________________
सटीके षड्दर्शनसमुच्चये प्रत्यवस्थानं जातिः, सा चतुर्विंशतिभेदा साधादिप्रत्यवस्थानभेदेन । तत्र साधयेण प्रत्यवस्थानं साधर्म्यसमा जातिः ।
अनित्यः शब्दः कृतकत्वाद् घटवदिति प्रयोगे कृते साधयेण प्रत्यवस्थानं-यद्यनित्यघटसाधभ्योत्कृतकत्वादनित्यः शब्दः तर्हि नित्याकाशसाधादमूर्त्तत्यानित्यः स्यादिति ।
वैधम्येण प्रत्यवस्थानं वैधयसमा जातिः ।
पूर्वस्मिन्नेव प्रयोगे वैधणेवोक्ते वैधयेण प्रत्यवस्थानं नित्यः शब्दोऽमूर्त्तत्वाद्, अनित्यं हि मूर्तं यथा घटादि ।
यदि हि नित्याकाशवैधात्कृतकत्त्वादनित्यः शब्दस्तहि घटाद्यनित्यवैधादमूर्तत्वान्नित्यः स्याद् विशेषाभावादिति । ___ उत्कर्षापकर्षाभ्यां प्रत्यवस्थानमुत्कर्षापकर्षसमे जाती भवतः, तत्रैव प्रयोगे दृष्टान्तधर्म कंचित्साध्यधर्मिण्यापादयन्नुत्कर्षसमां जातिं प्रयुङ्क्ते, यदि घटवत्कृतकत्वादनित्यः शब्दो घटवदेव मूर्तोऽपि भवेद् , न चेन्मूर्तो घटवदनित्योऽपि मा भूदिति शब्दो धर्मान्तरोत्कर्षमापादयति, अपकर्षस्तु घटः कृतकः सन्नश्रावणो दृष्ट एवं शब्दोऽपि भवेद् , नो चेद् घटवदनित्योऽपि मा भूदिति शब्दे श्रावणत्वधर्ममपकर्षति ।
वावाभ्यां प्रत्यवस्थानं वावय॑समे जाती भवतः । ख्यापनीयो वर्ण्यस्तद्विपरीतोऽवग्रस्तावेतौ वर्ष्यावयों साध्यदृष्टान्तधर्मों विपर्यस्यन् वावर्ण्यसमे जाती प्रयुते, यथाविधः शब्दधर्मः कृतकत्वादिर्न तादृग् घटधर्मो, यादृक् च घटधर्मो न तादृक् शब्दधर्म इति साध्यधर्मदृष्टान्तधर्मों हि तुल्यौ कर्तव्यौ, अत्र तु विपर्यासः यतो यादृग्घटधर्मः कृतकत्वादिर्न तादृक् शब्दधर्मः, घटस्य ह्यन्यादृशं कुम्भकारादिजन्यं कृतकत्वम् , शब्दस्य हि ताल्वोष्ठादिव्यापारजमिति ।
धर्मान्तरविकल्पेन प्रत्यवस्थानं विकल्पसमा जातिः, यथा
