAlaya, banArasa - 1
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
_