Book Title: Saptbhangi Prakash
Author(s): Tirthbodhivijay
Publisher: Borivali S M P Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022396/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 // munitIrthabodhi vijaya || syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameva syAdasti nAstyeva syAdasti avaktavyameva syAnnAsti avaktavyameva syAdasti nAsti avaktavyameva / / saptabhaMgI - rAsa / / // saptabhaGgI-prakAzaH // Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || zrI AdinAtha svAmI TI borIvalI - maMDapezvara derAsaranAM mULanAyaka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHARE gurjarabhASAbaddha "saptabhaGgI rAma sameta: saptabhaGgI-prakAza: muni tIrthabodhi vijayaH A vijayazIlarosA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha zukla, vi.saM. 2072 AvRtti : prathama -: divyAziSa :siddhAntamahodadhi gacchAdhipati pUjyAcArya zrI premasUrIzvarajI mahArAjA nyAyavizArada gacchAdhipati pUjyAcArya zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA -: puNyAziSa :bhISmatapasvI munirAja zrI maNiprabhavijayajI mahArAjA pUjya paMnyAsa zrI kaivalyabodhivijayajI mahArAjA -: anujJAAziSa :siddhAnta divAkara gacchAdhipati pUjyAcArya zrI jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA pUjya AcArya zrI varabodhisUrIzvarajI mahArAjA pUjya paMnyAsa zrI padmabodhi vijayajI mahArAjA -: prAptisthAna : zrI tribhuvanabhAnu zAsana sevA TrasTa, bharatabhAI zAha, e/403, IsTarna korTa, vilepArle (I), muMbaI.. mobAIla : 9820310272 -: mudraka : rAjula ArTas / phona : 25010056, 9869390285 II Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||prstaavnaa // vizva ke padArtho kA ArapAra Akalana karane ke lie tatpara banI hui mAnavIya prajJA jahA~ thakatI hai aura hamezA ke lie rukatI hai vaha eka darzana bana jAtA hai| __aura atIndriyajJAna ke bala se jahAM thakanA yA rukanA hotA hI nahI hai vaisI izvarIya-kaivalyaprajJA padArthake aNu aNu ko hara dizAse Alokita karake prastuta karatI hai vaha samyagdarzana bana jAtA hai| ___ darzana kI bhASA meM eka virAmasthala hotA hai, jaba ki samyagdarzana kI bhASA meM eka vizrAmasthala hotA hai... ____ virAma lene ke bAda mArga aura dizAe mudrita ho jAte hai| vizrAma meM sahastramArgo aura anaMta dizAe khule hue hI raha jAte hai.... _ virAma meM bhI rukanA hai vizrAma meM bhI rukanA hai, dono rukAvaTa me mahadantara hai, 'virAma' vo zAzvata roka hai aura 'vizrAma' vo musAphira kA ArAma hai... naya aura durnayameM kucha aisA hI pharka hai| durnaya ke pAsa jo ekAMta hai vo virAma kI bhUmikAvAlA hai, naya ke pAsa bhI ekAMta hai lekina vo hai vizrAma kI bhUmikA se.... naya kA artha hai-eka dizA meM vikasita drssttikonn| sarva draSTikoNIya saMgrahajJAna, use pramANa kahate hai... naya aura pramANa samyagdarzana hai| sarvajJa zAsana kI madhyasthatA paramocca hai, kevala svadarzanameM prastuta dRSTikoNa ko hI naya-upAdhi denA vaisA pakSapAta nhii| paradarzana meM bhI agara kadAgraha se mukta dRSTikoNa hai to use bhI naya kahane me jainazAsana ko tanIka bhI saMkoca nahI.... ___ svadarzana aura paradarzana kA bheda svarUpa se hai jaba ki naya aura durnaya kA bheda to adhyavasAya ke AdhAra se nirNIta hotA hai.... kadAgraha-mukta adhyavasAya dRSTi me nayatva kA nikhAra lA detA hai... ___ naya jaba bhASA meM pariNata hotA hai taba usameM padArtho kI samagratA prati gupta vinaya hotA hai.... tAdRza bhASA ke vAkya bhedoMkA samAveza use saptabhaMgI kahate hai... saptabhaMgI kA pratyeka vAkya nayarUpa hai aura saMpUrNa saptabhaMgI pramANa rUpa hai... COMMMMMMMMMMMMMMMMMANAMAN III Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta, naya aura saptabhaMgI jainadarzana kI maulika dharohara hai| isa dharohara ko anaginata sarasvatIputrone apanI mArgAnusArI pratibhA se alaMkRta kIyA hai, usI ke kAraNa jaina vAGmaya samudra kI taraha apanA apAra vistAra dhAraNa karatA hai... aura yaha vistAra kA vardhana adyAvadhi avirata hai, kyoMki pratibhA kI paraMparA meM nUtana pratibhAoMne abhI bhI janma dhAraNa karane kA baMda nahIM kIyA hai .... naI pratibhA nayA prakAza lAtI hai, nayA saba sIsA nahIM hotA aura purAnA saba sonA nahIM hotA.... nayA sonA bhI ho hI sakatA hai ..... aura aisI krAMti sabhara pratIti prastuta graMtha ke avalokana se kIsI bhI niSpakSa vidvAna ko ho jaaegii| saptabhaMgI jaise viSaya yUhi durgA hai, taba usake para navonmeSa se bharI tarka saMpUrNa anuprekSA karanA, use zAstrIya rIti se susaMgata banAnA aura pUrvAcAryo kI saptabhaMgI viSaya vyAkhyA- vivecanA meM prApta dizAsUcana meM se bhI navanIta nikAla ke padArtha ko suspaSTa karanA ye pracaMDa pratibhA, talasparzI jJAna aura AtmavizvAsa ke binA saMbhava nahIM hai.... kevala caudaha varSa saMnyasta paryAya meM aneka viSayoM kI jJAnasamRddhi ke sAtha prastuta graMtha ko janma denevAle pUjya paMnyAsa zrI padmabodhi vijaya ma.sA. ziSya munirAja zrI tIrthabodhivijayajI ne isa graMtha kI racanA se svAbhidhAna sArthaka to kIyA hI hai, sAtha sAtha Aja taka meM saptabhaMgI ke viSaya meM jo bhI prarUpaNA huI hai usa meM rahI hui bhramaNA kA, vaizadya aura tATasthyase unmUlana karane kA prayAsa kIyA hai, yata: abhyAsu varga ke upara pAramArthika upakAra ho sake..... isa racanA se kadAcit koi kSubdhavikSubdha ho sakatA hai, paraMtu munizrIne isa graMtha ko apanI maulika pratibhA se tarka aura zAstrIyatA kA abhedya kavaca pahenA ke rakhA hai, jo dekhane ke bAda avazya sarAhanA aura salAma se abhinaMdana kA mana ho jAegA... munizrI kI vinamratA bhI prazaMsanIya hai, isa graMtha me chadyasthatA se saMbhavita kSatioM kA nidarzana karAne ke lie vidvAnoM koM munizrIne karabaddha prArthanA kI hai... aura kSati agara vAstava meM hai to usakA pariSkAra karane ke lie munizrI tatpara rahe hai / AAA IV Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aie aba dekhate hai... munirAjazrIne prastuta graMtha meM kyA kyA abhinava yogadAna diyA hai.... * jaba 3 padoM ke bhaMga pe vicAra karate hai taba asaMyogI dvikasaMyogI aura trikasaMyogI aise kula milAke sAta hI bhaMgasthAna ho sakate hai| ye saptabhaMgI kA nayA ujAlA hai| * do viruddha dharma-yugala se saptabhaMgI kI racanA nahIM hotI hai, apitu eka hI paryAya para saptabhaMgI banatI hai, ye bAta kI zAstrapATha ke sAtha spaSTatA... * sanmatitarka graMtha meM saptabhaMgI kA tIsarA bhaMga hai 'syAdavaktavya eva' aura pramANanayatattvAlokAlaMkAra graMtha meM tIsarA bhaMga hai 'syAdasti nAsti eva' ye visaMvAda ke pIche saMbhAvyamAna yukti kI anuprekSA tathA matadvaya kA samanvaya pryaas| * saptabhaMgI kevala vyaMjanaparyAya para hI avalaMbita hai isa bAta kA sayuktika pratipAdana / * vyaMjanaparyAya kIse kahate hai? isa viSaya kI sanmatitarka, dravyaguNaparyAyarAsa, vizeSAvazyakabhASya, anekAntavyavasthAprakaraNa Adi graMtho ke AdhAra se niSkarSapUrNa spaSTatA.... * bhAva naya aura abhAva naya kI vaktavyatA se saptabhaMgI kI pravRtti hai ye navIna anuprekSA hai... * "avaktavya" pada se vAcya jo artha hai vaha sarvathA avaktavya nahI hai, isa bAbata ko pramANanaya tattvAloka, syAdvAda maMjarI, nayopadeza, pravacanasAroddhAra ityAdi graMtho ke saMdarbha-sAkSI-pUrvaka dIrghacarcita kIyA hai aura padArtha kI zAstrIyatA ko siddha kIyA hai| * avaktavya aura anabhilApya ke bIca meM jo bheda hai use zAstrAdhIna rahakara siddha kIyA hai| * bhaMgasthAna sAta hI hote hai isa bAre meM bhI syAdvAda hai ye eka naI jyoti hai... * sakalAdeza vikalAdeza saMbaMdhI vistRta vicAraNA tathA usakI samIkSA evaM MMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgati kA prayAsa / * pramANanayatattvAloka meM prarUpita sakalAdeza kI ratnAkarAvatArikA meM darzita pracalita vyAkhyA kI samIkSA tathA saMbhavita zAstrayuktiabAdhita vyAkhyA kI navyAnuprekSApUrvaka padArthasaMgati kA prayatna / * 'syAdasti eva' ye prathamabhaMgasthAna hI sakalAdeza vidhayA anaMta dharmAtmaka sakala vastuvAcaka bana jAtA hai ata: vo pramANavAkya hai, aise pU. malayagiri sUrijI ke vacana kI samIkSA, evaM aidaMparya ko sparzane kA prayatna / * 'aha deso sambhAve deso'sabbhAvapajjave jassa' ye sammatitarka kI gAthA pe pU. abhayadevasUrijI kRta vivaraNa kI samIkSA aura aidaMparya ko pAne kA pryaas| * "evaM sattaviyappo..." sanmatitarka kI ye gAthA pe pU. abhayadevasUrijI kRta vivaraNa kI nayopadeza Adi graMtha me pU. mahopAdhyAya yazovijayajI ma. ne kI hui saMgati kI samIkSA aura usake tAtparyArtha ke tala taka pahuMcane kI pryti| . * syAtkAra evaM evakAra kA prayoga nayavAkya meM hI hotA hai, lekina pramANavAkya meM nahIM hotA hai - vaisI bhedaka spaSTatA... * nayavAkya evaM pramANavAkya kA svarupa kyA ho sakatA hai usakA zAstrAdhIna rahakara navatama anuprekSAyukta spaSTIkaraNa / * nayavAkya evaM durnayavAkya meM rahe hue bheda kI anyAnya zAstrAdhAra se niSkRSTa spaSTatA / upasarjanatA padArtha kA spaSTIkaraNa / * mahopAdhyAyajI zrI yazovijayajI kRta nayopadeza me kathita svasamayavAkyatva parasamayavAkyatva nayavAkyatva durnayavAkyatva ke niSkarSasparzI lakSaNoM kA sAra-saMgraha / * dharmadezanA pramANarUpa hI hotI hai, vaisA ekAMta nahIM hai, dharmadezanA nayarUpa bhI hotI hai ata: usameM bhI syAdvAda hai vaisA sayuktika niruupnn| aisI aneka navIna anuprekSAoM se samRddha yaha graMtha avazya grAhya va upayogI banegA aisI AzA sh| - gaNivarya labdhivallabha vi.ma. V Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I prAstAvikA dIrgha mahAkAvyomAM jema avAtara ramya vArtAo AvatI hoya che, tema mArAM mATe "saptabhaMgI prakAza" e avAra svAdhyAya che. mULa to "nayopadeza'no svAdhyAya cAlu karyo hato. je adyAvadhi pravartamAna ja che. temAM saptabhaMgI viSayaka 6ThThI gAthA paranI nayAmRtataraMgiNIe ciMtana manana maMthana karavA preryo. pariNAma svarUpe saptabhaMgI viSayaka aneka zAstronA maMthanathI suMdara ciMtananavanIta nIkaLyuM. "anuprekSA" svAdhyAyano AnaMda mANyA pachI "dharmakathA" svAdhyAyanA svarUpe te navanItano A pustaka svarUpe viniyoga karatAM atyAre gahero saMtoSa anubhavAya che. A saptabhaMgI viSayaka mahAnibaMdhAtmaka graMthamAM mAtra digdarzana karAvIne amuka prakaraNo je choDI dIdhA che, enI upara hakIkatamAM svataMtra eka eka graMtha racI zakAya che. paNa mAro prayAsa mAtra viSaya saMkalanA pUrato ja che. mATe zakyatA lAghava rAkhavAno prayAsa karyo che. prAcIna tathA arvAcIna zAstrakAra pUjyonI AmAM amuka jagyAe samIkSA paNa che. tathA amuka navI vAto evI che je najIkanAM bhUtakALamAM kahevAI nathI, mATe vartamAnamAM pracalita nathI. mATe amuka suhRddharyoe mane te aMzo pragaTa na karavA mATe sUcanA ApI hatI. temaNe kahyuM hatuM ke zAstrAbAdhita ane yuktisaMgata hovAM chatAM paNa A vAto carcAspada athavA vivAdAspada banaze. mATe prakaTa na karavI. te sarve pUjyonAM snehano huM Adara karuM chuM. chatAMya gaveSaka tarIke ke saMzodhaka tarIke mane je satya tattva sAMpaDyuM hoya, ene sujJajano samakSa rajU karavAno lobha huM jato karI zakuM ema nathI. jo janApavAda vagerethI DarIne mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAje satya tattva graMtho dvArA ApaNAM sudhI pahoMcADyuM na hota to Aje ApaNe aneka bAbate aMdhakAramAM jIvatAM hota. A graMthamAM saptabhaMgI para prakAza pADavAno prayatna thayo che. mATe AnuM nAma "saptabhaMgI-prakAza' vicAryuM che. VII Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdithI aMta sudhI pUjya gurudeva paMnyAsa zrI padmabodhi vijaya ma.sA.nAM preraNA-sahAya-kRpA rahyAM. suhRrya munirAja zrI yazaratna vi.ma.nI paNa aneka bAbate aMgata sahAya rahI. te badala temano RNI chuM. AvuM kahIza to emane nahIM game, ne nahIM kahuM to huM kRtana kahevAIza.... munirAja zrI bhavyasuMdara vi.ma. e paNa amuka amUlya sUcano karyA. tathA suhRrya munirAja zrI karuNAdraSTi vi... e paNa AMzika saMzodhana karyuM, ne saMmArjana karyuM, te badala pUjyono khUba AbhAra... suhRrya gaNivarya zrI labdhivallabha vi.ma.e pAMca divasanI saha sthiratA daramyAna graMthanAM badhAM ja padArtho yathArtha rIte jANyAM, mane svAdhyAyano lAbha Apyo ne suMdara prastAvanA lakhI ApI te badala teozrIno paNa AbhAra... mAro udyama kadAca adhika haze. paNa pratibhA atyalpa che. jo A sarve pUjyonI pUraka sahAya na maLI hota, to graMtha aneka rIte adhUro rahI jAta... huM A graMthane pUrvapuruSaracita graMtho-zAstronI tulanAmAM tathA mArI jAtane te pUjya graMthakAronI tulanAmAM navat, akiMcit gaNuM chuM. mArAM mate A koi graMtha nathI. paNa pUjyonAM zAstrone AdhAre thayelI navonmeSa sabhara anuprekSAono samuccaya mAtra ja che. ane huM sarjaka nathI, mAtra vicAraka chuM. prAMte, khUba kALajI rAkhavAM chatAMya chadmasthatAvazAt rahI gayelI kSatio tarapha bahuzruto dhyAna doraze evI apekSA, durjanonAM durdanta pralAponI upekSA, jeonA graMtho dvArA svAdhyAyanuM bhAthuM maLyuM e prAcIna zAstra nirmAtA pUjyonAM caraNomAM bhAvabharI vaMdanA saha viramuM chuM. AmAM je sAruM che, te deva-gurukRpAnuM pariNAma che, ne je narasuM che, te mArI chadmasthatAnAM kAraNe che. prastuta graMthamAM jinapravacana viruddha kAMipaNa lakhAyuM hoya, to trividha-trividhe micchAmidukkaDam. li. tIrthabodhi vi. VIII Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMgI rAsa vize kAMIka.. saptabhaMgI prakAzanI karekazana kopI dasathI bAra vidvAna mahAtmAone tapAsavA mokalI tyAre ekAdhika mahAtmAonuM sUcana AvyuM ke AnuM gujarAtI paNa hovuM joIe. basa, e ja nimittane pAmIne saptabhaMgI rAsanI racanA thaI. eka anubhUti je saptabhaMgI prakAza vakhate paNa thaI hatI. te saptabhaMgI rAsa vakhate vadhu gherI rIte thaI. te A hatI, ke A graMthanI racanA daramyAna mArI AsapAsa niraMtara adazyapaNe prAcIna graMthanirmAtA pUjyonI hAjarI satata anubhavato hato. gaNadhara sudharmA svAmIjI, umAsvAtijI, siddhasena divAkara sUrijI, vRddhavAdIdeva sUrijI, abhayadeva sUrijI, hemacaMdrAcAryajI, malayagirijI, ratnaprabhasUrijI, malliSeNasUrijI ane mahopAdhyAya yazovijayajI.. A dareka pUjyo mane vArApharatI jJAna ApatAM, zIkhavatAM, samajAvatAM, cUkI jAuM to TokatAM... A graMthanAM mAdhyame te sarva pUjyonuM gADha upaniSad anubhavAyuM, te mArA mATe avismaraNIya saMbhAraNuM banI raheze. Aje graMthanI samApti thatAM te pUjyonI ja vAtone saunI samakSa mUkavAno eka saMtoSa-AnaMda che. enI sAthosAtha emanA pavitra upaniSahmAMthI bahAra nIkaLI javAno Dara ane duHkha paNa che. pharI pharIne te pUjyone prArthanA karuM"he graMthakAra bhagavaMto! tamArAM caraNamAM rAkho mane." saptabhaMgI-rAsamAM jinAjJA viruddha kAMI paNa lakhANa thayuM hoya, to trividhetrividhe micchAmidukkaDam. - tIrthabodhi vi. MMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM IX Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMgI-prakAza graMthamAM nimnokta graMthonAM sAkSIpATho mUkavAmAM AvyA che 1. zrI bhagavatIsUtra 2. zrI samavAyAMga sUtra 3. zrI vizeSAvazyaka bhASya sUtra 4. zrI tattvArtha 5. zrI pramANanayatattvAlokAlaMkAra 6. zrI sammatitarka graMtha 7. zrI anyayoga vyavaccheda dvAtriMzikA 8. zrI pravacanasAroddhAra 9. sammatitarka vRtti 10. ratnAkarAvatArikA 11. syAdvAdamaMjarI 12. AvazyakaniryuktivRtti 13. nayopadeza 14. nayAmRta taraMgiNI 15. anekAnta vyavasthA 16. gurutattva vinizcaya 17. nayarahasya 18. dravyaguNaparyAyano rAsa 19. saptabhaMgI taraMgiNI gaNadharapraNIta gaNadharapraNIta jinabhadragaNi kSamAzramaNa racita umAsvAtijI racita vAdidevasUri racita siddhasenadivAkarasUri viracita kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArya viracita nemicaMdrasUri viracita zrI abhayadevasUri racita zrI ratnaprabhasUri racita zrI malliSeNAcArya racita zrI malayagirisUri racita mahopAdhyAya yazovijayajI ma.sA. viracita zrI vimaladAsa racita saptabhaMgI-prakAza racatAM pUrve nimnokta graMthonuM avagAhana thayuM AptamImAMsA, aSTasahasrItAtparya vivaraNa, nyAyAvatAra, saptabhaMgInayapradIpa, jaina tarkabhASA, syAdvAda kalpalatA, saptabhaMgI viMzikA 0000000000000000000 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhiprAya zrIvIraprabhuparjanyAt, saptabhaGgyambu sundaram / vizvavizvopakArAya, vRSTaM paramazarmadam / / 1 / / vinA jalaM yathA jIvA, nApnuvanti kadApi zam / tathaiva muktisaukhyaM no, saptabhaGgIjalaM vinA / / 2 / / munipravara-vidvarya -zrItIrthabodhibhiryaho! / viSaye saptabhaGgyAkhye, svanuprekSA'dbhutA kRtA / / 3 / / laghuvayasi paryAye, laghau ca cintanaM mahat / adAyi sarvasaGghAya, sva-parahitakAGkSibhiH / / 4 / / (yugmam) munizrItIrthabodhInAM, saptabhaGgIprakAzakaH / prakAzaH sarvajantubhya-stIrthabodhiprado bhavet / / 5 / / __ - muni zrI rAjasundara vijayaH / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha svopajJaTIkAmaGgalam . zrI gurubhyo namaH maGgalAbhidheyaprayojanAni saptabhaGgImahimagAnam . bhaMgala, abhidheya, prayona. saptabhaMgInuM mahimAgAna saptabhaGgIjJAnasyAvazyakatvam . saptabhaGgyAH zAstrIyaM lakSaNam . saptabhaMgInA jJAnanI AvazyakatA saptabhaMgInuM zAstrIya lakSaNa . saptabhaGgIviracanA.... anukramaNikA saptabhaMgInI racanA sadAdivastunaH paryApto bodhaH saptabhaGgyA jAyate vyaJjanaparyAyatvArthaparyAyatvayoH spaSTIkaraNam . sad vagere vastuno paryAma bodha saptabhaMgIthI thAya vyaMjanaparyAyatva, arthaparyAyatvanI spaSTatA saptabhaGgyaiva paryApto bodha ityatrAnekAntatA. chadyasthAnAM vastuviSayakaparyAptabodhA'sambhavaH bhAvA'bhAvanaMyavaktavyatAnirmitatvaM saptabhaGgyAH saptabhaMgIthI 4 paryApta Sodha - bhASASate aneAnta............ chadmasthane vastune viSe paryAptabodha thavo asaMbhava samastasyApi vastuno bhAvAbhAvAtmakatvam saptabhaMgI se bhAvanaya- abhAvanayanI vaktavyatA 35 che ................... saptabhaGgIprayojikA paripATi : XII 1 2 3 3 4 4 .5 5 6 ...... 6 uu 8 ...... S 9 10 10 17 17 19 20 20 21 22 23 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa vastu e bhAvAbhAvAtmaka che saptabhaMgI prayojaka krama .......... prathamabhaGgavivecanA prathamabhaGgGgasya vAkyArthamahAvAkyArthAdikam . prathama bhaMganuM vivecana . syAtpadasyArthaH.. prathama vAkyanAM vAcyArtha-mahAvAkyArthe vagere.. prasaGgato vastusvarUpadarzanam. syAt padano artha prasaMgadhI vastunA sva3panuM niupAega.......... evakArasyArthaH 24 .... 24 ..... 27 .27 ......... 28 29 ... 30 31 ...... 32 ... 32 35 37 ..... 38 40 41 41 41 43 43 ................ 44 ... 44 44 46 47 47 dvitIyabhaGgavivecanA. 'kheva' jharano artha ..... dvitIya bhaMganuM vivecana tRtIyasyAdyadvayAtiriktatAsAdhanam tRtIyasya turyAtiriktatAsAdhanam . tRtIyabhaGgajajJAnAkArAnvIkSA atha avaktavyapadasyArthasamIkSAtmako dIrghaH prameyaH .............. chAdyasthikajJAnasya yugapadanekArthapratyakSe'sAmarthyam .. zrIbhe lAMgo prathama - dvitIyathI bhinna che.......... trIjo bhAMgo cothA bhAMgA karatAM alaga che zrIbha lAMgAthI 4nya jJAnanAM khAranI viyAraegA ................ avaktavya padArthanI vicAraNA rUpa dIrgha nibaMdha vaikalpikArthasyopalabdhau bhajanA avaktavyatvAnabhilApyatvayorvizeSaH XIII Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ***** vaktavyatvasaptabhaGgyAM dvitIyacaturthayoratiriktatAsAdhanam ... chApasthika jJAnamAM yugapad aneka arthonuM pratyakSa na thAya. vaccapadrasthAne mayapatrayo: vira cAlU?........... ............ vaikalpika arthanI upalabdhimAM bhajanA.................................................. avaktavya e anabhilApya nathI......... ....... .... vaktavyatva paryAyanI saptabhaMgImAM dvitIya-caturtha bhaMga samAna che? ............. sthitapakSa:....... ............ avaktavya padanI jagyAe "ubhaya pada kema nahIM? ...... navavyatvaca caznanaparyAyatvasAdhanam ....... tRtIyasuryacovaitavyasAdhanam ... sthitapakSa................ tRtIyacaturthayoH kramavyatyaye nidAnam ... avaktavyatva paNa vyaMjana paryAya che tRtIya caturtha vAkya bhinnArthaka che.... trIjA-cothA bhAgAnA kramamAM pharaka kema?" bhaGgasaptatvasaGkhyAniyamanam .. ................ prathamavaturtho punarutArAcudrAkSa: ...................... bhAgA sAta ja hoya, e niyama ... ... prathama-caturthanAM mizraNamAM punarukti nathI.............. ................... savitA: samakyAM satanAmavata:... atra mahopAdhyAyAnAM samIkSA . sammatitarkamAM kathita saptabhaMgImAM sAta nayono samAvatAra .... mahopAdhyAyavacasAM tAtparyagaveSaNA ........ ahIM mahopAdhyAyajInI samIkSA.. mahopAdhyAyajInAM vacanonI tAtparyagaveSaNA... ... ............ ************ ..... ...... XIV Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAntarAzrayaNe zabdanayena saptabhaGgyabhAvAzaGkanaM tudvayudAsazca ratnAkarAvatArikA'nusAreNa sakalAdezasvarUpam .. ratnAkarAvatArikA'nusAreNa vikalAdezasvarUpam 79 81 83 bIjI vyAkhyA mujaba zabdanayathI saptabhaMgInAM abhAvanI zaMkA ane teno nirAsa 84 tarkapaJcAnanAbhayadevasUrinirUpitaM sakalAdezavikalAdezasvarUpam . 85 86 87 ratnAkarAvatArikA mujaba sakalAdezanuM svarUpa vRttikRtAM vacanAnAM kiM tAtparyam ? . ratnAkarAvatArikA mujaba vikalAdezanuM svarUpa sammatigAthAtAtparyagaveSaNA. tarka paMcAnana zrI abhayadevasUrijIe nirUpeluM saGasAheza-vidrusAhezanuM sva35....... vRttikAranA pratipAdananuM tAtparya zuM? sammatigAthApratipAditasakalAdezatvavikalAdezatvayoranuprekSitaM nidAnam.. sakalavikalAdezaprayojanam .. sammati gAthAnI tAtparyagadveSaNA... prAmANika vastujJAnaM pratipAdanaJcArvAgdarzinAM bhavenna vA ? prasaGgAd vastulakSaNavicAraNA sammatinI gAthAmAM jaNAvelAM sakalAdezatva ane vikalAdezatvanuM anuprekSita nidhAna... sasAheza - vidusAhezanuM prayona......... vikalAdezatAtparyagaveSaNA prasaMgathI vastunAM lakSaNanI vicAraNA 88 91 100 100 ekavAkyasya pramANavAkyatvaM syAnna tvekabhaGgasya 101 AbhASika vastunuM jJAna } pratipAhana chadmasthathI rAjya che raM? 102 prasaGgAtpramANanayatattvAlokapratipAditasakalAdeza 8888888808080808080 XV 92 94 95 95 96 97 99 103 104 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 106 , - 200 .... : . 3 pUjyamalayagiripAdAnAM vacasAM tAtparyagaveSaNA. ************ pramANavAkye syAtkAraivakArayoraprayoga eva tantram prasaMgavazAt pramANanayatattAlokamAM jaNAvelI sakalAdeza-vikalAdezanI parikalpanAnAM tAtparyanI gaveSaNA........ saptamI pramALavAvanati mahopAdhyAyA............................ avisaMvAsinataM pramANasAnatvamati ..... svasamayaparasamayanayavAkyayoH pradezaparamANubhyAmaupamityam .... malayagiri sUrijInA kathananuM tAtparya zuM? ............. pramANavAkyamAM syAt evA no prayoga na hoya......... TurnAtvaparikhASAkSaNIkSaNa. ...... .......... saptabhaMgI e pramANavAkya che .... nayatvavinoparAkne taqyulAsaOM .. avisaMvAdi jJAna e pramANajJAna?.... svasamaya ane parasamayanAM nayavAkyonI pradeza-paramANunAM draSTAnta sAthe tulanA 118 nayavivAra, niza ............. .................. 119 prasAduM 35rnanAtArthapachINam......... durnayatvanI paribhASAnI spaSTatA... ...... sunayanA svarUpanI vicAraNA ane niSkarSa. ........ ... prasaMgathI upasarjanatA padArthanuM spaSTIkaraNa... ............. ......... durnayanayayorniSkRSTaM svarUpam .. ............................... dutvamiti netA pratitvi, vinu mAntatvameveti........................... varaMga pramANavAva navAvaruM voyutoSayuksAnaH zuddhaveza: ..................... durnaya ane nayanuM niSkRSTa svarUpa durnayatva e bIjAnAM virodhathI na Ave paraMtu mithyA ekAntarUpa hovAthI ja Ave ... 128 128 XVI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... 26 ............... 232 pramANanayadezanAyAmutsargApavAdatvAbhAvaH pracUrNa pratiH. pramANavAkya ane nayavAkyano yogya rIte upayoga kare te zuddharUpaka kahevAya ... pramANadezanA ane nayadezanAmAM utsarga ane apavAdabhAva na mAnI zakAya .... zakAya prazasti.................. * 132 132 . 133 ***** 134 MMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM XVII Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / saptabhaGgI-prakAzaH / / // atha svopajJaTIkAmaGgalam - / / aiM smRtvA kiJcidabhyasta-mAptaparamparA''gatam / anuprekSekSitaM kiJcidatra saGkalayiSyate / / - TIkA - athAsmAkaM guravo vadanti yadutedAnIntanakAle grantharacanAyai vizeSitataraM prayojanaM mRgyam / yadi zAstrasamAje tatra tatra yadyallikhitaM, yaccAbhyastaM bhavatA, tadeva kevalaM bhavato vaktavyam, tarhi mA grantharacanA kriyatAm, sRtaM tena piSTapeSaNena, sRtaM samayavyayamAtraphalanirarthakaprayAsena / yadi kevalamAptaparamparAtaH zrutaM, pracalitaM, adya yAvadagrathitaM tadeva kathanIyaM bhavatA kevalaM, sRtaM granthapraNayanaklezena, svasvAdhyAyArthaM tAH TIppaNIH saGkalayatu bhavAn, mA karotu grnthrcnaam| yadi cAbhyAsAhitavyutpattyA zAstravacasAM AptaparamparANAM vA pUrvAparasantulanayA ca kiJcinnavInameva navanItamutprekSitaM bhavatA zAstrasiddhAntAnupAti siddhAntAbhiprAyikaM zAstrakRdaidamparyaM tarhi kAmaM praNIyatAM zAstramityadhunAtanakAlasyApekSA / tato granthakRtA'tra granthe saptabhaGgIviSaye pUjyaguruvarebhyo yadabhyastaM, yaccAptasakAzAcchutaM, anuprekSitaM ca yadvidvatsabhAparIkSitaM, tattAdRksarvaM saGkalayya grantharacanAyai yatitamiti saprasannA guravastaM prati / na ca gurumanaH prasatteH parataraM vighnavighAtadakSaM samAptisakSamaM kiJcinmaGgalaM vA zakunaM vA samutprekSyeta, tathApi ziSyamatigrahaNAya prajJAvatsamayAnupAlanAya cedaM granthArambhe maGgalaracanaM, tata eva prayojanAccAbhidheyakathanaM kurvannAha natvA prabhAbhAsurapUrNabodha-mAdIzvaraM siddhanRpAtmajaM ca / satsAdhvabhipretavaca: praNAlIM, tAM saptabhaGgIM vizadIkaromi // 1 // saptabhaGgI prakAza: |||||||||.................. 1 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / saptabhaMgI-rAsa I zrI gurubhyo namaH vArtika. gurubhagavaMto ema kahe che, ke vartamAnakALe koi khAsa prayojana vagara graMtharacanA-chapAvavuM vagere karavuM nahIM. jema ke-je vAto pustakomAM chapAi ja cUkI hoya, tene kahevI hoya, to sAmAnyathI pustaka na chapAvavuM. saMyamanI sAdhanA mATe maLelo amUlya samaya emAM vyartha jAya che. Apta paraMparAthI je sAMbhaLyuM che, ane je pracalita che, te ja tamAre kahevuM hoya, to paNa enAM mATe pustaka chapAvavAnI jarUra nathI. tamArAM svAdhyAya mATe tenI noMdha rAkhI lo, eTaluM pUratuM che. paraMtu, je graMthono abhyAsa karyo che, tathA je vAto paraMparAthI sAMbhaLI che, te badhAMnA pUrvApara saMtulanAthI, samIkSAthI, UhApohathI jo kAMi nUtana anuprekSAo paNa thai hoya; jethI abhyAsu vargane lAbha thAya ema hoya, to jarUrathI graMtha chapAvavo. sAme bahu lAbha thato hoya to rokelo samaya lekhe lAge che. graMthakAre A graMthamAM saptabhaMgI vize pUjya gurudevonI pAsethI je zAstro dvArA zIkhyuM, Aptajano pAsethI je sAMbhaLyuM, ane vidvAnonI parIkSAmAM utareluM evuM je anuprekSita karyuM te badhAMnAM saMgraha mATe pustaka lekhanamAM pravRtti karAi che. mATe gurubhagavaMto graMthakAra para prasanna che. ane temanI prasannatA e ja moTuM maMgala che. Ama, koi maMgala karavAnI jarUra na hovA chatAM ziSyane khabara paDe eTalA mATe ane prekSAvaMtonAM ziSTAcAranuM anusaraNa karavA mATe graMthanI zarUAtamAM maMgala racanA, abhidheya kathana kahetAM prathama kAvya race che. namuM prabhAbhAsita pUrNabodhathI, zobhe sadA Adi jiNaMda vIrajI; satsAdhune mAnya ja vAkyapaddhati, je saptabhaMgI para varNanA karuM / / 1 / / saptabhaMgI rAsa ...... Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // maGgalAbhidheyaprayojanAni // TIkA - natvA, nmskRty| prabhAbhAsuraH kaivalyAkhyaH pUrNo bodho yasyAsau prabhAbhAsurapUrNabodhaH, tm| sUryacandraprabhA tu sImitaM bhUbhAga bhAsayati, kaivalyantu lokAlokaM prakAzayati ityatastatprabhA suurycndraabhaajitvrii| AdIzvaraMprathamatIrthakRtam, siddhanRpAtmajaM bhAmA-satyabhAmeti nyAyAt siddhaH siddhaarthH| siddhArthanRpatanayaM varddhamAnasvAminaM crmtiirthkRtm| prathamacaramayornaterupalakSaNAn madhyamadvAviMzatitIrthakRtAM saGgrahAd AprathamAdantimaM samastaM RSimaNDalaM paristutaM bhvti| itthaM maGgalaM racayitvA'tha granthAbhidheyaM prakaTayati satsAdhvi. ti| santa: sajjanAH zrAvakAH, sAdhavaH shrmnnaaH| tairabhipretA teSAM parIkSottIrNA vaca:praNAlI vaakypripaattii| tAdRzIM tAM saptabhaGgI vizadIkurve iti granthakartuH prtijnyaa| itthaM saptabhaGgyAstIrthakRnmatatvaM gaNadharapraNItatvaM satsAdhvabhipretatvena hetunA arthataH khyAtamiti prekSAvatsamupAdeyamidaM prakaraNaM apvrgphlktvaat||1|| arhadgiro dharmasabhAsu sArvA-statsagRhItA hi sadA srvnti| syAdvAdinAM sarvavacobharo'pi, zrIsaptabhaGgImanudhAvatIti // 2 // ||sptbhnggiimhimgaanm // TIkA - sArvAH, srvjgddhitkaarinnyH| sampradAyavacanametad yaduta samavasaraNamadhye tIrthakRtAM jagajjantunistAriNyo vAca: sarvadA saptabhaGgIsaMvalitatayaiva sravanti padmasaraso pAvitryayutAni gaGgAjalAnIva, naitAvadevApitu prAjJAnAM sujJAtatattvAnAM syAdvAdinAmapi vAcaH sptbhnggiimnusrnti| syAdvAdinaH syAdvAdamananazIlA:, syAditi vadanazIlA:, sakaladarzanabIjabhUtasyAdvAdanAmajainadarzanasthitA veti| tatazca ye syAdvAdinaste na saptabhaGgyA viyuktaM kiJcid bhaassnte| ata eMvA'vijJAtasaptabhaGgIpraNAlInAmAstAM zramaNopAsakAnAM, sAdhUnAmapi nopadezasyAdhikAritA khyAtA dshvaikaalikaadau| agItArthAnAmajJAtasamyaksaptabhaGgIyutavAkprayogANAM maunameva shreyH| ye ca gItArthA adhikAriNo vadanti, tanna kadAcidapi saptabhaGgIviyuktaM saptabhaGgI prakAzaH Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | maMgala, abhidheya, prayojana che vArtika. sUrya-caMdrano prakAza to amuka sImita bhAgane ja prakAzita kare che. kevalyano prakAza loka-alokane ajavALe che. mATe te prakAza sUrya-caMdranA prakAzane jItanAro che. prathama tIrthakarane ane carama tIrthakarane sAkSAt namaskAra karyA che. upalakSaNathI madhyama bAvIsa tIrthakarane namana thAya che. mATe, covIseya bhagavAnane namana karyA sat eTale sajjana, zrAvaka. sAdhu eTale zramaNo. temanI parIkSAmAM kharI utarelI vacana paddhati svarUpa saptabhaMgIne A graMthamAM kahevAze. sat ane sAdhune mAnya hovAthI A saptabhaMgI tIrthakare darzAvelI che, ne gaNadharoe racelI che. evuM arthopattithI nizcita thayuM. ane tethI ja tevI te saptabhaMgI para lakhAyeluM A prakaraNa mokSa ApanAruM che, mATe sujJajanone upAdeya che, Ama siddha thavAthI prayojana paNa dekhADyuM. ahaMtadevo paNa parSadA mahIM, vANI vade sAta ja bhaMga saMyuta; syAdvAdavedIjananI sarasvatI, je saptabhaMgImaya hoya sarvadA sArA I saptabhaMgInuM mahimAgAna . vArtika. jema padmasarovaramAMthI pavitratAmaya gaMgAnadInuM pANI jhare che, tema tIrthakaramukhethI saptabhaMgImaya vANI samavasaraNamAM nIkaLe che, AvuM sampradAyavacana che. arthAt bhagavAnanI vANI saptabhaMgImaya hoya che. tathA jeo syAdvAdane mAne che, "syA' padane bole che athavA sakala anya darzanonAM udgama sthAna rUpa jene darzanamAM-syAdvAra darzanamAM zraddhAthI rahyAM che. teo saptabhaMgI rahitanuM kazuM ja bolatAM nathI. AthI ja dazavaikAlikAdi AgamomAM kahyuM che, jeo saptabhaMgI Adine jANatA nathI, teone upadezano adhikAra nathI tevAM agItArtho mauna rahe e ja sAruM. je adhikArI gItArtho bole che te saptabhaMgIpUrvaka ja bole che. temanAM vacanomAM sAkSAt ke paraMparAe saptabhaMgI saptabhaMgI rAsa | Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 syAtsAkSAtparamparayA vA'sya saptabhaGgImattvAditi mahimavatIyaM sptbhnggii||2|| ava. nanu syAnmahimavatIyam, kintvasyA jJAnena ko lAbhaH, kA vA hAnirajJAtatAyAmiti prazne satyAha yayA nA'jJAtayA samya-gvAkprayogo'pi sAdhubhiH / pAryate kartumityasyAH, svarUpaM vivarISyate // 3 // ||sptbhnggiijnyaansyaavshyktvm / / TIkA - yaye. ti| saptabhaGgIrahitaM hitamapi vAkyaM vihitamapi vAkyamahitakRt syaat| tatazca pariNAmato'satyatayA privrtet| tatazca samyagvAkprayogaprayojakatvaM saptabhaGgIparijJAnasyeti siddhm| saptabhaGgIpravizadasvarUpaparijJAnaM sAdhanaM, samyagvAkprayogazca sAdhyaH; samyagvAkprayogazca hetuH, svaparahitaM kAryaM, svaparahitacopAyaH mokssstuupeyH| iti mokSaM manazcakSuSi nidhAyAsyA: svarUpaM vivarISyateyathAhaprapaJcena kthyissyte| anena granthapraNayanaprayojanamAviSkRtam / / 3 / / ava. athAsyA lakSaNamAha dravyAdhInaikaparyAyA-zrayaNAttatra kalpanA / dvAbhyAM vidhiniSedhAbhyAM, saptabhaGgasamutthitiH / / 4 / / // saptabhaGgyA: zAstrIya lkssnnm|| TIkA - vastuni pratiparyAyaM vidhiniSedhakalpanayA saptavidhadharmakathanaM saptabhaGgItyeSa: pdybhaavaarth:| evameva saptabhaGgyA lakSaNaM paThitaM sammatitarkavRttisyAdvAdamaJjarI-jainatarkabhASApramukheSu trkgrnthessu| pramANanayatattvAlokAlaGkAre ca savistaraM darzitamidameva lkssnnm| tallakSaNaJcAgre sphuTIkariSyate / prathama taavdtraabhisndhirdrshyte| saptabhaDa prakAza: / / .--.. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahI ja hoya che. Ama, saptabhaMgI mahA mahimAvALI che. / / 2 / / avataraNikA H zaMkA H saptabhaMgI mahimAvALI che e barAbara paNa AnuM jJAna meLavIne amane zuM lAbha? ane na jANo, to zuM nukasAna? jethI amAre Ane jANavI ja joie? AnA samAdhAnamAM kahe che - vAkya asamyak zaMkatA, saptabhaMgI aNajANa; sAdhu paNa bole nahIM, tethI tehane jANa / / 3 / / / / saptabhaMgInA jJAnanI AvazyakatA / / vArtika. hitakArI ane zAstravacanarUpa paNa vAkya jo saptabhaMgIthI viyukta bolAya, to ahitakArI bane. eTale pariNAme anubaMdha-asatya rUpe pariName. jyAM sudhI saptabhaMgIne jANatAM na hoya, tyAM sudhI 'kadAca amArAthI asamyak bolAi jaze.' AvI zaMkAthI sAdhubhagavaMta paNa bolatA nathI mATe tene jANavI jarUrI che, saptabhaMgInA svarUpanAM jJAnathI samyak vacanaprayoga karAya, tenAthI svaparanuM hita thAya, enAthI mokSanI prApti thAya. A rIte ahIM prastuta prakaraNanuM prayojana spaSTa karyuM. ava. have saptabhaMgInuM lakSaNa kahe che. dravyAzrita paryAyanAM, vidhi-niSedha karatAM; sAta vacana saMdohathI, saptabhaMgI racanA // 4 // / / saptabhaMgInuM zAstrIya lakSaNa II vArtika. vastugata pratyeka paryAyanAM vidhi ane niSedhanI racanA dvArA sAta svarUponuM kathana e saptabhaMgI che. sammatitarka vRtti-syAdvAdamaMjarIjainatarka bhASA vagere graMthomAM A lakSaNa ja darzAvyuM che. pramANanaya tattvAlokAlaMkAra graMthamAM A lakSaNa vistArathI kahyuM che te lakSaNa AgaLa spaSTa karAze. prathama to saptabhaMganI racanA pAchaLano krama batAvAya che. saptabhaMgI rAsa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / saptabhaGgIviracanA // yatra padatritayaM syAttatra sAMyogikAsAMyogika bhaGgAH sarve saptaiva syaadnyuunaadhiktyaa| atra dharmamAzritya trayo'vasthA: bhAvaH, tadabhAvaH, yugpdbhaavaabhaavau| ghaTAdivastuni sattvaparyAyamAzritya yadA tasya bhAva Uhyate tadA syAdastyeveti, yadA tadabhAva: kalpyate tadA syAnAstyeveti, yadA ca bhAvA'bhAvau yugapadvicAryete tadA syAdavaktavyameveti, tadevaM trayo bhaGgA asaMyogajA jaataaH| atha prathama-dvitIyabhaGgamizraNena syAdastinAstyeveti, prathama-tRtIyamizraNena syAdasti cAvaktavyameva ceti, dvitIya-tRtIyamizraNena ca syAnAsti cAvaktavyameva ceti dvikasaMyogajAnAM trayANAM bhaGgAnAmAvirbhUtiH, prathama-dvitIya-tRtIyasammizraNe tu syAdasti nAsti cAvaktavyameva ceti triksaaNyogikaikbhnggotpttiH| sarve sambhUya sapta bhaGgA iti sptbhnggiisaarH| atraivaM bhaGgaracanAyAmayaM samayaH, yaduta prathamaM sarve asaMyogino bhaGgA racanIyA:, tadanu kramazaH sarve dvikaadisNyoginH| iti atrApi saptabhaGgInirmANe tRtIyaH avaktavyabhaGgaH syAt caturthastu astinAstidvikasaMyogI bhaGgo bhvet| tathApi nirUpaNasaukaryArthaM ziSyamatigrAhaNasulabhatAprayojanArthaM tRtIya-caturthayorvyatyayo'pi naikagranthAntareSu dRzyate, asmAbhirapi tataH sa eva krama: samAdRtaH, tata eva kaarnnaat| tacca kAraNamagre sphuTIbhaviSyati / / 4 / / ava. athaitallakSaNaM spaSTIkurvanAha dravye jijJAsito maulaH, paryAyaH zabdaparyavaH / vidhiniSedharUpatvA-tsaptabhaGgasamutthitiH // 5 // TIkA - yadA vastugatadharmasya kasyacanApi jijJAsA bhavati, tadA taM pranituM jijJAsuH, taM pratipAdayituM vA prajJApakaH tadaiva prabhavati, yadA tasmindharme zabdasyAvatAra: syaat| yadi sa jijJAsito dharmaH zabdasaGketAna) bhavet, tadA sa prajJApakAya praSTuM, prajJApakena pratipAdayituM vA na zakyate / saptabhaGgI prakAza: Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMgInI racanA che. jyAM traNa pada hoya, to tenAM asAMyogika ane sAMyogika bhAga kula sAta ja thAya. prastutamAM vastugata dharmanI mULabhUta traNa avasthAo rUpa traNa pado che. bhAva, abhAva ane yugapad bhAvAbhAva. bhAva svarUpane kaho, to prathama bhAMgo, abhAva svarUpane kaho to dvitIya bhAgo, yugapalmAvAbhAva svarUpane kaho, to tRtIya bhAMgo. A traNa asAMyogika bhAMgA banyA. prathama ane dvitIyanA saMyogathI, prathama-tRtIyanAM saMyogathI, ane dvitIya-tRtIyanA saMyogathI traNa ddhikasaMyogI bhAMgA banyA ane prathama-dvitIya-tRtIyanAM saMyogathI eka trikasaMyogI bhAMgo banyo. Ama, kula 7 bhAMgA thayA. A saptabhaMgIno sAra che. ahIM bhaMgaracanA karatI vakhate niyama mujaba pahelAM badhA asaMyogI bhAMgA kahevAya, pachI brikasaMyogI, trikasaMyogI vagere kramathI racAya-eTale tRtIya bhAMgo "avaktavya' hovo joIe. paraMtu, amuka kAraNothI keTalAka graMthomAM tRtIya bhAMgo "asti-nAsti" evo dvika saMyogI ane caturtha bhAMgo "avaktavya darzAvAyo che. tethI ame paNa te ja krama apanAvyo che. tenAM kAraNo AgaLa spaSTa thaze. te sAta bhAMgA sattvaparyAyane AzrayIne A rIte che - "yAdratye", "yAtrAncara', 'hyAdrityeka sthAnanAce', 'syAdavaktavyameva', 'syAdastyeva syAdavaktavyameva', 'syAnAstyeva syAdavaktavyameva', 'syAdastyeva syAnnAstyeva syaadvktvymev'| Ama, nityatva vagere anaMtA paryAyone AzrayIne A rIte ja anaMtI saptabhaMgIo bane che. 4 ava. saptabhaMgInuM lakSaNa spaSTa karatAM kahe che - dravya jene pUchIyo, te vyaMjana paryAyA sAta svarUpe jo kaho, saptabhaMgI to thAya pApA vArtika. koipaNa paryAya-vastu 7 rIte pUchI zakAya. paNa e mATe enAmAM pUchavA yogyapaNuM rahevuM jarUrI che. arthAt e koIka zabdathI vAcya banavo ja joIe. jo te zabda vAcya na hoya, to ziSya tene sAtamAMthI eka paNa rIte pachI na zake, ane guru batAvI na zake. IIIII -- * IIIIIIII saptabhaMgI IIIIIIIIIIII :-- rAsa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / sadAdivastuna: paryApto bodhaH saptabhaGgyA jAyate / / vastugatapRcchitadharmamAtrasyaiva paryAptabodhajanakapratipAdanaM hi saptabhaGgyA kriyate / vastvaMzabhUtaH sa paryAya: saptadhA pRcchyate, ataH saptadhA tatpratipAdanaM suzakyam / tathAhi-ghaTAdigatasattvAbhinnoM'zaH sattvaviziSTo vA kiM sat ? kiM na sat ? kiM sat cAsat ca? ityAdirItyA saptadhaiva pRcchyate nAdhikatayA / etatsaptaprakArairjJAte ca sati tadviSayakaH, sadviSayakaH, paryApto bodho bhavati / ayaM bhAvaH - yathA kutracitpuruSe yajJadattatvAzaGkAyAM kadAcijjijJAsuH "kiM sa yajJadatto na ?" ityapi pRcchati, tannAmAbhAvamukhyatayA - niSedhamukhyatayAyajJadattaviSayakAzaGkAprayuktamevaitadvacaH / pratyuttaradAtA ca ' syAd yajJadatto naive 'ti vadannantato gatvA niSedhamukhyatayA yajJadattameva pratipAdayati, ityatra yajJadattasyA'bhAvAtmakaM svarUpameva spaSTIkRtamAste, tasmAdantato gatvA yajJadatta eva pratipAdito vartate / tathA kiM sat ? kiM na sat ? ityAdau kiM nityaM ? kiM na nityam ? ityAdau ca sarvatraiva pRcchAyAM syAtsadeva, syAnna sadeva, syAnnityameva, syAnna nityamevetyAdau sarvatra pratipAdane ca sa eva sattvAtmako nityatvAtmako vA paryAyo vastvaMzo mukhyaviSayIkriyate iti pratisandheyam / tasya piprakSitasya pratipipAdayiSitasya vA paryAyasya vyaJjanaparyAyatvameva / tadviziSTaM vastu, tadAtmakaM vA vastu sadAdi saptabhaGgyA samagratayA pratipAdyate / / / vyaJjanaparyAyatvArthaparyAyatvayoH spaSTIkaraNam || 1 atra vyaJjanaparyAyatvamarthaparyAyatvazceti kimiti cet ? zrImatsammatitarkazrI - dravyaguNaparyAyanorAsa zrIvizeSAvazyakabhASyetyAdiSu grantheSu yatpaThitaM, tadupari ca yadanuprekSitaM, yacca vidvadbhiH saMzodhitaM tadatra kiJcitsaGkSepeNa likhyate yatra vyaJjanaM, zabdaH prabhavati sa tAdRzo vastuparyAyo vyaJjanaparyAya:, sa ca trikAlavartI, avAntaraparyAyAzrayIbhUtaH, yatastAdRza eva vacanollekhArhatvaM pracalitam / etacca vyAvahArikavyaJjanaparyAyasvarUpam / vastutastu abhilApyabhAvAnAmeva vynyjnpryaayruuptvm| anabhilApyAnAM cArthaparyAyatvamiti / evaM dravya - saptabhaGgI ---***||||||||||| prakAza: Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te sad vagere vastuno paryApta bodha saptabhaMgIthI thAya che vastugata te paryAya sAta rIte pUchAya che, mATe tenuM pratipAdana paNa sArUpe thAya che. tathAhighaTAdigata ananta paryAyomAMthI sattaparyAyanI mukhyatAe "sa" vastune "zuM te sat che?' "zuM te sat nathI?" "zuM te sat che ane nathI?' ityAdi rIte sAta prakAre ja pUchAya che. ane e sAta rIte jANI lo, eTale te sadAdi vastu viSayaka pUrNabodha thAya che. ayaM bhAvaH jema koI meLAmAM koI puruSa yajJadatta jevo lAgato hoya; tyAre jijJAsu ema paNa pUche, ke te yajJadata nathI?' ane prajJApaka javAba Ape nA, yajJadatta nathI". AvuM kahenAra ke pUchanAre hakIkatamAM to yajJadatta vize ja pUchyuM ke kahyuM che. mAtra niSedha mukhyatayA pUchyuM-kahyuM che. arthAt abhAva svarUpanI mukhyatAe yajJadatta vize pUchyuM-kahyuM che. Ama, saptabhaMgI paNa eka ja paryAyane bhAvanI mukhyatAe, abhAvanI mukhyatAe ityAdi rIte sAta rIte jaNAve che. e jaNAto paryAya e vyaMjana paryAya che. Ama, vyaMjana paryAya rUpa sattvAdithI viziSTa ghaTAdi vastu athavA "sat rUpa vastunuM saMpUrNa pratipAdana saptabhaMgI kare | vyaMjanaparyAyatva, arthaparyAyatvanI spaSTatA che zaMkA vyaMjanaparyAya arthaparyAya kone kahevAya? samAdhAnaH sammatitarka, dravyaguNaparyAyano rAsa, vizeSAvazyakabhASya ityAdi graMthonA AdhAre je jaNAyuM, je vicArAyuM, ane je vidvAnoe saMzodhita karyuM te saMkSepamAM jaNAvAya che.. jyAM vyaMjana=zabda lAgu paDe, te vastugata paryAyane vyaMjana paryAya kahevAya. arthAt zabdathI vAcya paryAya, te vyaMjana paryAya-vyavahAramAM trikAlavartI "puruSa' vagere paryAyo zabdavAcya banatA hoya che. AntarAlika paryAyo zabdavANyA saptabhaMgI 10 rAsa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyagrAhiNo- dravyArthikaparyAyArthikanayayoriva vyaJjanaparyAyArthaparyAyagrAhiNoH zabdanayArthanayayorapi svAnyavirodhiviSayakatvaM sidhyti| nanu-zAstre yo yo dharmaH pratipAdanaM bhajati, sa sa sarva eva vyaJjanaparyAya eveti cet ? satyamuktaM yuktiyuktm| vyaJjanaparyAyazca prAdhAnyena zabdanayaprabhutve vrtte| ityataH sarvaM zrutamapi zabdanayaprabhutve mukhyatayA vartate, ityata eva ca tasyAgamapramANatvaM, zabdapramANatvaM voktmiti| nacaivaM sati 'dravyArthikanayena nityatA' ityAgamapratipAdanaM mithyA, na nityatvaM dravyArthikanayena, kintu zabdanayenaiveti vAcyam yadyatpratipAdanamarhati, tattatsarvaM vyaJjanaparyAyarUpameveti niyamAt AstAM nityatA dravyArthikanayo'pi ca vyaJjanaparyAya eva, pratipAdanapUrvakatayA jJAyamAnatvAditi susuukssmmvdhaarym| yatra zabdaH prabhavet sa vyaJjanaparyAyaH, dravyArthikanayasya nityatvasya ca zabdavattvAt vynyjnpryaaytvmev| atra paryAyatvamiti dravyavirodhitvamiti na, kintu vastvaMzabhUtatvameveti dhyeym| sarveSu ca abhilApyabhAveSu vyaJjanaparyAyatvAt saptabhaGgI syaat| ___ atra trikAlavartino vyaktasya paryAyasya vyaJjanaparyAyatA, atAdRzasya cArthaparyAyatA sammatitakeM dravyaguNaparyAyarAsagranthe ca paribhASitA, antato gatvA zabdollekhAhatvaM vyaJjanaparyAyatvam, atathAtvaM cetarat, zabdasaGketAhazca abhilApyo bhAva eva, saMvyavahAre ca trikAlavartI bhAva eva vA tthaa|' parantvidamatra dhyeyaM yadutaitad vyaJjanaparyAyatvArthaparyAyatvasvarUpaM jAtyA prtipaaditm| na caatraikaantH| tathAhi-na sarvadaivaiSa: vyaJjanaparyAya iti jJAnaM jAyate, kintu yadA sa paryAyaH zabdanayenAvagAhyate, tadaiva eSa vyaJjanaparyAya iti buddhiH| 1. tulanA ye'pi zabdaparyAyAste'pi sadvyapRthivyAdivacanapratipAdyA eva vyaJjanaparyAyAH, na tu RjusUtrAbhimatA arthaparyAyAH - anekAnta vyavasthA prakaraNam saptabhaGgI IIIIIIIIIIII..--.||||IIIIIIII 11 prakAzaH Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banatA nathI. mATe puruSatva vagere vyaMjana paryAya tarIke sammatirmamAM darzAvyAM che. ane AntarAlika bAlatva vagerene arthaparyAya kahyAM che. paNa tyAM A ja vyaMjana paryAya kema? to ahIM ema Azaya jaNAya che, ke AmAM zabda lAgu paDe che, A zabdavAcya che, mATe. eTale e ja Azaya pakaDo, to trikAlavartI paryAyane bhale vyavahArathI vyaMjanaparyAya kahevAya, paNa hakIkatamAM to abhilApya bhAvone ja vyaMjanaparyAya kahevAM joIe. anabhilApya bhAvone arthaparyAya kahevA joIe. A rIte jema dravyArthika ane paryAyArthika nayo dravya ane paryAya viSayaka hoya che, tema vyaMjanaparyAya ane arthaparyAyagrAhI vayaMjananaya ane arthanaya vyaMjanaparyAya ane arthaparyAya viSayaka hoya che. banne svAnya-virodhI banyAM, vastu aMza grAhI banyA mATe naya kahevAya. zaMkAH zAstra dvArA je paryAyanuM pratipAdana karAya, te vyaMjana paryAya ja hoya? samAdhAnaH hA. vaLI, vyaMjanaparyAya mukhyatve zabdanayano viSaya bane che. tethI samagra zrutajJAna paNa zabdanayanAM prabhutvamAM che. arthAta, mRtathI pratipAdita paryAya zabdanayano viSaya hoya ja. ane zabdanayano viSaya na bane, te zrutapratipAdya paNa na bane. AthI ja zratane zabdapramANa kahevAmAM Ave che. zrutajJAna zabdanaya zaMkAH zrutamAM pratipAdita thavAthI te paryAyamAM jo zabdanayanI ja viSayatA AvatI hoya, to "dravyArthika nayathI nityatA che." AvuM Agama pratipAdana mithyArUpa thaI jAya. kAraNa ke, zratamAM pratipAdita hovAne kAraNe nityatA dravyArthika nayano nahIM. paNa zabdanayano ja viSaya bane che. - samAdhAnaH jenuM jenuM pratipAdana thaI zake te badhAM ja vyaMjana paryAya hoya AnyAye nityatAnuM ane dravyArthikanayanuM paNa pratipAdana thayuM hovAthI te bannene vyaMjanaparyAya rUpa mAnavAM joIe. nityatA jema vastuno aMza che, tema dravyArthika naya paNa pramANajJAnano eka deza che. mATe banne paryAyarUpa to bane che. sAthe abhilApya hovAthI vyaMjana paryAyarUpa banyAM... saptabhaMgI III -- IIII rAsa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthanayenAvagAhyatAyAM tu arthaparyAyatvaM tasyaiva syAt / sa eva yadA saGgrahAdisAmAnyagrAhiNA nayenA'vagAhyate, tadA sAmAnyatvena, vyavahArAdivizeSAvagAhakanayenA'vagAhyamAnaH sanvizeSatayA'vagAhyate / ato'bhilApyatvaM tu vyaJjanaparyAyasya svarUpayogyatA bhavet / na tvabhilApyabhAvAnAM azrutanizritamatijJAnAdiviSayIbhUtAnAmapi vyaJjanaparyAyatvaM tadA / abhilApyabhAvAnAM zabdanayenAvagAhyamAnatAyAM, zrutAnusaraNapUrvakaM zabdasaGketapUrvakaM vA grAhyamAnAnAM, zrutajJAnaviSayIbhUtAnAM vyaJjanaparyAyatvam, anyathA tu arthpryaaytvm| zabdapUrvakatvena viSayIkriyamANatvaM vyaJjanaparyAyatvamiti paribhASayA vyaJjanaparyAyatvam / zabdapUrvakatvaM ca sAkSAcchabdA - 'ntarjalpazrutopadezAnusaraNAdipUrvakatvam / ashbdpuurvkjnyaantvnycaa'shrutaanusaarimtyaadiruupsyaiveti| etacca vizeSAvazyaka - bhASya- vRttyanurodhenAnuprekSitamiti dik / athaivaM vyaJjanaparyAyasyApi vastuparyAyatvAdazabdapUrvakatvenAvagAhyatAyAmarthaparyAyatvameveti, sAMvyAvahArikArthaparyAyasya avaktavyatvAderapi avaktavyazabdavAcyatvAt zabdapUrvakatvenAvagAhyamAnatve vyaJjanaparyAyatvamAgatamiti tvanmate vyaJjanaparyAyatvArthaparyAyatvayoH sAGkaryamiti cet ? satyam, iSTaJca tt| dravyArthikayena yathA ghaTAderdravyatvena paryAyArthikanayena ca tasyaiva paryAyatvena bhAnam, tathA zabdanayena ghaTAdInAM vyaJjanaparyAyavidhayA, arthanayena ca teSAmevArthaparyAyatvena bhAnam / adhikaM nayopadezAdibhyaH sammatitarkAdezca samavalokyam / - ato yaH ko'pi bhAvo yadA zabdavattvena gRhyate, pratipAdyate, tadA tasya vynyjnpryaaytvm| sa eva ca yadA azabdapUrvakatayA avagAhyate tadA tasyArthaparyAyatvam / anabhilApyabhAveSvapi ete'nabhilApyA" iti bhavatyeva sAmAnyazabdasyollekhaH, tathA zabdapUrvakaM pratipAdanapUrvakaM jJApyamAnAnAM vyaJjanaparyAyatA teSAm / zabdanayena vA tadasattvameva / zabdavizeSApratipAdanAt / evaM abhilApyabhAveSu ca vinA zabdollekhaM jJAyamAneSu tadAnImaparyAyateti / arthanayena vA tdsttvmev| zabdapratipAdyArthasya tanmate'sattvAt / evaM jAtyA paribhASayA vA |||||| saptabhaGgI prakAza: ....--. || 13 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA: to pachI "zabdanayanA viSayabhUta dravyArthikanayathI zabdanayanAM viSayabhUta nityatA AvuM pratipAdana thAo. samAdhAnaH Ama kahevAmAM lagIre doSa nathI. paNa kAyama Ama kahevuM ucita nathI. je vyaMjana paryAya hoya, te ja zrutapratipAdya bane AvuM kahevAno matalaba ema nathI, ke je je bhAva zruta pratipAdita hoya, te kAyama zabdanayanA viSaya tarIke ja avagAhita ke pratipAdita thavo joIe. jema ke, ghaTa e paryAyane mRt dravya e dravya che. AvuM kahetAM emana manAya ke ghaTanuM avagAhana ke pratipAdana kAyama mAtra paryAyArthikanayathI ja thaze. saMgrahanayathI e sAmAnya tarIke jaNAze, paryAyArthikanayathI paryAya tarIke ane vyaMjananayathI vyaMjanaparyAya tarIke jaNAze. AthI abhilApyatvake zabdasakatayogyatva e vyaMjanaparyAyanuM svarUpa che. ane jyAre te zabdanayanA viSaya tarIke avagAhita thAya, tyAre te vyaMjanaparyAya bane. A paribhASita vyaMjanaparyAyatva che. jemake- A ja bhAva kema zabdanayano viSaya bane? evA praznanA javAbamAM kahevuM paDe, temAM abhilApyatA che mATe. A abhilApyatAne kAraNe jo vyaMjanaparyAyatA temAM Ave che ema kaho, to te jAtithI vyaMjanaparyAyatA kahevAya. eTale zabdanayathI avagAhana na karo, toya te vyaMjana paryAya kahevAya. paraMtu, jo evuM kaho, ke abhilApya bhAvamAM jyAre zabdanayanI viSayatA Ave, tyAre te vyaMjana paryAya kahevAya. arthAt temAM zabdanayaviSayatA che. tene kAraNe vyaMjanaparyAyatA temAM Ave che. Ama kahetAM A paribhASAthI vyaMjana paryAyatA kahevAya. eTale jyAre zabdanayathI avagAhana karo, tyAre ja vyaMjana paryAya bane. e sivAya na bane. jyAre zabdapUrvaka jJAna karAya, tyAre zabdanayathI avagAhana karyuM kahevAya. zabdapUrvaka jANavuM eTale-sAkSAt zabda-antarjalpa-Rtopadeza-zAstrAdine yAda karavApUrvaka jANavuM ane zabda ke zrutano jyAM vaparAza na thAya, tevAM azrutanizrita matijJAnAdi dvArA jANavuM, te azabdapUrvakatvena jANavuM kahevAya. azabdapUrvaka jaNAya, tyAre arthanayathI avagAhana karyuM kahevAya. tyAre te jJAnanA viSayane saptabhaMgI 14 | rAsa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanaparyAyatvArthaparyAyatve bodhye iti dik / atha yadi vyaJjanaparyAyatvaM vastvaMzAnAmeva, tadA tatra zabdasya kimAyAtam ?" tanna, zabde tasminprabhavati sati sa zabdaH tasya dharmaH, yadvA zabdavAcyatvAt tasya zabdavAcyatA kAcittasya dharmaH, sa vA zabdasya dharmaH, zabdollikhitaH sa eva vA svasya dharmaH, tailasya tailadhArAvat / Adyadvayau bhedakalpau, tAbhyAM zabdasya, zabdavAcyatAyA vA vyaJjanaparyAyatvena siddherapi, tRtIyena bhedakalpena abhedakalpena caturthena ca svayaM tasya bhAvasyaiva vyaJjanaparyAyatve na kazcidvirodhaH, prathame kalpe vyaJjanameva paryAya iti vigrahaH, antyeSu tu vyaJjanasya paryAyaH, dharmo vA vAcyArtho veti| iti saGkSepaH / atra bahuzrutA eva prmaannm| atha prkRtm| ataH siddhaM yat 'syAdastyevetyAdi saptabhaGgairyatsattvasya saptasvarUpANAM pratipAdane zaktaM, tatsaptasvarUpAtmakasattvasya tadIyasaptasvarUpANAM vA vyaJjanaparyAyarUpatvAdeva / ato yo bhAvo zabdapUrvakagRhItatvena yadvA zabdapratipAdyatvena vyaJjanaparyAyarUpo na tasyAnabhilApyatvAcchabdasaGketA'narhatvA`tpratipAdyatvAbhAvAttatra saptabhaGgI na pravartate / 1. tulanA ubhayAtmakaM (sAmAnyavizeSAtmakaM ) vastu guNapradhAnabhAvena zabdavAcyaM, taccArthaparyAyarUpameveti kutastadvilakSaNavyaJjanaparyAyasiddhi:... iti zaGkanIyam, ke SucidevArthadharmeSu zabdavAcyatApariNatyabhyupagamAdAkhyAtumazakyatve'pi pratyAkhyAtumazakyAnAM mAdhuryavizeSAdInAM bahUnAmarthadharmA (arthaparyAyA) NAmanubhavasiddhatvAt, ata eva 'prajJApanIyA bhAvA aprajJApanIyAnAmanantabhAga eva' iti siddhAntavyavasthA, tenArthaparyAyavailakSaNyaM vyaJjanaparyAyeSu nAprAmANikam, avazyaM caitadabhyupagantavyam, anyathA'dRSTadazarathAdInAmidAnIntanAnAM tadIyArthaparyAyAparijJAnAddazarathAdipadAcchAbdabodho na syAd... / saptabhaGgI prakAza: - anekAnta vyavasthA prakaraNam - 15 ..--... / / / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthaparyAya kahevAya. A anuprekSAno AdhAra vizeSAvazyaka bhASyanI vRtti che. zaMkAH jo Ama vyaMjana paryAya ane artha paryAyane paribhASAthI mAnatA ho, to zabdavAcya evAM paryAyanuM paNa jyAre azabdapUrvakatvene avagAhana karAya, tyAre te arthaparyAya banI jAya ane zabdapUrvaka avagAhana thatAM te ja vyaMjana paryAya banI jAya tathA e ja rIte (vyAvahArika) zabda avAcya evAM avaktavyatva' vagere paryAyanuM paNa (vyutpanna dazAmAM) "avaktavya' zabdathI avagAhana karAya, tyAre te vyaMjana paryAya bane ane zabda avAcyatA temAM hovAthI te arthaparyAya bane. eTale vyaMjana paryAyatva ane arthaparyAyatvanuM sAMkarya thavAnI Apatti che. samAdhAnaH A amane ISTApatti che. zrI sammatitarka ane tadanusArI zrI nayopadeza graMthamAM eka ja ghaTamAM dravyArthatA ane paryAyArthatA banneya ghaTADyAM che. te rIte ahIM paNa eka ja bhAvamAM vyaMjanaparyAyatva ane arthaparyAyatva ghaTI zakavAmAM koI doSa nathI. Ama, paribhASAthI jovA jaIe to anabhilApya bhAvo paNa anabhilApya" evA zabdathI jANI zakAya che ja. te rIte te paNa vyaMjana paryAya banI zake. jAtithI to zabdanayanA mate te asat che. anabhilApya bhAvoarthaparyAyo te zabdanayanA mate hoya nahIM. e ja rIte paribhASAthI jotAM abhilApyabhAvone jo zabdollekha vinA jANo, to te ya arthaparyAya banI zake. jAtithI to arthanayanAM mate te asat che. abhilAkha bhAvo-vyaMjanaparyAyo te arthanayanA mate hoya nahIM. TUMkamAM, te arthaparyAya che, mATe arthanaye enuM grahaNa karyuM. AvuM paNa kahevAya ane arthana jenuM grahaNa karyuM te arthaparyAya che. AvuM paNa kahI zakAya. zaMkAH vyaMjana paryAya tarIke jo vastunAM paryAyone ja grahaNa karavAnAM hoya, to tene arthaparyAya ja kahevAya. vyaMjana paryAya kema? samAdhAnaH je paryAyo para zabda lAgu paDe, te vyaMjanaparyAya kahevAya. Avo sammatitarka-dravyaguNaparyAyano rAsa vagere graMthono Azaya che enI saptabhaMgI IIIII -vill rAsa Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // saptabhaGgyaiva paryApto bodha ityatrAnekAntatA // anyacca sa bhAvaH saptabhaGgyaiva paryAptatayA jJAyate ityapi na ctursrm| ayaM bhAvaH yathA saptaprakAreNa tasminbhAve vijJAte-zabdena pratipAdite-paryAptabodha: pramANAtmako bhavati tdbhaavvissyH| tathA'nyairapi prakAraistasya paryAptabodho bhvti| tathA hi-"utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti abhiyuktavacanAt, sa kazcidapi bhAvo nAsti, ya utpatti-cyuti-dhrauvyAliGgito na bhvet| tAvadeva tasya smgrtvm| tacca-'utpatti-vyaya-sthairyayuktaM sadi'tyekenApi vAkyena jJAyata eva sutarAm, ityekasyApyasya pryaaptbodhktvm| . saptabhaGgI tu bhAvanayAbhAvanayamukhyatAyAM pravRttA vivakSApaddhati: kaacit| tasyA api na saptavAkyavattve eva pUrNabodhakatvam, anyatarabhaGgenApi padArthavAkyArthedamparyArthavidhayA syAtpadamahimnA avacchedakasya vacanAt sAkSAtsamyagekAntasya sAdhanAt, anekAntasya dyotanAcca paramparayetarArthasyApyAkSepakatvAt, phalataH bhAvAtmakA'stitvarUpatadarthA'stitvAbhAvarUpA'bhAvAtmakAstitvarUpataditarAMzadyotyAliGgitatayaiva astivastuvadanAt, tannAma yAvadaMzavata eva asti' vastuno bhAnAt anyatarabhaGgasyApi pramANavAkyatvamapi suuppnnm| abhiyuktaistu taniSedho yaH kriyate, sa saakssaadnntdhrmaatmkpripuurnnsdaadivstvvaacktvaaddhetorev| ekena bhaGgena sAkSAt, dyotyArthA'mizritavAcyArthavidhayA, aidamparyArthamuktapadArthavAkyArthavidhayA vA naiva paripUrNa vastu vaktuM paaryte| aidamparyatastu vyutpannadazAyAM paripUrNavastu ucyate ev| dRSTeSTacare tatra ca nAbhiyuktAnAM virodhalezo'pi / iti sthitaM-yad vyutpannadazAyAM saptabhaGgIyena ekenApi bhaGgena paripUrNavastu bodhayituM zakyate iti| tathA zrImatsthAnAGgasUtre "1. siyaatthi, 2. siyanatthi, 3. siyaatthinatthi, 4. siyaavattavvaM." iti caturbhaGgyeva prtipaaditaa| ||chdmsthaanaaN vastuviSayakaparyAptabodhA'sambhavaH / / etadapi dhyeyaM, yatsaptadhA tatparyAye pratipAdite zabdena yAvajjJApyamAsIttAvajjJApitam, atassa vAkyasamAhAraH prmaannmityucyte| IIIIII. --. / / / / 17 saptabhaGgI prakAza: Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAchaLa AvuM tAtparya che ke te paryAyamAM zabda lAgu paDe, tyAre te paryAyano dharma te zabda bane. athavA te paryAyamAM je zabdavAcyatA AvI te paryAyano dharma bane, te paryAya ja zabdano dharma bane, athavA zabdathI vAcya evo te paryAya svayaM ja svayaMno dharma bane. A dareka paribhASAomAM vacce zabda Ave che. AmAM prathama kalpamAM zabdane, bIjA kalpamAM zabdavAcyatAne vyaMjana paryAya tarIke mAnI zakAya. ane trIjA bhedakalpa dvArA tathA cothA abheda kalpa dvArA zabdavAcya evAM te bhAvane ja vyaMjanaparyAya tarIke mAnI zakavAmAM koI doSa nathI. prathama kalpamAM karmadhAraya samAsa thaze, bAkInAM traNamAM SaSThI tapuruSa samAsa. A vicAraNA sanmatitarkanI vRttine AdhAre karI che. anekAntavyavasthAmAM paNa A vicAraNA karAI che. TUMkamAM, A saghaLIya vyaMjana paryAyatva ane arthaparyAyatvanI anuprekSAmAM aMte to bahuzruto ja pramANa che. atha prakRtam, saptabhaMgI dvArA jyAre koIpaNa paryAya kahevAya, tyAre te abhilApya hovAthI jAtithI vyaMjana paryAya kahevAya. ane te zabdapUrvaka jaNAyo, jaNAvAyo hovAthI paribhASAthI paNa vyaMjana paryAya ja che. AthI ja narahasyamAM AkhI saptabhaMgI zabdanayanI aMtargata darzAvI che. kAraNa ke te zabdAtmaka che. mATe tajjanyajJAna zabdanaya rUpa kahevAya. zabdanayanI vaktavyatAnI aMtargata saptabhaMgInA sAteya bhAMgA racAyA che. zaMkAH je jAtithI ja arthaparyAya ja che athavA jAtithI je vyaMjanaparyAyane amRtanizrita matyAdijJAnanA viSaya tarIke avagAhita karo, tyAre tenI upara mAnasika saptabhaMgI zuM na banI zake? . samAdhAnaH zabdano vaparAza na thayo hovAthI tene bhaMga' na kahevAya. ene sAta svarUpanI vicAraNA' vagere nAma ApI zakAya, paNa "saptabhaMgI' na kahevAya. paribhASA vizeSathI jyAM zabda vaparAyo hoya, tene ja 'bhaMga' kahevAya. saptabhaMgInI vyAkhyAmAM paNa "sAta vAkyono samudAya" AvI vyAkhyA karI che. Ama, jAtithI ke paribhASAthI je vyaMjana paryAya hoya, tenI para ja saptabhaMgI rAsa 18 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptabodhakatvaM shbdprmaanntvmiti| parantu tatparyAyaviSayakaM yatparyAptaM jJAnamasti, tacchadmasthAnAM naiva bhvissyti| ekasyApi paryAyasya vinA kevalajJAnaM sarvAMzena jnyaatumshkytvaat| saptabhaGgI puurnnbodhyogyvaakysmaahaarruupaa| na tu tayA'pi chadmasthasya yajjJAnaM jAyate, tatpUrNabodharUpaM bhaviSyati, ekaparyAyasyApi tatparyAyarUpavastuno'pIti yAvat sarvAMzaiAne chadmasthatvavyAhateH, 'je ega jANai, se savvaM jANai' iti vacanaprAmANyAcca srvjnytvaaptteriti| nanvevaM chadmasthajJAnaM kiJcidapi pramANajJAnaM na bhaviSyati-iti cet ? agre pramANajJAnanirUpaNAvasare ettsuspssttiikrissyte| // bhAvA'bhAvanayavaktavyatAnirmitatvaM saptabhaGgyAH / / sattvAsattvAtmakaM vastusvabhAvamAdAya saptabhaGgI prvrtte| yathA sarvasyApi utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA, tathaiva sarvasyApi bhaavaabhaavaatmktaa| yadA ghaTAdigatasattvaM tannAma-sattvaviziSTastadabhinno vA ghaTAdiH vidhimukhyatayA pratipAdyate tadA 'syAtsadeve' ti bhaGgaH, astitvasambandhena svaparyAyavati (svaparyAyAvacchedeneti) ghaTe bhAvAMzapradhAnatayA sattvaM vartate iti bhedena bodhH| abhedena tu-svaparyAyAtmakaM bhAvAMzAtmakaM sat, paraparyAyAtmakaM ca abhAvAMzAtmakaM sat ityaadikm| ___ etena-prathamaM vastuni sattvaparyAyasya sadvastuno bhAvo jijJAsitaH, tatastadabhAva ityataH syAtsadeva, syAnna sadevetyAdayo bhaGgAH snyjaataaH| tathA vastugatasattvaparyAyasya tannAma sattvamukhyavastuna eva, sadvastuna eveti yAvadutpattau jijJAsitAyAM 'syAdutpannasadeva' tathaiva tadgatadhrauvyavinAzAdyAzaGkAyAM syAddhvasadeva, syAdvinaSTasadevetyAdyapi kimiti nocyate-iti nirstm| __avijJAtaparamArthAnAM vaca idm| na hi vastugatasattvasya (sadvastunaH) bhAvo jijJAsitavyaH, parantu vastugatAstitvameva sdeveti| paryAyamAtrasya ca bhAvAbhAvamAtrAtmakatvAttatra jijJAsA'pi bhAvaprAdhAnyena abhAvaprAdhAnyena vA kriyte| ato na tatra paryAye vastuni bhAvo jijJAsyate, kintu bhAvamukhyatayA paryAyo vastu jijJAsyate pratipAdyate'pi vaa| saptabhanI prakAza: Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMgI bane che. iti sthita. | saptabhaMgIthI ja paryApta bodha - A bAbate anekAnta | vaLI, te bhAva saptabhaMgIthI ja paryApta rIte jaNAya che. A vAta paNa yogya nathI. arthAt saptabhaMgInI jema anya paNa aneka prakAro che. jenA dvArA te bhAva paryApta rIte jANI zakAya. jema ke-koIpaNa bhAva evo nathI, je utpatti, vinAza ane sthiratAthI yukta na hoya ane utpatti vagere te traNane jANo, eTale Akho bhAva=paryApta bhAva=samagra vastu-pramANAtmaka vastu jANI ja lIdhI kahevAya. ane te to 'utpatti-vyaya-sthiratAthI yukta vastu ATalAM mAtra eka vAkyathI ja jaNAI jAya che. eTale eka vAkya paNa paryApta vastune jaNAvI zake. saptabhaMgInA paNa eka bhAMgAthI bhale sAkSAt saMpUrNa vastu na jaNAya, paNa vakSyamANa rIte "cA" padanA saMnidhAnathI sAkSAt avacchedakanuM bhAna thAya, samyagekAnta siddha thAya, enA kAraNe anekAntanuM ghotana thAya, tethI jete bhaMgathI kahevAyelAM svarUpa karatAM anya svarUpanuM paNa avagAhana thAya, eTale te bhaMgathI vAcya artha, ane te bhaMgathI ghotya artha bannenuM bhAna thAya, to yAvat aMzamaya paryApta vastunuM ja bhAna thAya, eTale vyutpanna dazAmAM to saptabhaMgInA eka bhAMgA dvArA paNa samagra vastuno bodha thaI jAya. eTale paryApta vastunA bodha mATe saptabhaMgI ja jarUrI nathI. mATe ja zrI sthAnAMga sUtramAM che. siya sthi, 2. siya narthIi, 3. siya sthi nalthi, 8. siya mavattavuM. AvI caturbhAgI ja darzAvI che. | | chadmasthane vastune viSe paryAptabodha thavo asaMbhava che vaLI, e paNa khyAlamAM rAkhavuM, ke je-te bhAvane saptabhaMgI pUrvaka batAvyo, eTale zabdathI paryApta rIte kahyo. mATe ja te saptabhaMgI rUpa vAkya samUhane pramANavAkya kahevAya. paraMtu je-te bhAvaviSayaka paryApta jJAna to chadmasthone thatuM ja nathI. koIpaNa vastunuM sarvAMgika jJAna kevalajJAna vinA zakya nathI. saptabhaMgI e pUrNabodha yogya vAkya samUha rUpa che. paNa tenAthI paNa chAsthane pUrNabodha' saptabhaMgI IIIII IIIIII. --*illllll ,.. | 20 rAsa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ca tathA'pi bhAvamukhyatayA sattvaparyAye jijJAsite yathA syAdastyeveti bhaGgo bhavati, tathotpattimukhyatayA sattve jijJAsite 'sadutpannaM naveti' prazne kathaM 'syAdutpannameva sadi' ti bhaGgo na syAt ? na ceSTApatiH, tathA sati bhaGgasaptatvasaGkhyAvyAhateH, bhaGgAdhikyaprasaGgAditi vAcyam, utpattivinAzAdInAM sattvaparyAyasya pRthagavasthIbhUtatvAtparyAyaparyAyIbhUtatvameva, tataH sattvaparyAyAttadutpattyAdayaH kathaJcitpRthagbhUtA eva, atasteSu pratyekeSUpari pArthakyena saptabhaGgI pravartate, tathAhi-sattvAdiparyAyAtmakasadAdivastuni utpattau jijJAsitAyAM syAdutpannameva sat, syAdanutpannamevetyAdi, vinAze jijJAsite ca syAdvinaSTameva sadityAdi, evaM dhrauvye'pi| na ca bhAvAbhAvau sarvathaiva paryAyAtpRthakparyAyAntarabhUtau, na ca tA atra paryAyAtpRthagbhUtau paryAyAvasthIbhUtau gRhItau kintu paryAyasvarUpatayaiva nyvishessvktvytaavshaat| bhAvamukhyatayA'bhAvamukhyatayA vA sa eva paryAya eva gRhIta iti| jijJAsunayavizeSamAlambya tau bhinnau kalpayitvA saptabhaGgIM tatrApi kuryAccediSTApatti:, vastunastathaiva svarUpAcca naanvsthaadyH| tatra ca saptabhaGgI evaM syAt-syAd bhAvAtmakameva sat, syAnna bhAvAtmakameva st| tathA syAdabhAvAtmakameva sat, syAnnAbhAvAtmakameva sat ityAdiH / // samastasyApi vastuno bhAvAbhAvAtmakatvam / / ayaM bhAva:-yathA sa ko'pi zabdo nAsti, yo vibhaktiM vinA prayuktaH syAt, tathaiva sa ko'pi paryAya eva nAsti yo bhAvAbhAvau vinopalabdho bhvet| bhAvAbhAvAtmakameva saditi sptbhnggyaakuutm| ataH paryAyasya jijJAseti, pryaaysvruupbhaavaabhaavjijnyaasaiveti| bhAvAbhAvamukhyatayA paryAyajijJAsaiveti yaavt| ata eva vidhiniSedhamukhyatayA pratipAdite paryAye bhAvamukhyatayA abhAvamukhyatayA cA'vagate sarvathaiva, sarvasvarUpeNaiva, sarvAMzatayaiveti yAvat, paryAyasya vaikalpika jJAnaM bhAvi iti| na ca-tarhi dvAbhyAM bhaGgAbhyAmeva paryAptabodhasambhave sRtamanyairiti vAcyam, bhaGgasaptatvasaGkhyAparimANaniyamastvagre caturdazapadyavivaraNe spaSTIkariSyate / / 5 / / saptabhaGgI prakAzaH Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to thavo na saMbhave. kAraNa ke zrI AcArAMgasUtramAM lakhyuM che ke je eka bhAvane pUrNa rIte jANe che, te sarvabhAvane jANe che-artha te sarvajJa-kevalI che." mATe, jo je-te bhAvano saptabhaMgInA zravaNathI paNa chAsthane pUrNa bodha thaI jAya, to tenAmAM kevalIpaNuM mAnavAnI Apatti Ave. zaMkAH to zuM chadmasthanuM jJAna e pramANa jJAna kahevAya ja nahI? samAdhAnaH pramANa jJAnanAM nirUpaNa vakhate A vAta spaSTa karAze. | saptabhaMgI e bhAvanaya- abhAvanayanI vaktavyatA rUpa che ! saptabhaMgInI vaktavyatA bhAvAbhAvAtmaka vastusvarUpanI mukhyatAe che. arthAt jema sarvavastu utpatti-vyaya-dhrauvyarUpa che, tema sarvavastu bhAvAbhAvAtmaka paNa che. jyAre "sa" vastu tenA bhAvanI mukhyatAe pratipAdita karAya, tyAre syAt sa evI A prathama bhAMgo racAya. te ja vastu jyAre abhAva svarUpanI mukhyatA darzAvAya, tyAre "syAnna sa eva' A bIjo bhAgo racAya. A vAta vizeSAvazyaka bhASyamAM jaNAvI che. zaMkAH jo sad vastunA bhAvanI ke abhAvanI jijJAsA karI ane tenA pratipAdana dvArA "syAt sat eva', "syA na sa eva' ityAdi bhAMgA banatA hoya, to sad vastunI ja utpattinI, vinAzanI ke sthiratAnI jijJAsA ne pratipAdana dvArA "svAdutpanna sa eva", "svAddhinaSTa sa eva' ityAdi bhAMgA kema na bane? samAdhAnaH sa vastunAM bhAvanI jijJAsA nathI karatA, paNa sadvastunI ja jijJAsA kare che. paraMtu, vastumAtra bhAvAbhAvAtmaka hovAthI vastunI jijJAsA eTale vastunA bhAvAbhAvanI jijJAsA Avo ja bhAva nIkaLe. eTale vastumAM bhAvanuM pratipAdana nathI karAtuM. paNa bhAvanI mukhyatAe vastunuM pratipAdana karAya che ema samajavuM. kAraNa ke, saptabhaMgIvaktavyatA vastune bhAvAbhAvAtmaka mAne che. zaMkA jema bhAvanI mukhyatAe vastunuM pratipAdana karatAM "syA sa eva" bhAMgo banyo. tema utpattinI mukhyatAe vastunuM pratipAdana karatAM "syA utpanna saptabhaMgI IIIII -- IIIIII rAsa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ava. atha kimeSaivamevAvirbhavati yadutAsti kAcana paripATirapyetatsaptatvaniyAmiketyAha - zaGkA-jijJAsiti-prazno-ttarANIti praNAlikA / saMzayAnAM ca saptatvaM, dharmeyattAsunizcitam // 6 // ||sptbhnggiipryojikaa paripATiH / / TIkA - pratyekamapi vastu svruupto'nntdhrmaatmkmev| tatraika: kazcanApi dharmo manasi sthApya:, tamAzritya-tamAlambya tadAtmake vastuni saptadhaiva saMzayA: smbhvnti| yadAha nayopadeze zrImAnnyAyavizAradaH "ete ca vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastuni saptaiva bhaGgAH, dharmabhedenAnantasaptabhaGgIsambhave'pi pratidharmaM saptAnAmeva (bhaGgAnAM) bhaavaat|" (nayopadeza-SaSThagAthAvivaraNam) ___itthaM ye vadanti parasparaviruddhadharmadvayaniSpAdyA sA saptabhaGgIti tadetatteSAM vacanaM nirastam, ekasminneva dharme manasi sthite tamAzrityaiva tadAtmakavastunyeva saptabhaGgIpravRtteH, sa eva paryAyo vidhipradhAnatayA, niSedhapradhAnatayA, ubhayapradhAnatayA, yugapadubhayapradhAnatayA, vidhi-yugapadubhayapradhAnatayA, niSedha-yugapadubhayapradhAnatayA, vidhi-niSedha-yugapadubhayapradhAnatayA pratipAdyate, tadA sptbhnggyaavirbhvti| pratyekasyApi vastusthitaparyAyasya bhAvAbhAvAtmakatvAtsaptaprakAratvameva, atastasya saMzayA api saptaiva bhavanti, tAnanu jijJAsA api saptadhaiva, jijJAsAnudhAvinaH praznA api saptaiva, praznottarabhAvIni cottarANyapi saptaiva, tAnyuttarANyeva saptabhaGgyAH sptvaakyaaniiti| ___ vastvAzrite sattvaparyAye bhAvapradhAnatayA saMzaye kiM sattvamasti naveti, kiM sanna veti vA jijJAsayA'bhiyuktaM prati kiM sattvavAnna veti, kimasti na veti ityAdi svarUpaH praznaH, tadA tadanu "syAtsattvavAneve''ti "syAdastyeve''ti ityAdyAkAraM prajJApakasyottarameva saptabhaGgyAH prathamo bhnggH| ityevaM srvbhnggaanaamutpttirvaacyaa| saptabhaGgI IIIIIIIIIII.--. / / IIIIIIIIIIL 23 prakAzaH Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sad eva' Avo bhAMgo paNa bane. Ane iSTApatti na kahI zako. nahIM to bhAMgAnI saMkhyA sAtathI adhika thai jAya. samAdhAna H utpatti-vinAza vagere sad vastuthI kathaMcit bhinna hovAthI temAM rahelA paryAyo-dharmo che. AthI te pratyekanI upara to alaga alaga saptabhaMgIo bane. jema ke, sastumAM utpattine AzrayIne 'syAd utpannameva sad', 'syAd anutpannameva sa' e rIte saptabhaMgI thAya. ema vinAza ane dhrauvyane AzrayIne paNa samajavuM. paraMtu, bhAvAbhAva e saptabhaMgI racatI vakhate vastuthI bhinna nathI kalpavAnA, kiMtu vastusvarUpa ja levAnAM che. hA, jo koi jijJAsu sastunAM bhAva ane abhAvane bhinna karIne tene vize saptabhaMgI kare, jema ke 'syAd bhAvAtmaka sad', 'syAnna bhAvAtmaka sa' ityAdi... to tyAM paNa iSTApatti ja che. vastunuM tevuM ja svarUpa hovAthI anavasthA vagere paNa nathI. kintu tyAM paNa saptabhaMgI to bhAvAbhAvAtmakatAnI mukhyatAe ja thaze. / / pUrNa vastu e bhAvAbhAvAtmaka che / / Ama, vastu bhAvAbhAvAtmaka hovAthI ane saptabhaMgI dvArA bhAvAMza ane abhAvAMzanuM jJAna thavAthI samagra vastuno bodha thAya che. zaMkA H to be ja bhAMgAthI paryApta bodha thai zake, ane evuM hoya to bAkInAM bhAMgA vyartha che. samAdhAnaH bhAMgAnI saMkhyA sAta ja kema che e vAta AgaLa 14mA kAvyanAM vivaraNamAM spaSTa karAze. / / 5 / / ava. zuM saptabhaMgI ema ja banI jAya che ke koika khAsa niyAmaka krama che? A praznanAM javAbamAM kahe che. paNa zaMkA-jijJAsA-pRcchA, uttara e che krama; sAta zaMkA je kAraNe, sAta prakAre dharma / / 6 / / / / saptabhaMgI prayojaka krama / / vArtika. pratyeka dravya ananta paryAyAtmaka che. temAMthI koipaNa eka (vyaMjana) |||| saptabhaMgI rAsa ...... Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadAha nayopadeze zrImAn - ayaM ca niyamaH pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAt, teSAmapi saptatvaM saptavidhatajjijJAsAniyamAt, tasyA api saptavidhatvaM saptadhaiva tatsandehasamutpAdAt, tasyA'pi saptaprakAratvaniyamaH svagocaravastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatteriti / - kathaJcAtra saptaiva bhaGgA na nyUnA vA nA'dhikA vetyatra yopapattiH sA'gre kathayiSyate / nanu - yadi prathamenaiva bhaGgena pUrvapadyoktarItyA zabdArthaidamparyArthavidhayA paryApto bodho jAtaH, tadA itarabhaGgAnAM vAcyArthasya jijJAsAyA evaasmbhvaat| taddyotakAH praznAstadanukUlottararUpANi cAnyAni SaD uttarANyapi na bhaviSyanti, tataH saptabhaGgI na pUriSyate iti cet ? na - prathamena bhaGgena aidamparyArthatayA jJAte'pi tasminvAcyArthe prAtisvikazabdArthatayA jJAnasya jijJAsA sambhavatyeva / yathA pratyakSeNa jJAte'pi sisAdhayiSAbalAtpunaranumAnena sAdhanam, tathA ekabhaGgena jJAne'pi prAtisvikazabdena jijJAsayA prazna: pratipAdanaM ca bhavedeva / pratyakSeNa jJAte'pyanumAnapUrvakatvena jJAnAbhAvAtAdRgjJAnecchArUpasisAdhayiSA yathA, tathA tena bhaGgena jJAte'pi prAtisvikabhaGgapUrvakatvena jJAnAbhAvAttAdRgjJAnecchArUpajijJAsA jJAtasya jJAne vA prazne pratipAdane ca vA niyAmiketi kathanasAraH / kiJca na sarvathA pratipAdanaM praznapUrvakamevetyapi dhyeyam / etatparipATyA tvetAvadevocyate, yaduta yadi saptatvAtikrameNa praznA bhaveyustadA taduttararUpA bhaGgA 1. tulanA tathA'pi 'svadravyAdinA sanneva' ityata eva samAnasaM vitsaMvedyatayA paradravyAdinA'sattvalAbhasambhavAttad bodhanAya dvitIyabhaGgaprayogo'narthaka iti cet, na, samAnasaMvitsaMvedyatAyA mAnasabodha eva tantratvAt, "zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva pUryate" iti nyAyAtparadravyAdinA'sattvaM zabdena bodhayituM dvitIyabhaGgopanyAsasArthakyAt / saptabhaGgI prakAza: - anekAnta vyavasthA prakaraNam - 25 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya para sAta prakAre saMzayo thAya che. te rIte zaMkA thayA pachI 7 prakAre jijJAsA thAya che, 7 prakAre pUchavAmAM Ave che ane tene ja sAta prakAre kahevAya che. A sAta kahevAyelA vAkyo e ja saptabhaMgI che. zaMkAH saptabhaMgI be viruddha dharmothI bane che. paraMtu, eka dharmane AzrayIne nahIM. samAdhAna H nayopadeza vagere aneka graMthomAM spaSTa lakhyuM che, ke pratyeka paryAya para sAta bhAMgA thAya che. mATe be viruddha dharmo para nahIM, paNa eka ja paryAya para saptabhaMgI bane che AvuM mAnavuM joie. mATe pUrvokta mAnyatA ucita nathI. hA, je-te dharmanA bhAva ane abhAva para saptabhaMgI bane che. AvuM kahevAmAM doSa nathI. vastutaH saptabhaMgI bhAva ane abhAva para paNa nahIM, paraMtu, vastugata te dharmanAM (athavA te vastunAM) sAta svarUpo para bane che. kAraNa ke vastusthita te dharma sAta svarUpe hoya che. bhAvAtmaka, abhAvAtmaka, bhAvAbhAvAtmaka... ityAdi. te svarUpo sAta hovAthI saMzayo paNa sAta ja thAya, jema ke vastu sthita sattva paryAyano bhAva pradhAnatAe saMzaya thAya, eTale bhAva pradhAnatayA jijJAsA, prazna ane pratipAdana thAya. A bhAva-pradhAnatayA pratipAdana e ja saptabhaMgIno prathama bhaMga samajavo. zaMkA H jo pUrvokta rIte prathama bhaMgathI ja zabdArtha-aidamparyArtha rIte saMpUrNa vastuno bodha thai jAya, to bAkInA bhAMgA racAze ja nahIM. kAraNa ke je artha jaNAyo hoya, tene vize zaMkA ja na thAya, tethI jijJAsA na thAya, tethI prazna na pUchAya, ne tethI uttara rUpa bhaMga paNa na racAya. samAdhAnaH nA, prathama bhaMga dvArA aidaMparyArtha rIte te dharma jaNAi cUkyo hovA chatAM, pratyeka zabda dvArA te artha to nathI ja jaNAyo ne? tethI jema pratyakSathI jaNAi gayela vastune sisAdhayiSAnAM baLe pharIthI anumAnathI jANavAmAM koi doSa nathI. kAraNa ke pratyakSathI jANavA chatAMya anumAnathI jaNAyuM nathI. te ja rIte eka bhaMgathI edaMparyArtha rIte jaNAi gayela vastune sAkSAt vAcyArtha -- **||||| saptabhaMgI rAsa 26 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ api saptatvasaGkhyAmatikrameran, praznasaGkhyA bhaGgasaGkhyAyA niyAmikA, na tu praznotpattirbhaGgotpAdaniyAmiketi susUkSmamavadhAryam / / 6 / / ava. atha prathamaM vAkyaM vyAkhyAnayannAhabhAvanayAzrayAdatra, syAdastIti vacovidhiH / vidhikalpanayA''dyo'yaM, bhaGgastIrthakRduktavAn / / 7 / / ||prthmbhnggvivecnaa // TIkA- tadevaM vastuni yadA sattvaparyAyo vicAryate, tadA saptabhaGgyA: prathamo bhaGga aavirbhvti-'syaadstyev'| yadA ca nityatvaparyAyo vicAryate tadA-"syAnitya eva" ityaabRhym| vayamatra dRSTAntatayA sattvaparyAyasya bhnggaanvicaaryissyaamH| ziSyeNa bhAvanayAzrayAd bhAvaprAdhAnyena asti na vA' iti paryanuyukto gururvadati "syAdastyeva" tadarthazca svaparyAyavattvena bhAvanayAzrayAd bhaavmukhytyaa'stitvvaaneveti| atra ziSyo'vyutpannadazAyAM jijJAsati 'asti' ityetAvadevAnuktvA kimiti bhavatA 'syAdastyeve' tyuktam? nityamanuktvA kimiti 'syAnnitya eva' ityuktam ? tatra gururvadet sarvanayavacanaM syAtkAraivakArayuktameva bhvtiiti| tato mayoktaM syAdasti eva, syAnitya ev-iti| . ||prthmbhnggsy vAkyArthamahAvAkyArthAdikam / / atha 'syAd asti eva' iti vAkyasya padArtha-vAkyArtha-mahAvAkyArthAdikaM jnyaatvym| tatra-"syAtpadaprayogo hi vivakSitavastvanuyAyidharmAntarasaGgrahazIla: syAtpadaprayogAtsAdhAraNAsAdhAraNadharmaparigrahaH" ityAvazyakavRttau shriimnmlygiripuujyaaH| "syAdityavyayamanekAntAvadyotakaM, syAt kathaJcit svadravyakSetrakAlabhAvarUpeNAstyeva sarvaM kumbhAdi, na punaH prdrvykssetrkaalbhaavruupenn|" iti saptabhaGgI IIIIIII.--.|| IIIIIII prakAza: Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarIke na jaNAvAthI te rIte jANavAno saMzaya thAya, ane jijJAsA thAya, to bAkInAM cha bhAMgAnI racanA paNa thaI zake che. vaLI, zabdajanyabodha-zAbdabodha e prAyaH nizcAyaka ja hoya che. mATe adhyAhArathI ke edaMparyathI jANelAM arthano niHsaMzaya bodha karavA paNa prazna pUchAya che ane pratipAdana thAya che. vaLI, pratipAdana e praznapUrvaka ja thAya che evuM nathI hotuM. prastuta paripATIkrama dvArA evuM nizcita nathI thatuM ke "jo prazna pUche, to ja uttara rUpe bhaMga astitvamAM Ave." paNa, A krama batAvIne eTaluM ja sAbita karyuM che, ke "jo prazno sAtathI vadhAre hota, to bhAMgA sAtathI vadhAre hota. paNa prazno ja jyAre vadhAre pUchI zakAtAM ja nathI. tyAre bhAMgA paNa vadhAre racI zakAya ja nahIM." Ama, kyAreka sAmethI prazna na pUchAya, tyAre paNa bhAMgo astitvamAM AvI zake che. prajJApakane saptabhaMgI kahevA mATe, sAta prazno pUchAya evI rAha jovAnI jarUra nathI. II6 . ava. have prathama bhaMga batAve che - bhAvanayana AlaMbane, syA asti e vApha vidhipradhAna paNe kahyo, prathama bhaMga bhagavAna kA | | prathama bhaMganuM vivecana * vArtika. jyAre dravyagata "sattva paryAyanI vicAraNA karAya, tyAre "syA asti eva' Avo prathama bhaMga bane. ane nityatva paryAyanI vicAraNA karAya tyAre "syA nitya eva' Avo bhAMgo bane. ahIMdaSTAnta tarIke sattva paryAyanAM bhAMgA vicArIzuM. - jyAre "sa' vastunA bhAvAMzanI mukhyatAe ziSya prazna karyo ke "astina vA?" tyAre saptabhaMgIno pahelo bhAgo evo racAya ke "syA asti eva' eno artha svadravyaguNaparyAyanI apekSAe sarvastu bhAvasvarUpanI mukhyatAe che. ahIM ziSya prazna kare, ke Ape "asti' ATaluM ja nahIM kahetAM "syA ati eva' AvuM kema kahyuM? to guru kahe, ke dareka sAMvyavahArika nayavAkya | saptabhaMgI IIIIIIul-- lllllllll 28|| 28 rAsa Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rtnaakraavtaarikaa| ___ "syAtpadaprayogeNa sapratipakSanayadvayaviSayAvacchedakasyaiva lAbhAt, tenAnantadharmakatvAparAmarza: na cedevaM tadA'nekAnte samyagekAntapravezAnupapattiravacchedakabhedaM vinA sapratipakSaviSayasamAvezasya durvacatvAt, iSyate cAyam, yadAha mahAmati: bhayaNA vihu bhaiyavvA, jaha bhayaNA bhayai savvadavvAiM / evaM bhayaNAniyamo, vi hoi samayAvirAhaNayA ||iti| samantabhadro'pyAhaanekAnto'pyanekAntaH, pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte, tadekAnto'rpitAnnayAt ||iti| pAramarSe'pi-"imA NaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsayA asAsayA? goyamA! siya sAsayA sia asaasyaa| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai? goyamA! davvaTThayAe sAsayA pajjavaTThayAe asaasyaa|" iti pradeze syAtpadamavacchedakabhedapradarzakatayaiva vivRtam, ata eva syAdityavyayamanekAntadyotakameva tAntrikairucyate, samyagekAntasAdhakasyAnekAntAkSepakatvAt, na tvanantadharmaparAmarzakam,.. malayagiripAdavacanaM tvapratipakSadharmAbhidhAnasthale'vacche dakabhedAbhidhAnAnupayuktena syAtpadena sAkSAdanantadharmAtmakatvAbhidhAnAt... adhikaM tu bahuzrutA vidnti||52||" iti gurutattvavinizcaye nyaayaacaarymhopaadhyaayyshovijyaaH| ||syaatpdsyaarthH // etena siddhaM yadatra syAditi padasya kathazcidarthakatvaM bodhym| astitvaparyAyabhAvo'pi ghaTAdau na sarvathA, kintu kathaJcideva, kizcidavacchedenaiveti yaavt| na tu yaavdvcchedekairiti| svaparaparyAyAtmakaghaTasya yatsvaparyAyarUpa: aMza: pRthubudhnodarAdyAkAravattvaM, svadravyakSetrakAlabhAvabhAvitvaM, svanAmasthApanAdravyabhAvavattvamityAdikaM tenaiva svarUpeNa svaparyAyarUpAMzena ghaTe'stitvaparyAyabhAvo vrtte| yacca ghaTasyaiva pararUpaM, yacca niSedhAtmanA ghaTe sthitaM, tAdRzena tena pararUpeNa saptabhaGgI prakAzaH Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haMmezA syAtkAra ane evakArathI yukta ja hoya che. mATe meM evuM pratipAdana karyuM. che. prathama vAkyanAM vAcyArtha-mahAvAkyartha vagere.... "syAd asti eva" A vAkyamAM "syA pada dvArA vivakSita ghaTAdi vastumAM rahelA anya anaMta dharmono saMgraha karavAno. AthI syAt padano artha anaMtadharmo thAya che. AvuM AvazyakavRttimAM zrI malayagiri mahArAjA kahe che. syA' avyaya e anekAntadyotaka che. svAtrakoIka rIte ja -svadravyakSetrakAlabhAvarUpe ja badhuM-ghaTapaTAdi che. paraMtu paradravyakSetrakAlabhAvarUpe nathI ja. AvuM ratnAkarAvatArikAmAM jaNAvyuM che. "syAtpadanA prayogathI be virodhI nayonI vaktavyatAnAM avacchedakano ja bodha thAya che. mATe tenA dvArA anaMta dharmAtmakatAno bodha thato nathI. avacchedakanA bheda vinA eka ja vastumAM pratipakSa nayonAM viSayono samAveza thavo zakya nathI ane jo syAspadathI avacchedakano bodha na thAya, to anekAtamAM samyagaekAtano praveza na thaI zake. paraMtu siddhasenadivAkarasUrijInA tathA samantabhadrasUrinA vacanathI anekAntamaya padArthamAM samyaekAnta paNa hoya ja che. . vaLI, AgamamAM paNa "ratnaprabhA pRthvI zuM zAzvata che ke azAzvata che?' A praznanA javAbamAM lakhyuM, ke "syAt zAzvata che. syAt azAzvata che. arthAt dravyArthatAthI zAzvata che. paryAyArthatAthI azAzvata che. AvuM vivaraNa karavAthI syAspadano artha dravyArthatA" ke "paryAyArthatA rUpa avacchedaka bheda ja samajAya che. mATe te samyaekAntanuM sAdhana che ane anekAtanuM dyotaka che. paraMtu, anaMta dharmonuM bodhaka nathI. pUjya malayagiri su.ma.nA mate "syA padano artha anaMtadharmAtmakatA kahevAyo hoya, to te 'syAt pada pratipakSa dharmane kahevAmAM vaparAyuM na hoya, tyAre tevo artha thAya... vadhu to bahuzruto ja jANe para che AvuM gurutattvavinizcaya vivaraNamAM pUjyapAda mahopAdhyAya yazovijayajI jaNAve che. saptabhaMgI rAsa III -- III - llllllllll30 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTe'stitvaparyAyAbhAvo vidyate / etacca ghaTe iva sarvatraiva, ityataH paraparyAyeNAsat srvm| svaparyAyeNa 9 atra prasaGgata Aha- yadi pararUpameva ghaTAdau na syAttadA tatra tenAstitvamapi tadabhAvo'pi vA kathaM syAditi, ucyate-abhAvAtmanA pararUpasyApi ghaTe sattvAt / tathA hi-yatpaTIyaM svarUpaM AtAnavitAnavattvAdikaM tada ghaTe na vidyate ityato ghaTaH paTarUpAbhAvavAn ityato'bhAvasambandhena ghaTa: pttruupvaan| evaM niSedhasambandhena paTarUpasyApi ghaTe sattvAt, tadarpaNAyAJca astitvasya ghaTe abhAvAt, suSThuktaMpararUpA'pekSAyAmastitvAbhAvavAnghaTa iti / evaM ca bhedenoktaM, ziSyamatigrAhaNAya, vastutastu na ghaTAdeH ghaTatvAdinA grahaNaM, kintu sattvAdinaiva, tathA ca vaktavyamevaM 'svarUpAtmakaM bhAvAtmakaM sat', 'pararUpAtmakaM cAbhAvAtmakaM sat' ityAdiH / etaccAgre'pi sarvatra samavadheyam / sat / / prasaGgato vastusvarUpadarzanam / / utpadyamAnameva vastu anntbhinnaavcchedkaapekssaavijnyeyaanntpryaayaalinggittvenaivotpdyte| dravye'nantAH paryAyA: teSAmekadravyAzritatve'pi bhinnAvacchedakAzritatvameva vibhinnatAyAM niyAmakam / avacchedakaH ca tattaddharmamAtrajanako dyotako vyaJjako jJApako vA dravyAvasthita evopAdhivizeSaH / sarvaparyAyANAM prAtisvika ev| ato yadapekSayaikaH paryAyo'sti, tato bhinnAvacchedakApekSayA (bhinna: paryAyo'paraH kazcidapi syAnnAma) na sa eva paryAyo bhaviSyatItItthaM prasiddhamidaM yaduta kathaJcideva tannAma kiJcidevAvacchedakamAzritya sattvAdiparyAyo vastunyavasthitaH, iti satyamevoktaMsyAdastyeva kathaJcidastyeveti / saptabhaGgI prakAza: athApekSA''pAdakopAdheH apekSA''pAditaparyAyANAM ca dvayoravizeSa:, satyam, upAdherapi dravyAvasthitatvAt, vastuparyAyasvarUpatvAt, ata evAparaparyAyApattAvupAdhikoTiM pravizan dharmaH svayamapyanyayA'pekSayaivopAdhikoTipraviSTayA dravye saMsthito vrtte| na caivaM anavasthA - 'nyonyAzraya- cakrakAdayo doSAH, dravyasya tathaiva svasvAbhAvyAditi dik / |||||| ||||---||| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cA padano artha che. uparokta zAstrothI siddha thAya che ke "smAta' padano artha "koIka rIte evo nIkaLe che. arthAt sattvaparyAyano sarvastuno bhAva paNa ghaTAdimAM koIka avacchedakanI apekSAe ja che, sarvathA nathI arthAt sarva avacchedakothI nathI. tathA hi-ghaTAdi sarvastu sva-para payayAtmaka che. emAMthI teno svaparyAyarUpa je eka aMza che, tenAM AlaMbane-taravacchedana-ghaTamAM astitvano bhAva rahe che ane ghaTamAM ja nAstitva saMbaMdhathI rahelo je paraparyAya che, te rUpa ghaTanA aMzanA AlaMbane-tadavacchedana-ghaTamAM astitvano abhAva rahe che. A vAta ghaTanI jema sarvavastumAM lAgu paDe. mATe "syAd asti eva'no matalaba svaparyAyaNa sat eva. ane "syA nAsti eva' eTale parAyaNa asat eva sarvam zaMkAH jo ghaTAdimAM pararUpa ja na hoya, to tenA AlaMbanathI astitvano bhAva ke abhAva paNa zI rIte hoya? samAdhAnaH pararUpa paNa abhAva saMbaMdhathI ghaTAdimAM hoya che. jema ke-paTanuM rUpa tANAvANA rUpa che. te ghaTAdimAM nathI, AthI ghaTamAM paTarUpano abhAva che.. AthI ghaTa e paTarUpa-abhAvavA che. AthI, abhAva saMbaMdhathI ghaTa e paTarUpavAnuM che. mATe kahyuM-"pararUpanI apekSAe ghaTAdi e astitvAbhAvavALA che." Ama kahevuM ucita ja che. AvuM paNa skUlanayathI kahevAyuM che. hakIkatamAM ghaTAdino to adhyAhArathI ja bodha thAya che ane tenuM grahaNa ghaTatvena nahIM, paNa sarvena ja thAya che. tethI Ama kahevuM joIe ke svarUpAvacchinnabhAvAMzavat sata, pararUpAvacchinnaabhAvAMzavat sat athavA "svarUpAtmaka sat e bhAvAMzAtmaka che" ane "pararUpAtmaka sat e abhAvAMzAtmaka che." Ama, sat vastunAM bhAvAMza ane abhAvAMzano bodha karAya che, te sat vastu ghaTa paTAdi koIpaNa hoya. | prasaMgathI vastunA svarUpanuM nirUpaNa che. | utpanna thatI koIpaNa vastu ananta bhinna bhinna avacchedakonI apekSAthI jANavA yogya evA ananta paryAyothI yukta ja utpanna thAya che. eka dravyamAM saptabhaMgI rAsa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanvevamapi dharmApAdakopAdherupAdhyApAditaparyAyasya cAbheda ev| na hi sattvApAdakopAdhe: svadravya-kSetra-kAla-bhAvabhAvitvato bhinnaM sattvaM kiJcana kathyate, iti, tanna yadyapi sattvatvenApi tadeva svarUpamavagAhyate, svadravyakSetrakAlabhAvabhAvitvatvenApi tadeva, tathApi dvayormadhye kathaJcidbhedasyaiva sattvAd yadA tadeva svarUpaM sattvatvenAvagAhyate, tadA kathaJcibhinnatayaiva, svadravya kSetrakAlabhAvabhAvitvatvena ca kathaJcid bhinnatayaiva, evameva lakSyalakSaNAvacchedakAvacchedyAdivyavahAra: prasidhyatIti dik| __ atha prakRtaM prastUyate-syAditi padasya kathaJcidityartho darzita eva, tena paramparayA vastuno'nekAntatvaM dyotyate, sAkSAttu samyagekAntatvameva sAdhyate; tathAhikathaJcit-svadravyAdyapekSayA'stitvavAnevetyuktau kathaJcideva sa ghaTo'stitvavAn na tu sarvatheti phalato jJApane'nekAntatA dyotyate syAtkAreNa, anekAntenaiva (anekeSu anteSu kenacidantenaiva) bhAvAtmakAstitvamatreti taditarAMzasyApi prtisndhaanaat| tathAhi-yathaiko'ntaH, eko'zo bhAvAtmakaM sadityucyate, tathA taditaro'pyaMzo bhvedev| ityanekAntatA prtisndhiiyte| tathA kathaJcittu svadravyAdyapekSayA tvastitvavAnevetyuktau kathaJcittu sa ghaTo'stitvavAneva na nAstitvavAniti jJApane evakArArthamukhyatAyAM syAtkAreNa samyagekAntatA sAdhyate, samyaksvarUpAdyapekSAyAM ghaTestitvamAtrasyaikAntasyaiva vacanAt tditraaNshaanvgaahnaatttprtikssepaat| ataeva mahopAdhyAyairuktaM-syAtkArasya samyagekAntasAdhakatvaM, anekAntAvadyotakatvaM c| ata eva saptabhaGgIyapratyekavAkyAnAM smygekaantruuptvaannyvaakytvmev| ata eva syAtpadAnuparaktasya 'ghaTo'styeve' ti vAkyasya mithryakAntarUpatvA ytvm| anta iti aNshH| ekAnta iti eka evAMza: itarAMzavikalpAbhAva iti yaavt| ghaTe (niravacchinne) astitvabhAvetarAMzo'stitvAbhAvAMzo na vidyate iti kathane mithyaikaanttvaaddurnytvm| kintu svaparyAyAvacchinne ghaTe astitvasyetarAMzo na vidyate iti kathane na mithyAtvam, samyagekAntatvAtpratyuta sunytvm| tena ca taditarairvastusvarUpaistadabhAvasyApi dyotyamAnatvAdevaM jJApyate, yaduta ghaTe'stitvameva vidyate iti na, aparavikalpasyApi vidymaantvaat| aparavikalpasyApi saptabhaGgI IIIIII. -- . / / / prakAza: Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anaMta paryAyo che. e badhAM ja eka ja dravyamAM rahyAM hovA chatAMya anyAnya avacchedakothI rahyA hoya che. ane te teonI parasparanI bhinnatAnuM niyAmaka che. A avacchedaka e mAtra te ja dharmano janaka, dyotaka, vyaMjaka ke jJApaka evo dravyamAM ja rahelo dharma vizeSa samajavo. ane te dharma vizeSa sarva paryAyono alaga alaga ja hoya che. mATe jeTalAM paryAyo, teTalA ja avacchedako samajavAM. te avacchedaka-upAdhine dharmavizeSane "syA padathI vAcya karAya che. eTale je-te paryAyane jaNAvavAM tenI sAthe "A paryAya amuka niyata apekSAe ja che." Avo bodha karAvavA mATe "ssA asti eva" ema kahevAya. Ama, ekadharmanI ApAdaka upAdhi ane enAthI ApAdita dharma A banne te dravyamAM ja Azrita hoya che. mATe ja ekAda paryAyanuM ApAdana karavA mATe je dharma avacchedaka tarIke vaparAyo hoya, te khuda paNa te dravyamAM koI pratiniyata avacchedakanI apekSAthI rahyo hoya che. koIpaNa vastunuM AvuM ja svarUpa hovAthI AmAM anavasthA, anyonyAzraya ke cakra, vagere doSa rahyAM nathI. Iti saMkSepa. zaMkAH paryAyano ApAdaka avacchedaka rUpa dharma ane tenAthI ApAdita paryAya A banne vacce abheda ja che. jema ke sarvastunA bhAva aMzano ApAdaka dharma che - svadravyakSetrakAlabhAvabhAvitva. have sad vastuno bhAva, athavA ghaTAdi vastunuM sattva e svadravyakSetrakAlabhAvabhAvitvathI bhinnato nathI ja. mATe ApAdaka upAdhi ane ApAdita paryAya banne vacce abheda che. samAdhAnaH jo ke, eka ja svarUpa sattvatvena avagAhita karo, athavA svadratyakSetrakAlabhAvitvatvena avagAhita karo. e svarUpamAM koI bheda nathI. je sarvastunuM bhAva svarUpa che, te svadravyakSetrakAlabhAvabhAvitva ja che. paraMtu te bhAvasvarUpane jyAre "sa" zabda dvArA sattvatvena avagAhita karAya, tyAre te kathaMcit bhinna rIte jaNAya che. paNa tene ja jyAre svadravyakSetrakAlabhAvabhAvitvena avagAhita karAya, tyAre te kathaMcit bhinna rIte jaNAya che. A jJAnano bheda thavAthI (jJAnanAM AkArano bheda thavAthI) viSayano paNa bheda thAya. emAMthI eka viSaya e avacchedya bane, ane bIjo avacchedaka bane. "sAsnAdimattva' e saptabhaMgI IIIIIIIIIII -- lllllllIII 34 sapta rAsa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyamAnatvAnnaikAntaH vikalpAbhAvaH kintu sviklpteti| ata eva mahopAdhyAyairuktaM syaatkaarsyaanekaantaavdyotktvm| ||evkaarsyaarthH // athaivakArasya ko'rthaH? ucyate - avadhAraNaM cAtra bhngge'nbhimtaarthvyaavRttyrthmupaattm| itarathA'nabhihitatulyataivAsya vAkyasya prasajyeta, prtiniytsvaarthaanbhidhaanaat| taduktam- - vAkye'vadhAraNaM taavdnissttaarthnivRttye| kartavyamanyathA'nuktasamatvAt tasya kutracit // 1 // - iti rtnaakraavtaarikaa| evmtraivkaaro'nissttaarthnivrtkH| kimatrAniSTamiti cet? sarvathA'stitvaM, sarvathA'stitvAbhAvaH, kathaJcitsvarUpAdinA nAstitvam, kathaJcitsvarUpAdinA'stitvAbhAvaH, kathaJcitpararUpAdinA'stitvaM kathaJcitsvarUpAdinA paTIyAstitvam, ityAdikamatra ghaTe naapekssitm| apekSito'rthaH svarUpAdinA ghtte'stitvm| sa caivakAraH syAd ayogavyavacchedakaH, syAd anyayogavyavacchedakaH, syAd atyntaayogvyvcchedkshc| vizeSaNottarasyaivakArasyAyogavyavacchedakatvaM, yathA zaGkhaH pANDura eva, atra vizeSyo vyApyaH vizeSaNaM ca vyaapkm| vizeSyottarasyaivakArasyAnyayogavyavacchedakatvaM, yathA'rjuna eva dhanurdharaH, atra vizeSyasya vyApakatvaM, vizeSaNasya ca vyaapytvm| kriyApadottarabhAvinastu atyantAyogavyavacchedaH phalam, yathA nIlaM kamalaM bhavatyeva, atra vizeSyavizeSaNayoH saamaanaadhikrnnym| atraivakAre syAtpadAvyavahitottare kathaJcideva ghaTe'stitvam, na sarvathA ityartho labhyeta, ghaTapadottare svarUpAdinA ghaTa evAstitvam, na paTe ityartho labhyeta, parantu prastutabhaGgavAkye evakArasya astipadottaraprayoga eva shaastriiyH| tasya ca vishessnnottrtvaadstitvsyaabhaavaaNshvyvcchedktvaadyogvyvcchedktvm| saptabhI prakAza: Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSaNa che. ane 'gotva' e lakSya (nyAyazailIthI lakSyatA avacchedaka) che. bannemAM Ama to koi ja pharaka nathI. je sAsnAdimattva che, te ja gotva che. paraMtu, bhinna jJAnonAM viSayo tarIke, bhinna bhinna rIte te eka ja svarUpanuM avagAhana karAya che. emAMthI eka lakSya bane che, eka lakSaNa bane che. athavA, lakSya dvArA te svarUpano sAmAnyathI bodha thAya che. lakSaNa dvArA te ja svarUpano vizeSathI bodha thAya che. A rIte koika bhedaka samajavuM. iti di atha prakRta prastUyate - 'syAt' padano artha to dharmapAdaka-avacchedaka- upAdhi ja thAya che, te jaNAyuM. tenA dvArA samyag ekAnta siddha thAya che. ane paraMparAe tenAM dvArA vastugata anekAntatAnuM ghotana thAya che. tathA hi-syAt-kathaMcit-koika apekSAe svadravyAdivattva rUpa upAdhinI apekSAe temAM bhAvAtmakatA ja che. Avo artha thavAthI te upAdhinI apekSAe to te ghaTAdimAM sattvano bhAva ja mAtra avagAhita thAya. paraMtu, tenAthI anya svarUpanuM avagAhana na ja thAya. mATe temAM samyak rIte, sApekSa rIte, apekSApUrvaka eka antanuM grahaNa thAya che, tethI samyak ekAntanI siddhi thai kahevAya. tathA koika apekSAe e bhAvamaya ja che. AvuM kahetAM arthApattithI evo paNa bodha thAya ke koika apekSAe to bhAvamaya na paNa hoya, abhAvamaya paNa hoya. A rIte temAM eka aMza ja che, evuM nathI. bIjAM aMzo paNa che. Ama ghotana thavAthI anekAntanuM ghotana thAya che. AthI ja mahopAdhyAyajI e syAtkArane kathaMciarthaka, samyagekAnta sAdhaka ane anekAntAvadyotaka kahyo che. AthI ja saptabhaMgInA pratyeka vAkyo samyagekAntarUpa hovAthI nayavAkya rUpa ja che. AthI ja 'syAt' pada vagaranAM 'ghaToDasti eva' vagere vAkyo e mithyA ekAntarUpa hovAthI durnaya che. anta eTale aMza. ekAnta eTale itara aMza rUpa vikalpano abhAva, eka ja anta. niravacchinna ghaTamAM astitvanAM bhAvathI anya aMza athavA astitvAbhAva rUpa aMza nathI. AvuM kahetAM te mithyA ekAntarUpa hovAthI durnaya vAkya. paraMtu, svaparyAyAvacchinna ghaTamAM astitvanAM bhAvathI anya aMza vidyamAna nathI. AvuM saptabhaMgI rAsa .... -- *||| 36 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdghaTatvasya vyApyatvam, astitvasya ca vyaapktvm| yatra yatra syAdghaTatvaM, tatra tatrAstitvamityukteH sambhavatve'pi yatra yatrAstitvaM, tatra tatra syaadghtttvmityuktysmbhvaat| astitvasya paTe sattve'pi tatra syaadghtttvsyaasmbhvaat| etadapi sthaulyena, vastutaH sadvastuni svaparyAyAtmakatAyA vyApyatvaM, bhAvAtmakatAyA vyApakatvamiti bodhH| ita eva mahatsugabhIrArthaM 'syAdastyeveti vaakym| tacca samyagekAntenaiva vastunaH pratipAdakaM, ata evaivamucyate ydutaanekaante'pynekaantH| ata evAhurmahAtArkikA: 'bhayaNA vi hu bhiyvvaa'-iti| jinapravacane yadi sarvatraivAnekAnta upayujyate, tarhi anekAntasya prayoge'pyanekAnta eva, sAmAnyato'nekAntaH prayujyate, kutracana tu samyagekAntasyApi pravRttirbhavati dRSTacarA c| etaccAgre sphuttiikrissyte| naitatsvabhyastasammatya-'nekAntajayapatAkAsyAdvAdakalpalatAprabhRtitarkagranthapadArthasArthAnAM giitaarthkovidaanaamjnyaatm| tadidaM rahasyamajAnAnA: svaracitagrantheSu "jAlmena gumphito'yaM syAdvAdaH na samyagjJAyate" ityevamardavitardavitaNDApralApaM kurvANAste'ho devAnAMpriyAH karuNAspadAH, adhItazAstratve'pi syAdvAdarahasyAprApteriti kRtaM pallavitena / / 7 / / ava. atha dvitIyaM bhaGgaM spaSTayati abhAvAzrayaNAdasti-vastu syAnnaiva giiriti| niSedhakalpanAd bhaGgo, dvitIyo'yamudAhRtaH // 8 // ||dvitiiybhnggvivecnaa // TIkA - 'syAdastitvAbhAvavAneve'ti "syAnna sadeve''tirUpo vA dvitIyo bhnggH| paTatvavadghaTagrAhiNA''hAryAtmakanayena paTatvasya ghaTe vikalpaM kRtvA ghaTo nAstIti saadhyte| yathA ghaTaH syAnitya eva, syAdanitya evetyAdau nityatvAnityatve ghaTe dravya-paryAyAlambanatayA bhvtH| ghaTo dravyatvavAnapi paryAyatvavAnapi ca, dravyatvavAnghaTo nityatvavAn, paryAyatvavAnghaTo nityatvAbhAvavAniti ca saptabhaGgI ||IIII. -- . / / / / / 7 prakAza: Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahetAM kAMI khoTuM nathI paNa sabhya ekAntarUpa hovAthI A to sunaya ja che. ! "eva' kArano artha che have, "eva' kArano artha zuM thAya? to ratnAkarAvatArikAnAM vacana prAmANyathI evakAra e aniSTaarthavyAvartaka che ema samajAya che. zaMkAH prastutamAM zuM aniSTa che? samAdhAnaH sarvathA astitva, (ahIM prajJApanA-saukarya prayojanathI jo vizeSya tarIke ghaTa lo, to sarvathA astitva vagere... ane vizeSya tarIke "sa" vastu lo, to sarvathA bhAvAtmakatA vagere samajavAM joIe. Iti sarvatra viveka karavo). sarvathA astitvano abhAva, syAt svarUpAdithI nAstitva, syAt pararUpAdithI astitva, syAt svarUpAdithI paTIya astitva... ityAdi amane aniSTa che. ISTa artha che - svarUpAvacchinna ghaTIya astitva. eva'kAra traNa prakAre che. 1) ayoga vyavacchedakaH je "evakAra vizeSaNa pachI mUkAyo hoya, te. jema ke "zaMkha sapheda ja che'. ahIM, vizeSaNa e vyApaka che. ane vizeSya (nyAyazailIthI vizeSyatA avacchedaka) e vyApya che. 2) anyayoga vyavacchedakaH je vizeSya pachI mUkAyo hoya che. jema ke "arjuna ja ghanurdhara che. ahIM vizeSaNa vyApya che ane vizeSya e vyApaka che. 3) atyantAyoga vyavacchedakaH je kriyApada pachI mUkAyo hoya te. jema ke "kamala lIluM hoya che ja' ahIM vizeSaNa-vizeSya vacce mAtra sAmAnAdhikaraNya ja che. ahIM, jo "eva'kAra "syA'pada pachI rakhAyo hota, to ghaTamAM kathaMci ja sattva che, sarvathA nahIM. Avo bodha thAta. ane sarvathA astitvano vyavaccheda thAta. "syA ghaTa eva asti' Avo prayoga hota, to kathaMcit (ghaTanA) svarUpAdithI astitvavALo ghaTa ja che, paTa nathI, Avo bodha thAta. ItyAdi anya paNa vicAraNA karavI. paraMtu, prastutamAM pratyeka bhaMgamAM "eva' kArano prayoga "asti' pada pachI ja karavo zAstrIya che. "asti' pada e kriyAvAcaka pada saptabhaMgI III | -- *ulllllll. 38 rAsa Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tayorvAkyayorarthaH / tathA syAdastyeva syAnAstyevetyAdAvapi astitvanAstitve ghaTe ghaTatvapaTa tvAlambanatayA bhavataH ghaTo ghaTatvavAnapi paTatvavAnapi ca, ghaTatvavAnghaTo'stitvavAn, paTatvavAn ghaTo'stitvAbhAvavAn evaM tyorvaakyyorrthsngksspH| na ca paTatvasya ghaTe vidyamAnatA naivopalabhyate, tataH 'syAd ghaTo nAstyeva' iti vacanamasiddhaM paTatvavadghaTasyAnupalabdheriti vAcyam, anyathA 'khapuSpaM nAstI'ti vcnsyaapysiddhtaa''ptteH| yathA''kAzotpannaM puSpaM nopalabhyate, kintu vikalpyate, vikalpasAdhitasya ca pratiSedhaH kriyate, tathA paTatvavadghaTo mopalabhyatA, vikalpena tu siddha eva, vikalpasAdhitena ca tena astitvasyAbhAvAtmakatA saadhyte| ityata eva tatra ghaTe sadbhUtaM vyavahAraviSayIbhUtaM vA paTatvaM na vartate, vaikalpikaM tu bhavatyevetyato jijJAsuryadi pRcchet prajJApakaM ghaTa: paTatvavAnna vA?' tatrApi saptabhaGgI sampanIpadyate iti dik| etena samAnAdhikaraNadharmasyaivAvacchedakatvaM na vyadhikaraNasyeti naiyAyikamataM vyudastam, 'syAnnAsti ghaTa' iti vAkyasya paTatvAvacchinnaghaTAnayogikAstitvasyAbhAva ityarthakatve paTaniSThasya vyadhikaraNasyApi paTatvadharmasya ghaTaniSThAstitvAvacchedakatvAditi / bhavati hi teSAmapi zuktau rajatatvabhramadazAyAM rajatatvaprakArakazuktivizeSyakabodhe sati zuktivizeSyatAyAM vyadhikaraNasyApi rjttvsyaavcchedktvmiti| yathA bhramajJAne tathA vaikalpikAhAryAdijJAneSvapi bhavati vyadhikaraNadharmasyAvacchedakateti vyadhikaraNadharmasyApi sarvathA vaiyadhikaraNyAbhAva eveti dik / / 8 / / ava. atha tRtIyabhaGganirUpaNamAhatathA syAdastinAstyeve-tyevaM vacanapaddhatiH / vidhiniSedhasaMyogI, bhaGgo jAtastRtIyakaH // 9 // TIkA - tRtIyo bhaGga AdyadvayasaMyojanayA sNjaatH| 'syAdastinAsti caiva' iti tasya aakaarH| saptabhaGgI IIIIIIIIIIIII.--.||IIIIIIIIII 39 prakAzaH Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathI. paraMtu, kriyApadane samAna lAgatuM avyaya pada che. tene vizeSaNa tarIke vAparyuM che. teno artha astitva, astitva paryAyano bhAvAMza, ke sad vastuno bhAvAMza Avo (naya vizeSathI) levAno che. eno anvaya yathArha ghaTamAM, ghaTIya astitva paryAyamAM, ke sad vastumAM karavo. Ama, vizeSaNottara vaparAyo hovAthI prastutamAM evakAra ayoga vyavacchedaka samajavo. te nAstitva, nAstitvanAM abhAvAMza ke sad vastunA abhAvAMzano vyavaccheda kare che. jyAM jyAM svarUpAvacchinna ghaTatva che. tyAM tyAM astitva che, AvuM kahI zakAya che, paNa jyAM jyAM astitva che. tyAM tyAM svarUpAvacchinna ghaTatva che. AvuM kahI zakAtuM nathI. mATe ahIM syAd ghaTatva rUpa vizeSya (ke vizeSyatA avacchedaka) e vyApya che. ane astitvarUpa vizeSaNa e vyApaka che. AthI AmAM ayogyavacchedakatvanI vyAkhyA ghaTe che. Ama, A eka vAkya paNa atizaya artha gaMbhIra che. ekAntAnekAntamaya vastunuM bodhaka che. AthI ja AnA dvArA anekAntamAM paNa anekAnta che, AvuM siddha thAya che, je AgaLa spaSTa karAze. Avo Ano kharo bhAva na jANanArAM ane pote racelAM graMthomAM "A syAdvAda to koi Thaga-puruSe batAvyo che, je barAbara jaNAto nathI'" AvuM kahenArA AdhazaMkarAcArya vagere kharekhara zAstro bhaNavA chatAMya syAdvAdanA rahasyane nathI pAmI zakyA, tethI karUNAspada kahevAya.. vadhu lakhavAthI saryuM. / / 7 / / ava. have bIjA bhaMgane kahe che abhAvanayanA Azraye, 'syAnnAsti' e vAkya; niSedhanAM prAdhAnyathI, bIjo bhaMga kahevAya / / 8 / / / dvitIya bhaMganuM vivecana / / vArtika H prastuta vastumAM koika upAdhine AzrayIne ja sattva che ane anya upAdhine AzrayIne asattva paNa che ja. 'syAnnAsti eva' A bhaMga dvArA ghaTamAM paTarUpane AzrayIne asattva rahyuM che AvuM jaNAya che. e mATe pahelA paTanA rUpane ghaTamAM rAkhavuM joie. je AhAryajJAnathI rahe che. AthI ghaTa svaparyAya saptabhaMgI rAsa 40 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // tRtIyasyAdhadvayAtiriktatAsAdhanam / / nacAdyadvayabhaGgAbhyAmasyAnatiriktateti vAcyam, prathame vidhimukhyaviSayatAko bodhaH phalam, dvitIye niSedhamukhyaviSayatAkaH, tRtIye cobhayamukhyaviSayatAko bodha eva phalamiti dhyeym| bhavati hi pAtrajalapratyekAvagAhijJAnAbhyAM pAtrajalobhayAvagAhi samUhAlambanaM jJAnaM kthnycidtiriktmev| tRSArtatRSA'panodanaM na kevalapAtrajJAnena kevalajalajJAnena vA bhavati, kintu pAtrajalobhayAvagAhinA jJAnena / tasyaiva jlpaanprvrtktvaat| ||tRtiiysy turyAtiriktatAsAdhanam / / nanu tathA'pi cturthbhnggaattRtiiysyaantirikttaiv| caturthe'pi astitvanAstitvayorubhayoravagAhanaM, tRtiiye'pi| iti cet, na, tRtIye bhaGge kramAdubhayamukhyaviSayatAko bodhaH, caturthe ca yugapadevetyasti vivekH|| // tRtIyabhaGgajajJAnAkArAnvIkSA / / atha tRtIyena bhaGgena kramAdubhayamukhyaviSayatAko bodho jAyate, iti pramANanayatattvAlokakathane 'kramAt' padaM nirrthkmev| arthasya viziSTasyaikatvAdeva, kramAbhAvAt, sati krame ca aadydvybhnggjjnyaanaantirekaaptteH| ___ ucyate, atrApi dvayamevAvagAhanIya, caturthenApi dvayameva, parantu atra kramAdubhayaM, caturthena ca yugapadubhayam, ityatazcaturthAdasya bhedapradarzanAya 'kramAt' pdmupaattm| tadAha nayopadeze zrImAn - astu vA 'kramAd' iti vacanaM jnyaanaakaarvishessoplksskmev| - iti| __ tRtIyabhaGgajajJAnasya smuuhaalmbnaatmktvaadekaanekaatmktvmev| nAtrAdyadvayabhaGgajJAnavatsarvathA spaSTA'nekaviSayAvagAhakatA, ektvaat| na ca caturthabhaGgajajJAnavatspaSTaikAvagAhitA, anekaviSayatvAt ityata eva tadvilakSaNam, tadvailakSaNyadyotanAyaiva ca kramAt' padamupAttam, ityata: tadviSaye yA kathaJcidanekAtmakatA saptabhaGgI | saptabhazI IIIIIIIIII..--.IIIIIIIIIIIII 41 prakAza: Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vALo paNa che ane paraparyAyavALo paNa che ja. Ama, sva-paraparyAyAtmakatva e enuM saMpUrNa svarUpa che. temAMthI, svaparyAyane AzrayIne sattva ane paraparyAyane AzrayIne asattva rahe che AvuM saMkSepamAM samajavuM. zaMkAH paTatva ghaTamAM rahI ja na zake ne? samAdhAnaH jema "khapuSpa' jevo padArtha kyAMya maLato nathI=upalabdha nathI. kintu, teno vikalpa karAya che = AhAryajJAna karAya che. ane vikalpathI siddha thayelA te padArthanA pachI pratiSedhAdi karAya che. "khapuSpa nathI AvuM kahevA mATe paNa pahelAM to khapuSpano bodha karavo ja paDe. eTale ene jANI to zakAya ja che. tema paTarUpavALo ghaTa bhale maLato na hoya, paraMtu teno vikalpa karI zakAya che ane vikalpa sAdhita evAM tenAM dvArA astitvano abhAvAMza siddha karAya che. AthI, ghaTamAM paTatva che paNa kharuM, ane nathI paNa. Iti dipha Ama, samAnAdhikaraNa dharma eja avacchedaka banI zake, vyadhikaraNa dharma nahIM. Avo naiyAyikano mata yudasta thayo samajavo. kema ke, ghaTamAM asattvanA avacchedaka tarIke paTatva rUpa vyadhikaraNa dharma ja bane che. jema ke zaktimAM "rajatam" A bhramAtmaka jJAnamAM zakti vizeSyatAmAM avacchedaka tarIke rajatatvano bodha thAya ja che. zuktimAM prakAra tarIke bhAsato dharma-zuktiniSTha-vizeSyatAno avacchedaka bane che. prastutamAM rajatatvena zaktino bodha thayo che. mATe prakAra tarIke rajatatva che. je vyadhikaraNa dharma ja che. jema bhramajJAnamAM, tema vaikalpikaAhArya-vagere jJAnomAM paNa vyadhikaraNa dharma avacchedaka banI zake. eTale e rIte to vyadhikaraNa dharma (padArthamAM na rahenAro gharma) paNa haMmezA vyadhikaraNa ja hoya che evuM nathI. kathaMcit to te paNa samAnAdhikaraNa ja hoI ja zake che. Iti dipha. /TA ava. have trIjA bhaMganuM nirUpaNa prAraMbhe che. syAdasi syAtrAti e, vAkyaprayoge jANa; vidhiniSedha saMyogathI, tRtIya bhaMga sujANa 9o vArtika. trIjo bhaMga e prathamanAM be bhAgAnAM saMyogathI bane che. "syA saptabhaMgI rAsa 42 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sA ' kramAt ' padena kIrtyate iti tAtparyam ||9||-- ava. atha caturthabhaGgamAha syAdavaktavyamevaita- ditivAgracanAM jaguH / dvayanyonyAnupravezena, bhaGgaM turIyamArhatAH / / 10 / / TIkA - samUhAlambanatayobhayamukhyaviSayatAko bodhastRtIyabhaGgasya phalam, yugapadubhayamukhyatAyAmavagAhyamAnAyAmavaktavyatvamukhyaviSayatAko bodhazcaturthabhaGgasya phalamiti / / / atha avaktavyapadasyArthasamIkSAtmako dIrghaH prameyaH // athAtrAvaktavyapadasya ko'rthaH ? Aha- pracalitazaktisvIkAre'vaktavyapadasya vaditumayogyamiti hyrthH| zaktivizeSasvIkAre ca tasya yugapadastitvanAstitvamityetadarthakatvam / etadarthaH kiJcidvistareNocyate ... / / chAdmasthikajJAnasya yugapadanekArthapratyakSe'sAmarthyam || chAdmasthikaM jJAnaM na kadAcanApi yugapadanekadharmamavagAhamAnamupapadyate, yugapadanekadharmAvagAhasya kevalajJAnena vinA'sambhavAt / yacca chAdmasthikaM pramANajJAnaM anantadharmamAtrAvagAhakamupapadyate, tadapi na prAtisvikatayA'nantadharmAnavagAhate, kintu sAmAnyatayA dravyArthAdezenaivA'vagAhate, prAtisvikatayA vA na pratyakSeNa, kintu vikalpenaivAvagAhate / evaM siddhamidaM yaduta chAdmasthikaM pratyakSajJAnaM vizeSatayA yugapadanekadharmAvagAhane'samarthameva / ata eva 'syAd avaktavyameve' tyevaM caturthabhaGgasyArtho na pratyakSajJAnena jJAyate, vaikalpikajJAnena zAbdabodhena vA jJAyate / tarkeNAvagAhyaMte vA iti yAvat / evaM pratyakSajJAnAviSayIbhUtastadA sa artha: "avaktavya" eva / yato hyavaktavyatvamiti vaditumayogyatvam / kimarthaM ? yatastatra yugapadanekadharmAvagAhanaM kriyate, tato yaH artha eva na jJAtuM zakyate, tatra zabdasyApi zaktirna bhavati, satyAM zaktau ||||||||| ...... saptabhaGgI prakAza: 43 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ati eva syAjJAti eva' evo teno AkAra che. je bhAva-abhAva ubhayagrAhInayanI vaktavyatA che. A rIte AgaLa upara paNa yathAyogya samajI levuM. LI trIjo bhAgo prathama-dvitIyathI bhinna che . zaMkAH trIjo bhAgo pahelA ane bIjA rUpa to che. navuM zuM che? samAdhAnaH pariNAme thatAM bodhamAM pharaka che. prathama bhAMgAthI mAtra bhAvAMzano bodha thAya che, bIjAthI mAtra abhAvAMzano ja bodha thAya che. trIjAthI ubhayano bodha thAya che. pratyeka viSayaka jJAnadvaya karatAM ubhayaviSayaka eka jJAna kathaMcit atirikta che. mAtra pANInuM jJAna thAya, ane mAtra pyAlAnuM jJAna thAya, to paNa tRSAne jalapAnamAM pravRtti thatI nathI. kintu, bannenuM bheguM jJAna thAya tyAre ja pravRtti thAya che. mATe ubhayaviSayaka jJAna kathaMcit bhinna che. chetrIjo bhAMgo cothA bhAMgA karatAM alaga che ! zaMkAH trIjo bhAMgo cothA bhAMgAthI to alaga nathI ja. kAraNa ke banne bhAMgAmAM astitva-nAstitva e benuM ja avagAhana karavAnuM che. samAdhAnaH bhale bannemAM ubhayanuM ja avagAhana thAya, paNa tRtIya bhAMgAmAM kramA avagAhana thAya che ane caturthamAM "yugapat." mATe bannenAM AkAra alaga alaga ja che. | | trIjA bhAMgAthI janya jJAnanAM AkAranI vicAraNA | zaMkAH "pramANanayatatkAloka'mAM kahyuM che ke trIjA bhAMgAthI "mA" ubhayano bodha thAya che. tyAM "kramApadane lakhavAno koI artha ja nathI. mAtra eTaluM lakho ke "ubhayano bodha che" to cAle. krama pada lakhavA dvArA to ulaTAnuM Adyadbhaya bhaMgathI atiriktatA ja na rahe. kAraNa ke e bannemAMya ubhayanuM kramathI ja jJAna che... samAdhAnaH trIjA bhAMgAthI paNa ubhayano bodha thAya che. ane cothA bhAMgAthI paNa. kintu, trIjA dvArA kramA ane cothA dvArA yugapat ubhayano bodha thAya che. Ama, cothA karatAM A bhAMgAthI jaNAtAM viSayamAM kAMIka atiriktatA saptabhaMgI 44 rAsa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthjnyaanaaptteH| iti na tatra ko'pi zabdaH prayujyate, tataH zabdamAtrAvaktavyatvAtasya pdaarthsyaa'vktvytvmevocitm| ___nanu-kazcidarthaH prAtyakSikajJAnena mA jJAyatAmapi, vaikalpikena tu jJAyata eva, na ca tatra zabdaprayogo naiva bhvti| 'khapuSpa'miti zabdena 'AkAzAdhArakaM puSpa'mityartho jnyaayte| parantu na AkAzakusumaM prtykssjnyaanvissym| tathaiva kSaNikamiti nityamitItyAdibhiH zabdaiH kSaNikatva-nityatvAdayaH paryAyA vastvaMzA jJAyanta eva, parantu na te pratyakSajJAnagocarIbhUtAH, iti vikalpasiddhe'pi bhAve shbdprvRttirbhvtyev| iti cet ? tamutrApi 'avaktavya'padasya yugapadvidhiniSedhAtmanA'stitvanAstitvobhayavAn ityatrArthe zaktivizeSa eva syaat| vicArajJAnaviSayIbhUte'rthe yugapadubhayarUpe tatrAvaktavyapadaM prayujyate iti bhaavH| vaikalpikasyApyarthasya kasyacana shbdaabhilaapyogytvsttvaat| atrAvyutpannadazAyAm 'avaktavya'padasya pracalitazaktinA anabhilApya ityartho jnyaayte| tatra kAraNagaveSaNAyAM ca yugapadvidhiniSedhAtmakatvaM parijJAyate, ityevaM paramparayA yugapadvidhiniSedhAtmakatvaM jnyaayte| vyutpannadazAyAntu 'avaktavya'padazravaNamAtraiNaiva so'rthaH sAkSAdeva jJAyate, ata Aha nayopadeze zrImAn "tAdRzo bodho'vaktavyapadasya khaNDazaH zaktyA kArito vizeSazaktyA vetyanyadetat" iti|' atredamavadheyam-nayopadeze zrImadbhiH pramANanayatattvAlokAlaGkAramatamanurudhya yugapadvidhiniSedhAtmakasyArthasya avktvypdvaacytvmuktm| anekAntavyavasthAyAmaSTasahasrItAtparyavivaraNAdau tu sammatitarkavRttimatamanusRtya tAdRgarthasya zabdamAtrAvAcyatvamevoktam-tulanA ___ kintu kathaJcidavaktavyatvamiha 'ekapadajanyaprAtisvikadharmadvayAvacchinnaviSayakazAbdabodhAviSayatvam' tadbodhanaM tvarthanaye mAnasotprekSopasthitakhaNDaza:prasiddhapadArthAsaMsargAgrahamAtrAtkathazcitsaMsargagrahAdvA sambhavati, vyaJjananaye tu tana sambhavati, padArthamaryAdayA vAkyArthamaryAdayA vA bodhyitumshkytvaat| na ca syAtpa dasamabhivyAhRtAvaktavyapadAtprakRte khaNDazaH zaktyA bodhaH sambhavati, eka padArthayo: parasparamanvayabodhasyAvyutpannatvAt, anyathA haripadAdupasthitayoH siMhakRSNayorAdhArAdheyabhAvasambandhenAnvayabodhaprasaGgAditisUkSmekSikAmanusaratA vyaJjananayena prakRte navyatyAsAdekapadAjanitaprAtisvika dharmadvayAvacchinnaviSayakazAbdabodhaviSayatvaM syAdavaktavyatvaM vAcyaM, - anekAnta vyavasthA prakaraNam saptabhaGgI prakAzaH Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batAvavA mATe "kramA' zabda lakhyo che. AthI ja nayopadezamAM lakhyuM che ke kamAt'padathI jJAnAkAra vizeSanI lakSaNA karavAnI che. AvAta Ama samajavI-trIjA bhAMgAthI thatuM jJAna samUhAlaMbana rUpa hovAthI ekAnekAtmaka che. prathama bhaMgadvayanI jema be chUTAM chUTAM jJAna dvArA be viSayo na jaNAvAthI A eka ja jJAna che. ane caturtha bhaMganI jema eka ja jJAnamAM ekAtmaka rIte be viSayo na jaNAvAthI te anekAtmaka paNa che. Ama, tRtIyabhaMgajanyajJAna e ekAnekAtmaka siddha thayuM. AvuM vaiziryA emAM che tene darzAvavA mATe ja "kramA' evuM pada lakhyuM che. AvuM tAtparya samajavuM. "krama" padano yathAzrutArtha na levo. prastuta pAribhASika artha levo. lA. ava. have caturtha bhaMgane kahe che. syAd avaktavya eva e, vacana racana kahI ema; beyanAM saMmizraNa thakI, cothA bhaMganI nema 10 vArtika. samUhAlaMbana jJAnAkArathI ubhayano bodha thAya, te trIjA bhaMganuM phaLa che. yugapad ubhayano bodha thAya, e cothA bhaMganuM phaLa samajavuM. | | avaktavya padArthanI vicAraNA rUpa dIrdhanibaMdha zaMkAH "avaktavya padano artha zuM? samAdhAnaH A bAbate be vicAraNAo pravarte che. zrI sammatitarkavRttikAra ItyAdinAM mate teno artha 'na bolI zakAya evo karavAno che ane pramANanaya tattAloka ityAdine AdhAre te padano artha "yugapa ubhayAtmaka vastu evo karavAno che. zaMkAH mahopAdhyAyajInuM zuM maMtavya che? samAdhAnaH sanmatitarkanAM vRttikAranA matane anusarIne mahopAdhyAyajI anekAnta vyavasthA, aSTasahastrI tAtparyavivaraNa ItyAdimAM avaktavya zabdano artha avAcya ja thAya, AvI vyAkhyA kare che ane vAdIdeva sU.ma.nAM matane anusAre nayopadeza AdimAM avaktavya padano artha khaMDazaH zaktithI ke zakti vizeSathI "yugapat ubhayAtmaka evo thAya ema mAne che. saptabhaMgI IIIIII ,... rAsa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // vaikalpikArthasyopalabdhau bhajanA / / na ca-vicArajJAnaviSayIbhUtvAdasyArthasya khpusspvdsiddhtaa| vikalpajJAnasiddhatvamiti pratyakSajJAnAsiddhatvameva, na srvthaa'siddhtvmiti| vikalpajJAnamAtrasiddho'rthaH kazcidanupalabdha eva, kazcidupalabdha evetynydett| vikalpajJAnasiddhaH 'khapuSpa'mityartho nopalabhyate, atassa aahaaryjnyaanvissyH| parantu 'avaktavya'padArthastUpalabhyata eva, tarkajJAnena ca prsidhyti| AkAzotpattikaM tadAdhArakaM vA puSpaM nAstyeva, kintu ghaTastu yugapad astitvatadabhAvAbhyAmAliGgita eva, nirntrm| na tatra sAntarateti dhyeym| na ca sAntaratvAbhAve astitvanAstitvayoH kramazo jJApakaM "syAdastyeva nAstyeve''ti tRtIyaM vAkyaM mithyaa| syAcchabdenaivocyate, yaduta tatra kathaJcit sAntaratA'pi kathaJcit nirantaratA'pi c| yadA yadA yo nayo'rphAte, tadA tadA tAdRgartha uplbhyte| evameva kevalajJAna-kevaladarzanayormadhye'pi sAntaratvanirantaratvaviSaye'nekAnta iti dik| // avaktavyatvAnabhilApyatvayorvizeSaH / / na cAvaktavyatvAnabhilApyatvayoravizeSa eveti vAcyam, yugapadvidhiniSedhAtmanA yugapadubhayadharmamayaM sadAdivastvevAvaktavyapadasyArthaH, ye cAnantA api arthA: zabdamAtrAviSayIbhUtAste'nabhilApyA bhAvAH kthynte| te jJeyA eva, na tu kevalinA'pyabhilApyAH, vishessaavshykbhaassyvRttivc:sNvaadaat| tato'tra caturthe bhaGge 'avaktavya'zabdasya vizeSazakyArtho yugapadubhayadharmAliGgitaM vastu yugapadubhayaM vA iti jnyaayte| atassaptabhaGgyantargatAvaktavyapadasya sa eva vizeSaH zakyArthaH, tabahirbhUto'vaktavyazabdo'nabhilApyazabdasamAnArthakaH syAditi mhdevaantrmetyoH| // vaktavyatvasaptabhaGgyAM dvitIyacaturthayoratiriktatAsAdhanam // nanu tathA'pi vaktavyatvasaptabhaGgyAM dvitIyabhaGgasamAnArthaka eva cturthH| tathAhi 'syAd vaktavyameva' iti prathamaH, 'syAdavaktavyameve'ti dvitIyaH, 'syAdubhayameve'ti tRtIyaH, 'syAdavaktavyameveti ca caturthaH, evaM dvitIya saptabhaGgI prakAzaH IIIII. -- .IIIIIIII Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA khaMDazaH zakti athavA zaktivizeSa zuM che? samAdhAnaH "tAdraza vIdhoDavavya ca gbdaza: alphayA kAritA, vizeSazayA vetyacata" AvuM vacana nayopadezamAM lakhyuM che. "khaMDazaH zakti viSe anekAnA vyavasthA vageremAM AvuM jANavA maLe che, ke pahelAM sattva ane pachI asattvane alaga-alaga jANI levAM. te khaMDazaH jANyAM che. ane te rIte jANelAM te banne vacce asaMsargano bodha na thAya, athavA saMsarganuM jJAna thAya, tyAre banne paraspara avita thaIne jaNAI jAya eTale avaktavya padathI khaMDazaH zaktithI yugapad ubhayano bodha thayo. athavA, avaktavya padanA zravaNa mAtrathI sAkSAt ja yugapa ubhayano bodha thayo. AmAM avaktavya padamAM zaktivizeSa kalpavAno je yugapad ubhayane jaNAve che. khaMDazaH zakti to prathama-dvitIya bhAMgAthI pracalita che. paNa zakti vizeSa e navI kalpelI zakti che. zaMkA to avaktavya padano artha zuM? samAdhAnaH A vAtane jarAka vistArathI samajIe. I chApasthika jJAnamAM yugapadaneka arthonuM pratyakSana thAyA koI paNa chaghasthanuM jJAna ekIsAthe aneka dharmonuM avagAhana karI ja na zake. chadmasthane je anaMta dharmAvagAhI pramANa jJAna thAya che, temAM dravyArthinayanI mukhyatAe sAmAnyathI ja anaMta dharmono bodha thAya che. vizeSathI nahIM. athavA vizeSathI anaMtadharmono ekI sAthe bodha paNa zratavitarka dvArA thaI zake, paNa pratyakSathI na ja thAya. "pratyakSathI eka sAthe aneka dharmonuM vizeSathI jJAna thayuM." AvuM pratipAdana karanAro mata vizeSAvazyaka bhASyamAM nihnava mata tarIke darzAvyo che. AthI "yugapad sattAsattva" rUpa padArtha pratyakSathI na jaNAya, zAbdabodhathI ke anumAnathI jaNAI zake. AthI, pratyakSa jJAnanA aviSaya bananArAM te vAcyArthamAM zabda paNa lAgu na paDe. jo zabda lAgu paDe, to te artha paNa pratyakSathI jANI ja zakAya. ema thatAM uparokta siddhAMtano bhaMga thAya, mATe zabda lAgu na paDavAthI te "avaktavya banyuM. zaMkAH atIta thaI gayelA rAma-dazaratha vagere atyAre bhale pratyakSajJAnathI saptabhaMgI IIIII -- llllllll | 48 rAsa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cturthyoraikyaapttiriti| tanna, vastuni kecanAbhilApyAH paryAyAH santi, kecana caanbhilaapyaaH| vAcyaparyAyAnAzritya tatra vidhimukhyatayA vAcyatvaM gadyate, yena tadvastu nityaM, sat, kSaNikaM, bhinnam, ghaTa ityAdizabdavAcyatAM labhate, anabhilApyaparyAyAnAzritya ca tatra niSedhamukhyatayA vAcyatvaM gadyate, sa eva ca dvitiiybhnggH| tAdRgvastu jJAyate, kintu na zabdasaGketamarhati anabhilApyatvAt, iti na zabdenocyate, iti tasya sAmAnyato'vAcyazabdavAcyatve'pi prAtisvikazabdAvAcyatvameva (abhAvapradhAnatayA vAcyatvameva) kIrtyate dvitiiybhnggen| caturthabhaGgena tu vAcyatvaparyAyasya vastvAzritasya vAcyavastuno vA yugapad bhAvAbhAvAveva jnyaapyete| iti dvitIyavAkyArthasya caturthavAkyArthasya cAtrApi bheda eveti| pravacanasAroddhAre ca avaktavyabhaGgabIjAzaGkAyAM - svaparaparyAyasattvAsattvAbhyAmekena kenApyasAGketikena zabdena sarvasyApi tasya yugpdvktumshkytvaat| +- iti pratyuttaravacanAccaturthabhaGgoktArthasyAsAGketikenaiva shbdenaavktvytvmuktm| . na shbdsngketaayogytvmev| zabdasaGketA'rhatve ca tasya kathamanabhilApyabhAvasamAnajAtIyatvamiti cintym| // avaktavyapadasthAne ubhayapadaprayogaH kiM na syAt ? // atha tAdRgviziSTArthakathanazaktivizeSa ubhayapade evAstAM, ko doSa:? na ca dvayorapi padayornavIna eva zaktivizeSa: kalpya ityavizeSa iti vAcyam, avaktavyapade tu nava eva sa kalpanIyaH, na tu ubhypde| ubhayapadena sa tAdRgartha eva vAcyaH, yathA "puSpadantau''zabdena sUryAcandramasau jJAyete, ityato'tra dvau zakyArthoM, dvau zakyArthatA'vacche dakAvapi candratva-sUryatvarUpau iti| tayordvayorapi zakyArthatA'vacche dakayorekaiva zakyArthatA'vacchedakatA saMyogadvitvAderiva vyaasjyvRttiH| evamatrobhayazabdenAstitvanAstitve ubhe api kathyete, dvau zakyAoM, dvau zakyArthatAvacchedako, vyAsajyavRttinI tayoH shkyaarthtaa'vcchedkteti| tanna, ubhayapadazakyArthoM dvau syAtAmapi, zakyArthatA'vacchedako dvau na bhvtH| saptabhaGgI prakAzaH Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaNAtAM nathI, paNa tyAM zabda to lAgu paDe ja che. ane teno zAbdabodha thAya ja che. tathA vaikalpika evAM je khapuSpa, kSaNika vagere bhAvo che. je pratyakSano aviSaya che. chatAMya zabda vAcya ja che. mATe pratyakSanAM aviSaya hovAthI zabdathI vAcya na bane. A niyama khoTo pUravAra thAya che. niyama karavo hoya toya mAtra eTalo karAya, ke je bhAvo anabhilApya hoya, te zabda avAcya bane. samAdhAnaH vakSyamANa rIte A yugapad ubhaya rUpa arthane anabhilApya nathI mAnavAno. mATe tene zabda avAcya to na ja kahI zakAya. paNa 'avaktavya zabdathI vAcya mAnavAno che. ane e ja pramANanayatattAloka ane nayopadezamAM kahyuM che, ke A bodha "avaktavya pada dvArA khaMDazaH zaktithI ke zakti vizeSathI thAya che. ahIM avyutpanna dazAmAM "avaktavya' padano artha "zabdathI avAcya' evo thAya ane vyutpanna dazAmAM 'avaktavya padano artha 'yugapad ubhaya" evo thAya. Ama sanmatinI vRtti ane enA AdhAre racAyela aSTasahastrItAtparyavivaraNa-anekAnta vyavasthA vagere anuvyAkhyAomAM thayeluM nirUpaNa avyutpannane AzrayIne che, ane pramANanayatattAloka ane tene AdhAre racAyela nayopadeza vagerenI anuvyAkhyAmAM thayeluM nirUpaNa vyutpannane AzrayIne che Avo bheda karavo. vaikalpika arthanI upalabdhimAM bhajanA | zaMkAH je artha mAtra vaikalpika hoya, upalabdha na thato hoya, te 'khapuSpInI jema asat hoya che. samAdhAnaH vaikalpika hovuM eTale chApasthika pratyakSajJAnamAM viSaya na hovuM. ATalo ja artha karavo. paNa sarvathA asat hovuM Avo artha na karavo. AthI, vaikalpika evo "khapuSpa', "zIta agni vagere artha upalabdha thato nathI, mATe te AhAryajJAnano ja viSaya bane. paraMtu, avaktavya padArtha-yugapa ubhaya-to bhale pratyakSathI na dekhAto hoya, paNa upalabdha to thAya ja che. te tarkazAnathI sAbita thAya che. ghaTAdine trIjA bhAMgAnAM padArtha rUpe jovAmAM Ave, saptabhaMgI 50 rAsa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA hi ubhayazabdena jJAyamAneSu ghaTapaTobhaya-paTakaTobhaya-astitvanAstitvobhayetyAdiSu naikeSUbhayeSu satsvapi buddhisthatvAtprakRtopasthitatvAcca bhavatu atrobhayazabdenAstitvanAstitvobhayameva gRhnniimH| parantu astitvanAstitvarUpo'rtho yadobhayapadenocyate, tadA sa ubhayatvena rUpeNaivocyate, iti ubhayatvena sAmAnyena rUpeNAstitvanAstitve jJAte, parantu astitvatva-nAstitvatvAbhyAM na te jnyaate| na ca tau dharmoM yugapatsAmAnyenobhayatvAdinA jJApanArthaM caturthabhaGgapravRttiH, kintu vizeSeNa svgtvishessdhrmaavcchinntyaa| na ca so'rtha ubhayazabdena jnyaapitumucitH| etena-yathA "puSpadantau'padena tau dvau vizeSeNaiva kathyete, tathobhayapadenApi vizeSeNa tau kimarthaM mA kathyatAm iti nirastam ? yatra dvau vizeSeNa vaktavyau tatra zabdAnuzAsanamahimnA dvitIyA bhavati, yathA "ghttpttau'| na ca-bhavanmate avaktavyapadottaradvitIyA'bhAve'pi tena dvau vizeSeNa kathyete evetynaikaantiktvmiti| tathA'pi nAtrobhayapadamupayujyate, avaktavyapade tAdRkzaktivizeSastu kalpitaH, kintu tasya padasya pracalitazaktirapi spryojnaa| ubhayapade zaktivizeSaH kalpya eva, tasya pracalitazaktiH prakRte'prayojanA c| gaditumayogyamiti artho nobhayapadena gmyte| vastutastu tAdRgarthe vyaavhaarikmvktvytvmev| taccAvaktavyapadenaiva jJApyate na tuubhypden| ubhayapadena ca yadvyAvahArikamubhayatvamucyate sa tRtIyabhaGgapadArtha: na tu turyabhaGgasyArtha iti vivekH| ___ itthaM yadAha saptabhaGgItaraGgiNIkAraH, yaduta yugapadanekArthakathane zabdasya sAmarthyAbhAvAdevAtrAvaktavyatvamiti tadviduSAmupahasanIyam, puSpadantaudampatI prabhRtizabdairucyete eva naikaavrtho| yadAha kozakAraH "puSpadantau puSpavantAvekoktyA shshibhaaskrau'| - atra 'ekoktyA' ityasya "ekayA zaktyA" ityrthH| - iti nyopdeshe| tatastAdRkpadairvyAkaraNakozasiddhairekairapi aneke'rthAH kthynte| tadA zabdasyAnekArthakathane sAmarthya kautaskutam? tathA cAlaGkAre zrImAnyugapadvidhiniSedhAtmano'rthasyAvAcaka evAsAviti ca na caturasram / / 429 / / tasyAvaktavyazabdenApyavAcyatvaprasaGgAt / / 4-30 / / atra asAviti saptabhaGgI prakAza: IIIIII.--. / / / IIIIII Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to temAM sAntarita sattva-asattvano bodha thAya che. ane tene ja cothA bhAMgAnA vAcyArtha tarIke juo to temAM niraMtara-yugapaubhayano bodha thAya che. naya vizeSathI alaga alaga bodha thAya. ane sarva sAta vAkyo e nayavAkyo rUpa ja che. A rIte ja jJAnabiMdumAM mahopAdhyAyajIe kevalajJAna ane kevaladarzana A be padArthone paNa naya vizeSathI sAntarita athavA nirantarita banne rIte siddha karyA che. Iti dika | | avaktavya e anabhilApya nathI . yugapad ubhayadharmAtmaka vastu e "avaktavya' padano artha hovAthI te anabhilApya na kahevAya paNa je ananta bhAvo zabdamAtrathI ja avAcya che, te anabhilApya che. anabhilAkha bhAvo e mAtra jANI ja zakAya. kevalI paNa ene kahI na zake. evuM vizeSAvazyaka bhASyanI vRttimAM kahyuM che. AthI avaktavya' zabdano artha yugapa ubhaya thAya. paNa saptabhaMgImAM na vaparAyelA evAM avaktavya zabdano artha anabhilApya zabdane samAnArthaka karo, toya vAMdho nahIM. che vaktavyatva paryAyanI saptabhaMgImAM dvitIya-caturtha bhaMga samAna che? zaMkA H jema sattva paryAyanI saptabhaMgI karI, tema vaktavyatvanI paNa saptabhaMgI karI zakAya. emAM bIjo bhAMgo 'syA avaktavya' bane ane cotho bhAMgo paNa "syA avaktavya" ja bane, to banneno artha ekasarakho ja thaze ne? samAdhAnaH nA, padArthamAM anantA paryAyo hoya che. temAMthI amuka abhilApya che. amuka anabhilApya che. prathama bhAMgAthI vAcya' vastuno bhAvAMza jaNAya che. jenA kAraNe te vastu nitya, kSaNika, sata, bhinna vagere zabda vAcyatAne pAme che. jenI avacchedaka koTimAM vAcyaparyAyo mUkAya che. vAsya paryAyone kAraNe te padArthamAM vAcyatva che. anabhilApya paryAyone kAraNe temAM avaktavyatva che. Ama, bIjA bhAMgAthI AvuM avaktavyatva jaNAyuM. ane cothA bhAMgAthI to yugapad ubhaya jaNAyuM. ubhaya=vaktavyatva, avaktavyatva (athavA vaktavyatvano bhAva ane abhAva athavA vAcya vastunA bhAva ane abhAva). saptabhaMgI IIIIIIIIIrr--rull/IIL 52 rAsa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdaH / evaM ca abhilApye'pi tasminnarthe'vaktavyapadapravRttau kiM bIjamiti cet ? ucyate-ubhayadharmasaMvalitaM vastu, vastugatobhayaparyAyau vA chadmasthena yugapatpratyakSa na kriyete| tannAma to chAdyasthikapratyakSajJAnaviSayau na bhavataH, kramazaH tayorjJAne na bAdhA, yugapatsAmAnyatayA jJAne'pi na doSaH yugapavau paryAyau chadmasthena vinA vitarka na jJAyete, atastadarthako vyAvahArikaH ko'pi zabdo na pravartate, atstdvktvym| puSpadantauprabhRtiSvapi kramazaH eva jJAnaM, na yugpt| zabdena yugapatkathitayorapi kramaza eva jnyaanmiti| vyavahAraparAdhIno hi zabdaH kramazo dvau yugapad vadet, kintu satyapi sAmarthya yugapavitayaM yugapadvaktuM na pArayati, tAdRgarthasya zrutavitarkasiddhatve'pi vyavahAre'prasiddhatvAt, iti tatra vyAvahArikazabdAbhAvApAditaM vyAvahArikamavaktavyatvameva, na tu zabdasAmarthyAbhAvanimittakamiti vivekH| ata eva satyAM vyutpattau tenAvaktavyazabdenaiva so'rtho vijnyaayte| ata evAvyutpanno yathAzrutArthaM gRhnnaati| vyutpannastu 'avaktavya'padazravaNAtsAkSAdeva yugapadastitvanAstitvaM smrtyev| atastasya tu sAkSAdevAvaktavyapadazravaNAt tAdRgevArtho vikalpajo budhyte| sngketjnyaanaahitvyutpttimhimnaa| evaM sAkSAdavaktavyazabdena tasyArthasya jJAne so'rtho'vaktavyo naiva, api tu vaktavya eveti na vicAraNIyam, so'rtho'sti, nAsti, ubhayAnubhayAdizabdakalApairavaktavya ityvktvyH| // sthitapakSaH // ayaM bhAva:- saMvyavahAre na dvAvau~ yugapatsaMlagnatayA jJAtavyau bhavataH, vinA prayojanaM ca tAdRkzabdo'pi nopayujyate, kintu zabde tAdRzaM sAmarthyameva nAstIti n| vyutpanna prati kSaNikaM vastu, nityaM vastvityAdipadajJAyamAnavaikalpikArthabodhavat 'avaktavya'padazravaNAttAdRgarthabodhaH siddha ev| kSaNikaM yathA'nyathA'nupapattirUpatarkajJAnena jJAtaM, zrutatarkasiddhaM na prtykssm| tathA yugapadubhayamapi zrutatarkasiddhameva, saptabhaGgI prakAza: Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAroddhAra graMthamAM koipaNa asAMketika zabdathI te padArtha vAna hovAthI "avaktavya' kahevAya che. AvuM lakhyuM hovAthI temAM pAribhASika avaktavyatva hovAnuM jaNAya che. paraMtu, anabhilApyatva=jAtithI ja avaktavyatva nahIM. te asAMketika zabdathI avAcya che. eno artha, sAMketika zabdathI vAcya banI ja zake che. | | avaktavya padanI jagyAe ubhaya pada kema nahIM? | zaMkAH "yugapad ubhaya" arthane jaNAvavAM avaktavya padanI jagyAe ubhaya pada ja kema nathI vAparatAM? "avaktavya' padathI tevo artha to vyutpannane ja samajAze. paNa 'ubhaya' padano to tevo ja artha thAya che. eTale, jema "puSpadantI' pada dvArA ekI sAthe banneya sUrya-caMdrano bodha thAya che. tyAM be zakyArtha che. be zakyArthatA avacchedaka che, caMdratva ane sUryatva. paraMtu, zakyArthatA avacchedakatA eka ja che ane bannemAM vyAsajyavRtti che. mATe teno anugama paNa thAya. Ama, ahIM sattAsattva A banneya artha thayA. zakyArthatA avacchedaka paNa bhAvAMzatva ane abhAvAMzatva be thayA. A bannemAM eka ja zakyArthatA avacchedakatA AvI, jethI te saMyoga-ddhitva AdinI jema vyAsajIyavRtti banI. samAdhAnaH "ubhaya padathI to aneka ubhaya laI zakAya. emAMthI prastutamAM upasthita sattva ane asattva hovAthI ubhaya padathI paNa sattAsattva ubhayano bodha thAya che, ema mAnI laIe, paraMtu ubhayapadathI je artha jaNAya, te ubhayatvena sAmAnya rUpeNa ja jaNAya. arthAt sattAsattva zakyArtha banI zake. paNa te bannenuM avagAhana ubhayatvarUpe thAya. prAtisvika rUpe nahIM. mATe zakyArthatA avacchedaka be na banI zake. mATe apekSita bodha na thAya. AthI ja, jema "puSpadato' zabda dvArA te be artha vizeSathI kahevAya, tema ubhaya" padathI kema na kahevAya? AvI zaMkAnuM paNa samAdhAna thaI gayuM. vaLI, jyAM be artho vizeSathI kahevAnAM hoya, tyAM zabdAnuzAsananAM niyamathI dvitIyA thAya che. zaMkAH jema "avaktavya' pada pachI dvitIyA na hovA chatAya tame temAM saptabhaMgI rAsa 54 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na vyavahAre kvaapyupyujyte| iti vyAvahArikazabdo nA'tra prayujyate, ttstdvktvymeveti| nanu-tarkasiddhakSaNikatvajJAnAya yathA kSaNika miti zabdaH prayujyate, tathA tarkasiddhayugapadubhayatvajJAnAyApi 'yugapadastitvanAstitvamiti zabda eva prayujyatA, na tvavaktavyapadamiti cet ? tRtIyabhaGgajabodhasyApi kathaJcid yugapadubhayaviSayakatvAt, vyavahAre ca samUhAlambanatayA jJAnasyaiva yugapad jJAnatvena pracalitatvAt, tAdRzazabde prayukte syAdgrAhakamatau tRtIyabhaGgena sahAnarthAntaratApatteH na so'rthastAdRzenApi zabdena kIrtyate, na ca tadatiriktaghaTapaTAdizabdaiH kathanIyaH, ata: suSThuktaM shbdmaatraa'vaacytvmevaasy| evamasyArthasya vikalpasiddhatvAt, vyavahArAviSayatvAt astinAstItyAdiprasiddhazaktikazabdairavAcyatvAdavaktavyatvaM smaagtm| avaktavyapadasya pracalitazaktyA zabdamAtrairavAcyatvamityetAvadevocyate, vizeSazaktyA ca sa evArtha: saakssaaducyte| saGketavizeSAdyavyutpanna: prathamaM pracalitAM zaktiM mukhyIkRtya vaditumayogyatvaM jAnIte, tatpazcAttatra kAraNagaveSaNAyAM mukhyamarthaM yugapadastitvanAstitvarUpaM prtisndhtte| vyutpannadazAyAntu saptabhaGgyAmavaktavyasya padasya zravaNAdeva yugapatsvaparaparyAyAbhyAM yugapadubhayau jJAyate eva, tatra cA'vaktavyapadapravRttinimittamapi jJAyate, tatazca vyavahArAnurodhikaM vaditumayogyatvamapi sunizcinoti vyutpnnH| evamAptavyutpattikA atha bhavanto'pi kenacit saptabhaGgIyacaturthabhaGgabudhyamAno'rthaH kiM vaktavyo vA'vaktavyo veti praznitA atha vadiSyanti-syAdvaktavya eva, syAdavaktavya ev| vyutpannApekSayA avaktavyapadavaktavya eva avyutpannApekSayA ca zabdamAtrAvaktavya eveti kRtmtipllviteneti| iti avaktavyapadArthasAdhako dIrghaH prmeyH| // avaktavyatvasya vyaJjanaparyAyatvasAdhanam / / atha 'avaktavya'zabdArthasya, yugapadubhayamukhyatayA sattvaparyAyasya kathaM vyaJjanaparyAyatvam? tatra nizcite kasmiMzcicchabde pravRtta evAgacchati vyaJjanaparyAyatA, saptabhaGgI prakAza: Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapa ubhaya rU5 artha jJApaka zaktivizeSane kalpo ja cho, to pachI "ubhaya' padamAM kema nahIM? samAdhAnaH jo ke, avaktavya pada hoya ke ubhaya pada hoya, banneyamAM zakti vizeSanI ja kalpanA karavAnI che. paraMtu, te chatAMya ubhaya pada na vAparavuM, avaktavya ja vAparavuM. kAraNa ke ubhaya padanI pracalita zaktithI jaNAto artha bahu agatyano nathI, avaktavya padanI pracalita zaktithI jaNAto arthamahattvano che. AthI, "avaktavya pada vAparyuM che, paNa "ubhaya pada nahIM. A vAta ahIM ja AgaLa spaSTa thaze. AthI ja, "saptabhaMgI taraMgiNI'mAM je ema lakhyuM che ke "yugapa aneka arthane kahevAnuM sAmarthya ja zabdamAM nathI, mATe te padArtha avaktavya che. A vAta khoTI samajavI. puSpadantI, dampatI vagere pado dvArA aneka artho kahevAya ja che. to pachI aneka arthone kahevAmAM zabda asamartha kyAM rahyo? vaLI pramANanayatattAlokAlaMkAramAM zAstravacana che ke "yugapa vidhiniSedharUpa arthane zabda kaheto ja nathI evuM nathI. nahIM to te artha avaktavya zabdathI paNa avAcya banavAnI Apatti che." A pAThathI siddha thAya che, ke te bhAva "avaktavya zabdathI vAcya bane che. zaMkAH jo te bhAva abhilApya ja che, to temAM avaktavya zabda zuM kAma rAkhyo? samAdhAnaH ubhaya dharmathI saMvalita evo e bhAva, athavA vastunAM be paryAyo chaghastha dvArA ekI sAthe pratyakSa karI na zakAya, arthAt te chAghasthika pratyakSa jJAnanA viSaya nathI banatA. AthI te arthane jaNAvavA koI vyAvahArika zabda na maLe, vyavahAramAM (lokavyavahAramAM) te sAva anupayogI che mATe. eTale ja te vyAvahArika zabdathI avAcya che. ema samajavuM paDe. "puSpadanto" vageremAM paNa jJAna to kramazaH ja thAya che. yugapatuM nahIM. zabda yugapat be paryAya-vastu-dharmane kramathI jaNAvI zake. paNa yugapa dvitayane yugapat na jaNAvI zake. kAraNa ke vyavahAra apracalita artha tenAthI avAcya ja bane. AvuM saptabhaMgI rAsa Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA sattvavati asti' zabde prayukte'stitvaM vyaJjanaparyAya:, sattvAbhAvavati nAsti' zabde prayukte abhAvapradhAnAstitvaM vyaJjanaparyAya:, yugapadastitvanAstitvavati tannAma yugapadbhAvapradhAnatayA abhAvapradhAnatayA cAstitvasya bodhe kartavye laukika: zabda eva na prayujyate, tataH kuto yugapadubhayapradhAnatvAliGgitasattvaparyAyasya vyaJjanaparyAyarUpatA? iti vastuni saptabhaGgyA jijJAsitaH pratipAdito vA paryAyo vyaJjanaparyAya eva zabdavAcyatvAditi yaduktaM pUrvaM, tdvyrthm| tanna-ArakSakA na AgatA ityato yaccauryaM saJjAtam, tatra kAraNamArakSakA eva, yadi te AgamiSyan, cauryaM nAbhaviSyat, teSAmanAgamanato yaccauryaM pravRttaM tatra kAraNamapyArakSakA ev| ArakSakAbhAvApAditacauryasya kAraNaM yathA''rakSakAH, tathA zabdAbhAvApAditAvaktavyatvasya kAraNamapi zabda ev| evaM tatrApi paramparayA shbdvttvmev| ata evAvaktavyatvasyA'zuddhavyaJjanaparyAyatvaM, na tu shuddhvynyjnpryaaytvm| taccAgre saptadazapadyavivecane sphuttiibhvissyti| api cAvaktavyapada eva tadarthavAcakazaktivizeSaparikalpyatAmate tu tasyApi avaktavyapadavAcyatvAcchuddhavyaJjanaparyAyatvameva / / 10 / / ava. evaM TIkAyAmullikhitameva vivaraNaM padye saMracayannAhaavaktavyatvahetustu, na tattadveti zabdazaH / vadituM nocitaM tatra, jJAtavyaM nA'paraM param // 11 // TIkA - avktvytve.ti| na jJAtumazakyAtvAdavaktavyam, na vA vaditumazakyatvAt, vikalpajJAnena jJAyate'pi, avaktavyapadena cocyate'pi, parantu saMvyavahArAviSayatvAt, asAGketikaniyatazabdAvAcyatvAdevAvaktavyatvamiti dhyeym| tadevAha-na tattadveti amukamidaM amukaM nedamiti vyAvahArikaniyatazabdena vaditumanucitamavaktavyamiti tdrthH||11|| ||tRtiiyturyyo_lkssnnysaadhnm / / ava. nanvAstAmAdyadvayayostRtIyasya vizeSaH, tayorekaikasyAvagAhanamatra ca saptabhaGgI prakAzaH / / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranayanuM maMtavya che. AthI, avyutpanna haMmezA yathAzrutArthane ja grahaNa kare, ane vyutpanna to 'avaktavya' padane sAMbhaLIne sAkSAt yugapad ubhayane jANe. paraMtu jo sAkSAt te artha jaNAto hoya, to te avaktavya ja na rahyo, ema na vicAravuM. te artha asti, nAsti, ubhaya, anubhaya ityAdi saMvyavahArasiddha sAMketika zabdothI vAcya nathI. mATe vyavahAranayathI avaktavya che. ane sAmAnyathI pratipAdana haMmezA vyavahAranayathI ja thatuM hoya che. kAraNa ke AbAlagopAla vyavahAranayanAM draSTikoNathI to abhyasta ja hoya che. I sthitapakSa che. AthI sAbita thayuM ke vyavahAramAM be artha yugapat saMlagna rIte jANavAnAM hotA nathI ane tevuM prayojana na hovAthI tevo zabda paNa hoto nathI. paraMtu zabdamAM tevuM sAmarthya ja nathI evuM na manAya. jema vyutpannane "kSaNika', nitya ityAdi padothI vaikalpika arthano zAbdabodha thAya che, tema vyutpannane saptabhaMgIgata "avaktavya' padathI yugapa ubhaya evo arthano zAbdabodha thAya ja che. paraMtu vyavahAramAM anupayogI hovAthI koIpaNa vyAvahArika zabdano prayoga thato nathI. mATe avyutpannane te "avaktavya kahevAya. zaMkAH tarkasiddha kSaNika paryAyanAM jJAna mATe jema "kSaNika zabdano prayoga thAya che, tema tarkasiddha yugapa ubhayanAM jJAna mATe paNa "yugapa sattAsattvo" ityAdi zabdo ja prayukta thavAM joIe ne? samAdhAnaH vyavahAramAM ubhayanuM samUhAlaMbanatayA jJAna karavuM, e ja yugapad ubhayanuM jJAna karyuM kahevAya che. ane ubhayanuM samUhAlaMbanatayA jJAna tRtIyabhaMgano vAcyArtha che. eTale "yugapat sattAsattvo" Avo zabda mUkavAthI tevuM bhAna thAya, (je thavAnI zakyatA khUba moTI che) to tRtIya-caturtha bhaMgano padArtha sarakho ja thaI javAnI Apatti che. Ama, te artha te zabdathI paNa kahI zakAto nathI. ane tadatirikta ghaTa-paTa vagere zabdothI paNa kahI zakAya nahIM. mATe vyAvahArika zabdamAtra avAcya banyo. saptabhaMgI III 58 rAsa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvyorvgaahnm| parantu tRtIyakAtturyasya vizeSe kiM mAnam ? ubhayorapi ubhyaavgaahnaadeveti| ata Aha bhinnavacanaparyAyA-tsaMvidAkArabhinnatA / . mAnaM tRtIyakAtturya-bhaGgabhede jagurbudhAH // 12 // TIkA - astu tRtIyaturyayorviSayA'bhedaH, kintu paryAyavailakSaNyakRto viSayatAbhedo'pi mntvyH| tRtIyabhaGgokta : sadvastu naH paryAyo hi 'astitvanAstitvobhayatvaM' caturthabhaGgakathitaparyAyazca avaktavyatvamiti ubhayatrApyubhayasya jJAne'pi vailakSaNyenaivobhayasya jnyaanmiti| tathA ca viSayasya vaicitryAt jJAnAkArabhedo'pi dvyorbhedkH| tRtIye samUhAlambanatayA ekatra dvymitijnyaanaakaarennobhyjnyaanm| caturthe tu anyo'nyasaMvalitatayA dryAtmakamekamitijJAnAkAreNobhayajJAnam / / 12 / / ava. athA'vaziSTA bhaGgA ucyante* AdhadvitIyatRtIyai-ssAkaM turyasya saGgrahAt / paJcamaSaSThapAzcAtya-viracanA vijAyate / / 13 / / TIkA - paashcaaty:-sptmH| paJcamo bhaGgaH, 'syAdastyevAvaktavyameve'ti, sa ca prathamacaturthamizraNarUpo dviksNyogii| SaSThazca "syAnnAstyevAvaktavyameva", sa dvitIyacaturthamizraNAtmako dviksNyogii| saptamazca dvikasaMyoginA tRtIyena sArdhaM caturthasya saMyojanAttathA ca padatrayasaMyogAjjAtastrikasaMyogI bhaGgaH "syAdastyeva nAstyeva avaktavyameve" ti| . // tRtIyacaturthayoH kramavyatyaye nidAnam / / . nanu-bhaGgaracanAkramamaryAdayA prathamaM tAvadasaMyogina eva yAvanto bhaGgA bhaNanIyAH, tato dvikasaMyoginaH trikasaMyogina ityAdayaH krmshH| tadatraivaM kramaH syAt-syAdastyeva, syAnAstyeva, syAdavaktavyameva, syAdastyeva nAstyeva, saptabhaGgI prakAzaH IIIII. -- / / IIIIIII Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama, saptabhaMgInA caturtha bhaMgathI jaNAto evo artha zuM vaktavya che, ke avaktavya che? Avo prazna thAya, to tenA javAbamAM have ApaNe kahIzuM ke syAd vaktavya ja che, ane syA avaktavya ja che. vyutpannanI apekSAe avaktavya pathI vAcya che. ane avyutpannanI apekSAe zabdamAtrathI ja avAcya che. A rIte, avaktavyapadano artha-A vize racAyelo dIrgha nibaMdha prasaMga anuprasaMgathI pUrNa thayo. | avaktavyatva paNa vyaMjana paryAya che . zaMkAH "avaktavya' zabdano artha, yugapa ubhaya, e vyaMjana-paryAya zI rIte manAya? kAraNa ke temAM zabda lAgu paDe, to ja vyaMjana paryAya kahevAya ane zabda lAgu paDe, to temAM avAcyatA ja na rahI. Ama, avaktavyatva e vyaMjanaparyAya na mAnI zakAya. samAdhAnaH polIsa AvyAM nahIM, eTale je corI thaI, emAM kAraNa paNa polIsa ja mAnavA paDe. Ama, polIsanA na AvavAne kAraNe thayelI corInuM kAraNa jema polIsa che, tema zabda lAgu na paDavAne kAraNe AvelI avAcyatAnuM kAraNa paNa zabda ja mAnavo paDe. Ama, te paryAyamAM paNa paraMparAe zabda lAgu paDe che. mATe tene vyaMjana paryAya ja mAnavo joIe. paraMtu, sAkSAt zabda lAgu na paDavAthI e azuddha vyaMjanaparyAya thayo. zuddha nahIM. A vAta 17mA kAvyanAM vivecanamAM spaSTa karAze. ane vaLI te arthanuM vAcaka "avaktavya pada ja che, AvuM ja jo mAno, to-to sAkSAt te vyaMjana-paryAya bane ja che. 10nI ava vArtikamAM lakhelI A vAtanuM sarva saMkalana prastuta kAvyamAM karatAM kahe che, avaktavyatAtaNuM kahyuM, nizcita zabdathI jANa; akathana kAraNa eka che, nahIM bIjuM koI mAna 11aaaa vArtika. kahevAnA ke jANavAnA asAmarthyane kAraNe avaktavyatA nathI. vikalpajJAnathI jANI paNa zakAya che, ane "avaktavya" padathI kahI paNa zakAya che. paraMtu asAMvyavahArika hovAthI pracalitasAMketika evAM niyata zabdathI avAcya saptabhaMgI IIIIIIIIum:-- millllllll. 60 rAsa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdastyevAvaktavyameva, syAnnAstyevAvaktavyameva, syAdastyeva nAstyevAvaktavyameva ceti| tataH kimarthamatra tRtIyacaturthayorvyatyayaH kRta iti cet ? satyam, bhaGgaracanAkramamaryAdAyAmanusriyamANAyAM sa eva kramo vAcyaH, kramavyatyayaprayojanaM tu ziSyaprajJApanAsaukaryam / tathA hi- prathamam 'asti' bhaGgena sattvabhAva ukta:, taduttaraM yadi bhAvAtmakaM tatkathaJcidasti, tarhi kiM kathaJcittadabhAvo'pi? iti jijJAsA''nukUlyena tadabhAvakhyApakaM 'nAsti' iti uktm| atha tayordvayorapi daizikasAmAnAdhikaraNyaviSayA jijJAsA prathamaM bhavati, taduttaraM tayoH samAnadezasthitayo : kAlikasAmAnAdhikaraNyadyotikA jijJAsA jAyate / daizike sAmAnAdhikaraNye prathamaM jijJAsite prathamaM prajJApayitavye ca dvayordvikasaMyogI bhaGgo bhavati 'syAdastyeva nAstyeve 'ti / tenAstitvanAstitvayoH daizikaM saamaanaadhikrnnymucyte| ata uktaM bhavati, na hi kutracidastitvaM, kutracanAnyatra nAstitvaM ca vidyate, sAmAnAdhikaraNyena tatraivAstitvaM nAstitvaM vartete idRzArthakhyApakastRtIyo bhaGgaH / atha prazna udeti, syAtsamAnadezenaivAstitvanAstitve, parantu yathA''mre 'pakvatApakvatAkAladazAyAM nIlapItarUpe, yathA vA ghaTe'pakvatApakvatAdazAyAM kAlaraktarUpe, sAmAnAdhikaraNyena / tathA'trApi kiM kAlabhedena sAmAnAdhikaraNyenAstitvanAstitve athavA samAnakAlena sAmAnAdhikaraNyena te? ityetajjijJAsAparipUrtaye tadA kathyate - 'syAdavaktavyameva', yugapat - kAlAbhedenadvayAtmakameveti tadarthaH / tannAma prathamaM kevalaM daizikasAmAnAdhikaraNyaM dvayostRtIyena kIrtitam, atha kAlikasAmAnAdhikaraNyapUrvakatvena daizikasAmAnAdhikaraNyaM dvayoH caturthena sAdhitam, jijJAsA prathamaM zuddhaviSayikA syAt, tadanu viziSTaviSayiketi / evaM jijJAsA'nulomataH prajJApanA''nukUlyena ca tRtIya - turya - vyatyayaH / sammatyAdI tu bhaGgaracanAkramamaryAdAmanusRtya na tRtIyaturyavyatyayaH samAdRta iti dhyeym| tadevaM na zAstrakRtAM gItArthAnAM vivakSAbhedena bhinnabhinnoktau vyAmohaH kAryaH, aidamparyaM gaveSaNIyamiti dik / - tataH prathamadvitIyatRtIyaissAkaM caturthasya mizraNAt saJjAtAH paJcamaSaSThau ||||||||---------- saptabhaGgI prakAza: 61 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che, tethI avaktavya che. evo artha samajavo. 11. tRtIya caturtha vAkya bhinnArthaka che . ava. zaMkA prathamanA be bhaMga karatAM trIjo bhAMgo hajI alaga mAnIe. kAraNa ke prathamanAM bemAM eka ekanuM ja avagAhana che. ane tRtIyamAM bannenuM avagAhana che. paraMtu trIjA cothAmAM zuM pharaka? bannemAM bannenuM ja avagAhana che. vacana paryAya vibhedathI, jJAnAkArano bheda; trIjA cothA bhaMganuM, bhedaka kahyuM vizeSa 12 vArtika. samAdhAnaH bhale bannemAM viSaya eka ja hoya. paraMtu, paryAyanI vilakSaNatAne kAraNe viSayatAno bheda che. trIjA bhaMgathI alaga paryAya jaNAya. cothA bhaMgathI alaga jaNAya. mATe bannenuM jJAna thavA chatAMya vilakSaNatAthI bannenuM jJAna thayuM. eTale paryAyabheda-viSayatAbheda-prayukta viSayabheda, ane tethI jJAnAkArano bheda. trIjA bhAMgAmAM samUhAlaMbanatayA ekatra dvayam e rIte jJAna thAya ane cothA bhAMgAmAM anyonya saMmizrita rIte ubhayAtmaka eka che. A rIte ubhayanuM jJAna thAya che. ll12 . ava. have zeSa bhAMgA kahe che prathama dvitIyane tRtIyano, cothAthI saMyoga; karatAM paMcama SaSThane, saptamano hue yoga 13. vArtika. pahelAM, bIjA ane trIjA bhAMgAnI sAthe cothA bhAMgAno saMyoga karatAM brikasaMyogI pAMcamo-chaThTho ane sAtamo trikasaMyogI bhAMgo bane che. | | trIjA-cothA bhAMgAnAkramamAM pharaka kema? | zaMkAH bhAMgAnI racanA je krama pramANe karIe chIe, ekramane anusAra to pahelAM sarve asaMyogI bhAMgA kahevA joIe. tyArabAda saMbhAvyamAna sarve krikasaMyogI, tyArabAda kyathI saMbhAvyamAna sarve trikasaMyogI, catuSkasaMyogI ityAdi. A racanAnA kramane anusAra to saptabhaMgI A rIte racAvI joiesyaadstyev, syAnAstyeva, syAdavaktavyameva, syAdastyeva syAnAstyeva, syAdastyeva saptabhaMgI IIIIIIIIII -- IIIIIIIIII. 62 rAsa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvikasaMyoginau saptamazca trikasaMyogIti sakSepaH / / 13 / / ___ava. na ca- yadyatra prathamacaturthayordezikaM sAmAnAdhikaraNyaM paJcamabhaGgenocyate tarkhetayostatpUrvakakAlikasAmAnAdhikaraNyanirvartako'nyo'STamo'pi bhaGgaH kiM na syAditi vAcyam, tatrAha anavasthArahitatve, satyanyUnAdhikatvataH / paraMbhaGgA bhaveyuzce-tsaptaiveti vibhAvyatAm / / 14 / / ||bhnggspttvsngkhyaaniymnm / / TIkA - anavasthAmuktayAvadbhaGgavicAre saptaiva bhaGgA bhavanti, na nyUnA naa'dhikaaH| iti saptabhaGgyAvirbhUtibIjantu annvsthityaavdbhnggvircnmev| tathA ca-yadi prathama-caturthayorapi kAlikasAmAnAdhikaraNyena daizikasAmAnAdhikaraNyakhyApako bhaGgo bhavet, tadA sa 'avaktavya' eva kthniiyH| tadA ca tena saha caturthabhaGgarUpAvaktavyasyApi kasyacidapi bhaGgasya vA daizikaM kAlikaJca sAmAnAdhikaraNyaM vicAraNIyam, kAlike sAmAnAdhikaraNye vicArite ca caturthanavInayoyugapadbodhAda-vaktavyatvaM samAgatam, tatastadarthakenAvaktavyabhaGgena saha caturthasya navInasya ca daizika kAlikasAmAnAdhikaraNye vicArye ityanantA'navasthitA bhaGgasantatiH / ____anavasthAbhayAdeva ca yathA prathamadvitIyayordaizikasAmAnAdhikaraNyena nirvRttastRtIyo bhaGgo viracyate, tathA prathamatRtIyayordvitIyatRtIyayorvA daizikasAmAnAdhikaraNyena nitto navIno na klpyte| tathA sati prathamatRtIyasaMyogajanavInena prathamasya daizikasAmAnAdhikaraNyavazAnavIno bhaGgaH syAt, navIna-dvitIyayorapi daizikasAmAnAdhikaraNyanitto navInaH syAt, evamatrApyanavasthArAkSasI apUritodarA pravartate / anyacca prathamatRtIyayoH, dvitIyatRtIyayorvA mizraNe paunruktympi| yata: 'syAdastyeva astyevanAstyeva cetyevaM kathane dvivAramastizabdasya pryogH| na ca te saptabhaGgI prakAza: Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdavaktavyameva, syAnAstyeva syAdavaktavyameva, syAdastyeva syAnAstyeva cAvavyamevA paNa ahIM to trIjA bhAgAnA sthAne cotho bhAMgo kahyo che, ne cothA bhAMgAnA sthAne trIjo kahyo che. Avo kramavyatyaya kema karyo? samAdhAnaH kramavyatyaya karavAthI ziSyane samajAvavAmAM saraLatA rahe che. te A rIte - pahelAM "asti' e bhAMgA dvArA sattvano bhAva kahyo. tyArabAda, jo koIka rIte sattvabhAva hoya, to zuM koI rIte teno abhAva paNa che? AvI jijJAsA thAya, enA javAbamAM "nAsti' kahIne teno abhAva, abhAvAtmaka sattva batAvyuM. have, tyArabAda sau prathama te bannenAM dezika sAmAnAdhikaraNya bAbate jijJAsA jAge che. enA samAdhAnamAM javAba apAya che ke cAva cannIcevA AthI jaNAya che ke astitva ane nAstitva, bhAva ane abhAva te eka ja vastumAM che. AthI, banne vacce sAmAnAdhikaraNya che. have prazna uThe che ke bhale banne eka ja dezamAM rahyAM hoya. paNa jema kerImAM lIlo raMga ane pILo raMga te ja kerImAM kAlabhedathI rahe che. arthAt bhinnakAle samAnadezavRttitva che. tema prastutamAM bhAvAbhAvanuM paNa zuM kAlabhede samAnAdhikaraNavRttitva che, ke samAnakAle? A jijJAsAne pUrNa karavA mATe tyArabAda cAddavaSyameva evo bhAMgo racAya che. AvuM vAkya guru bole ane enA dvArA bannenuM yugapa samAnakAlavRttitva chatuM thAya che. eTale pahelA mAtra daizika sAmAnAdhikaraNya kahevAyuM. ane pachI kAlika sAmAnAdhikaraNya pUrvakanuM dezika sAmAnAdhikaraNya kahevAyuM ane jijJAsA paNa pahelAM zuddha viSayanI thAya, pachI viziSTa viSayanI thAya. Ama, jijJAsAne anusarIne, prajJApanAnI saraLatA mATe bhaMganI racanAnA kramamAM pheraphAra karyo che. zrI pramANanayatattAlokAlaMkAra ityAdi graMthomAM A krame saptabhaMgI batAvI che. tyAre zrI sammatitarka ItyAdi graMthomAM bhaMgaracanAnAM kramanI maryAdAne anusarIne trIjA-cothAmAM pheraphAra nathI karyo. Ama, gItArtha zAstrakAronA vivakSAbhedathI bhinna bhinna pratipAdanomAM vyAmohanakaravo. tAtparyanI gaveSaNA karavI. Iti dipha 13. ava. zaMkAH jo pAMcamA bhAMgAthI prathama ane caturthanuM dezika saptabhaMgI 64 rAsa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dve apyastizabde bhinnaarthke| svaparyAyairevApAditayorastitvayormadhye bhedAbhAva ev| tataH punrukttaa| satyAM ca kathaJcid bhinnatAyAM tayobhinnasaptabhaGgI syAditi dik| // prathamacaturthayo: punaruktatAzaGkAvyudAsaH / / na ca caturthabhaGgasyApi astitvanAstitvobhayAtmakatvAt, tena sahApi prathamAdInAM mizraNaM na syAt, paunaruktyApatteriti vaacym| ajJAtasamayAnAmidaM vcnm| prathame sattvasyaivAstitvatvenA'stitvasvarUpajJAnam, dvitIye nAstitvatvena nAstitvasvarUpajJAnam, tRtIye'stitvatvanAstitvatvAbhyAM dvayorapyastitvanAstitvayoH jJAnam, caturthe tu astitvanAstitvobhayAliGgitasyaikasyaiva vilakSaNasvarUpasya sattvasya jnyaanm| ata eva tatsvarUpaM na astitvamiti kathyate na naastitvmiti| ata eva naitatsvarUpamukhyatAyAM vastunyastizabdaH prayujyate nApi nAstizabdaH, ekAtmakatvAcca nobhayazabda ityavaktavyameva tadvastu, avaktavyatvameva ca ttsvruupm| ityataH syAdastitvA'stitvanAstitvayoH saMmizraNe punaruktirbhavati, na tu syAdastitvAvaktavyatvayormizraNe ityevaM sUkSmadhiyA'bhyUhyam / etena ca vidhimukhyatayA sattve jijJAsite tasya ca vidhimukhyatayottare dIyamAne yathA- "syAdastyeve''ti bhaGgo racyate, tathA tasyaiva vidhimukhyatayA sattvasya niSedhamukhyatayottare dIyamAne "syAna nAstyeveti bhaGgo'pi racyatAm? ghaTAstitvaM yathA ghaTo'sti', 'na ghaTo nAstI' ti ca dvAbhyAmapi vAkyAbhyAmucyate, tathA'trA'pi saiva gatiriti, na ceSTApattiH, bhaGgAdhikyAt, bhaGgasaptatvavyudAsaprasaGgAditItyAdyapi nirstm| tatpadArthapratipAdakayAvadvAkyasamAhAra eva saptabhaGgIti na lkssnnmsmaakm| tathA sati sarve'pi bhaGgA vidhimukhyatayA niSedhamukhyatayA cocyatAM nAma, evaM ca caturdazabhaGgI racyatAM devAnupriyeNa suukssmgvesskenn| parantvanavasthArahitabhaGgaviracanamaryAdAyAM sthitvA vicAre kriyamANe saptaiva bhaGgA Avirbhavanti, na nyUnA vA nA'dhikA veti sthitm| bhaGgaviracanA ca na niSedhamukhyatayA kriyate, kintu vidhimukhyatayaiva kriyate iti dik| saptabhaGgI prakAza: Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnAdhikaraNya jaNAtuM hoya, to te bannenAM (te bannethI jaNAtAM padArthonAMsattva ane avaktavyatvanAM) kAlika sAmAnAdhikaraNya pUrvaka dezika sAmAnAdhikaraNyane jaNAvanAro navo AThamo paNa bhAMgo hovo ja joIe? anavasthA virahitapaNe, bhagavacana marajAdA; bhAgA sAta ja saMpaje, navi UNAM navi jyAdA 14 | | bhAMgA sAta ja hoya, e niyama che. vArtika. samAdhAnaH traNa padothI anavasthA rahita bhAMgA banAvo, to vadhumAM vadhu sAta ja thAya. eTale saptabhaMgInuM bIja "anavasthA mukta bhaMgaracanA maryAdApUrvaka saMbhAvyamAna yAva-sarva-bhAMgAnI racanA" e che. have, jo prathama-caturthanA padArthomAM kAlika sAmAnAdhikaraNyathI daizika sAmAnAdhikaraNya kahenAro bhAMgo hoya, to e paNa cAvajIvya parva" e kahevo joIe. ane have, tenI sAthe caturtha bhaMga rUpa avaktavyane athavA koIpaNa bhaMgane (te bannenA padArthane) dezika ane kAlika sAmAnAdhikaraNya dvArA kahevA rahyAM. emAMya jyAre te bannene kAlika sAmAnAdhikaraNyathI kaho, tyAre avaktavyatva AvavAthI vaLI pAcho navo 'cAvatra parva bhAMgo racAya. A navIna bhAMgAnI sAthe vaLI pAchAM badhAM'ya bhAMgAne dezika-kAlika sAmAnAdhikaraNyathI kahevAM rahyAM. A rIte aMtavihIna anavasthA cAle. anavasthAnAM bhayathI ja jema prathama-dvitIyanA dezika sAmAnAdhikaraNyathI banelo trIjo bhaMga kahevAya che, tema prathama ane tRtIyanA athavA dvitIya ane tRtIyanAdezika sAmAnAdhikaraNyathI racAyelo navo bhaMga nathI kahevAto. anyathA, prathama tRtIya ke dvitIya tRtIyanAM mizraNathI thayelA navA bhAMgAnI sAthe prathama vagerenA dezika sAmAnAdhikaraNyathI navo bhaMga racAya. pachI navInanI sAthe prathamAdinA dezika sAmAnAdhikaraNyathI vaLI pAcho navo bhaMga racAya. Ama, ahIM paNa niraMtara anavasthA pravaryA kare. vaLI, prathama-tRtIya ke dvitIya-tRtIyanA mizraNathI punaruktidoSa paNa che. jema ke, 1lA-3jAnA mizraNathI cArksava cArksava yAtrAnceva' Avo | saptabhaMgI IIIIIIIII --"IlllllllIII rAsa Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itthaM ca saptaiva bhaGgA ityatrApi naikaanttaa| tathAhi yadi viSayavailakSaNye satyeva bhaGgabheda ucyeta, tadA syAtAmAdyau dvaavev| tayorjAyamAnabodhayoviSayayossarvathA bhinnatvAt, prathamAtsattvaviSayako bodho jAyate, dvitIyAttu sattvAbhAvaviSayakaH, sattvApAdakasvaparyAyavadghaTAdirbhAvasvarUpeNa sattvavaditi prathamavAkyajajJAnaviSayaH sattvAnApAdakaparaparyAyavadghaTAdizcA'bhAvasvarUpeNa sattvavaditi dvitiiyvaakyjjnyaanvissyH| iti tayorekAntata eva bhinntvm| tRtIyAdInAM tu bhaGgAnAM tajjanyajJAne viSayAnAM bhedAbhAvAdeva na bhinnatvam, prathamadvitIyabhaGgena jJAtAveva bhAvA'bhAvA itarairbhaGgairanyAnyarItyA jJAyete, iti viSayabhedAbhAva ev| ata eva bhagavatIsUtrAdAvAgame 'rayaNappabhApuDhavI kiM sAsayA asAsayA?' iti prazne kRte pratyuttararUpeNa "goyamA! siya sAsayA siya asaasyaa|" iti dvAveva maulabhaGgAvuktau, na tu saptabhaGgI prtipaaditaa| tAbhyAmeva pUrNabodhasya jaaymaantvaat| bhaavaabhaavaatmktvaadvstunH| evaM viSayabhedo'stu na vA yAvanta eva bhaGgA vAcyA iti kathane tu pUrvoktarItyA'navasthAsahitatadrahitA vA'nantA eva bhaGgA aaporn| iti tato'pi saptabhaGgItvAbhAva ev| ___parantu yadA ananavasthitabhaGgaracanAmaryAdayA viracyante, tadA saptAnAmeva bhaGgAnAmAvirbhUtiriti tathaiva tadaiva saptabhaGgItvaniyama iti "sapta eva bhaGgA?" ityatrApi aho vijayate syAdvAdaH, 'kathaJcitsaptaiva bhaGgAH, kathaJcinna saptaiveti etaccAsmadanuprekSAsAraH, tattvaM bahuzrutA vidanti / / 14 / / ava. saptasu nayeSu kutra naye kasya bhaGgasyAvatAra iti kiJcitsammatitarkAdigranthAnusAreNa samAlokyate-. arthagrAhinayairatra, vicAre tvaadyklpnaa| saGgraheNa dvitIyasya, vyavahAreNa kIrtitA // 15 // saptabhaGgI prakArA: IIIII. -- IIIIIIIIII 67 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAMgo racAyo. AmAM be vAra "ati pada vaparAyuM. paNa te banne padanAM artha bhinna-bhinna nathI ja. svaparyAyathI ja astitva Ave che. emAM bheda nathI. AthI punarukti doSa Ave. ane vaLI banne vacce kathaMcit bhinnatA mAno to banne bhinna bhinna paryAyo para bhinna bhinna saptabhaMgI thAya. Iti dika prathama-caturthanAM mizraNamAM punarukti nathI ! zaMkAH jo tRtIya bhaMga e asti-nAsti ubhayarUpa hovAthI tenI sAthe prathamAdinA mizraNathI punarukti Ave che. to caturthabhaMga paNa tadubhAyAtmaka hovAthI tenI sAthe prathamadinA mizraNarUpa pAMcamA vagere bhaMgo paNa na bane. kAraNa ke evuM karavAthI paNa punarukti doSa Avaze? samAdhAnaH jeo zAstrane jANatA nathI, teo ja AvuM kahe. prathama bhAMgAthI bhAvAtmakatvena ativastu jANI, bIjA bhAMgAthI abhAvAtmaktayA jANI. trIjA bhAMgAthI bhAvasvarUpa ane abhAvasvarUpane bhAvatvena ane abhAvatvena kramathI jANyAM ane cothA bhAMgAthI to bhAvatvena bhAva ane abhAvatvena abhAva bannethI ekIsAthe yukta "asti' vastunuM jJAna thAya che. arthAt be svarUponuM nahIM paNa te bannethI yukta-saMmizrita-kathaMcit bannethI bhinna evAM eka ja svarUpanuM jJAna thAya che. arthAt jema trIjA bhAMgAthI be svarUponuM bhAna thAya che. tevuM ahIM nathI. ahIM to ubhayAtmaka eka ja svarUpanuM bhAna thAya che. ane te svarUpamaya vastune vize astike nAsti ke bIjo koI vyAvahArika eka zabda lAgu paDato nathI, mATe te vastu avaktavya kahevAya ne te svarUpa avaktavyatva kahevAya che. AthI, "syA asti, syA asti, nAsti" AvuM kahetA punarukti che. paNa, "syA asti, syA avaktavya AvuM kahetAM punarukti jarAya nathI. Ama, anavasthArahitapaNe aMgaracanAnI maryAdA mujabaanyUnAvikapaNe sAta ja bhAMgA thAya. A niyamamAM prathama vizeSaNanI sArthakatA joI, have bIjA vizeSaNanI anivAryatA vicArAya che. zaMkAH sattvanI-vidhi mukhyatAe jijJAsA thAya ane vidhi mukhyatAe saptabhaMgI rAsa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasya dvayoreva, tayoH sammilane punH| caturthasya sUtreNA-'nyeSAM mizrAttu sammatau // 16 / / yugmm|| ||smmtitrkoktH saptabhaGgyAM saptanayasamavatAraH / / TIkA - saptasu nayeSu dvau maulau vibhAgau, AdyAzcatvAro'pi arthagrAhinayA: antyAstrayo vyaJjanagrAhinayAzca iti| arthagrAhiNo nayA arthaparyAyA ucyante, vyaJjanagrAhiNazca vyaJjanaparyAyA gadyante iti| teSAM yathAkramamarthaparyAyavyaJjanaparyAyaviSayakatvAt, viSayaviSayiNorabhedopacArAtteSAmapi arthpryaay-vynyjnpryaayshbdvaacytvmiti| atra prathamaM tAvadarthagrAhinayeSu vicAraH kriyte| tatra naigamo yaH sAmAnyagrAhI sa saGgrahe'ntarbhUtaH vizeSagrAhI ca vyvhaare'ntrbhaavitH| ityatastriSu nayeSu vyavahArasaGgraharjusUtreSu ko nayaH kaM bhaGgaM racayati, ityatroktaM sammatau 'syAdastyeve'ti prathamaM bhaGga saGgraho racayati, dvitIyaM vyavahAraH, syAdavaktavyameveti crjusuutrH| saGgrahavyavahAramizraNe tRtIyasya; saGgraharjusUtravyavahArarjusUtra-saGgrahavyavahArarjusUtrasammizraNe sati ca paJcama-SaSTha-saptamAnAM kalpaneti gaathaadvyskssepH|| // atra mahopAdhyAyAnAM samIkSA / / atha - syAdavaktavya eveti bhaGgaH kimiti RjusUtreNocyeta? yugapatsattvAsattvAbhyAmAdiSTaM vastu hi saGgrahavyavahArAvapyavaktavyameva brUtaH, saGgrahavyavahArau yugapadubhayathA''dizata eva neti cet ? RjusUtro'pi kathaM tathAdeSTuM pragalbhatAm, madhyamakSaNarUpAyA: sattAyAstenApyabhyupagamAt? saGgrahAbhimatayAvadvyaktyanuvRttasAmAnyAnabhyupagamAdRjusUtreNAvaktavyatvabhaGga utthApyate iti cet? so'yaM pratyekAvaktavyatvakRto'vaktavyatvabhaGgaH, tadutthApane ca saGgraho'pi samarthaH, RjusUtrAbhimatamadhyamakSaNarUpasattAnabhyupagantrA tenApi tadutthApanasya sukaratvAditi ced? - iti sudIrghaH pUrvapakSo nayopadeze rcitH| tasya cAyaM pratyuttara: pradattaH saptabhaGgI prakAza: Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipAdana thAya. to jema 'svAsyeva' A bhAMgo racAya che. tema tenuM niSedha mukhyatayA pratipAdana thAya, tyAre 'syAnna nAsyeva' Avo bhAMgo paNa racAvo joie. ghaTanI hAjarI be rIte darzAvI zakAya. 'ghaTa che' ema vidhi mukhyatAe, ane 'ghaTa nathI evuM nathI' Ama niSedha mukhyatAe tema ahIM paNa thAya. A tamane iSTApattirUpa paNa na kahI zakAya, anyathA bhaMganI saMkhyA vadhI jAya. samAdhAna H ame ema nathI kahyuM ke te padArthanA pratipAdaka saMbhavita sarva vAkyonAM samUhane saptabhaMgI kahevAya. ema hote chate sarva padArthone vidhi ane niSedhanI mukhyatAe pratipAdana karIne sUkSma gaveSaka te mitra dvArA saptabhaMgInI jagyAe caturdazabhaMgI ja racAo kyAM vAMdho che! paNa ame kahyuM che ke anavasthA na Ave e rIte ane bhaMganI racanAnI maryAdAnuM anusaraNa karavA pUrvaka thatAM vAkyo, je sAta ja hoya che, tenA samUhane saptabhaMgI kahevAya. ane bhaMga racanA kyAreya niSedhanI mukhyatAe nathI thatI. paNa haMmezA vidhinI mukhyatAe ja thAya che. iti dik. AthI, bhAMgA sAta ja che. ahIM paNa anekAnta che. syAt sAta ja che. syAt sAta nathI ja. tathA hi-viSayanI vilakSaNatA hoya to ja bhAMgA alaga thAya. Avo niyama karo, to prathamanAM be ja bhAMgA thAya. kAraNa ke enAthI vAcya artha ekadama bhinna che. trIjA vagere bhaMga dvArA kAMi sAva ja bhinna artha jaNAto nathI. prathama-dvitIyathI jANelA satttAsattvane ja bhinna bhinna rIte jANavAnA hoya che. AthI ja zrImad bhagavatI sUtramAM paNa 'yaLavvamApuDhavI hiM sAlayA alAsayA?' Avo prazna zrIgautamasvAmIjImukhe darzAvI, bhagavAna mahAvIrano uttara darzAvyo che. 'syAt zAzvata ja che. syAt azAzvata ja che.' A rIte, mULa be ja bhAMgA kahyA che. paNa saptabhaMgI nathI batAvI-kahI. kAraNake pUrNa bodha to te be bhAMgAthI paNa thai zake che. mATe saptabhaMgI ja kahevI jarUrI na bane. Ama, viSayabheda hoya ke na hoya, saMbhavita sarva bhAMgA kahevA. Avo siddhAMta lo, to anavasthA sahita ke anavasthA rahita evAM anaMtA bhAMgA bane. saptabhaMgI |||||||| rAsa 70 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - atredamAbhAti-saGgrahavyavahArau yugapannobhayathA''deSTuM pragalbhete, svAnabhimatAMzAdeze'niSTasAdhanatvapratisandhAnAt, RjusUtrasya tu vartamAnaparyAyamAtragrAhiNastiryagUrdhvatAdhArAMzAnyatararUpaM sAmAnyamanyApoharUpo vizeSazceti dvAvapi saMvRtAveveti tadapekSayA tdubhythaa''haarytdaadeshsmbhvaadvktvytvbhnggotthaapnmnaabaadhm| - ||mhopaadhyaayvcsaaN tAtparyagaveSaNA / / atredaM vicAryate, yathA saGgraho vyavahArAbhimataM sattvaM na manyate, kintu na sarvathaiva sattvaM na mnyte| tathaivarjusUtro'pi syAtsaGgrahavyavahArAbhimataM sattvaM na manyeta, kSaNika sattvaM tu manyata eveti, kathaM tasya sattve'sahamati:? anyacca na sAmAnyavizeSAbhyAM yugapadarpitAbhyAM caturthabhaGganiSpattiH, kintu sattvAsattvAbhyAM yugpdrpitaabhyaamev| tathA'bhyupagame'pi ca tiryagUrdhvatAdhArAMzAnyatararUpasya sAmAnyasyarjusUtreNAsammatatve'pi santatirUpasya tu sAmAnyasya sammatatvAt, anyApoharUpavizeSasyAsammaterapi ca viziSTakSaNarUpasya vizeSasya sammatatvAdeva na sarvathaiva sAmAnyavizeSau tasyApi mate sNvRtau-klpitaaveveti| api ca svAnabhimatAMze'niSTasAdhanatvapratisandhAnAcvetsaGgrahavyavahArAbhyAmekaikadezIyamAhAryaM jJAnaM na bhavet, tadarjusUtrasya tUbhayatrApi sAmAnye vizeSe ca svAnabhipretatvAtsutarAmaniSTasAdhanatvajJAnAdubhayAhAryajJAnaM kathaM jAyetarjusUtreNa? yadi ca AhAryajJAne karaNIye nAniSTasAdhanatvapratisandhAnaM bAdhakam, tadA yatharjusUtreNa tathA saGgrahavyavahArAbhyAmapyastu cturthbhnggnisspttiH| anyacca atra kimiti saGgraha eva prathamaM bhaGgaM kalpayati na tu vyavahAraH? syAdastyevetibhaGgajanyabodhasyAstitvasya tu vyavahAreNApi smmttvaat| iti baDhya: saMzitayo mano baadhnte| ___ atrAsmAkamidamAbhAti yaduta-nA'tra sammatau "kena nayena ko bhaGgo racyate" iti pranitam, kintu "kasmin bhane kasya nayasya svArasya"miti hi vicaaritm| ayaM bhAva: saptabhaGgI prakAza: Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mATe e rIte paNa saptabhaMgI na bane. paraMtu, anavasthArahitapaNe bhaMgaracanA maryAdA pUrvaka jo racAya, to nahIM ochA, nahIM adhikA, sAta ja bhAMgA bane e niyama che. mATe e rIte ja saptabhaMgI che. Ama, 'zuM sAta ja bhAMgA che?'' A praznanA javAbamAM paNa syAdvAda che, 'syAt sAta ja che.' 'syAt sAta nathI ja.' A amArI anuprekSA che. tattva to bahuzruto ja jANe. / / 14 / / ava. sAta nayone vize kayo bhAMgo kayA nayathI racAyo che. e sammatitarka vagere graMthanAM mAdhyame joie. arthagrAhInaye prathama, bhaMga race saMgraha; dvitIya bhaMga vyavahArathI, tRtIya ubhaya mizraNa / / 15 / / cotho RjusUtra ja race, zeSa bhaMga nipaje; e sahunAM saMyogathI, sammati ema vade / / 16 / / // sammatitarkamAM kathita saptabhaMgImAM sAta nayano samavatAra / vArtika. sAta nayomAM jema dravyArthika naya ane paryAyArthika naya AvAM be vibhAga che. tema anya rIte arthagrAhI naya ane vyaMjanagrAhI naya AvAM paNa be mULa vibhAga karI zakAya che. evuM karatAM zarUAtanAM cAra nayo e arthaparyAya che, ane pAchaLanA traNa e vyaMjanaparyAya che. evuM sammatimAM kahyuM che. arthAt prathamanAM cAra arthaparyAyagrAhI hovAthI ene ja arthaparyAya kahevAya. ane pachInAM traNa vyaMjanaparyAyagrAhI hovAthI vyaMjanaparyAya kahyAM. AmAM viSaya ane viSayIno abheda thayo che. eTale arthagrAhI arthaparyAyaviSayaka nayo arthaparyAya, ane vyaMjanagrAhI-vyaMjanaparyAyaviSayaka-nayo vyaMjanaparyAya. emAM prathama arthanayothI vicAraNA karAya che. temAM naigamanaya je sAmAnyAMzagrAhI, te saMgrahamAM ane vizeSAMzagrAhI te vyavahAramAM aMtarbhAva pAme che, tethI traNa arthanayo thayAM. temAMthI prathama bhAMgo saMgraha race, bIjo vyavahAra, trIjo RjusUtra, cotho saMgraha-vyavahAra, pAMcamo saMgraha-RjusUtra, chaThTho vyavahAraRjusUtra, sAtamo saMgraha-vyavahAra-RjusUtra race che. saptabhaMgI rAsa 72 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvaireva nayaiH sarve'pi bhaGgAH sutarAM racayiSyante, na hi " syAdastyeve" ti kathanaM kevalaM saGgraha eva gadiSyati, sarve'pi kathayiSyanti, sarveSAmapi svasampradAyAnukUlyena sattvasyAbhimatatvAt, arthanayA arthaprAdhAnyena vyaJjanagauNatayA ca sattvaM manyante, vyaJjananayA vyaJjanaprAdhAnyenArthagauNatayA ca sattvaM manyeyuH, saGgraho jagadvyApinaM sAmAnyaM, vyavahAro'nyApoharUpaM vizeSaM, RjusUtrazca kSaNikaM, sattvaM tu sarve'pi manyante eva / parantu raciteSu bhaGgeSu madhye kasya nayasya kutra svArasyamityeva vicAritaM sammatau samarthatArkikeNa / samayaparibhASayA sA vicAraNA samavatAra ucyate, saptabhaGgyAM nayAnAM samavatAraH kRtaH / ataH kena nayena racita: sa bhaDga iti na vAcyamatra, kintu kasminbhage kasya nayasya svArasyamiti vktvym| iti sUkSmo bheda UhyaH / tatra saGgrahanayaH sattvamAtragrAhIti sa sarvamapi vastustomaM bhAvAMzaprAdhAnyena 'sat' ityeva vakti, iti prathame bhaGge saGgrahasyaiva svArasyaM bhAvAMzaprAdhAnyena tasya nirmitatvAt, bhAvazca saGgrahasyAkUtam / vyavahAranayasya saGgrahavirodhitvAt, sa sarvadA tanmatasya virodhameva kurute, saGgraho sat iti vadet tadA vyavahAra Aha na sat, apitu vRkSa iti, saGgraho vRkSa iti vadet tadA vyavahAra Aha na vRkSa:, kintu nImba iti| evaM yadyatsaGgraho manute tattasya virodhameva karoti vyavahAra iti saGgraho vadet sattvam vyavahAro vadati tadA'sattvameva / anyaccAnyApohagrAhiNaH vyavahArasya abhAve asattve adhikaM svArasyamiti dvitIyo bhaGgaH vyavahArasya prabhutve vartate abhAvAMzaprAdhAnyena tasya nirmitatvAt, abhAvazca vyvhaarsyaakuutm| tRtIyazca bhaGgo na RjusUtreNa racyate iti vAcyam, parantu saptabhaGgeSu tRtIye bhage RjusUtrasyAdhikaM nirbhara iti vktvym| yato narjusUtrAbhimataM vastvapi sNvyvhaarym| na ca tanmatasya vastunazzabdena ekenApi vAcyatvamapi, saMvyavahArAbhAvAdeva, saMvyavahArArthakazabdaprayogAbhAvAdeveti yAvat / na hi vartamAna: kSaNikaparyAya: kathayituM pAryate'pi zabdaparipATyA asaGkhyeyasAmayikatvAt, tAvatA kAlenarju , saptabhaGgI prakAza: |||---|| 73 . Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te ahIM mahopAdhyAyajInI samIkSA | . prastuta viSayamAM nayopadezanA zaMkA-samAdhAna jANavA jevA che. tathAti zaMkAH "syA avaktavya eva' A bhAMgo RjusUtra race che. paNa yugapat sattAsattvato saMgrahanayathI ke vyavahAranayathI paNa avaktavya ja che. to jusUtra ja kema ene race? vaLI, saMgraha ane vyavahAra yugapat sattAsattvano Adeza ja na karI zake, kAraNa ke teo sattva athavA asattva bannemAMthI ekane ja svIkAre che. AvuM jo tame kaho, to RjusUtra paNa yugapat sattAsattvane na batAve. kAraNake kSaNika sattva e ene mAnya che. yugapat sattAsattva nahIM. saMgraha jevuM (sAmAnya) sattva svIkAre che, tevuM RjusUtra nathI svIkArato mATe te sattva nathI svIkArato AvuM kaho, to saMgrahane abhimata sattvane na svIkArato jusUtra jema avaktavya bhAMgo race, tema RjusUtrane abhimata sattva na svIkAravAthI saMgraha paNa avaktavya bhAMgo kahI ja zake. samAdhAnaH ahIM ema lAge che ke, saMgraha ane vyavahAra ekI sAthe banneno Adeza na karI zake. kAraNa ke sAmAnya aMza grAhI saMgrahane vizeSa aMzamAM ane vyavahArane sAmAnya aMzamAM abhipretatA nathI mATe emane e khoTuM lAge. jyAre RjusUtrane mate to sAmAnya ane vizeSa e banne saMvRtaHkAlpanika che. ene abhipreta padArtha na to sAmAnya rUpa che, ke na to vizeSa rUpa che. mATe tenA mate te banneno AhArya Adeza thaI zake che. arthAt AhAryajJAna thaI zake che. mATe trIjo bhAMgo RjusUtra ja race che. | | mahopAdhyAyajInAM vacanonI tAtparyagaveSaNA che. jo ke, pUrvokta pratipAdana pachI paNa ATalI zaMkAo ubhI ja rahe che. zaMkA-1H jema saMgraha e vyavahAranuM sattva nathI mAnato. paNa sarvathA ja sattva nathI mAnato evuM nathI. tema RjusUtra paNa bhale saMgraha-vyavahArAbhimata sattvane na mAnato hoya. paNa kSaNika rUpa sattvane to mAne ja che. to pachI zA mATe RjusUtra sattva nathI mAnato AvuM kahI zakAya? ane jo te sattva mAnato ja hoya to prathama bhAMgo saMgrahanI jema RjusUtrathI kema na bane? saptabhaMgI ||In--villlllll 74 rAsa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtramatavastu no'saGkhyazo vinsstttvaacc| bhUtasya carjusUtreNa zazazRGgavadasammatatvAditi bhavatyajusUtrasya avaktavye caturthe prbhutvmiti| ityasmatsamIkSAsakSepa: mahopAdhyAyavacasAmapekSA jJAtuM na vayaM prabhavAmaH, adhikaM tu bahuzrutA vidnti| idaM tu bodhyam, yattarkapazcAnanasammatisamarthavyAkhyAkArazrImadabhayadevasUrINAM atIvapriyANAM mahopAdhyAyayazovijayavAcakapuGgavAnAM vA pratibhApAdAgranakhAgrapramitA api na smaH / parantu yathA mahopAdhyAyA api svapUrvapuruSamalayagiripUjyAdInAM pUjyAnAM pratipAdanaM pUjayitvA'pi tato bhinnamevAdhikopapannaM ca vyAkhyAnamAracayanti gurutattvavinizcayAdau,ante ca 'adhikaM tu bahuzrutA vidantI'tyuktvA viramanti, tadasmAbhirapi sa eva panthAH smaadRtH| iti saMvignairvidbhirna kopo vidheyH| teSAM roSasya duraaytyaavhtvaaditi| evamapi bhaved yatkutracid granthAntare pUjyairevamullikhitamapi syAt, zakyA anyA api sambhAvanA UhyAH / / 15-16 / / ava. atha vyaJjananayAnAM saptabhaGgIsamavatAramAhavyaJjanagrAhiNAM tvatra, madhye bhaGgeSu sptsu| savikalpanirvikalpau, dvAvevodAhRtau vidhI // 17 // TIkA - "evaM sattaviappo vayaNapaho hoi atthpjjaae| vaMjaNapajjAe puNa saviappo nimviappo a / -sammatiprathamakANDe, gAthA-41 ___ iti gAthAyAH pUrvArddhaM pUrvasminzlokadvaye savistaraM vivRtm| atra 'arthaparyAye saptavikalpaH' ityatra 'arthaparyAya'zabdasya vAcyArthaH 'arthaparyAyagrAhI nayaH' na mantavyaH, tathA sati AdyatrayANAM paryAyAgrAhitvAdasaGgraho bhvet| kintu vyaJjanA'rthAtmakasamagravastuno'rtharUpAMzagrAhiNo nayA arthaparyAyAH, zabdanayAzca vyaJjanaparyAyA ityrthH| vastvaMza eva paryAya iti vyAkhyAyAM tu AdyatrayANAM artharUpAMzagrAhitvamiti arthaparyAyagrAhitvameva, antyAnAM ca vyaJjanaparyAyagrAhitvameva, tato'rthaparyAyagrAhiNo | saptabhaGgI IIIIIIIIIIIII.--..||TIIIIIIII 75 prakAza: Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-2 H sAmAnya ane vizeSano yugapat Adeza karavAthI cotho bhAMgo bane che, evuM nathI. paNa sattva ane asattvano yugapat Adeza karavAthI bane che. zaMkA-3 : RjusUtra paNa aupacArika santAnarUpa sAmAnyane svIkAre ja che. ane viziSTa kSaNa rUpa vizeSane paNa svIkAre che. Ama, jo saMgraha ane vyavahAra anukrame sAmAnya ane vizeSane svIkAratAM hoya, to RjusUtra paNa sAmAnya ane vizeSane svIkAre che. to enA mate kadAca sAmAnya e kAlpanika thAya paNa vizeSa to na ja thAya? zaMkA-4: mAnI lo ke RjusUtra sAmAnya ane vizeSa bemAMthI eke'yane mAnato nathI mATe banne'ya ene aniSTa che. to jema saMgraha-vyavahArane ubhayAliMgita vastune jJAta karatI vakhate kyAM to sAmAnya aMzamAM ane kyAM to vizeSa aMzamAM aniSTasAdhanatAnuM pratisaMdhAna thavAMne kAraNe tevuM jJAna ja na thavAthI jo temanAM dvArA trIjo bhAMgo na racAto hoya, to RjusUtrane to te banne'ya aMzomAM aniSTasAdhanatAnuM pratisaMdhAna thaze ja. mATe enAthI trIjo (cotho) bhAMgo samAna nyAye nahI ja banAvI zakAya. zaMkA-5 H have jo ema kaho ke A RjusUtra dvArA to te padArthanuM AhAryajJAna thAya che. ane AhAryajJAna karatI vakhate aniSTa sAdhanatAnuM pratisaMdhAna bAdhaka banatuM nathI. to pachI samAnanyAye mAtra RjusUtrathI ja nahIM. saMgrahavyavahArathI paNa evuM AhAryajJAna thaine evo bhAMgo racAvAmAM koi vAMdho nathI. zaMkA-6: 'asti' e prathama bhAMgo saMgraha ja kema race? vyavahArAdi kema nahIM? 'sattva' to tene paNa mAnya ja che. Ama, ghaNA badhA saMzayo jAge che. ahIM amane ema lAge che, ahIM sammatitarka graMthamAM kayAM nayathI kayo bhAMgo racAya che. evuM nathI kahyuM. paraMtu mahAvAdI zrI siddhasenadivAkara sUrijIne ema kahevuM che, ke racAi gayelI saptabhaMgImAM kayAM nayano kayAM eka bhaMgamAM svarasa-nirbhara che. saptabhaMgI rAsa 76 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA arthaparyAyA:, vyaJjanaparyAyagrAhiNazca vyaJjanaparyAyA:, vissyvissyinnorbhedaat| athAsyA uttarArdhaM asminzloke vivriyate-taditthaM vivRtaM nayopadeze - vyaJjanaparyAye-zabdanaye puna: savikalpa: prathame paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAvAdarthasyaikatvAcca, dvitIya-tRtIyayo nirvikalpazca dravyArthAt sAmAnyalakSaNAnirgatasya paryAyarUpasya vikalpasyAbhidhAyakatvAt tayoH - atra dravyArthAt sAmAnyalakSaNAt nirgataH paryAyaH ityasyAyamarthaH, zabdabhede'pi dravyArthAbhedatvAt dravyarUpasyArthasya sAmAnyAt, samAnadravyArthatArUpAt, paryAyazabdavAcyatarUpAditi yAvat vikalpAt nirgata: paryAyarUpo vikalpo'syeti nirviklp:| zabdabhede tasyA'bhimatinA'rthasyAvazyaM bhinnatvAdeveti bhinnazabdaiH sAmAnyo'rtho nocyate ev| - tathA ca ghaTo nAma ghaTavAcakayAvacchabdavAcyaH zabdanaye'styeva, samabhirUDhavambhUtayornAstyeveti dvau bhaGgo labhyete, liGgasaMjJAkriyAbhedena bhinnasyaikazabdenAvAcyatvAcchabdAdiSu tRtiiyH| - nanvatanna samIcInam, evaM sati svasvamatAnusAreNa sarveSAmeva nayAnAM "syAdastyeva ghaTa" iti bhane svaarsyaat| yadi ghaTavAcakayAvacchabdavAcyatayA vicAryamANo ghaTa: zabdanayena syAdastyeva, tadA prAtisvikakevalaghaTazabdavAcyatayA vicAryamANo ghaTaH samabhirUDhena syaadstyev| ityatra prathame bhaGge zabdanayasya prabhutvam, dvitIye samabhirUdvaivambhUtayoriti niyama eva na varteteti cet ? 1. tulanA yo hyarthamAzritya vaktRsthaH saGgrahavyavahArarjusUtrAkhyaH pratyaya: prAdurbhavati, so'rthanayaH, arthavazena tadutpatterarthaM pradhAnatayA'sau vyavasthApayatIti kRtvA, zabdaM tu svaprabhavamupasarjanatayA vyavasthApayati, tatprayogasya praarthtvaat| yastu zrotari zabdazravaNAdudgacchati zabdasamabhirUdvaivambhUtAkhyaH pratyayastasya zabdaH pradhAnaM, tadvazena tadutpatteH, arthastUpasarjanaM tadutpattAvanimittatvAtsa zabdanaya ucyte| - anekAnta vyavasthA prakaraNam saptabhaGgI prakAza: / / / / / -- / / ||IIIII Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahevAno matalaba, badhA nayothI badhAM ja bhAMga racAze. 'cArksava' AvuM vAkya mAtra saMgrahanayathI ja nahIM. sarvanayothI racI zakAze. kAraNa ke badhA ja nayo potapotAnAM saMpradAya mujaba sattvane svIkAre ja che. jema ke-arthano arthanI pradhAnatAe ane vyaMjana-zabdanI gauNatAe sattvane mAne che. jyAre vyaMjana no vyaMjananI pradhAnatAe ane arthanI gauNatAe sattvane svIkAre che. tema saMgrahanaya jagatavyApI sAmAnyane sattva tarIke svIkAre che. to vyavahAra anya apoharUpa vizeSane ane RjusUtra kSaNika vizeSane sattva rUpe svIkAre che. Ama, sattvane to A badhAM ja mAne che. paraMtu, racAyelAM te bhAMgAomAM kayAM nayanuM kyAM svArasya che - arthAt A badhAmAMthI kayo bhAMgo kayAM kayAM nayane vadhAre phAve che? enA saMpradAyamAM, enI mAnyatAmAM phITa bese che, saMgata thAya che? A vicAraNA sammatimAM karI che. AvI vicAraNAne Agamo-zAstronI paribhASAmAM "samavatAra" kahevAya che. Ama, "sAta nayothI saptabhaMgInI racanA karI che." evuM na kahevuM, paNa "saptabhaMgImAM sAta nayono samAvatAra karyo che." AvuM kahevuM yogya jaNAya che. ne tyAM saMgrahanaya e sattvagrAhI che. te badhe bhAvAtmakatA mAne che. bhAva aMzanI pradhAnatAe "sat evuM ja kahe che. AthI pahelA bhAgamAM saMgrahanayano samavatAra thayo samajavo. arthAt prathama bhaMgamAM saMgrahanuM tAtparya che. saMgrahanA tAtparyathI prathama bhAMgo racAyo che. bIjA bhAMgAmAM vyavahAranuM tAtparya che. vyavahAra haMmezA saMgrahanI mAnyatAno artha saMkoca karavA dvArA virodha kare che. saMgraha kaheH sata, to vyavahAra kaheH ne sata, vinu vRkSa:, saMgraha kaheH vRkSa:, vyavahAra kahe : ra vRkSa: kintu nIsva: Ama, vyavahAra saMgrahanI dareka vAtano virodha kare che. AthI saMgraha jo "sattva" kahe to vyavahAra kaheze "asattva'. taduparAMta dvitIya bhAMgo abhAva aMzanI pradhAnatAthI racAyelo che. ane vyavahAra e "anyaapoha'- grAhI che. arthAt anya padArthothI bhinnatayA ghaTAdine svIkAre che. eTale ja vizeSarUpe svIkAre che, ema kahevAya. have anya padArthonAM bhedanI arthAt abhAvanI pradhAnatA saptabhaMgI rAsa ium -- illlllll 78 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarhi "vaMjaNa pajjAe..." ityAdi padyasyemA'nyA vyAkhyA tAvacchrayatAma - athavA zabdanaye paryAyAntarasahiSNau savikalpo vacanamArgaH, tadasahiSNau tu nirvikalpa iti dvAveva bhaGgau, avaktavyabhaGgastu vyaJjananaye na sambhavatyeva, zrotari zabdoparakta-bodhanasyaiva tatprayojanatvAt, avaktavyabodhanasya ca tannaye sampradAyaviruddhatvena tathA bubodhayiSAyA evaasmbhvaaditydhikmsmtkRtaa'nkaantvyvsthaayaam| -atra vikalpa iti smaanaarthkshbdaantrairvaacytvmeveti| zabdanayaH savikalpaH, samabhirUdvaivambhUtau ca nirviklpau| atrApyevamAkUtaM syAt, savikalpatvAt zabdasya anyApohApradhAnatvAt astyeveti prathame bhaGge bhAvAMzavAdini svarasatvam, itarayostvanyApohapradhAnayoH nAstyeveti dvitIye abhAvAMzavAdini ityevaM dvau bhaGgau vynyjnnyessu| ityasmadanuprekSA, iti dik / / / vyAkhyAntarAzrayaNe zabdanayena saptabhaGgyabhAvAzaGkanaM tadyudAsazca / / evaM sati vacananayAnAM na saptavidhabhaGgeSu nirbhrtaa| avaktavyatvaparyAyasya asAGketikazabdenAvAcyatvAt vacanaparyAyatvAbhAvAt, sati vacanaparyAyatve caavktvytvaabhaavaat| yatra yatra saMvyavahArArthakAsAGketikaprAtisvikavacanaprayogo bhavet, tattadeva vastu zuddhavacananayAnAM mate'sti, avaktavyapadArthastu na vastveva teSAM matena, avaktavyasya khapuSpavad asttvaat| evaM avaktavyatvasya zuddhavyaJjanaparyAyatvAbhAve na tasya shuddhvynyjnnyvissytvm| yathA'zuddharjusUtreNa kiJcitkAlasthAyighaTAdau kSaNikatvAropaH kriyate, tathA'zuddhavyaJjananayenAvaktavye'pi vastuni avktvytvruupvcnpryaaysmaaropH| zuddhatattannayena tu kSaNike eva zuddhaparyAye kSaNikatvasya, vAcye eva ca arthe vacanaparyAyasya smaaropH| evaM zabdanaya- paribhASAvizeSeNAvagantavyam, na tu tasminnanabhilApyatvamAzaGkanIyaM, vizeSAvazyakabhASye zabdanayenaiva samagrAyA api saptabhaGgyA: sammatatvAt, tathaiva ca nayarahasye savivakSamanuvyAkhyAnAt, zabdanayasyApi saptabhaGgIyeSu saptasvapi vAkyeSu na sarvathaivAsammatiH, pratyuta saptavAkyasamAhArarUpatvAtsaptabhaGgyA: zabdanayaviSayatvameveti dik / / 17 / / saptabhaGgI prakAzaH Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra nayamAM AvI. mATe bIjA badhAM karatAM bIjo bhAMgo vyavahArane vadhu phAve che. mATe e tyAM phITa bese che. ane kahe che- bIjo bhAMgo mAro che. trIjo bhAMgo RjusUtrathI racAyo che ema na kahevuM, paNa sAte'ya bhAMgAmAMthI trIjA bhAMgAmAM RjusUtrane vadhAre nirbhara che, lAgaNI che-potApaNuM che. enuM kAraNa e che ke trIjo bhAMgo paNa asaMvyavahArya vastune-yugapad ubhayAtmaka padArthane-jaNAve che ane RjusUtra paNa je kSaNika vastune kahe che, te asaMvyavahArya che. ane RjusUtramata vastu-ethI ja-vyAvahArika zabdathI vAcya banatI nathI. vaLI, vartamAna kSaNika paryAya kahI zakAto nathI. kAraNa ke zabda racanA asaMkhya samaye pUrI thAya, eTalI vAramAM vAcyArtha asaMkhya vakhata vinaSTa thai cUkyo hoya. athavA, asaMkhya samaya pUrve nAza pAmI gayo hoya. vaLI, je atIta che te RjusUtra mate asat che. ane je che ja nahIM, tene zabda zI rIte jaNAve? AthI ene abhipreta vastu 'avaktavya' che. mATe RjusUtrane 'avaktavya' bhAMgA para vizvAsa che. A amAro navonmeSa che. pUjyapAda mahopAdhyAyajInAM vacano koi vizeSa apekSAe che. paNa e barAbara samajAtI nathI. adhika to bahuzruto ja jANe che. paNa ATaluM lakSamAM levuM, ke tarka paMcAnana, sammatigraMthanAM samartha vyAkhyAkAra zrImad abhayadevasUrijI ke atIva priya mahopAdhyAya yazovijayajI vAcakavaryanI pratibhAnI sAme amArI pratibhA to caraNanA aMgUThAnAM nakhanAM agrabhAga jeTalI paNa nathI. paraMtu, jema mahopAdhyAyajI 'gurutattva vinizcaya' vagere graMthomAM vivaraNamAM potAnA pUrva puruSa ane pUjya puruSa evA zrI malayagirijI vagerenA pratipAdanane sabahumAna saMpradAyamata kahIne darzAve che. ane pachI temanI vyAkhyA karatAM bhinna ane vadhu yuktiyukta evI vyAkhyA race paNa che. chevaTe 'adhika to bahuzruto ja jANe' AvuM kahIne viramI jAya che. tema ame paNa e ja mArganuM anusaraNa karyuM che. eTale saMvigna vidvAnoe kopa na karavo. temanA kopathI anarthanI paraMparAo sarjAya che. kadAca koika anyAnya graMthamAM mahopAdhyAyajIe saptabhaMgI rAsa .........---||| 80 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ava. atha sakalAdezatvavikalAdezatvaviSaye kizciducyate - kAlAdibhirabhedAdi-tyeko bhaGgo'pi sarvazaH / tattvAloke vadedvastu, sakalAdeza eSakaH / / 18 / / * ||rtnaakraavtaarikaa'nusaarenn sakalAdezasvarUpam / / TIkA - tattvAloke iti prmaannnytttvaalokaalngkaare| tatra - pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAd vA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH / / 4-44 / / tadviparItastu vikalAdezaH ||4-45||iti prmaannnytttvaalokaalngkaarvcnm| - sakalAdezaH prmaannvaakymityrthH| ayamartha: yaugapadyenAzeSadharmAtmakaM vastu kAlAdibhirabhedavRttyA, abhedopacAreNa vA pratipAdayati sakalAdezaH, tasya prmaannaadhiintvaat| vikalAdezastu krameNa bhedopacArAd bhedaprAdhAnyAd vA tadabhidhatte, tasya nyaaytttvaat| - iti ratnAkarAvatArikAyAM rtnprbhsuuryH| atha-'syAdastyeva' ityetadvacanamekamapi azeSadharmAtmakaM vastu kathaM bravIti? iti cet ? dravyArthikanayaprAdhAnyArpaNAyAM, kAlAdibhiraSTAbhirabhedaprAdhAnyAt, paryAyArthikanayaprAdhAnyArpaNAyAM ca kAlAdibhiraSTAbhirabhedopacArAdveti / ___ kAlAdayo'STAvime-1) kAla: 2) AtmarUpam, 3) arthaH, 4) sambandhaH, 5) upakAraH, 6) guNidezaH, 7) saMsargaH, 8) shbdH| tatra yadA dravyArthikanayaprAdhAnyenArpaNA kriyate, tadA vastugatAnantadharma-paryAya-mayo dravyAMza eva mukhyatayA smRtimAgacchati, 'syAdastyeva' iti vacasA yadyapi vidhimukhyatayA astitvaM jJAtam, tathApi tena saha tasminneva kAle AvirbhAvatirobhAvarUpeNAnantA api dharmAH sthitAH te sarve'pi kAlAbhedena jJAtA ev| yaccAtmarUpamastitvasya, ghaTavRttitvam, tadevAnantAparadharmANAmapi, ityAtmarUpAbhedAdapi astitvena saha te'pi jnyaataaH| yazcAdhAro ghaTadravyarUpo'stitvasya, tadevA'parAnantadharmANAmapItyAdhArAbhedenAstitvena saha teSAmapi jnyaanm| evaJca kathaJcittAdAtmyarUpo yaH sambandhaH dravyeNa sahA'stitvasya, saptabhaGgI prakAza: |||. --. / / / / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja A tatva paNa batAvyuM hoya, ItyAdi bIjI yogya saMbhAvanAo vicArI zakAya. Iti saMkSepa. II15-16 ava. have vyaMjana nayono saptabhaMgImAM samAvatAra kahe che. | vyaMjanagrAhI naya mahIM, sAta bhaMgane viSe savikalpane nirvikalpa, be ja prakAra kahe 17nA vArtika sammatitarkaprathamakAMDagAthAna. 41mAM lakhyuM che ke arthaparyAyane vize sAta prakArano vacanamArga che. ane vyaMjanaparyAyane vize savikalpa ane nirvikalpa A be ja prakArano vacanamArga che. jo ke A gAthA bIjI badhI ja gAthAonI jema khUba artha gaMbhIra che ane aneka rIte AnuM vivaraNa-artha karI zakAya ema che. paraMtu vRttikArAdie karelo artha che. "arthaparyAyagrAhI nayothI sAteya bhAMgA bane che." ahIM "arthaparyAyagrAhI' zabdano artha arthaparyAyone viSaya karanArA Avo levAmAM takalIpha e che, ke prathamanA 3 nayo to dravyArthika che. teo paryAyane viSaya karatAM ja nathI. AthI arthaparyAya eTale artharUpa vastunAM aMzanAM grAhaka no Avo artha nIkaLe. artharUpa aMzagrAhI=artha paryAyagrAhI. ane jo paryAya zabdane dravya virodhI arthamAM na laIe. ane samagra vastuno eka deza-eka aMza te paryAya. Avo artha pakaDIe, to prathamanAM traNa nayo paNa zabda ane artha ubhayAtmaka samagra vastunAM artharUpa eka aMzane grahaNa kare che. te aMzagrAhI hovAthI paryAyagrAhI kahevAya. AthI arthaparyAyagrAhI kahevAmAM vAMdho nathI. Iti dika. have A gAthAnA uttarArdhano artha nayopadezamAM A rIte jaNAvyo che - zabdanayomAM je paryAyazabdathI eka ja arthanI vAcyatArUpa vikalpane svIkAranAro savikalpa-sAmprata-naya che, tenA hisAbe prathama bhAMgo ghaTe. ane e rIte na svIkAranAro, zabda bhede artha bheda svIkAranAra, uparokta vikalpane na svIkAranAro je samabhirUDha-evaMbhUta vagere naya che. tenA hisAbe bIjo bhAMgo ghaTe che. ane bhinna liMgathI e padArtha sAmmatanayathI avaktavya che. bhinna zabdathI e padArtha samabhirUDhanayathI avaktavya che. tathA bhinna kriyAthI e padArtha evaMbhUtanayathI saptabhaMgI rAsa, Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa evetareSAmapi tathA ya upakAro'stitvena kriyate dravyasya svAnuraktatvakaraNam, tamevetare'pi kurvnti| tathA yat kSetramAzrityAstitvaM samAsthitaM tAvadeva kSetramAzrityetare'pi sthitAH / tathA ya evaikavastvAtmanA'stitvasya dravyeNa saha saMsarga: sa evetressaampi| tathA ca yo'stIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcaka:, sa eva zeSAnantadharmAtmakasyApIti / evaM dravyArthikanayaprAdhAnyena kAlAdibhi: vastugatasarvadharmANAmabhedAt, prathamabhaGgena na kevalamastitvaM jJApyate, kintu sarve dharmA eva / ityatastadekamapi vacanamazeSadharmAtmakavastu brUte ||18|| ava. athaitadviparItaM vikalAdezamAha kAlAdibhedabhAvena, saptabhaGgyA'pi sarvayA / asarvavastuvAde sA, saptabhaGgI nayAtmikA / / 19 / / / / ratnAkarAvatArikA'nusAreNa vikalAdezasvarUpam / / TIkA - evaM paryAyArthikanayaprAdhAnyArpaNena kAlAdibhiraSTabhirbhedavRtteH, dravyArthikanayArpaNAyAM vA tadaSTAbhirbhedopacAreNa vA saptabhaGgyAH prathamabhaGgena kevalamastitvAdikaH prakRtadharma eva kathyate / paryAyArthikanayo hi paryAyANAM prAdhAnyena grahaNaM kurvANo vakti - samakAlamekatra nAnAguNAnAM na sambhavaH, sambhave vA tadAzrayasya tAvad bhedaprasaGgAt, iti kAlabhedena sattAM bibhrANAssarve dharmAH, kAlabhedena bhinnAH / tathA naijaM prAtisvikaM svarUpaM teSAM bhinnamevA'nyathaikatvaprasaGgAt iti svarUpabhedena bhedaH / svAzrayabhUto'rthaH sarveSAM bhinna ev| tathA sambandhibhede sambandho'pi bhinnabhinna eva / tathA sarvai: pratiniyatasya viziSTasyaivopakArasya karaNAt, upakArabhedenA'pi bhinnA eva / guNidezasyApi pratiguNaM bhinnatvam / saMsargasyApi saMsargibhedena bhedaH / zabdo'pi na eka eva sarvaguNavAcakaH tathA sati zabdAntaravaiphalyApattireva duussnnm| tadevaM astitvena saha na kadAcidapi apare'nantA dharmAH samAzrayanti / tadevaM teSAM sarvathaiva bhinnatvAt, pratibhaGgena pratyeka saptabhaGgI prakAza: 83 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavya che. Ama, zabdanayomAM avaktavyatva e trIjo bhAMgo paNa ghaTyo. zaMkAH jo trIjo bhAgo dareka zabdanayothI-traNeyathI sva-svamata vaktavyatA anusAre banato hoya, to prathama-dvitIya paNa kema na bane? samAdhAnaH tamArI vAta sAcI che ane e mATe ApaNe pahelAM vRttikAre kahelo ane nayAmRtataraMgiNImAM svIkArelo bIjo vyAkhyA prakAra paNa joI laIe. ane pachI enA pramANe tamArI vAtanuM samAdhAna vicArIe. nayopadeza kahe che : "athavA, zabdanaya traNa che. jemAMthI prathama paryAyAntaravAcyatA svIkAre che, bIjo-trIjo nathI svIkArato. AmAMthI je prathama che, tene mATe savikalpa vacanapatha che. bIjo-trIjo che, tenAM mate nirvikalpa vacanapatha che. ane avaktavya bhaMga to A naye racI zakAto ja nathI. kAraNa ke jyAM zabda vAcyatA nathI, te padArtha ja nathI." A bIjI vyAkhyAnuM tAtparya e rIte laI zakAya, ke zabdanayono prathama naya e savikalpa hovAthI anyApoha pradhAna nathI. paNa anya saMgraha pravaNa che. mATe te abhAva karatAM bhAva para vadhu nirbhara che. AthI ja-savikalpa hovAthI ja-te prathama bhaMgamAM vadhu rasa dAkhave che. ane bAkInAM be nayo nirvikalpa hovAne kAraNe ja anyApoha karavAvALA AzayathI abhAvAMzamAM vadhu nirbharatA dAkhave che. mATe bIjA bhaMgamAM temane vadhu InTaresTa che. emAM emanI vaktavyatAne samAnatA kAMIka jaNAya che. A to amArI anuprekSA che. Iti di. bIjI vyAkhyA mujabazabdanayathI saptabhaMgInA abhAvanI zaMkA ane teno nirAsa | zaMkAH ema jo vyaMjananayomAM mAtra savikalpa ane nirvikalpa A be ja vacanamArga hoya, ane bIjI vyAkhyA mujaba jo te prathama ane dvitIya vAkya rUpa ja hoya, to zabdanayathI saptabhaMgI na bane? sAmAdhAnaH zuddha zabdanaya 'avaktavya' evI koI vastune ja nathI mAnato. ane azuddha zabdanaya avaktavya zabdathI vAcya evI vastune mAne che. jema azuddha RjusUtra ghaTAdimAM kSaNikatvano Aropa karIne 'kSaNo ghaTaH' kahe che. saptabhaMgI rAsa Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eva dharma: kathyate na tu sarve dharmA iti / tAdRzyA samagrayA saptabhaGgyA'pi sarva vastu na gdyte| na cAtra-"tarhi kiM sakalAdezarUpA saptabhaGgI samyak, vikalAdezarUpA vA satye"ti sndegdhvym| sakalAdezavikalAdezayorubhayorapi nayApekSAbhedena stytvaadeveti| atra yadA pratyekena bhaGgena dravyArthikanayavivakSayA sarve dharmA ucyeraMstadA sa saptabhaGgyA bhaGgarUpa AdezaH sakalavastuvAcakatvAtsa sakalAdeza ucyate, sakalAdezasamAhArarUpA saptabhaGgI ca prmaannsptbhnggii| yadA ca pratyekabhaGgena paryAyArthikanayavivakSayA pratyekadharma evocyeta, tadA sa Adeza: asakala-vikalavastuvAcakatvAdvikalAdeza ev| tatsamAhArarUpA sptbhnggypysmgrvstuvaaditvaannysptbhnggii| evaM ratnAkarAvatArikAyAM yaduktaM pUjyaiH sakalAdezasya pramANatvam, tAdRksaptabhaGgyAH pramANasaptabhaGgItvam, vikalAdezasya ca nayatvam, ata eva tadgatasaptabhaGgyA nayasaptabhaGgItvamiti, tadane mahopAdhyAyIyavacobhistolayiSyate / / 19 / / ava. tadevaM vAdidevasUripuGgavAnAM matena TIkAkRtAM zrIratnaprabhasUrINAM vyAkhyAnusAreNa sklaadesh-viklaadeshsvruupmuktm| atha sammatitarkaracayitRsiddhasenadivAkarasUrINAmabhiprAyeNa TIkAkRtAM zrImadabhayadevasUrINAM vivaraNAnusAreNa tadbhAvyate samagradravyaviSayAH, sakalAdezasaMjJitAH / traye'nye tvaMzasaMsthAnA, vikalAdezakIrtanAH // 20 // / tarkapazcAnanAbhayadevasUrinirUpitaM sakalAdezavikalAdezasvarUpam / / TIkA - siddhasenadivAkarasUrINAM matena tRtIya-caturthayo-rvyatyayaH, ata: saptabhaGgI IIIIII.--. / / / / / prakArA: Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (paNa zuddha RjusUtra ghaTa mAnato nathI kSaNika paryAyane-kSaNane ja mAne che, tema azuddha vyaMjananayathI avaktavya vastumAM "avaktavyatva' rUpa vacana paryAyano samAropa karAya che. mATe zabdanayane paNa sAteya bhAMgA mAnya che. vaLI, vRttikAranI mAnyatA e zabdana vizeSanI apekSAe samajavI. kAraNa ke vizeSAvazyaka bhASyamAM zabdanayathI ja AkhI saptabhaMgI jaNAvAI che. arthAt saptabhaMgI zabdanayano viSaya, enI vaktavyatA-eno abhiprAya tarIke sUcavAI che. ane narahasyamAM paNa tevI ja vyAkhyA karI che. mATe zabdanayane saptabhaMgInA dareka bhAgA mAnya che. UlaTuM, saptabhaMgI e vAkya samUha rUpa hovAthI zabdanayanAM viSayarUpa ja che. Iti phi. /17 ava have sakalAdeza-vikalAdezanuM tattva kahevAya che. kAlAdithI abhedathI, eka bhaMga paNa sarva vastu alaMkAre kahe, e sakalAdeza tatva 18 ratnAkarAvatArikA mujaba sakalAdezanuM svarUpa che vArtika. "alaMkAre', pramANanayatattAlokAlaMkAra graMthamAM." e graMthamAM ema jaNAvyuM che ke anantadharmAtmaka prAmANika vastune ekasAthe kahenAruM vacana e sakalAdeza che. ane tevI vastunAM eka dezane kahenAruM vacana e vikalAdeza che. zaMkAH "cA " AvuM eka ja vAkya samagradharmAtmaka vastune zI rIte kahe? arthAt na ja kahI zake. samAdhAnaH dravyArthikanayanI mukhyatA karo to kAlAdi AThanI abheda pradhAnatAe ane paryAyArthika nayanI mukhyatA karo to te AThanI abheda upacAratAe eka vAkyathI vakSyamANa "astitva' vagere dharmanI sAthe anaMtA dharmo paNa kahevAI jAya che. mATe eka ja zabdathI anaMta dharmAtmaka prAmANika vastunuM jJAna thAya che. te kAlAdi ATha A pramANe ratnAkarAvatArikAmAM kahyAM che. 1) kAla, 2) AtmarUpa, 3) artha, 4) saMbaMdha, 5) upakAra, 6) guNIdeza, 7) saMsarga, 8) zabda. saptabhaMgI III . -- Till Nullllllllll 86 | rAsa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdyatrayabhaGgAnAmasaMyoginAmakhaNDavastukhyApakatvAdeva sakalAdezatA / antyacaturbhaGgAnAJca vastvekadezavRttitvam / tathAhi - syAdastyeva nAstyeva ceti caturtho bhnggH| tena saMgItamastitvaM vastuna ekasmindeze varteta, nAstitvaJcA'paratra deze / ata evoktaM aha deso sabbhAve deso'sabbhAvapajjave nniyo| taM daviyamatthi Natthi ya AesavisesiyaM jamhA ||1/37|| asya TIkAlezastvayaM atha iti yadA dezo= vastuno'vayavaH, sadabhAve'stitve niyataH = 'sannevAyam' ityevaM nizcitaH, aparazca dezo'sadbhAvaparyAye=nAstitva eva niyataH 'asannevAyam' ityavagata:, avayavebhyo'vayavinaH kathaJcidabhedAd avayavadharmaistasyApi tathAvyapadeza: yathA 'kuNTho devadatta' iti / tato'vayavasattvAsattvAbhyAmavayavI api sadasan sambhavati, tata: tad dravyamasti ca nAsti ceti bhavatyubhayapradhAnAvayavabhAgena vizeSitaM ysmaat| - evaM vastvekadezasthAyitvAttayorna sakalavastuvyApakatvamiti tatkhyApakAdezasyApi na sakalAdezatvam, kintu vikalAdezatvameva yuktamiti / // vRttikRtAM vacanAnAM kiM tAtparyam ? // atha - 'syAdastyeva nAstyeva ca' ityAdi sasaMyogabhaGgairapi sakala eva vastuni svArthAstitvanAstitvadyotane ko doSa: ? na caikatraiva tayordvayossamavatAro na bhavedvirodhAditi vAcyam / kathaJcidastitvakathaJcinnAstitvayoH parasparaM virodhAbhAvAdeva / syAdvAdamaJjaryAM nayarahasyAdau ca spaSTamevoktam, yaduta na sattvAsattve dezasthe guJjAphaladezavyApino raktatvakRSNatvayoriva kintu sarvavyApake vyApyavRttinI eva te| na caikatra dvau dharmoM vyApyavRttinau na syAtAmiti sandegdhavyam, rAme putratvapitRtvAbhyAmiva anAmikAyAM dIrghatvahUsvatvAbhyAmiva vA bhavatyekatraiva vastuni anekeSAmapi dharmANAM vyApyavRttitvamiti / na ca 'rAmaH pitA ca putrazce' tyevaM samUhAlambanajJAne rAme dezAvacchedena pitRtvaM itaradezAvacchedena ca putratvaM jJAyate, kintu niravacchinnatayA vyApyavRttitayaiva pitRtvputrtvyorbhaanm| tathaivAtrApi |---*|||||||| saptabhaGgI prakAza: 87 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAre dravyArthikanayaprAdhAnatAe vicAraNA karAya, tyAre anaMtaparyAyano AdhAra eka dravyAMza upasthita thAya che. ane jyAre asti' zabdano vAcyArtha A ja dravyAMza laIe, tyAre temAM astitvanI sAthe te ja kAle bIjA anaMtA dharmo paNa rahelAM jaNAya che. mATe badhA dharmo kAlAbhedathI jaNAya. tema, 'ghaTavRttitva' e AtmarUpa-potAnuM svarUpa-je astitva dharmanuM che. te ja bIjA anaMta dharmonuM paNa che. mATe badhAmAM AtmarUpathI abhedatA che. tema ja dravyarUpa AdhAra astitva mATe che. te ja zeSa anaMta dharmono AdhAra che. mATe AdhAranAM abhedathI paNa badhAM abhinna che. Ama, dravyamAM je saMbaMdhathI astitva dharma che, te ja saMbaMdhathI zeSa anaMta rahe che. tathA je upakAra astitva dravyamAM kare che, te ja upakAra zeSa anaMta dharmo kare che. ane je saMsarga astitvano dravya sAthe che, te ja saMsarga bAkInAM anaMta dharmono paNa che ja. ane chelle "asti' zabda je ati rUpa vastuno-astitva dharmano vAcaka che, te ja zabda bAkInA anaMtano paNa vAcaka bane che. Ama, astitvanI sAthe kAlAdi ATha prakAre zeSa dharmono abheda che. mATe jo astitva jaNAya to tadabhinna zeSa dharmo niyamA jaNAya. Ama prathama bhAMgAthI ja sarva dharmo jaNAtA anaMta dharmAtmaka prAmANika vastuno bodha yuktiyukta ja che. I18 ava. have AnAthI viparIta evAM vikalAdezane jaNAve che kAlAdinAM bhedathI, saptabhaMgI paNa sarva asakalavastune vade, vikalAdezanuM tattva 19o ratnAkarAvatArikA mujaba vikalAdezanuM svarUpa che. vArtika. have, jyAre paryAyArthika nayanI mukhyatA karo, to vAstavika paryAyAMza ane dravyArthinayanI pradhAnatA karo, to aupacArika paryAyAMza smRtimAM upasthita thAya che. ane e vakhate astitvanI sAthe kAlAdi 8 rIte zeSa dharmono abheda karI zakAto nathI. kAraNa ke, eka vakhate eka ja paryAya hoya che. jemAM mAtra astitva dharma rahe, bAkInAM anaMta na rahe. tethI kAlathI bheda che, vaLI te darekanuM svarUpa pota saptabhaMgI rAsa Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdastyevanAstyeva ghaTa iti samUhAlambanajJAnena ghaTe'pi niravacchinnatayaiva tayorbhAnaM yuktimat, na tu deshaavccheden| nanu-jalabhRte ghaTe yathA abhyantaradezAvacchedena jalasaMyogaH na tu bAhyadezAvacchedena, ato ghaTe jalavattvam jalAbhAvazca yathA dvAvapi dezabhedena vartete, tathA'trApi ghaTe astitvaM nAstitvaM ca dezabhedena samavatAryamANaM na virudhyate iti cet ? na, tathAvivakSAyA abhAvAt, nayarahasyAdau ca tasyA vivakSAyA bIjasya nirAkRtatvAt, dharmibhedApattezca, tathAhi- na hi AdyAstrayo dharmA ghaTarUpe dharmiNi antyAzcatvArazca ghaTAvayavarUpe dharmiNi, sarveSAmapi saptAnAmapi ghaTa eva samAlambanAt, tRtIyabhaGgIyA'vaktavyatvadharmasyApi dezabhedena samAzrayaNApattezca, tatrApi dharmadvayAvagAhanAdeva yugpt| ityAdibhi: kAraNakalApaiJjayate yaduta sattvaparyAyabhAvAbhAvAMzayoH astitvanAstitvayorna dezabhedena ghaTAdau vRttitvaM vAcyam, kintu vyApyavRttitayaiva vRttitvaM vAcyaM tayoriti cet ? stym| samagra eva satparyAyavati astitvanAstitvayoH samavatArasyaucitye'pi kimiti vRttikRtA dezAvayavabhedena samavatAraH kRta iti na jnyaayte| na ca "aha deso sabbhAve deso'sabbhAvapajjave Niyao' iti gAthApUrvArddha "deza'zabdasya vastvavayava eva artho bhaviSyati, iti vAcyam, evaM sati "taMdaviyamatthi natthi ya aaesvisesiyNjmhaa|" iti pazcArddhasya tarhi kathamarthasaGgatiH kAryA? AdezavizeSitam-ityatrAdezapadena ajmANa upAdhirUpo dharmo grAhyaH tena vizeSitaM sat dravyameva-ghaTa eva-na tu tadavayavau, kintu tadeva dravyaM asti ca nAsti cetyucyte| ata eva vRttau Adezapadasya yo'vayavayabhAga ityartha uktaH, so'pi smiikssnniiyH| AdiSTamityasya zabdasyAstitvAdyApAdakopAdhinA vizeSitamityarthaH na ca tAdRgupAdhiravayava eva, kintu svdrvypryaayvttvmev| na ca sa upAdhiravayave eva, kintu sakalAvayavini vyaapkH| Adeza iti vA bhaGgaH, tena vizeSitam, AdezavizeSitaM drvymiti| Adeza iti vA upAdhikhyApakaM syAdityAdi pdm| saptabhaGgI prakAza: Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ potAnuM bhinna bhinna ja che. AthI AtmarUpathI paNa badhAM bhinna che. AdhArabhUta artha-paryAya-badhAno alaga che. saMbaMdha paNa saMbaMdhInA bhedathI bhinna bhinna che. badhAM potAnAM AdhAramAM amuka pratiniyata bhinna bhinna upakAra ja kare che. eka ja nahIM. mATe upakArabhede paNa bheda che. guNIdeza paNa bhinna che. saMsargavAnA bhedathI saMsargano paNa bheda che. ane badhAM ja sAva alaga alaga ja hovAne kAraNe koI eka ja zabda paNa te sarva arthono vAcaka nathI, evuM mAno to bIjA zabdo sAva niSphaLa bane. Ama, astitvanI sAthe anaMta dharmono abheda zakya nathI. Ama, te badhAM sarvathA bhinna hovAthI pratyeka bhaMga dvArA eka eka ja dharma kahevAya, badhA dharmo nahIM ane tethI ja tene asakala vastu kahenArA evAM vikalAdeza kahevAya. ane vikalAdezanAM samUha rUpa saptabhaMgI dvArA paNa sakala vastu na kahevAya jyAre sakalAdezanAM eka bhaMgathIya sakala vastu kahI zakAya. Ama ratnAkarAvatArikAmAM darzAvyuM che. zaMkAH jo saptabhaMgInA be bhedo che to temAMthI zuM sakalAdeza rUpa saptabhaMgI e sAcI che, athavA vikalAdezarUpa? samAdhAnaH sakalAdeza ane vikalAdeza banneya nayavizeSanI apekSAthI satya che. ahIM, jyAre bhAMgAthI dravyArthikatAne AlaMbane sakala vastu kahevAya tyAre te sakalAdeza banyo ane sakalAdezano samUha e pramANAtmaka saptabhaMgI, tathA paryAyArthikatAne alaMbane eka bhAMgAthI jyAre sAMza-asamagra-vastu kahevAya, tyAre te bhAMgo vikala vastune kahenAro hovAthI vikalAdeza banyo ane tenA samUharUpa saptabhaMgI paNa asamagra vastu kahe, mATe te naya saptabhaMgI kahevAya. Ama ratnAkarAvatArikA graMthamAM sakalAdezane pramANa, sakalAdezarUpa saptabhaMgIne pramANa saptabhaMgI vikalAdezane naya ane vikalAdezarUpa saptabhaMgIne naya saptabhaMgI kahI che. A vAta AgaLa upara pUjyapAda mahopAdhyAyajInAM vacano sAthe tulanAtmaka rIte vicArIzuM. I19 ava. Ama, vAdIdevasUri ma.sA.nA mate TIkAkAra zrI ratnaprabhasUri saptabhaMgI -- Illlllll rAsa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||smmtigaathaataatprygvessnnaa / / nanu syAdetat, kintu pUrvArddhanibaddhadezapadasya yadyavayavArthakatvaM na, tarhi tasya ko'rtha iti cet ? atrAsmAkaM anuprekSAsAra: kathyate-deza ityavayava ev| kintu na sa padArthasyAvayavaH, api tu vaakysy-bhnggsy-avyvH| tato'yaM gAthaidamparyArthaH aha-atha-yadA, deso sabbhAve iti bhaGgasyaikadezaH sattve, deso'sabbhAvapajjave iti tathetaro dezo'sattve Niyao-niyata: svvaacytvsmbndhen| tatazca bhaGgaikadezena yadA sattvamucyate, aparaikadezena ca yadA'sattvamucyate, tadA sa bhaGgazcaturtho bhaGgo bhavati tasya cAyamAkAra: 'syAdastyevanAstyeva' ceti| iti puurvaarddhaarthH| athAhananu tadeva dravyamasti, tadeva ca nAstIti kathaM vAcyam, ucyate-jamhA, iti yasmAd hetoH, AdezavizeSitam, astitvanAstitvApAdakopAdhibhyAM kramazo vizeSitam, tadeva dravyaM ghaTAdi, asti ca nAsti ceti-so'yaM gAthottarArddhArtha iti sarvaM suvyvsthitm| ____na caivaM sakalAdezatvavikalAdezatvavyAhatiriti zaGkyam-AdyatrayANAM .bhaGgAnAmasaMyogitvAt smgrtvaatsklaadeshtvm| sakalazcAsAvAdezazceti vigrhaat| AdezasyAtra bhnggprktvaat| antyAzca catvAro'pi saMyogibhaGgAH, saMyogajatvAdeva teSAM mizratvam, sakhaNDatvam, iti viklaadeshtvm| vikalazcAsAvAdezazceti krmdhaaryH| ityevamevAtrAbhisandhirvicArya iti dik| nanu tathApisabbhAve AiTTho, deso deso ya ubhayahA jassa / taM atthi avattavvaM ca, hoi daviaM viyappavasA // 1/38 // iti sammatitarkagAthAyA vRttikRtA tu yathAzrutArtha eva gRhItaH yasya dravyasya dezo'vayava: sadbhAve AdiSTaH, sattvaparyAyavizeSitaH, dezo-'vayavazca sadasadbhAve AdiSTaH tad dravyaM asti cAvaktavyaJceti ucyte| bhavatA ko'rtho grahISyate? iti cet ? ucyate, yasya iti padasyAnvayaH na dezapadena saha kriyate, kintu sadbhAvapadena saha, tathA ca yasya dravyasya sadbhAve-satparyAye bhaGgasyetyadhyAhAryaM dezosaptabhaGgI prakAza: Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma.sA.nA vivaraNa mujaba sakalAdeza-vikalAdezanuM svarUpa joyuM. have sammatikAra zrI siddhasena divAkara sU.ma. nA mate TIkAkAra zrI abhayadeva sU.ma.nI vyAkhyA mujaba tenI vicAraNA karavAmAM Ave che. sarva vastumAM jehano, artha te sakalAdeza / sAMzavastumAM saMThiyo, artha to vikalAdeza ||20nA / tarka paMcAnana zrI abhayadevasUrijIe nirUpeluM sakalAdeza-vikalAdezanuM svarUpa // vArtika. zrI siddhasena divAkara sU.ma. nA mate 3jA ane 4thA bhAMgAmAM pheraphAra che. 3jo avaktavya bhAMgo ane cotho asti-nAsti bhAMgo. prathamanAM traNa bhAMgA potAnAM vAcyArthane AkhI ghaTAdi vastu para ja vyApyavRttirUpe rAkhe che, mATe te sakalavastune viSaya banAvatAM hovAthI sakalAdeza kahyA. tathA bAkInAM cAra bhAMgA ghaTAdi vastunA eka eka deza para rahe che. zrI sammatitarkanA prathama kAMDanI 37mI gAthA ane tenI para racAyelI TIkAno A rItano bhAvArtha che jyAre vastuno eka deza=eka avayava sadbhAva=sattva vALo mAno, ane tethI ''A sat che'' Avo bodha karo. tathA bIjA deza=avayavane asadbhAva=asattvavALo karIne 'A asat che'' Avo bodha karo to hakIkatamAM te avayavIno eka avayava sattvavALo ane bIjo avayava asattvavALo thayo. mATe tenAM avayavo ja sattva ane asattvavALAM banyAM. paraMtu vRkSanAM thaDa para kapisaMyoga hoya to paNa 'vRkSa kapisaMyogavALuM che' evuM kahevAya che, te ja rIte avayavamAM sattva ane asattva dvArA te avayavI ja sattva ane asattva vALo kahI zakAya. Ama, te cothA bhAMgAthI jaNAtAM be dharmo sakala vastumAM nahIM, paNa vastu eka dezamAM rahe che. mATe te bhAMgAne vikalAdeza kahevAya. Ama, vRttikAranA mate asaMyogI sarva-traNeya-bhAMgA sakalAdezarUpa che ane bAkInAM sasaMyogI-cAreya-bhAMgA vikalAdezarUpa samajavAM. saptabhaMgI rAsa .............. 92 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaGgAyavayaH, AdiSTaH vrtte| iti jnyeym| yadvA sRtametayA kliSTakalpanayA, yathAzrutArtha eva, kevalaM deza iti dharmiNo'vasthA na tvavayavaH, padArthasyaikA'vasthA sattvavatI, anyA ca yugapat sttvaasttvvtii| te dve api yadA kramazo gRhyete, pUrvaM sattvavatyavasthA, pazcAccAsattvavatI / te cAvasthe zabdena aadisstte| yadvA AdiSTatvamiti tAdRgnayajJAnaviSayIkRtatvamiti, tatazca yasya dravyasya sadbhAvenAdiSTA'vasthAvidhimukhyatayA bhAvAtmakasattvaparyAyaH, yugapadubhayathA''diSTA cA'vasthA yugapadvidhiniSedhamukhyatayA yugapadbhAvAbhAvAtmakAvaktavyatvarUpasattvaparyAyaH, te dve kramazo jJAyate tadA tAdRgjJAnavikalpavazato dravyaM tadA 'astyeva avktvymeve'tyucyte| ____ atra 'deso'tti 'avayava' iti vyAkhyAne sammativRttikRto nAsmAkaM virodhaH, vivakSAvazAttasyApi ghaTamAnatvAt, kintu avayavasattvasyAvayavinyupacAre na kiJcitkAraNamutprekSyate', anyacca, granthAntareSu tathA vyAkhyAnaM nopalabhyate, api 1. tulanA vRttikadvacasAM saGgatiprayAsa: kRta: mahopAdhyAyairanekAntavyavasthAprakaraNe, ante ca iti dik' evamuktvopasaMhRtaM, tathAhi- "yadavayavena viziSTadharmeNa Adizyate, tadasti ca nAsti ca bhavati, tathA svadravyakSetrakAla-bhAvairvibhakto hi ghaTo'sti,paradravyAdirUpeNa ca sa eva naastiiti| Adyayorapi bhaGgayoH svadravyaparadravyAbhyAM vibhajyata eva ghaTa iti tatsamudAyAtko'sya vizeSa iti cet ? na, tatrAstitvanAstitvAvacchedakadvArA vibhAgo'vayavadvArA vibhAgAbhAvAt, atra tu taddvArA vibhAgena vizeSAt, taddvArA vibhAgakaraNe eva kiM bIjamiti cet ? sAvayavaniravayavavastunastathA pratipattijanakasAvayavaniravayavatvazabalaikasvarUpavAkyatvena prAmANyarakSArthamiti dik|" tathA- "dezabhedaM vinaikatra tu krameNApi sadasattvavivakSA sampradAyaviruddhatvAnodetIti na niravayavadravyaviSayatvameSAmityasmadabhimatoktameva yuktamiti mntvym|" ityaSTasahasrItAtparyavivaraNe'pi sAmpradAyikI vivakSAM samAdRtyaiva vRttikRdvacanAnAM saGgatyai yatitaM puujyairiti| ataH pUjyAnAmapi nAtra tAvAn nirbhara iti sUkSmekSikayA'vagantavyamiti dik| saptabhaGgI IIIIIIIIIIIII.--.IIIIIIIIIIIIL saptabhaGgI prakAza: 93 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vRttikAranA pratipAdananuM tAtparya zuM? * zaMkA cotho bhAMgo "svAdaspevasyAgAskevI rUpa sasaMyogI bhAMgo hoya to te sakala-samagra-vastune vize ja astitvanAstitvane kahe che. evuM mAno to zuM doSa? pratizakAra banne vacce virodha hovAthI banneno eka ja jagyAe Azraya na thaI zake. zaMkAH svAdastitva ane sTAnnAstitvanI vacce virodha ja nathI. A vAta nayarahasya ane syAdvAdamaMjarI vageremAM spaSTa ja kahI che ke caNoThImAM avayavabhede jema lAla ane kALo raMga rahe che, tema ghaDA vageremAM avayavabhede sattva ane asattva nathI rahetAM, vyApaka rIte rahe che. pratizaMkAH eka AdhAramAM be dharmo vyApyavRtti na hoya. zaMkA jema rAmamAM putratva ane pitRtva dharma tathA jema anAmikA AMgaLImAM dIrghatva ane svatva eka sAthe vyApIne rahI zake che, tema eka sAthe sakala vastumAM aneka dharmo vyApIne rahI zakavAmAM vAMdho nathI. A tattva samajavuM. pratizaMkAH pANIthI bharelA ghaDAmAM jema jalasaMyoga abhyatara deza avacchedena che. bAhyadeza avacchedana nahIM. Ama jema jalavattva ane jalAbhAva A banne dezabhedena rahe. tema ahIM paNa ghaTamAM astitva ane nAstitva dezabhedena rahe, emAM zuM vAMdho? zaMkAH paraMtu, ahIM tevI vivaphA ja nathI. anyathA prathama-dvitIya bhAMgA dvArA kema samagra vastumAM astitva nAstitvano bodha karI zakAya? narahasya Adi graMthomAM dezabhede te bannene rAkhavAno niSedha sUcavyo che. ane ema karatAM dharmIno bheda thAya, jema ke-prathamanA traNa bhAgA sakala vastu viSayaka che ane pachInA cAra bhAgA jo avayava viSayaka hoya to prathamano dharmI avayavI bane, ane pachInAno avayava bane. mATe bannenA dharmo badalAI jAya, mATe trIjA vagere bhAMgAnA arthane paNa sakala vastumAM ja rAkhavAM joIe. samAdhAnaH vAta yogya che. AkhI vastumAM ja sattAsattvano samavatAra saptabhaMgI rAsa IIIIII. --llllll 94 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca, vastuni yadA samagratvA-'vayavitvetyAdayo vyApyavRttina eva dharmAH saptabhaGgyA vicAritAH tadA turyeNa bhaGgenAtrApi sattvavatsamagratvasyApyavayavitvasyApi cAvayavavRttitayA grahaNe mahadaniSTameva, na hi vyApyavRttino bhAvasya bhAvAMza: avayavayordezayoH samavatarati, prayojanAbhAvAcca vivakSAvizeSAdaraNe tu sarvasyaiva sarvavattvapratipAdane vinigamakAbhAva ev| ityato yuktito'pi na tathAvyAkhyAnaM nirbhrtaamaaddhaati| kadAcana ziSyamatigrAhaNasaukaryameva tathAvyAkhyAne prayojanaM bhavet, tato'nyatkiJcana tathA vyAkhyAnasya prayojanaM na vigraH, bahuzrutA vidnti| ||smmtigaathaaprtipaaditsklaadeshtvviklaadeshtvyornuprekssitN nidaanm|| atra ca vikalAdezatvaprayojanaM saMyogavikalpa eva, tannAma smuuhaalmbnjnyaanmev| atazzabde vikalAdezatA, jJAne ca vikalAdezatvam, tadadhInadravye'pi ca tata eva viklaadeshtvm| kramazo'vasthA'nekatvavattvameva viklaadeshtvmiti| ata eva tRtIyabhaGgArthe viklaadeshtvaa'bhaavH| tatra dvayoravasthayoyugapadvikalpanAt, na kramazo naanaa'vsthaagrhnnm| iti sUkSmekSikayA'vadheyam / adhikaM bahuzrutA vidnti| ||sklviklaadeshpryojnm // arthatAbhyAM sakalAdezatvavikalAdezatvadharmAbhyAM kiM sAdhanIyamiti cet ? shissybuddhivaishdym| tadAha nayopadeze zrImAn - sakalAdezatvaM ca pratibhaGgamanantadharmAtmakatvadyotanena, anyathA ca vikalAdezatvamityeke 4- eke iti vAdidevasUrivarAdyAH pUrvajA: - akhaNDavastuviSayatvena triSvevAdyabhaGgeSu tat, caturSu coparitaneSvekadezaviSayatvena vikalAdezatvamityanye - anye iti smmtivRttikRto'bhydevsuurivrprmukhaaH|-ayN vyutpattivizeSa: sarvasaptabhagIsAdhAraNa:- tannAmAyaM vyAkhyAvizeSa eva, na tu saptabhaGgyA maulamAkUtam, anena ca ziSyamativyutpAdanaM sAdhanIyam / ava. nanu tarhi sakalAdeza iti pramANavAkyaM tena niSpannA ca pramANasaptabhaGgI, vikalAdeza iti nayavAkyaM, tena niSpAditA nayasaptabhaGgItyeteSAM saptabhaGgI IIIIIIIIIIII. -- .IIIIIIIIIIIIL 95 prakAzaH Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavo yogya che. chatAMya kema vRttikAre dezamAM-avayavamAM karyo, te samajAtuM nathI. pratizaMkAH sammatinI gAthAmAM ja lakhyuM che ke A badhAM (cothA vagere) bhAMgA dvArA dezamAM=avayavamAM sattAsattvane jANavAM. samAdhAnaH to pachI uttarArdhanI saMgati zI rIte karavI? kAraNa ke AdezathI vizeSita evuM te dravya ja= te avayavI ja astinAsti che. Avo Ano artha pratizaMkA vRttikAre "Adezano artha upacAra karyo che. avayavamAM rahelAM dharmano upacAra karavAthI, te avayavI asti ane nAsti kahevAya che. samAdhAnaH Adezano artha - sAmAnyathI-syA vagere pada dvArA je-te gharmanA ApAdaka evA upAdhi rUpa dharmane ghotanAthI jaNAvavAM pUrvaka te artha kahevo-ema karavo joie. Adeza vizeSita eTale syAspadadyotya svaparyAyaparaparyAya ubhayathI vizeSita evAM sattva ane asattvanAM kathanathI kathita evuM te dravya sattva ane asattva ubhayavALuM bane. Avo mULano artha karavo joIe. | | sammati gAthAnI tAtparyagaveSaNA . pratizaMkAH paraMtu deza' padano artha zuM karavo? vRttikAre to padArthano avayava evo yathAzrutArtha ja pakaDyo che. tame zuM lezo? samAdhAnaH deza' eTale bhaMgano avayava, evuM kahI zakAya. eTale bhaMgano eka avayava jyAre sattva pratipAdaka hoya ane bIjo asattva pratipAdaka, tyAre tenAthI vAcya dravya "asti nAsti' kahevAya. pratizaMkAH jo badhA bhAMgA sakala vastune ja kahe to pachI sakalAdezatvavikalAdezatva kyAMthI rahe? samAdhAna deza vastune kahe che mATe vikalAdeza nathI paNa saMyogapUrvaka hovAthI - sakhaMDa hovAthI te bhAMgo ja vikalAdeza che. A rIte artha karavo tethI saMyogI bhAMgI vikalAdeza, asaMyogI bhAMgA sakalAdeza. (vaLI, prathama traNa sakalAdeza, pachInAM cAra vikalAdeza AvI vyAkhyA vRttikAre karI che. mULamAM e rItanuM pratipAdana nathI.) saptabhaMgI rAsa III Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikAvacasAM ko bhAvArtha : ? sakalAdezatvavikalAdezatvayostatra nayapramANasAdhanArthakatvamuktamiti cet, ucyate bhaGgAH sarve nayAtmAnaH, saptabhaGgI pramANamAH / iti nayopadezasyA - ''jJAyAM me ramate manaH / / 21 / / TIkA - pramANam AH iti vigraha:, AH pAdapUraNArtha: avyayaH / nayopadeze zrImadbhirevamuktaM, yaduta - syAcchabdalAJchitaikamAtreNa tu na pramANavAkyavizrAmaH, sunayavAkyArthasyaiva tataH siddhe :... pramANavAkyaM tvalaukikabodhArthaM saptabhaGgyAtmakamevA''zrayaNIyam, ata eva tadvyApakatvaM sammatyAdau mahatA prayatnena sAdhitamiti kimativistareNa ?- nanu pramANavAkyamiti pramANabhUtavastuna: pratipAdakaM vAkyameva / vastumAtraM ca naikadharmAMzamizritatayA saGkIrNasvabhAvam / tatazca tAdRgvastupratipAdakasya vacasa eva pramANavAkyatvamucitam / / / prAmANikavastujJAnaM pratipAdanaJcArvAgdarzinAM bhavenna vA ? / / kintvetadapyatra vicAraNIyam, yatkiM tAdRzaM vastu arvAgdarzinAM pratyakSeNaiva jJAyate, vikalpajJAnena vA ? yugapadastitvanAstitvarUpadharmadvayAtmakasyApi jJAnaM yadi chadmasthAnAmasambhavipadam, tadA kathamanantadharmAtmakavastuno jJAnaM yugapatsyAdeSAm / nahi chadmasthaiH kramazo'pyanantayAvaddharmAtmakaM yAvad vastu pratyakSeNa paricchidyate, tarhi yugapattAdRkpramANabhUtavastunaH paricchedanasya tu kA kathA ? na ca sakalAdezena tAdRgvastu jJAyata eveti vAcyam, tenApi dravyArthikanayenaiva dravyAMzaprAdhAnyenA'nantadharmAtmakavastuparicchedanam, ratnAkarAvatArikAyAM tathaiva pratipAdanAt, iti sakalAdezavacasA'bhijJAtasyArthasyApi vastuto nayArthataiva, na tu pramANArthateti dhyeyam / prAmANikaM vastu tu kevalyeva jJAtuM samarthaH / yugapadanantAnAM dharmANAM tenaiva svakevalajJAnenA'bhijJAnasya suzakyatvAt / atha cetpramANajJAnamiti yAvadvastujJAnamiti vyAkhyA, tadA tatkevalajJAnameva / kevalyuktavAkyameva ca pramANavAkyamiti / saptabhaGgI prakAza: 97 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakAH "dezano artha bhaMga-avayava lezo, to AgaLa 30mI gAthAmAM anvaya thaI nahIM zake. samAdhAnaH koIka rIte e gAthAno paNa anvaya thaI zake che. paNa, tevI kliSTa kalpanA na karavI hoya, to jarUra nathI. sAmAnyathI ja artha karavo. deza" eTale dharmI-vastunI avasthA paryAya levo. paNa avayava evo artha na karavo. sat vastunI eka avasthA bhAvAMzavALI che, eka avasthA abhAvAMzavALI. prastuta gAthAmAM eka bhAvAMzavALI avasthA levAnI ane eka bIjI bhAvAbhAva yugapad ubhaya aMzavALI avasthA levAya. te bannene kramathI eka sAthe grahaNa karAtAM jyAre zabdathI Adeza karAya, tyAre tevAM jJAnanAM vikalpane kAraNe te dravyane "syA alpeva, syA avaktavyameva ca" AvuM kahevAya. AmAM vikalpa karavo eno artha tevI rIte jJAna karavuM, ane Adeza karavo arthAt te vikalpane zabdathI kahevo... ahIM, deza' padano "avayava' artha evI vyAkhyA karavAmAM koI kSati nathI. vivaphAvaze tevI paNa vyAkhyA upapanna thAya che. paraMtu, jyAre sattAsattvane aMte to avayavImAM ja rAkhavAnAM che, ane jyAre te avayavamAM vyApIne rahI ja zake che, tyAre paNa tene pahelAM avayavomAM rAkhavA ane pachI avayavagata teno avayavImAM upacAra karavo, AvI paraMparA karavAmAM sAmAnyathI koI khAsa prayojana na hoya. vaLI, vastugata sattvAdinI jema jyAre avayavItva vagerenuM saptabhaMgI dvArA avagAhana karavAnuM hoya, tyAre cothA bhAMgAthI avayavItvanAM sattvane avayavamAM zI rIte rAkhI zakAya? kAraNa ke avayavItva vagere vyApyavRtti dharmo che. te koIka khAsa upAdhithI dravyamAM rahe che. paNa dezabhedathI nahI. mATe teno avacchedaka koI avayava na bane, paNa te viziSTa upAdhi jenAM nimitte te paryAya Avyo che te avacchedaka bane che. Ama, yuktithI te vyAkhyA sarvatra nahI ghaTe. tema, mahopAdhyAyajI mahArAjAe amuka graMthomAM A gAthAnI A vyAkhyA sampradAya vizeSathI (naya-vyutpatti vizeSathI) sAcI sAbita karavAno prayAsa saptabhaMgI 98 rAsa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAdyasthikajJAnamAtrasyaiva nayatvam, chadmasthoktavAkyamAtrasyaiva ca nyvaakytvmiti| tanna-yathA chadmasthasya pratyakSeNa astitvanAstitvayoryugapadbodhe'zakye'pi vikalpajo bodhastu jAyata eva, yathA ca 'avaktavya'zabdena tducyte'pi| tathA chadmasthasya sAkSAdanantadharmAtmakavastujJAnasyAzakyatve'pi anantadharmAtmakavastuno vaikalpikaM vitarkarUpaM jJAnaM jAyata eva, vyutpnndshaayaam| utpattivyayadhrauvyAtmakaM sat, anantadharmAtmakaM sat, ityAdizabdaiH paripUrNasya vastu naH, 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' ityAdivAkyaiH paripUrNamokSamArgarUpavastunaH pratipAdanasya zakyatvAcca tAdRgvastu ucyte'pi| ||prsnggaad vastulakSaNavicAraNA // nanu-vastutvamiti kim? zAstreSu kvacana utpatti-vyaya-dhrauvyAtmakatvaM, kvacid dravya-guNa-paryAyAtmakatvaM, tathA kutracit sadasadAtmakatvaM, nityAnityAtmakatvaM, bhedAbhedAtmakatvamityAdirItyA vastulakSaNaM pratipAditamiti vinigamanAviraha evaatr| tanna-anyAnyarItyA pratipAdane'pi na lakSyabhedaH, yadevotpAdavyayadhrauvyAtmakatvena lakSyate, tadeva dravyaguNaparyAyavattvenetyAditayA lakSyate, yato yadutpAdavyayadhrauvyAtmakaM, tad dravyaguNaparyAyAdyAtmakaM bhvtyev| ___ tAdRzaM ca vastu vyApakaM pudgaladravyamapi, tadvyApyamaudArikapudgalamapi, tadvyApyaM mRdravyamapi, tadvyApyaM ghaTAtmakamapi, tadvyApyaM zizirotpannaghaTadravyamapi... eteSu sarveSvapi vastulakSaNasya snggcchmaantvaat| / yatra vastuni vastulakSaNaM ghaTate, tatsarvAMzatvAtprAmANikaM vstu| tadeva ca pramANajJAnena tthaa-srvaaNshaatmktyaa-jnyaayte| nayajJAnena tu svAnabhimatAMzaudAsInyena svAbhipretAMzaprAdhAnyena ca sAzaM jnyaayte| saptabhaGgyAH pratyekena bhaGgena sAkSAt sAMzaM vastu jJAyate, samagrayA tayA ca niraMzaM vastu vijnyaayte| 'syAtsadeveti prathamabhaGgena bhAvAtmakaM sad vastu jJAyate, abhAvAMzazca gaunniikriyte| 'syAnityameve'tyanena saptabhaGgI prakAzaH Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karyo che. bAkI anya graMthomAM A rItanuM nirUpaNa dekhAtuM nathI. mATe sarvazAstrakArone paNa A ja rIta mAnya nathI. kadAca A rIte avayavabhede pratipAdana kare, to ziSyane jaldI samajAi jAya, evuM A eka ja prayojana hoya, tevI vyAkhyA karavA pAchaLa. bAkI enAthI anya koi prayojana hoya to jANatAM nathI. tattva bahuzruto ja jANe. / / sammatinI gAthAmAM jaNAvelAM sakalAdezatva ane vikalAdezatvanuM anuprekSita nidAna // Ama to sammatinI gAthAomAM prathamanA traNa bhAMgA te sakalAdeza ane pachInAM cAra bhAMgA te vikalAdeza AvuM pratipAdana dekhAtuM nathI. paraMtu, TIkAkAre tevuM karyuM hovAthI sammatikArano ja e abhiprAya haze, evuM mAnI laie, to vikalAdezatAnuM prayojana e saMyoga vikalpa ja levo yogya che. saMyogI bhaMga vikalAdezarUpa che. jenAthI samUhAlaMbanAtmaka vikalajJAna thAya che. jeno viSaya banatuM dravya krame karIne aneka avasthAvALA tarIke jaNAya che. AthI, vikalAdeza= ahIM Adeza tarIke bhaMga lo, to saMyogI bhaMga e vikalAdeza. Adeza tarIke jJAna lo, to samUhAlaMbanajJAna e vikalAdeza. Adeza tarIke dravya lo, to kramazaH aneka avasthAvALuM dravya arthAt kramazaH aneka avasthAvaDvena jaNAtuM dravya, e vikalAdeza. AthI ja, trIjA bhAMgAnA arthamAM kramazaH aneka avasthAnuM jJAna nathI, yugapat che, mATe te vikalAdeza rUpa nathI. adhika to bahuzruto ja jANe. / / sakalAdeza - vikalAdezanuM prayojana I zaMkA H A sakalAdeza ane vikalAdeza dvArA zuM karavAnuM? samAdhAna H AnA dvArA ziSyanI matino vikAsa thAya che. ane ene khabara paDe che ke ekanI eka saptabhaMgIne AvI rIte paNa kholI-samajI-zakAya che. AvuM nayopadeza-nayAmRtataraMgiNInuM mantavya che ane amAruM paNa ema ja kahevuM che. 20 ava. zaMkA H ratnAkarAvatArikAmAM to spaSTa lakhyuM che ke sakalAdeza rUpa : saptabhaMgI rAsa 100 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAtmakaM nityaM jJAyate, 'syAd ghaTa evetyanena bhAvAtmakaM ghaTavastu jJAyate / 'syAd na sadeva'ti dvitIyena bhaGgena tadeva sadAtmakaM vastu abhAvAtmakatayA jJAyate / evamanyatrApi / etena siddhaM yaduta saptabhaGgyAH prathamo bhaGgaH sannityaghaTapaTasthirAdirUpavastuno bhAvAMzaM pratipAdayati, atastad bhAvanayavAkyaM ucyate, bhAvazca snggrhsyaakuutm| dvitIyo niruktavastuno'bhAvAMzaM pratipAdayannabhAvanayavaca ucyate, abhAvazca vyavahArasyAkUtam / evaM bhAvAtmakaM vastvaMzam, abhAvAtmakaM vastvaMzaM, bhAvAbhAvAtmakaM vastvaMzam ityevaM rItyA sadAdirUpavastunaH saptAMzAMn saptasvarUpAniti pratipAdayantaH saptabhaGgIyAH pratyeke bhaGgA nayavAkyarUpAH, AMzikavastupratipAdanAt / saptabhaGgI ca tatsamAhAraniSpAdyA kathaJcittadbhinnA ca pramANavAkyam, smgrvstuprtipaadnaat| / / ekavAkyasya pramANavAkyatvaM syAnna tvekabhaGgasya || athAstu pramANabodhatvasya yAvaddharmAtmakaparipUrNapramANavastuviSayakajJAnatvamiti vyAkhyAyAM vitarka rUpatvameva / pramANavAkyatvamiti ca saptabhaGgImahAvAkyatvameva / parantu na tatsaptabhaGgIyaikenaiva bhaGgena nirvartyam, ata eva yatkecana syAcchabdena vivakSitadharmoparAgeNa kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacArAdvA'nantadharmAtmakavastupratipAdane pramANavAkyasyaiva vyavasthite:, na ca saptabhaGgAtmakaM pramANavAkyam, ekabhaGgAtmakaM ca nayavAkyamityapi niyantuM zakyam, sapta bhaGgAH saptavidhajijJAsopAdhinimittatvAt, na ca teSAM sArvatrikatvam, ko jIvaH ? iti prazne lakSaNamAtrajijJAsayA 'syAjjJAnAdilakSaNo jIva' iti pramANavAkyarUpasyottarasya siddhAntasiddhatvAt, syAtpadasya cAtrA'nantadharmAtmakatvena prAmANyAGgGgatvam ityAhuH, tanmithyA / - tanna, pramANavAkyatvamiti 'syAdastyeve' tyAdisaptabhaGgIyaikabhaGgasvarUpaM mA bhUt, tena sAkSAdAMzikavastupratipAdanAt vyutpannaM pratyeva paripUrNavastudyotanAt, kintu 'anantadharmAtmakaM vastvi' tyAdisvarUpaikavAkyarUpamapyastyeva tat, sAkSAdeva / / ------ / / 101 saptabhaGgI prakAza: Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMgI e pramANa saptabhaMgI che... vagere vagere vacanono pachI zuM artha levo? tyAM to sakalAdeza ane vikalAdezane pramANavAkya ane nayavAkya tarIke batAvyAM che. - samAdhAna H A vAta kahevAM kahe che bhAMgA sarve nayarUpa che, saptabhaMgI che pramANa; AvI nayopadezanI, AzA muMne pramANa / / 21 / / vArtika. nayopadeza ane tadanusAri svopajJaTIkA nayAmRtataraMgiNImAM zrImAn mahopAdhyAyajIe kahyuM che ke - "eka bhAMgo e sakalAdezarUpa hoya ke vikalAdeza rUpa, e kyAreya pramANavAkya banI ja na zake. e syAt padathI yukta hovAthI sunaya vAkya hoya ane pramANavAkya to saptabhaMgIrUpa ja mAnya che.'' prAmANika vastunuM pratipAdana karanAruM vAkya, e pramANavAkya. prAmANika vastu eTale aneka dharmo rUpI aMzothI mizrita sarvAza-niraMza-sakala vastu. evI vastune jaNAvatuM vacana te pramANavAkya kahevAya. / / prAmANika vastunuM jJAna ke pratipAdana chadmasthathI zakya che kharuM? / / zaMkAH prAmANika vastu chadmastha dvArA pratyakSathI jaNAya ke vikalpajJAnathI ? kAraNa ke jo yugapad ubhaya paNa temane pratyakSathI na jaNAtAM hoya, to anaMta dharmo to kyAMthI jaNAya? chadmasthane yugapad ja nahIM, kramazaH paNa yAvad anaMta dharmonuM jJAna thai ja na zake. pratizaMkA H sakalAdezanI prakriyAthI prAmANika vastunuM jJAna thAya ja che ne? zaMkAH sakalAdeza dvArA paNa dravyArthika nayanI mukhyatAe ja anaMta dharmAtmaka vastuno bodha thAya che. eTale sakalAdezathI jANelo artha paNa hakIkatamAM nayarUpajJAnathI ja jANyo che. te sAMza che, prAmANika to nathI. ane ene paNa prAmANika kaho, to ema kahevuM paDe ke asala pramANajJAna to kevalajJAna che. ane chAghasthika aupacArika pramANa jJAna e dravyArthika nayAtmaka che. eTale prAmANika vastune jANIne tevuM pratipAdana karanAruM vacana to kevalInuM ja hoya mATe chadmasthanuM saptabhaMgI rAsa 102 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tena paripUrNavastukathanAt / na ca syAtpadenA'nantadharmAtmakatvaM dyotyata eveti 'syAdastyeve' tyasyApi saptabhaGgIbhaGgasya anantadharmAtmakamevetyetadarthagamakatvamiti vAcyam, tathA sati 'asti' padasya vaiyarthyApateH / "syAd ghaTa eve" tyetadeva vaktavyaM na tu " syAdastyeva ghaTa" ityetAvaditi / ghaTe vizeSye syAtpadArthAnantadharmANAM svayamevAnvayo bhaviSyati, kiM tadA'stitvarUpaikadharmaparakAstipadavyarthollekhena ? na ca syaatpdenaanntdhrmaatmktvdyotnaayaa'stipdopsmpdaanmaavshykm| astipadapratipAdyAstitvarUpadharme laukikI viSayatA syAtpadadyotyA, anantadharmAtmakatvAMze ca lokottareti vAcyam, tathA sati astitvam astipadenApyucyate, syAtpadenApi ca, ityatra punaruktatA''patteH / atha syAtpadottarapadamAtrasyaiva anantadharmArthakatvam / 'asti' padenAstitvameva kevalamucyate, syAtpadottarAstipadena cAnantadharmA evocyante / yadvA syAdevamapi, yaduta-astipadena kevalamastitvamucyate, syAtpadena tu taditare'nantA api dharmAH, ghaTAdestu vizeSyatayA bhAnam, na kathanam, iti cet? tanna, saptabhaGgIyasyAtpadasya kathaJcidarthakatvasya samyagekAntasAdhakatvasyAnekAntadyotakatvasya ca AgamaprAmANyataH svAnubhavapratItezca siddhatvAt, tathA atraiva pUrvaM savistaraM sAdhitatvAt, na tena tanmizrAstipadena vAnantadharmAtmakatvamucyate / / / prasaGgAtpramANanayatattvAlokapratipAditasakalAdezavikalAdezatAtparyagaveSaNA || - atha saptabhaGgyAH pratyekabhaGgasyApi anantadharmAtmakavastuvAcakatvameva mntvymnnygtyaa| tathAhi saptabhirbhaGgairekaikaH aMza ucyate, tadA sakalayA saptabhaGgyA'pi vastugatAssaptaivAMzAH proktAH, pramANAtmakaM tu vastu anantadharmAtmakam, tasmiMstAdRzyanukte saptabhaGgI pramANavAkyaM na syAt / atassaptabhaGgyAH pratyekenApi bhaGgenAnantadharmAtmakaM vastu pratipAdyate - iti mantavyam / nahi 'syAdastyeve 'ti prathamena astitvarUpaikadharmavata eva sadvastuno bhAvAMza ucyate, kintu sadvastunaH anantasvadharmasaMyutasyaiva bhAvAMzaH kathyate, anantadharmasaGkIrNa eva vastuni 'asti'zabdaprayogAt / evaM dvitIyenApi anantaparadharmAliGgitasyaiva sadvastuno'bhAvAMzo nigadyate, anantaparaparyAyavati 'asti' zabdasyAprayogAt / |||---||||| saptabhaGgI prakAza: - 103 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhuM ja jJAna e nayajJAna rUpa che ane badhuM ja vacana e nayavAkya che.... samAdhAnaH A vAta khoTI che. chadmasthane jema yugapa ubhayanuM jJAna pratyakSAtmaka nahIM paNa vikalpAtmaka thAya che. tema anaMta yAvad dharmAtmaka prAmANika vastunuM jJAna paNa vikalpAtmaka thavuM zakya che. "utpatti-vyaya-dhrovyAtmaka sat che." "anantadharmAtmaka sat che. ItyAdi vAkyo dvArA tevI vastunuM pratipAdana paNa suzakya che ja. _o prasaMgathI vastunAM lakSaNanI vicAraNA | zaMkAH vastunuM lakSaNa zuM che? zAstromAM kyAMka "utpatti-vyaya-dhrauvyAtmaka vastu hoya evuM kahyuM che, to kyAMka dravyaguNaparyAyAtmaka vastu hoya ema kahe che. to kyAMka sadasadAtmaka, nityAnityAtmaka, bhedAbhadAtmaka vastu che. AvI alaga alaga rIte batAve che to chelle vastunuM lakSaNa zuM che? samAdhAnaH anya anya lakSaNo ApyAM che paNa chelle lakSya to eka ja che. je utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa che, te ja dravyaguNa-paryAyAtmaka che. ityAdi vicAravuM. vaLI tevI te vastu kadAca vyApaka evuM pudgala vastu paNa hoya, ene vyApya odArika pudgala vastu paNa hoya, tene vyApya mATI vastu paNa hoya, tene vyApya ghaTa vastu paNa hoya... A badhAmAM vastunuM lakSaNa supere ghaTe ja che. AthI ja vyApaka evAM AtmAnuM lakSaNa batAvatAM "jJAnadarzanacAritrAtmakatva' kahe. ane vyApya evAM mokSamArganuM (AtmArUpI vyApaka vastune vyApya evI vastunuM) lakSaNa batAvatAM "samyagdarzanajJAnacAritrAtmakatva' kahe. A badhAM lakSaNo vyApaka athavA vyApya evI pramANAtmaka vastune ja kahe che, mATe te badhAM pramANavAkyo ja che. have mULa vAta para AvIe, uparokta upacarita ke nirupacarita prAmANika vastu pramANajJAna dvArA niraMza rIte jaNAya che. ane nayajJAna dvArA sAMza jaNAya che. saptabhaMgInA badhAM pratyeka bhAgAothI sAkSAt to sAMza vastu jaNAya ane samagra saptabhaMgI dvArA niraMza vastu jaNAya. jema ke "syAt sat eva' A saptabhaMgI IIIIIIII .--milllllll.104 rAsa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ satyametat, sadvastuno bhAvAMza ekAnekai: yAvadanantairdhamarmizrito bhvet| bhAvAMzagrAhiNo bhAvanayasya vyApyavyApakavyApakataraviSayakatvenAvAntarAnekabhedapatitatvAt, vyaapyvyaapkvstvdhiintvaattsy| tatra ca pramANAtmakaparipUrNavastunaH saptabhaGgyA pratipAdanaM tadaiva bhavati, yadA prathamena yAvatsvadharmamizrito bhAvAMza:, dvitIyena ca yAvatparadharmamizrito'bhAvAMza ityaadirgRhiitH| evaM prathamenApi kevalenApi bhaGgena anantadharmapratipAdanaM bhavet, paryAptadharmapratipAdanaM na bhavet / ato'nantadharmapratipAdakavAkyatvamiti pramANavAkyatvaM na, kintu paryAptavastupratipAdakavAkyatvamityeva pramANavAkyatvaM vaacym| anyacca, ekadharmapratipAdakavAkyatvamiti nayavAkyatvaM na, kintu sAMzavastupratipAdakavAkyatvameva nyvaakytvm| ___evaM sakalAdezatva-vikalAdezatvayorapi kalpanAyAmidameva zrImadvAdidevapUjyAnAmAkUtaM syaat| yadA prathamena bhaGgena ananta-yAvad-dharmAtmako bhAvAMzo gRhItaH, pratipAditaH, tadA sakalasaptabhaGgyA samagradharmAtmakaM vyApakaM vastu pratipAdyate iti sklaadesho'sau| yadA prathamena avAntarabhAvanayena asamagro bhAvAMzaH pratipAditastadA sakalayA'pi saptabhaGgyA asamagrameva vyApyameva vastu kathyate, iti viklaadesho'sau| ato bhaved vikalAdezasaptabhaGgyA nayasaptabhaGgItvam, sakalAdezasaptabhaGgyAzca pramANasaptabhaGgItvamiti / parantu ekasya tu nayasaptabhaGgyAH pramANasaptabhaGgyA vA bhaGgavAkyasya kadA'pi pramANavAkyatvaM na smbhvti| sAkSAttena vyApyasya vyApakasya vA sAMzavastuna eva prtipaadnaaditi| // pUjyamalayagiripAdAnAM vacasA tAtparyagaveSaNA / syAdetat, syAtpadasyAnantadharmArthakatve astipadasya ca vastuvAcakatve 'syAdastI'ti vAkyena 'anantadharmAtmakaM vastvi'ti bodhasambhave tasya vAkyasya prmaannvaakytvmev| yaduktaM zrImadbhirgurutattvavinizcaye - malayagiripAdavacanaM saptabhI prakAzaH Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgathI bhAvAMzAtmaka saddhastu jaNAya che ane abhAvAMza gauNa karAya che. syA na sa eva" bhAMgAthI abhAvAMzAtmaka sarvastu jaNAya. bhAvAMza gauNa karAya. AthI sAbita thAya ke saptabhaMgIno prathama bhaMga e vastunAM bhAva aMzane kahe che, mATe te bhAva nayanuM vacana che. ane bIjo bhAMgo abhAvanayanuM vacana che. bhAva e saMgrahanayanuM tAtparya che. abhAva e vyavahAranayanuM. sAteya bhAMgA vastunAM bhAvAtmaka, abhAvAtmaka, bhAvAbhAvAtmaka ityAdi sAta aMzonuM pratipAdana kare che. AMzika vastu jaNAvatAM hovAthI te badhAM nayavAkya samajavA ane temanAM samUha rUpa tathA kathaMcit tenAthI bhinna evI saptabhaMgI e pramANarUpa che. te pramANa vAkya che, yAvad aMzonI bodhaka hovAthI. Iti saMkSepa. zaMkAH Ama, eka bhAgo jo pramANavAkyarUpa kyAreya banato ja na hoya, to syAt padano artha ananta dharmAtmakatva karIne jeo saptabhaMgInAM pratyeka bhAgAne paNa pramANavAkya kahe che, teonuM te pratipAdana mithyA che? samAdhAnaH pramANa vAkya e saptabhaMgInA eka vAkya rUpa na thAya. (kAraNa ke bhaMga vAkya e sAkSAt to AMzika vastune ja jaNAve. vyutpannane tenA dvArA anaMta-sarva-dharmono bodha thAya paNa kharo.) paraMtu, pramANa vAkya e anA dharmAtmaka vastu che." ItyAdi rUpa eka vAkya svarUpa hoI zake che ja. zaMkAH jo eka vAkya paNa pramANarUpa bane, to pachI saptabhaMgInA eka bhaMga vAkyane zA mATe pramANa vAkya rUpa na kahevAya? samAdhAnaH zrI pramANanayatattAlokAlaMkAra paranI ratnAkarAvatArikA TIkAmAM ane tadanusAre AvazyakaniyuktinI malayagirijI kRta vRttimAM sakalAdeza rUpa eka bhaMga vAkyane paNa pramANa vAkya kahyuM che ane mahopAdhyAyajI nayopadezanI chaThThI gAthAmAM ane tadanusArI vivaraNamAM ema lakhe che, ke "A sampradAyamata hovAthI ame eno paNa saMgraha karyo-ullekha karyo. bAkI hakIkatamAM to pramANa vAkya e saptabhaMgI rUpa vAkya samUha ja hovuM joIe. anyatara bhaMga nahIM." saptabhaMgI rAsa 106 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvapratipakSadharmAbhidhAnasthale'vacchedaka bhedAbhidhAnAnupayukte na syAtpadena sAkSAdanantadharmAtmakatvAbhidhAnAt - iti| parantu tadvAkyaM 'syAdastyeve'tirUpasaptabhaGgIyaprathamabhaGgavAcyArthabhinnavAcyArthakamiti tadApAtatastatsadRzaM dRzyate cedapi tato bhinnmev| Aha-atrApi syAtsyAdeva', 'syAnna syAdeve'tyevaM saptabhaGgI sambhavati, 'asti' vastu anantadharmAtmaka mapi anekAnte nAvagAhyamAnaM, tacca samyagekAntenAvagAhyamAnamekAdidharmAtmakamapi ca, ato'nanantadharmAtmakamapi / ityataH 'syAtsyAdeva', 'syAna syAdeve'ti saptabhaGgyA: sambhave-'syAtsyAdevAsti' evaM rItyA saptabhaGgIyaH prathamo bhaGgo'pi syAdasti'padena grAhyaH, syAtkAraivakArayoranuktayorapi smuccyaat| tanna, 'syAdastyeve' tyatrAstivastunaH saptabhaGgIkathanam, 'syAtsyAdeve' tyatra tu syAdvastunaH saptabhaGgIkathanamiti dvayoH saptabhaGgyorbheda eva, na ca 'asti'vastunaH saptabhaGgyAH prathamaM vAkyaM tanmA bhUt, 'syAd'vastunastu saptabhaGgyA: prathamo bhaGgo bhavedeva sa iti vAcyam, syAtkAraivakArayoH samuccaye saptabhaGgIyaprathama-bhaGgatvena yadi 'syAdasti' vAkyaM vivakSitaM, tadA tasya paripUrNabodhakatvaM naiva syaat| prathamena bhaGgena anekAntAtmakatvena anantadharmAtmakaM vastu bhAvAMzamukhyatayaiva gRhiitm| dvitIyena ekAntAtmakatvena anantadharmAtmakaM vastu abhAvAMzAtmakatayaiva gRhiitm| ataH samagraiH saptavAkyaireva anekAntaikAntAtmakaM vastu, tannAma bhAvAbhAvAtmakAnantadharmAtmakaM vastu paryAptatatayA vijnyaayte| iti susUkSmamavadheyam / ityato yadA syAtpadena pratipakSadharmavyAvRttatayA anantadharmAtmakatvaM na kIrtyate, tadaiva 'syAdasti' iti vAkyasyAnantadharmavAcakatvaM, prAmANikavastuvAcakatvaM, vastunaH saGkIrNasvabhAvatvadyotakatvam, ekAntatvAnekAntatvasattvAsattvAdisarvAMzena khyApakatvamiti yAvat tadaiva syAdasti' vAkyaM prmaannvaakym| syAtkAraivakArayuktatve tu saptabhaGgyAH prathamabhaGgatve tasya asamagravastukathanAnnayavAkyatvameva tasyeti susuukssmmvdhaarym| IIIII. -- / / / / / IIIIIIIIII 107 saptabhaGgI prakArAH Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA H paraMtu (jema malayagirijI kahe che tema) 'syAt' padathI anaMta dharmono bodha thAya, to 'syAd asti eva' A bhAMgAthI vastu anaMta dharmAtmaka che. Avo pramANabhUta vastune viSaya karanAro bodha kema na thAya? samAdhAnaH jo anaMta dharmo 'syAt' padathI ja jaNAi jAya, to 'asti' pada vyartha banI jAya, ke je mAtra 'astitva' rUpa eka dharmane mATe ja vaparAyuM che. zaMkA 'asti' padathI je astitva dharma jaNAya che, temAM syAt padathI pratipAdya evI laukika viSayatA che ane anantadharmo je satyAtpadathI jaNAya che, temAM syAt padathI pratipAdya lokottara viSayatA che. mATe, sthAt pada dvArA anaMta dharmo jANavAM mATe asti vagere laukika viSayaka jJAna karAvanAra padono samabhivyAhAra jarUrI bane che. samAdhAnaH evI vyutpattinI navI kalpanA karavI e to gaurava rUpa che ja. vaLI tyAM paNa 'astitva' dharma e 'syAt' padathI paNa jaNAyo, ane 'asti' padathI paNa jaNAyo. eTale punarukti doSa Avyo ja. zaMkA H to ema mAnavuM ke syAt pada pachI je koipaNa pada hoya, teno anaMtadharmAtmakatva artha thAya. syAt padanAM mahimAthI asti pada dvArA mAtra astitva nahIM jaNAya, paNa anaMta dharmAtmakatA jaNAze. athavA, asti vagere pado dvArA mAtra te-te astitva vagere dharmo ja kahevAze, ane syAt padathI te sivAyanAM anaMta dharmo kahevAze. AvuM paNa mAnavAmAM vAMdho nathI... (ghaTa vagere vastunuM to vizeSya tarIke adhyAhArathI ja jJAna thAya, paNa tene kahevAnI jarUra nathI. 'astitva' jyAM rahe, te ghaTAdi vastu athavA 'asti' rUpa vastu arthAt astitvana avAhita thatI ghaTAdivastu.) samAdhAnaH A ane A sivAyanI paNa aneka vyavasthAo bhale vicArI zakAya. paraMtu, saptabhaMgIgata 'syAt' padano je artha pUrve nizcita karyo che, tene badalI zakAya nahIM. syAno artha anaMta dharmAtmakatva nathI paNa 'kathaMcit' koika apekSAe-evo che. ethI ja e samyag ekAntano sAdhaka che. ane anekAntano avadyotaka che. AgamathI ane svAnubhavathI paNa A ja vAta saptabhaMgI | | | | | | | | | | | - - - - - - | | | | rAma 108 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pramANavAkye syAtkAraivakArayoraprayoga eva tantram / / nanvevaM pramANavAkye syAtkAraivakArau naiva prayujyeyAtAmiti ced? issttaapttiH| 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat, samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH, guNaparyAyavad dravyam, pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA' ityAdiSu pramANavAkyeSu kutracanApi tyorpryogaat| atha "so'prayukto'pi vA tajjJaiH..." iti padyoktavirodhaH, tatroktaM yatsarvatraiva syAtkAraH prayoktavya adhyAhAryo vA iti| tanna, 'sarvatra' iti anapekSayA kathane ekAntavAdApatteH / sarvatra nayavAkyeSu aMzAtmakavastupratipAdakeSu syAtkAraH prayujyate cedapi niraMzavastupratipAdakeSu tu sa aprayojanatvAdeva na pryujyte| ayaM bhAva:- vastuno yadA sAzaM pratipAdanaM kriyate, tadetarAMzavyavacchedAya tatraivakAraH pryujyte| ghaTo'styeva, na nAsti, astitvAbhAvasya, astitvetarasya vA vyvcchedH| atha vastuni nAstitvam astitvetaradapi vA astyeva taniSedha: kimartham? iti prazne tadekAntatAyAM samyaktvApAdanAya syAtpadaprayogaH kriyate, syAtkathaJcit-svaparyAyavattvena ghaTAdi sdeveti| ato jJAyate, yaduta syAtkAraivakArAbhyAM vastuna AMzikatvamevApAdyate, tato nayagocare asamagre-sAMze vastuni kathayitavye tayoH saprayojanatvaM na tu niraMze pramANAtmake vastuni kthyitvye| ata: pramANavAkye na syAdevakArayoH avatAraH, tathA kRte pramANavAkyasyApi nyvaakytaa''ptteH| yathA syAdguNaparyAyavadeva dravyam, ityukte syAd guNaparyAyabhinnameva dravyam-ityapi vadanAttayorvAkyayoraMzAtmatvamAgatam, tathA ca 'guNaparyAyavad dravya'miti vAkyasya prmaannvaakytvvyaahtiH| na c-syaadevpdyorpryogaatprmaannvaakysyaandhyvsaaysNshyaa'vgrhaa'dhyvsaayaadiruuptvmaashngkym| ettsrvvyaavRtttvaatprmaannvaakytvsy| tatrAnadhyavasAyasaMzayAdInAM svarUpasyAghaTamAnatvAditi dik| ityataH sthitamidam, yadyapi pramANavAkyatvamiti paryAptavastupratipAdakavAkyatvamityarthaH tathApi na pramANavAkyatvasya kathaJcidapi saptabhaGgIyaikabhaGgamAtra saptabhaGgI prakAza: Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIta thAya che. AthI syAt pada jyAre bhAMgAmAM vaparAyuM hoya, tyAre tenA ekalAthI ke tenAthI mizrita ati vagere padothI 'anaMtadharmAtmakatA" evo artha mAnI zakAya nahI. | | prasaMgavazAt pramANanayatattAlokamAM jaNAvelI sakalAdezavikalAdezanI parikalpanAnAM tAtparyanI gaveSaNA | zaMkAH saptabhaMgInA dareka vAkya anaMta dharmAtmaka vastune ja kahe che. AvuM mAnavuM jarUrI che. kAraNa ke, saptabhaMgInA pratyeka bhaMgothI eka-eka ja aMza jaNAya che. AvuM hovAthI AkhI saptabhaMgI dvArA paNa vastugata sAta ja aMzo jANyAM ane nirUpacarita pramANAtmaka vastu to anantadharmAtmaka che. AthI saptabhaMgI e jo pramANavAkya hoya to te anantadharmAtmaka vastune kahe ane eTale ja vastunAM saptabhaMgIthI kahevAyelAM sAteya svarUpo-pratyeka-anaMtadharmAtmaka ja hovA joIe. AthI, saptabhaMgInA pratyeka bhAMgAthI anaMta dharmAtmaka vastu ja jaNAya. eTale, prathama bhAMgAthI astitvarUpa eka mAtra dharmavALI vastuno bhAva aMza kahevAya che, AvuM na kahevuM, paNa ananta dharmamaya sad vastuno svaparyAyarUpa- anaMtadharmAvacchinna bhAva aMza kahevAya che. anaMta dharmathI saMyukta evI vastumAM ja "asti' zabda vaparAyo che. Ama, bIjAM bhAMgA vaDe ananta sva-para paryAyamaya sad vastuno paraparyAyarUpa anaMta dharmothI avacchinna evo abhAvAMza kahevAya che. kAraNa ke, anaMta paraparyAyavALAM bhAvamAM ghaTAdimAMasti zabdano prayoga thato nathI. samAdhAnaH tamArI vAta satya che. "sa" vastuno bhAva aMza eka aneka thAvat anaMta dharmothI mizrita hoya. kAraNa ke bhAvAMzagrAhI je bhAvanaya che. tenAM avAMtara aneka bhedo kahyAM che. tethI te mAtra eka dharmanuM yAvat anaMta svaparyAyonuM grahaNa kare. ane jo ema kahevuM hoya, ke saptabhaMgIthI paripUrNa vastuno bodha thAya che, to ema mAnavuM paDaze, ke prathama bhAMgA dvArA yAvat svadharma-svaparyAyathI mizrita evo bhAva-aMza kahevAya che. bIjA vaDe yAvat paraparyAyathI mizrita abhAva-aMza kahevAya che. Ama, mAtra prathama vagere bhAMgAo dvArA paNa anaMta saptabhaMgI rAsa 110 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ruuptvmiti| kintu 'syAtsat' 'anantadharmamayaM vastvi'ti ekasya vAkyasyApi prmaannvaakytvmiti| // saptabhanI pramANavAkyamiti mahopAdhyAyAH // sAmAnyatastu pramANavAkyatvaM-pUrNabodhakRdvAkyatvaM-saptabhaGgyAtmakamahAvAkyasyaiva prclitm| tathoktaM nayopadeze "saptabhaGgyAtmakaM vAkyaM pramANaM puurnnbodhkRt|" etat zlokArddhavivecanaJca nayAmRtataraGgiNyAM svopajJaTIkAyAm - saptabhaGgyAtmakaM, 'syAdastyeva, syAnAstyeva' ityAdikaM vAkyaM pramANaM, yataH pUrNabodhakRt-saptavidhajijJAsAnivartakazAbdabodhajanakatAparyAptimat iti| - ata: sthitamidaM-saptabhaGgyAtmakaM vAkyaM prmaannm| ||arthaavisNvaadijnyaantvN pramANajJAnatvamiti na / arthAvisaMvAdijJAnamiti pramANajJAnam, tajjanakavAkyaM ca pramANavAkyamityapi kecit, parantu na tatprakRtopayogi, na tAdRkpramANasya nyvirodhyrthktvm| yato'visaMvAdijJAnatvamiti abhrAntajJAnatvam, nayajJAnasyApyabhrAntajJAnatvaM sambhavati, parantu pramANajJAnatvaM na smbhvti| pramANaikadezatvAnayajJAnasya tdbhinntvaat| iti pramANavAkyasya tAdRgavyAkhyA nA'tra graahyaa| ata iyameva vyavasthA sopapannA, yaduta saptabhaGgIvAkyasya pramANatvam, ekatarabhaGgasya ca nyvaakytvm| tadAha nayopadeze zrImAn - tadevaM pratiparyAya saptaprakArabodhajanakatAparyAptimad vAkyaM pramANavAkyamiti lakSaNaM siddhm| itthaJca tadantarbhUtasya tadbahirbhUtasya vA'nyatarabhaGgasya pradeza-paramANudRSTAntena nayavAkyatvamevetyarthato lbhyte| - / / svasamayaparasamayanayavAkyayoH pradezaparamANubhyAmaupamityam / / ayaM bhAva: yathA sAmAnyena samagrapradezA viSayIkriyamANA ekaH pudgalaskandhaH, parantu yaH skandhaikAvayavaH, sa eva yadi skandhAntarbhUtatayA viSayIkriyate, tadA sa pradeza ityucyate, sa caiva yadi skandhabahirbhUtatayA viSayIkriyeta tadA sa eva saptabhaGgI IIIIII. --. / / / / / 111 prakAzaH Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmonuM pratipAdana thAya paNa paryApta dharmanuM pratipAdana na thAya. AthI, sopacarita ke nirUpacarita vastugata anaMtadharma pratipAdakatva e pramANavAkyatvana kahevAya, paraMtu paryApta vastu pratipAdakatva e pramANavAkyatva kahevAya. ema ja eka dharma pratipAdakatva e nayavAkyanuM lakSaNa nahIM. paNa sAMza vastu pratipAdakatva e ja nayavAkyanuM lakSaNa bane che. eTale A rIte sakalAdeza ane vikalAdezanI je pUjya vAdIdevasUrijI ma. nI parikalpanA che. enI pAchaLa A Azaya vicArI zakAya ke jyAre prathama vAkyathI yAvasvaparyAyamaya bhAva aMza kahevAya, tyAre ja samagra saptabhaMgIthI samagra-paryApta-vastu kahI zakAya. mATe te bhAMgAne salAdeza kahevAya. (paraMparAe) sakalavastuno sAdhaka Adeza-bhAMgo-te sakalAdeza ane prathama vAkya dvArA avAMtarabhAvanayane AzrayIne jyAre asamagra evo ja bhAva aMza kahevAya. te vakhate AkhI saptabhaMgI dvArA paNa asamagra vastu kahevAya. eTale e bhAMgo vikala-asamagra-vastuno sAdhaka hovAthI vikalAdeza thayo. AthI, vikalAdezajanya saptabhaMgI e nayasaptabhaMgI kahevAya ane sakalAdezajanya saptabhaMgI e pramANasaptabhaMgI kahevAya. paraMtu, naya saptabhaMgI ke pramANa saptabhaMgInA anyatara bhaMga vAkyane to pramANavAkya na kahI zakAya. kAraNa ke te sAkSAt sAMzavastune ja jaNAve che. sakala vastune saMpUrNa vastuneanekAnta vastune nahIM. | malayagiri sUrijInAkathananuM tAtparya zuM? evuM banI zake ke "syA padano artha anaMtadharmAtmaka karo. ane 'asti' padano artha vastu evo karo, to "syAd asti' e padathI "anaMtadharmAtmaka vastu Avo artha nIkaLavAthI te vAkya pramANavAkya ja mAnavuM joIe. AvuM ja pUjyapAda mahopAdhyAyajInuM paNa kathana che. gurutattvavinizcaya graMthamAM temaNe lakhyuM che ke "malayagirijInuM vacana e apratipakSa dharmanuM kathana karavAnuM hoya, evAM sthaLe, avacchedakano bheda batAvavAnI jarUra nathI hotI. mATe te vakhate je syA pada che, te avacchedaka arthaka nathI, paraMtu anaMtadharma arthaka banI zake che." saptabhaMgI IIIIIIlluv-llllllllIII, 112 rAsa Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paramANurityucyate / tathA samagra sapta bhaGgaparikalitasvarUpA saikA saptabhaGgI, saiva prmaannvaakym| tadekadezarUpaikabhaGgasya ca nyvaakytvmev| yadi ca sa bhaGgaH saptabhaGgyantarbhUtatayA vicintyate, tadA sa svasamayavAkyam, yadi ca saptabhaGgIbahirbhUtatayA tarhi parasamayavAkyam / yadi cetaranayapratikSepitvena syAtpadarahitatayA tarhi durnayavAkyamiti / svasamaye ekasminnapi nayavAkye utthApyAkAGkSA''dikrameNetarabhaGgAnAmapi zabdazaH kathanAd bhaGgaSaTkasya prAyaH saMyojanaM bhavatyevetyatassa bhaGgaH pramANavAkyaikadezatayA racyate, ityataH pradezavattasya svarUpataH svsmyvaakytvm| sa eva ca bhaGgo yadA parasamaye sthitaH, tadA tatra SaDbhaGgasaMyojanaM na bhavati, prsmytvaat| iti na sa bhaGgaH pramANavAkyaikAGgabhUtaH, kintu tadbahirbhUtaH, tatrApi ca syAdevakArayoH sattvenetarapratikSepitvAbhAvAnna durnayatvam, kintu paramANuvattasya svarUpata: parasamayavAkyatvam / vizeSato nayAmRtataraGgiNyavagAhyA, dikpradarzanaparatvAdasya granthArambhasya / evaM ca " syAjjJAnAdilakSaNo jIva" ityetasyApi bhaGgasya sunayavAkyatvameva, ekbhnggruuptvaattsyeti| ataH sthitamidaM yaduta saptabhaGgImahAvAkyaM pramANavAkyam, tadantargataikabhaGgasya svasamayanayavAkyatvam tadbahirbhUtaikabhaGgasya parasamayanayavAkyatvam, ekasya ca bhaGgasyetarapratikSepitve mithyaikAntarUpatvAd - durnayavAkyatvamiti / " ato'yameva sarvasaGkSepo nayopadezesyAcchabdalAJchitaikamAtreNa tu na pramANavAkyavizrAmaH, sunayavAkyArthasyaiva tataH siddheH... lakSya lakSaNAdivyavahAro'pi nayavAkyaireva sidhyati, uddezatrayalaukikabodhasyAnatiprasaktasya tebhya eva siddheH, pramANavAkyaM tvalaukikabodhArthaM saptabhaGgAtmakamevAzrayaNIyam, ata eva tadvyApakatvaM sammatyAdau mahatA prayatnena sAdhitamiti kimativistareNa ? - iti / / 21 / / saptabhaGgI prakAza: 113 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraMtu te "syAd asti' evuM pramANavAkya e saptabhaMgInAM prathama bhAMgAne samAna arthavALuM nathI. mATe tenA jevuM dekhAya che, paNa te nathI. zaMkAH ahIyAM paNa "syAt syA eva, "syAnna syA eva' A rIte saptabhaMgI saMbhavI zake che. AmAM, "syAt syAdeva asti' Avo prathama bhAMgo banAvyo, emAMthI syAt kAra ane evakArano adhyAhAra karyo. mATe "syA asti' pado bacyAM. ane "syA asti' padathI vAcya pramANAtmaka vastu che ja. evuM tame ja kahyuM che. samAdhAnaH nA, "syA asti eva" ahIM "asti' vastu para saptabhaMgI che ane syA syA eva asti' ahIM "syA vastu para ja saptabhaMgI che. mATe banne saptabhaMgI ja bhinna bhinna che. zaMkAH bhale ne, asti vastunI saptabhaMgIno prathama bhAMgo na banato hoya, sthAt vastunI saptabhaMgIno prathama bhAMgo to te bane ne ? samAdhAnaH jo "syA asti' A padane saptabhaMgIno prathama bhAMgo gaNIe, to e paripUrNa vastubodhaka na bane. prathama bhAMgAthI anekAnAtmaka anaMtadharmAtmaka vastu bhAvAMzanI mukhyatAe kahevAya. ane bIjA bhAMgAthI ekAnAtmaka anaMtadharmAtmaka vastu abhAva aMzanI mukhyatAe kahevAya. AthI, tyAM samagra sAteya bhAMgAo vaDe ja anekAnta ane ekAntarUpa samagra vastu kahevAI. A vAta sUkSmatAthI jANavI. AthI ja, jyAre "syA" pada vaDe potAnA pratipakSadharmathI vyAvRttatvena anaMtadharmAtmakatAna jaNAya, tyAre ja "syA asti' evuM vAkya e pramANavAkya banI zake. enAM dvArA sattAsattva ekAntAtmakatva anekAntAtmakatva ityAdi sarva dharmothI saMyukta paryApta vastuno bodha thAya ane jo temAM svAtu, eva no adhyAhAra mAnIne tene saptabhaMgInA prathama bhAMgArUpe ja mAno, to te asamagra vastune kahenAro hovAthI nayavAkyarUpa ja banI jAya. | pramANavAkyamAM syAt evA no prayoga na hoya te AthI ja pramANavAkyamAM kyAMya syAt ane eva padano prayoga thato nathI. saptabhaMgI rAsa IIIlli --lllllllll 114 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ava. atha durnaya-naya-pramANAnAM svarUpaM kiJcidvistareNocyate durnayena nayenApi, pramANena tridhaiva hi / sarvajJazAsane vastu-paricchedavibhAvanam / / 22 / / TIkA - sarvajJazAsane-iti sarvadarzanamUlabhUte syAdvAdadarzane, vastunaH paricchedaH, jJAnam, tasya vibhAvanaM, vicaarnnm| vstupricchedvibhaavnm| tacca tridhA kRtm| vastuparicchedaH syAnnayaH syAdurnayAtmakaH syAdvA prmaannsvruupH| vyanyataradvastujJAnaM sarvajJazAsane vicAritaM bhvitumrhti| caturthaprakAra eva na vidyate, ityataH nayadurnaya-pramANA-'pramANeti caturddhA vastunaH pariccheda-ityevaM saptabhaGgItaraGgiNIkRto yanmatam, tttucchm| apramANasya jJAnasya durny-nyaanytraantHprvisstttvaadev| ||durnytvpribhaassaaspssttiikrnnm / / atha durnayatvamiti parasamayasthitanayatvamiti cet ? na-zuddhaparyAyavivakSayA pravRttasya bauddhadarzanasya, zuddhadravyApekSayA ca pravRttasya vedAntadarzanasya sApekSatve samyagekAntasvarUpatve nytvmev| pramANavAkyasyAnyataro bhaGga eva tairdarzanakAraivistareNa vivRtaH svasvadarzane, ityataH tattannayavyutpattyarthaM buddhiparikarmaNAnimitta caiva tu teSAM samayAnAmavagAho'pi pravacane tatra tatrAvazyaMkartavyatayA prikhyaatH| yadvA, 'AlayavijJAnasantatirUpa AtmA'pi yadi kSaNikaH, kiM punarvAcya bAhyavastuSu?' iti vairAgyapratipanthitRSNocchedakAnityatvabhAvanoddezena bauddhadarzanasya, 'mumukSuNA sarvaM parityajya svAtmaniSThena bhavitavyam, sa caika eveti zokadveSAdinibandhanAnekasambandhabuddhimalaprakSAlanagaGgAjalasamAnaikatvabhAvanoddezena ca vedAntadarzanasya pravRtteH, tena zuddhoddezenaiva tasya paradarzanasthaparasamayanayasyApi sunytvmevaanggiikriyte| iti svaMsamayasthanayAnAM sunayatvam, parasamayasthitAnAM ca durnayatvamityapi sunayatvadurnayatve na vicaaryete| tarhi itaranayAMzaudAsInyena svAMzamukhyatayA te pragalabhamAnA nayA:, svetaranayAMzabAdhena ca pravartamAnA durnayA:, ata eva samyagdRSTiparigRhItasya parasamayanayasyApi saptabhaGgI prakAza: Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNaparyAyava dravya, dravyaguNaparyAyAtmaka sa ItyAdi pramANa vAkyomAM kyAMya teno prayoga nathI. zaMkA to pachI "jyAM syA eva prayukta na hoya tyAM paNa te adhyAhArathI levA." AvA ArSavacanano virodha Ave-mATe ahIM sAkSAt bhale na vAparo, adhyAhata to karavo ja paDe. samAdhAnaH sarvatra nayavAkyomAM syA-evA no prayoga karavo jarUrI hovA chatAya pramANavAkyomAM kyAMya na vAparI zakAya. kAraNa ke pramANavAkyamAM syAt ne vAparavAnuM koI prayojana ja nathI. tathApi sau prathama to jyAre vastunuM sAMza pratipAdana karAya, tyAre tenAM Itara aMzano vyavaccheda karavA mATe evakAra vaparAya che. tenAthI 'vastumAM astitva ja che ItyAdi nizcita bogha thAya ane vastumAM astitvanAM abhAvano-astitvathI Itara dharmono-vyavaccheda siddha thAya. have koI pUche, ke jyAre astitva sivAyanAM dharmo paNa te padArthamAM che ja. to teno niSedha zI rIte? tyAre "syA" padano prayoga thAya. "syAno artha che koIka avacchedaka vizeSa avacchinnatva. svaparyAyavatvanI apekSAe to vastumAM astitva sivAyanA koI ja dharmo nathI ja. mAtra astitva ja che. AthI, sAMza vastunuM pratipAdana karavA mATe ja syAt ane evA no prayoga thAya. niraMzavastune kahevA mATe na thAya. ane jo pramANavAkyamAM syAt evano prayoga karo, to te paNa nayavAkya ja banI jAya. Iti dipha. zaMkAH syAt evano prayoga na thavAthI pramANavAkya e anadhyavasAya, saMzaya, avagrahabodha, ItyAdirUpa banI jaze. samAdhAnaH nA, pramANavAkyanuM lakSaNa ja A badhAM karatAM bhinna hovuM e che. athavA enuM svarUpa A badhAM karatAM bhinna che. mATe AvI koI Apatti nathI. Iti dipha. | | saptabhaMgI e pramANavAkya che . sAmAnyathI to saptabhaMgIrUpa mahAvAkya, e ja pramANavAkya kahevAya. nayopadezamAM paNa evuM kahyuM che. saptabhaMgI rAma III -pA 116 httT Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunayatvam, tena tannayArthagrahaNe'pItaranayArthAbAdhanAt samyagdRSTeH / mithyAdRSTiparigRhItasya cAstAM svasamayanayasya, sAkSAdbhagavadvacaso'pi durnayatvameva, tena tannayArthamAtrasya grahaNAt, itaranayArthabAdhanAcca, mithyAdRSTeH / ityapi na suvacam / dRzyante 'nayA: svasamaye parasamaye ca svetaranayArthabAdhenaiva svAbhipretArthakathane pragalbhamAnAH / tathAhi yathA syAdvAdAGgabhUtAni tAni SaDAdIni darzanAni parasparaM vivadante, tathA svasamaye'pi jJAnakriyAvAdinoH vyavahAranizcayavAdinoH parasparaM vivAda: pracalita eva, vizeSAvazyakabhASyAdau tu saprapaJcaM pratipAditaH / evaM sati svasamayanayAnAmapi durnayatvamevA''padyate / na ca - svasamaye vivAdasyAnte sthitapakSo viracyate iti vAcyam, sthitapakSasya tu pramANasvarUpatvAt / na ca nayeSu vivAda eva ekAntagrAhitvAt pramANameva nirvivAdamanekAntasvarUpatvAditi suvacam / - / / nayatvavilopazaGkanaM tadvayudAsazca // evamapi sati vivAde durnayatvadazAyAM, nayeSu ca sarvadA vivadamAneSu sarve nayA durnayatvenaiva parivarteyuH, ityato dvipratyavatAraM jJAnamApadyeta, durnayAtmakaM pramANAtmakaM c| iti sunayAtmakajJAnasya vilopa: prsjyet| na ca nayo durnayaH sunayazceti digambarI vyavasthA, na tvasmAkaM, nayadurnayayorarthAvizeSAt, nayAnAM sarveSAM mithyAdRSTitvAt, tathA cAnusmaranti- "savve yA micchAvAyiNo" tti / - iti malayagirizrIpUjyAnAM vaco'nusAreNa sunayAtmakajJAnaviloparUpA seSTApattireveti vaacym| - vastuto nayadurnayavibhAgo na daigambara eva, hemasUribhirapi "sadeva sat syAtsaditi tridhA'rtho, mIyeta durnItinayapramANaiH" ityAdi vibhajyA'bhidhAnAt, Akare nayatadAbhAsAnAM vyakterbodhitatvAcca / - iti nayopadezasyAjJAyAmevAsmAkaM mano ramate / na ca 'savve NayA' ityAgamabAdhaH, AgamavacasAM yathAzrutArthakatvamevetyekAnto na grAhyaH, paurvAparyeNa yathAzrutArthabAdhe tAtparyaM gaveSaNIyam, tatra tatra naikAsAmapyAgamoktInAM viziSTayA'pekSayaiva pryukttvaat| na caitadAgamAdhyayana saptabhaGgI prakAza: 117 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - I avisaMvAdi jJAna e pramANazAna? .. arthane avisaMvAdI=abhramarUpa jJAnane pramANa kahevAya. AvuM paNa pramANavAkyanuM svarUpa koI darzAve che. paraMtu te svarUpa prastutamAM upayogI nathI. kAraNa ke nayajJAna e abhrAta hoI zake che, paNa pramANAtmaka nahIM. eka bhaMga rUpa vAkya te nayavAkya, saptabhaMgI vAkya te pramANa vAkya. | svasamaya ane parasamayanAM nayavAkyonI pradeza-paramANunAM draSTAnta sAthe tulanA che jema aneka deza-pradezo bhegA thaIne eka skandha bane che ane skaMdhano eka sUkSmatama deza, e jyAre skaMdhane saMlagna hoya, tyAre pradeza kahevAya ane skaMdhathI bahirbhata hoya, to paramANu kahevAya. ema sAta bhagavAkyono samAhAra-skandhate pramANavAkyarUpa saptabhaMgI. ane eka bhagavAkya enI aMtabhUta hoya to svasamayanayavAkya ane jo tenI bahAra hoya to parasamayanayavAkya ane jo avacchedananI apekSAthI nirapekSa rIte ekAtane batAve to duniyavAkya. svasamayamAM anyatarabhaMga rUpa nayavAkyane darzAvI pachI utthApyaAkAMkSAthI krame karIne bAkInAM bhAMgA paNa saMlagna tarIke jaNAvAya che. mATe te pradezanI jema svarUpathI svasamayavAkya kahevAya. jyAre parasamaya ekAntarUpa hovAthI temAM bAkInAM bhAMgA joDAvAnA che ja nahIM. mATe te paramANunI jema parasamaya vAkya thAya. paraMtu, tyAM paNa jo syAt eva kAra yuktatA hoya, to durnayatva na Ave. Iti saMkSepa. vistArathI to nayAmRtataraMgiNInuM avagAhana karavuM. Ama, sarva graMthonAM pUrvAparanAM anuzIlanathI Avo nirNaya karI zakAya, ke (1) saptabhaMgIno eka bhAgo nayavAkya che. pachI te cAhe svasamaya rUpa hoya ke parasamaya rUpa hoya. (2) saptabhaMgIno eka paNa bhAMgo sAkSAt pramANavAkyarUpa nathI. (3) pramANavAkya e kyAM to saptavAkya samAhArarUpa mAnavuM, kyAM to dravya-guNa-paryAyava sa" ityAdirUpa mAnavuM. ityAdi nirNayo thAya che.pAranA ava have durnaya, naya ane pramANanuM svarUpa jarA vistArathI kahe chesaptabhaMgI 118 rAsa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipunnaanaamvijnyaatpuurvm| iti na vyAmohaH krtvyH| prakRte tu ye nayA durnayarUpAste sarve mithyAtvina iti vyutpttisngkoc:| anyarItyA vA saGkoca: kaaryH| yathAzrutArthatAyAM pUrvAparavirodhApatteH / ||nysvruupvicaarnnaa niSkarSazca / / ___ atha-pUrvaM ye ghaTAdau 'nityamida'miti jAnanti, teSAM pazcAttatraiva 'kSaNikamida'miti nayajJAne pUrvajJAnIyanityatvaM jJAyate na vA? tasyAjJAnaM tu na sambhavati, pUrva nityatvena jJAtatvAt, kSaNikatvena jJAne ca smRtAvupasthitatvAtpareSAM jJAnalakSaNAjopanItabhAnavat 'nityamidaM kSaNika'mitibodhasya susmbhaavytvaat| tasya jJAne tu upanItabhAnAtmakasya bodhasya na nayAtmakatvaM, kintu pramANAtmakatvameva mantavyam, kSaNikatvasthAyitvobhayAMzayoreva jnyaanvissyiikRttvaanirNshvstumaapktvaaditi| ___ tanna-nayajJAne pUrvaM vijJAtetarAMzasya syAdvAdino'pi prasaGgavazAttadaMzaviSayakatvamevetarAMzaM pratirundhyotsphUrtatatayA prvrtte| prsnggsyaivetraaNshjnyaanprtibndhktvaat| nanu upasarjanatayA tu tajjJAnasya taditarAMzaviSayakatvamapi iti cet ? kimupasarjaneti vaktavyam? // prasaGgAd upasarjanApadArthaspaSTIkaraNam / / Aha-upasthito'pItarAMza: syAtsaMzayaM kArayet, syAttadaMzabAdhaM kuryAt, parantu na sa tadubhayaM pravartayati, ityapravartakatvAnnayajJAne upasthitasyApi tasyopasarjanatvAkhyaviSayatAvattvaM iti| ___ tadasat-upasarjaneti upacAra eva, asato'pi kAlpanikatayA svIkaraNameveti yaavt| tadAhuyopadeze zrImanta: - ghaTAvagAhI avAntaradravyArthikaH paryAyopasarjanatAM dravyamukhyatAM cAvagAhamAno na virudhyate, asato'pyupa saptabhaGgI prakAzaH Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durnayathI nathI ane pramANathI hue jJAna; vastunuM jinazAsane, jJAna taNo e vicAra racA vArtika. zrI jinazAsanamAM vastumAtranuM jJAna traNa rIte karAya ema kahyuM che. kyAM to te jJAna durnayarUpa hoya athavA naya rUpa athavA pramANarUpa. A traNa sivAya koI ja cotho prakAra nathI. mATe "naya,durnaya, pramANa ane apramANa A cAra bhede vastunuM jJAna thAya che. AvuM saptabhaMgItaraMgiNInuM vacana asat che. apramANAtmaka jJAna e kyAM to durnayarUpa hoya, ane kyAM to nayarUpa. | | durnayatvanI paribhASAnI spaSTatA che zaMkAH svasamayanaya e sunaya ane parasamayanaya e durNaya AvI vyAkhyA barAbara che? samAdhAnaH nA. pUrvokta rIte jo zuddha paryAyanI apekSAthI ja bauddha vAta kare, ane zuddha dravyanI apekSAthI ja vedAntI, to teo khoTA nathI ja. kAraNa ke teo samyagU apekSApUrvaka sAMza vastune jaNAve che. athavA, "jo AtmA paNa kSaNika hoya to bAhyapadArtho sutarAM kSaNika ja hoya AvI udAttabhAvanAthI pravartelA bauddhadarzananA pratipAdanothI bAhyapadArtha para tRSNAno nAza thAya che. te ja rIte "mumukSue sarva padArthano tyAga karI Atmasthita thavuM. ane te eka ja che. AvI udAta bhAvanAthI pravartelAM vedAntadarzananAM tattvajJAnathI ekatva bhAvanAnA saMskAra daDhamULa bane che. mATe temanAM pratipAdano paNa sunayarUpa gaNAyA che. AvuM nayAmRtataraMgiNImAM kahyuM che. zaMkAH itara nayAMzane vize udAsIna rahe, ane potAnA aMzanuM pratipAdana kare, to sunayo. paNa anya nayAMzano bAdha karIne potAnA aMzanuM pratipAdana kare to durnayo. AvI vyAkhyA barAbara che? samAdhAnaH A vAta paNa ucita nathI. kAraNa ke jema padarzano paraspara vivAda kare che. tema svasamayamAM paNa jJAnanaya-kriyAna-nizcaya-vyavahAra ityAdi nayono vivAda pracalita ja che. je vizeSAvazyakabhASya vagere graMthomAM Thera-Thera saptabhaMgI rAsa IIIIIIIu -- IIIIIIIIIII 120 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarjanatayA''zrayaNaM ca karNazaSkulyavacchinnAkAzasya zabdagrAhakatAM vadatAM tArkikANAm, AnupUrvIvizeSaviziSTasya zabdasya zrotragrAhyatAM vadatAM mImAMsakAdInAM ca dRzyata eveti bhaavH| -- evamuktvA "tarhi avAntaradravyArthika: sarvadaivopasarjanatayA paryAyAMzaM gRhNAtyeve''ti kasyacana vyAmohasambhave kalpAntaramAha zrImAn -yadvA ghaTAdevyArthike na (avAntaradravyArthike nApIti bhAvaH) paryAyavinirmuktadravyAkAreNaiva grahaH, paryAyanayena tatra paryAyatvApAdane ca paryAyaviziSTatayA grahaNam...-evaM vadanAtsAdhitaM, yadavAntaradravyArthiko'pi na sarvadaiva paryAyAMzasyopasarjanatayA'pi grahaM kroti| mukhyavRttyA tu paryAyavinirmuktatayaiva pravartate, paryAyanayena tasya paryAyatayA''pAdane satyevopasarjanatayA'pi svamate'sato'pi paryAyAMzasya svIkAra karotyasAviti nishcitm| tatazca upasarjanatayetarAMzasvIkartRtvameva nAvAntaradravyArthikatvaM, kintu zuddhadravyArthikanayaviSayavyApyaviSayagrAhitvenAvAntaradravyArthikatvaM, nyopdeshaadhbhiyuktvcnsNvaadaaditi| ata upasarjanatayA svIkAra iti na vAstavikatayA svIkAraH kintu kAlpanikatayA svIkAra eva, na taddharmavattvena svIkAra iti yaavt| tathAhi-sarva kSaNikamiti vAdibhyaH paryAyArthikebhyo dravyArthikaH kazcidAkSipati "santAnasya sthAyitvena svIkAre dravyAMzasya santAnarUpeNa bhavatA'pi svIkAraH kRta eveti', ityevaM rItyA kathaJcidapi tasya mate dravyAMzavattvasyApAdane paryAyArthiko dravyaviziSTaparyAyatayA vastunaH svIkAraM kurute| atra dravyAMzasya santAnasya svIkAro jAtaH, parantu na santAnaH sadRzakSaNasantatervyatirikta: pdaarthaantrH| iti na sa vAstavaH, upacarite tasmindravyatvadharmarahite eva sthAyitvaM sNlgnm| iti na tena sthAyitvAMzo na saGgRhItaH, kintuH upasarjanatayA, upacAreNa, kAlpanikatayaiveti na tu nirupacaritatayA, vAstavikatayA vA, yathArthatayA vA, tanmate sthAyivastuna evaa'sttvaat| saptabhaGgI prakAza: Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jovA maLe che. AthI svasamaya nayo paNa durnayarUpa ja banI jAya. svasamayamAM vivAdane aMte je sthitapakSa racavAmAM Ave che. te to pramANarUpa nayarUpa nathI. che zaMkA : te nayo ekAMzagrAhI hovAthI, temAM vivAda thAya te sahaja ja che. paraMtu eTale ja jemAM vivAda thAya te durnaya ane nirvivAda e pramANa. samAdhAnaH to-to 'sunayatva'no vilopa thAya... zaMkAH 'naya, durnaya ane sunaya A to dIgambaronI vyavasthA che. ApaNe tyAM to naya ane durnaya vacce koi ja bheda nathI. 'badhAM nayo mithyASTi ja che' evuM Agamavacana paNa che.'' AvuM zrI malayagirisUrijInuM vacana che. mATe sunayano vilopa thAya, e iSTa ja che. samAdhAnaH 'e vyavasthA dIgaMbaronI ja che evuM nathI. anyayogavyavacchedabatrIsImAM zrI hemacaMdrasUrijIe paNa traNeya jJAna kahyAM che. tathA syAdvAdaratnAkaramAM te pratyeka prakAronAM udAharaNo batAvyAM che.' AvuM nayAmRtataraMgiNInuM vacana hovAthI jina pravacanamAM traNeya rIte vastunuM jJAna thAya che. mATe sunayano vilopa thAya, te iSTa na kahI zakAya. prastuta Agama vacanano vivakSAvizeSa pakaDIne vyutpatti saMkoca karI, lAkSaNika artha levo paNa yathAzrutArtha na levo. iti di. / / sunayanA svarUpanI vicAraNA ane niSkarSa // zaMkAH ghaTAdine viSe nityatAnuM jJAna dharAvanArane jyAre tyAM ja nayajJAnathI kSaNikatAno bodha thAya, tyAre pUrvanAM jJAnathI jaNAyeluM nityatva paNa tyAM smRti dvArA jaNAine 'nitya evuM A kSaNika che.'' Avo ja nayAtmaka bodha thAya, to A jJAnane nayAtmaka nahIM kahevAya. paNa pramANAtmaka ja kahevAze. kAraNa ke nityatva-anityatva A baMne aMzothI yukta paripUrNa vastunuM jJAna thayuM che, mATe. samAdhAnaH nA, jeNe pUrve itaranayAMzane jANyo che, tevAM syAdvAdI paNa saptabhaMgI rAsa 122 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ata eva paryAyArthikavizeSastu vadati - ' santAnasya vastutve tatra sthAyitvAdeH kasyacanApi dharmasya samAvezo yuktimAn, yAvatA santAnasyaivAsattvam, tadA sthAyitvasvarUpa: dravyAMza: kutra samAvezya: ?' ityasau dravyavinirmuktaprakAratAka eveti / ataH itarAMzavinirmuktaprakAratAkasya itarAMzaniSThopasarjanatvAkhyaviSayatAkasya vA jJAnasya nayajJAnatvamiti siddham / tathA ca nayopadeza: paryAyavinirmuktaprakAratAkasya paryAyaniSThopasarjanatvAkhyaviSayatAkasya vA dravyArthikasya... -iti| evaM siddham, upasarjanatayA jJAne'pi na taddharmavattayA jJAnam / vastutastu ataddharmavattayA - upacaritatayA kAlpanikatayeti yAvat grahatvamevopasarjanatayA grahatvamiti dhyeym| yatastaddharmavattayA grahaNenetarAMzasya na gauNatvena grahaH, kintu prAdhAnyenaiva / anyacca dravyArthAdisvAMzagrAhiNi nayajJAne taditarAMzasya paryAyAdezcettaddharmavattayA grahaNaM, tadA tatsyAtsaMzayatAmApadyeta, viruddha bhayakoTikaikavizeSyakajJAnatvAt / syAtsamUhAlambanatAmApadyeta, syAdevakArasaMyuktasaptabhaGgIyatRtIyabhaGgajasamuccayAtmakajJAnavat, tadapi ca syAdevakArArthayuktatvAt sAMzavastugrahaNAnnayAtmakameva kintu na dravyArthikanayAtmakaM taditi susUkSmamavadhAryam / syAtsvetarAMzasya dravyAderbAdhaM kRtvA svajJAnaM janayettathA sati dravyArthikanayasya paryAyAMzagrAhitve'sambhava eva / syAtpramANAtmakatayA pariNamitaM sanmAdhyasthyapariNatiM sparzayet, syAdevakArarahitatve smgrvstuvdnaat| parantu dravyArthikanayasvarUpatAmavazyaM vijahyAt / evaM sati ito'pi gauNatayA'nyAMzasvIkAra Avazyaka ityAgraho na jyaayaan| tathA sati nayavAkye evakArasya vaiyarthyApatteH / aniSTArthavyAvartakatvamevAvadhAraNArthakaivakArasya prayojanam / aniSTazca tannayasyetaranayArthaH, aMzAtmakavastugrAhitvAttasya / saptabhaGgI prakAza: ..--... / / / 123 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAtAne jyAre nayajJAna thAya, tyAre temAM te ja aMza jaNAya itara aMzano bodha na ja thAya. te vakhate tevo avasara vizeSa ja syAdvAdIne paNa ke itarAMzanAM jJAtAne paNa tyAM teno bodha thavA devAmAM pratibaMdhaka bane. zaMkAH nayajJAnamAM upasarjanAthI to itara aMza jaNAya ne? / / prasaMgathI upasarjanatA padArthanuM spaSTIkaraNa / / pratizaMkA H upasarjanatA zuM che? : zaMkA H jJAnamAM upasthita thayelo itara nayAMza e kyAM to saMzaya karAve, kyAM to te aMzano bAdha kare, paraMtu upasthita thayA pachI paNa te A bemAMthI kazuM ja na karato hoya, to te upasarjanatAthI-gauNa rIte-upasthita thayo kahevAya. AthI te nayanA jJAnamAM paNa (upasarjanatAthI) itara nayAMza jaNAya ja. samAdhAnaH upasarjanA eTale upacAra. je che ja nahIM tene paNa kAlpanika rIte svIkAravuM e ja upasarjanA kahevAya ane nayopadeza-nayAmRtataraMgiNImAM paNa A ja vAta kahI che, ke mukhyavRttie to naya haMmezA svaaMzane ja mAne che. paraMtu, avAntara dravyArthikanaya e upasarjanatAthI, eTale ke potAnA matamAM na rahelA evA paNa aMzano upacArathI, grahaNa kare che. AthI ja, avAMtara dravyArthikanayanuM lakSaNa- 'je naya upasarjanatAthI anya aMzano svIkAra kare te'' AvuM na mAnavuM, paNa 'je naya zuddhadravyArthikanayane vyApya evA viSayane grahaNa kare te avAMtara dravyArthikanaya'' evuM mAnavuM. iti di AthI ja upasarjanatAthI grahaNa karavuM eTale kAlpanikatayA grahaNa karavuM. arthAt taddharmavattayA grahaNa na karavuM. A vAta vistArathI samajIe. 'badhuM kSaNika che' AvuM kahenAra paryAyArthika nayane dravyArthika kahe che, ke "tamArAmAM paNa kSaNika paryAyano saMtAna cAle ja che. ane te sthAyI ja che. to sthAyI evAM saMtAnarUpa dravyAMzano svIkAra thai gayo ne?'' AvI rIte jo dravyArthika nayanuM kaheluM mAnI le to avAntara paryAyArthika kahe-"ThIka che, ame santAnaviziSTa paryAyanuM grahaNa karIe chIe. mATe ame dravyaviziSTa paryAyanuM grahaNa karIe chIe. Ama svIkArIe.'' paraMtu, te kAMi svataMtra padArtha nathI. te kSaNanA saptabhaMgI ---*||||| |||||| rAsa 124 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // durnayanayayorniSkRSTaM svarUpam / / ataH sthitamidaM yaduta-sarvo'pi nayaH svAMzamevAvagRhNAti, itarAMzasya ca vyavacchedaM karoti, aniSTatvAt, evakAreNa ca prayuktena vyaavrtittvaacceti| syAtpadaprayoge tu sunayavAkyatvam, tadaprayoge tu durnyvaakytvm| jJAne'pi samyagapekSayaikAntagrahaNena sunayatvam, nirapekSatayaivaikAntagrahaNe durnayateti sngksspH| anyayogavyavacche dadvAtriMzikAyA aSTAviMzatitame padye ca yaduktaM kalikAlasarvajJaiH tasyAyaM bhAvo grAhyaH 'sadeve'ti durnayo durnayavAkyaM vA, tasya syAtpadapadArthAnapekSamANasya mithyakAntarUpatvAt, mithryakAntaprarUpakatvAdvA; "sadi"ti sunayaH sunayavAkyaM vA, vAkyAtmake tatra syAtkAraivakArayoranuktayorapi samuccayanAt, adhyaahRttvaat| tathaiva ca jJAne'pi tadarthayorupasthitatvAt samyage kaanttvaat| 'syAtsadi'ti ca pramANavAkyaM pramANaM vA, syAtpadasyAtrAnantadharmAtmakatvArthakatvAt, "anantadharmAtmakaM sat" iti bodhruuptvaadvaa| // durnayatvamiti netarapratikSepitvaM, kintu mithyaikAntatvameveti / / . athaivaM sati sa vivAdaH pUrvokta upasthita evAste, durnayatvamiti kim? itarapratikSepitvasya durnayatvArthakatve svasamayaparasamayasthasarvanayAnAmeva tadApadyeteti cet ? atra mahopAdhyAyavacanaM zrUyatAm 'yadItaranayArthapratiSedho dveSabuddhyA tadA 1. tulanA syAtpadalAJchanavivakSitadharmAvadhArakatvena svArthamAtrapratipAdanapravaNatvena ca dvidhA sunayatvamudAharanti, AdyaM saptabhaGgyAtmakamahAvAkyaikavAkyatApanavAkye, antyaM codAsIne dharmAntaropAdAnapratiSedhA'kAriNi, itthaM ca syAdastItyAdipramANam, astyevetyAdi durnayaH, astItyAdikaH sunayaH, na tu sa vyavahArAGgam, syAdastyevetyAdistu sunaya eva vyavahArakAraNaM, svaparAnuvRttavyAvRttavastuviSayapravartakavAkyasya vyavahArakAraNatvAditi granthakRto vivecayanti-" - anekAnta vyavasthA prakaraNam saptabhaGgI IIIIIIIIIIIII. -- .IIIIIIIIIIIII 125 125 prakAza: Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samUharUpa ja che. mATe dravyatva dharmathI rahita evAM te kAlpanika padArthamAM sthAyitva rUpa anya nayano aMza saMlagna thayo. mATe teNe vAstavika rIte sthAyitva aMzavALo koi padArtha mAnyo ja nathI. kAraNa ke tenAM mate sthAyI vastu asat che. AthI ja, zuddhaparyAyArthika to ema ja kahe che, ke saMtAna jo vAstavika hoya, to ja temAM sthAyitva vagere koi aMza ghaTI zake. jyAre saMtAna ja asat, kAlpanika che, to emAM sthAyitvarUpa aMza zI rIte ghaTI ja zake? khapuSpano koi varNa na hoya. AvuM pratipAdana karatAM (zuddha) paryAyArthikane dravya vinimukta prakAratAka ja kahevAya. Ama, nayopadeza kahe che, ke kyAM to itaranayanAM aMzathI je mukta hoya, tevuM jJAna, athavA itaranayanAM aMzane upasarjanatAthI je grahaNa kare tevuM jJAna nayajJAna kahevAya. Ama, upasarjanatAthI jANavuM, te kAlpanikatayA jANavuM. kAraNa ke jo taddharmavanvena jANIe, (vAstavika rIte jANIe) to ene gauNa rIte jANyuM kahevAya ja nahIM; paraMtu pradhAnatAthI ja jANyuM kahevAya. ja zaMkA H te naya dvArA paNa itara aMzanuM jo taddharmavanvena ja bhAna thAya, to zuM vAMdho? samAdhAna H jo te nayamAM svAMza ane anya aMza-bannenuM taddharmavattvana=nirupacarita rIte ja bhAna thAya, to te jJAna kadAca 1) saMzayarUpa bane, kAraNa ke be viruddha koTinuM eka vizeSyamAM jJAna thAya, e saMzaya kahevAya. kadAca te 2) samUhAlaMbana-samuccaya-rUpa bane. syAt ane eva kArathI yukta hovAthI ane sAMzavastunuM grahaNa karato hovAthI saptabhaMgInA trIjA bhAMgAthI thatuM jJAna hoya, tenA jevuM A nayAtmaka jJAna bane. te jJAna nayarUpa kahevAya, paNa dravyArthikanaya rUpa na kahevAya. kadAca te 3) svaitaranayAMzano bAdha karI, svAMzanAM jJAnane ja janmAve, eTale dravyArthika naya paryAyanuM grahaNa karanAra banI rahe, jethI asaMbhava doSa Ave. athavA, kadAca te 4) pramANarUpe pariNameluM evuM mAdhyasthyapariNatine sparza karAve... paraMtu, Akhare te dravyArthikanayarUpatAne avazya saptabhaMgI rAsa 126 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durnayatvameva, yadi coktabhAvanAdAnukUlasvaviSayotkarSAdhAnAya tadA sunayatvameva / ' ayaM bhAvaH- svaviSayaM pratipAdayannayaH pravartate, yathA parasamayabauddhadarzanIyanayaH svasamayIyazuddhaparyAyArthiko vA nayaH "sarvaM kSaNika " miti vadati / prajJApakenaivamukte zrotA'vagrahItuM na pArayati, "sarvaM sthAyI" tivyvhaarnybhaavnaabhaavitmnsktvaat| tadA prajJApakena pratipAdyanayaviSayasya padArthasyetarAMzasya bodhanAya tadaMzamAtraprarUDhAyAstadvAsanAyA upari nistriMzaM zabdaprahArA avshyNkrtvytyaa''ptnti| na ca sa svanayetarAMzakhaNDanaM dveSabuddhayA karoti, kintu zrotRmatigrAhaNoddezeneti tasya sunayatvameva / evaM ca "sarvaM kSaNikamiti" vaco'pi yadA saugatIyaM svasamayasthaM vA'nityatvabhAvanApoSaNArthaM vaktrocyamAnamAste, tadA vyavahAravAsanocchedAya svArthajJAnajanyabhAvanAdAnukUlasvaviSayotkarSAdhAnAya cAvazyaMtayA svetara - nayArthavyavahAranayArthapratiSedhaH kArya eva, tathA'pi na tatpratiSedhanaM durnayatvameva sampAdayati tannayasya, dveSabuddhayA pratiSedhasyAbhAvAt, mithyaikAntAgrahasyAbhAvAditi / ityataH dveSabuddhyetaranayArthakhaNDane durnayatvam, tadabhAve sunayatvam, saptabhaGgyAtmakasamagravAkyena jAyamAnasya bodhasya, 'anantadharmAtmakaM sadi'tyAdi vA zrutavitarkeNa jAyamAnasya bodhasya pramANatvamiti saMvittiprakArasaGkSepaH / / 22 / / ava. atha samagraprakaraNasyopasaMhAramAha iti jJAtavaca: zuddhi - sArA nayapramANayoH / tathA kuryuH sanniyogaM, mokSo yannikaSA bhavet / / 23 / / / vaktA pramANavAkyaM nayavAkyaM vocitatayopayuJjAnaH zuddhadezaka: / / TIkA - atha-saptabhaGgyAdyAtmakaM pramANavAkyam, anyatamabhaGgAtmakaM ca nayavAkyam etaddvayamapi sarvajJazAsane prayoktavyatayA sammatam / kintu tatrApyutsargatastu saptabhaGgyAdyAtmakaM pramANavAkyameva vaktavyam, na tu nyvaakym| taduktaM sammatau"sIsamaivipphAraNa - mettattho'yaM kao samullAvo / iharA kahAmuhaM ceva, Natthi eaM sasamayaMmi / / tR. kA. 25 / / |||---|||||| saptabhaGgI prakAza: 127 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choDI ja che. vaLI, nayavAkyamAM 'eva' kArano prayoga thAya ja che. enAthI ja aniSTArthano vyavaccheda thAya ane aniSTa artha e te nayane mATe itara aMza ja che. mATe nayajJAnamAM mAtra svano aMza jaNAya. itara aMza taddharmavattpana kyAreya na ja jaNAya. iti saMkSepa. / / durnaya ane nayanuM niSkRSTa svarUpa / / AthI ema sAbita thayuM ke dareka naya svAMzanuM ja grahaNa kare che ane anya aMzano vyavaccheda kare che. kAraNa ke anya aMza ene aniSTa che. ane enA vyavaccheda mATe ja nayavAkyamAM 'eva' kArano prayoga karAyo che. paraMtu 'syAt' 'no prayoga karo, to sunayavAkya ane eno prayoga na karo, to durrayavAkya ema samyag apekSApUrvaka ekAntanuM grahaNa karAya to sunayajJAna ane nirapekSa rIte ekAnta grahaNa karanAruM durrayajJAna. anyayoga vyavaccheda dvAtriMzikAmAM 28mI gAthAmAM naya-durnaya ane pramANanuM svarUpa A rIte darzAvAyuM che. 'sadeva' A durnayavAkya che. 'sat' e sunayavAkya che. ane 'syAt sat' e pramANavAkya che. Ane vize anekAntavyavasthAmAM kahyuM che, ke '"sat e jema nayavAkya che. tema 'syAt sad eva' e paNa nayavAkya ja che. je saptabhaMgInA anyatara bhaMgarUpa che. tathA te ja vyavahArano viSaya bane che.'' 'syAt sat' e pramANa vAkya che. kAraNa ke tyAM 'syAt padano artha sAkSAt anaMtadharmAtmakatva thAya che ane 'sat' pada vastuvAcaka bane che. .62 // durrayatva e bIjAnAM virodhathI na Ave paraMtu mithyA ekAntarUpa hovAthI ja Ave / : zaMkA H to zuM anya nayano virodha karanAruM jJAna ke vAkya e paNa sunaya ke sunaya vAkya hoi zake? samAdhAnaH je virodha kare e durnaya ane virodha na kare te sunaya. AvI vyAkhyA ame mAnatA ja nathI. paraMtu samyag ekAntanuM grahaNa karanAro sunaya |||---|||| saptabhaMgI rAsa 128 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAstyetad iti nayavAkyaM, svsmye| ato nayavAkyaM notsargata: prayujyateiti cet ? tanna, zrotrAzritaiva dezanA syAt, syAdvAdarucizAline zrotre prathamata eva syAdvAdakathane sambhavatyapi 'asti na ve 'ti prazno jijJAsunA yadA sattvasya bhAvaprakAratAyAH prAdhAnyaM nizritya kRtaH tadA pratyuttararUpeNa "syAdastyeve" ti nayavAkyameva kathanIyaM prajJAvatA prajJApakena / tatpazcAtsati tAdRze prasaGge kAraNe vA''kAGkSotthApanIyA zrotari, SaDvidhotthApyAkAGkSAkrameNa ca tatparata: SaDapi prakArA: jijJAsayitavyA: praznayitavyAH, pratyuttararUpeNa ca SaTprakAraprarUpaNaM kartavyam, ityevaM samagrA bhaviSyati saptabhaGgI / pramANavastu jJAsyate zrotrA / yadi ca zrotA''dita eva vyutpannaH, tadA tasmai pUrvameva anekAntakathanamucitam, yathA bhagavatA varddhamAnena "bhaMte! rayaNappabhApuDhavI kiM sAsayA asAsayA ?" iti gaNadharagautamasvAmipraznasya pratyuttararUpeNa kathitaM "siya sAsayA, siya asaasyaa|" iti syAdvAdapratyuttaraH, shroturnissndehaa'vdhaarnnshkteH| evaM yadA kazcicchalena nigrahItuM prayateta, tasmai apyAdita eva syAdvAdakathanamAvazyakam, yathA - "sarisavayA kiM bhakkhA abhakkhA ?" iti prazne bhagavatoktaM "siya bhakkhA, siya abhakkhA / " iti / / / pramANanayadezanAyAmutsargApavAdatvAbhAvaH || na ca - zrotrAdhInadezanAyAM syAdayaM niyamaH, sAmAnyatastu pramANakathanameva yujyate-iti vAcyam, sAmAnyavyAkhyAne'pi na niyama:, vaktA pramANadezanAmapi dadyAt, nayadezanAmapi dadyAt, na ca tathApi pramANadezanayA na kAcidanyA''pattiH, anekAntarUpatvAttasyAH, nayadezanAyAstu ekAntarUpatvAtkadAcinmithyAgrahaNapariNAmavazataH saMsAraphalakatvameveti vAcyam / anekAnte'pi yadyekAnta evAvagRhItastadA tasyApi saMsAraphalakatvaM samAnameva / iti dvayorapi etayoH vAkyayoH kAraNikatvameva, ato'tra naiyatyena nautsargikatvaM ApavAdikatvaM vA, svasvasthAne dvayorapi prAdhAnyavidhe:, tathA cAvadheyaM ||||||||-----------|||||||| saptabhaGgI prakAza: 129 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane mithyA ekAntanuM grahaNa karanAro durnaya. AvuM ame kahIe chIe. zaMkA itaranayAMzano virodha kare ene sunaya zI rIte kahI zakAya? samAdhAnaH "ItaranayAMzano virodha jo draSabuddhithI kare to pote mithyA ekAntarUpe pariName ane jo pUrvokta bhAvanAnI daDhatA thAya, e khAtara potAnA viSayano utkarSa siddha karavA mATe anya nayAMzano virodha kare, to te mithyA ekAntarUpa banato nathI. mATe sunaya ja che." Avo pATha nayopadezanayAmRtataraMgiNImAM jaNAvyo che. Ane vistArathI samajIe-naya haMmezA svaviSayanuM pratipAdana karato hoya che. jema ke parasamayamAM bauddhadarzanarUpa naya ane svasamayamAM zuddha paryAyArthikanaya "sarva kSaNikaM" AvuM kahe che. paraMtu, ziSya jyAre vyavahAranI bhAvanAthI bhAvita manavALo ja hoya, tyAre e A vAtane svIkArI zakato nathI. ane jo ene svIkArI na zake, to enA jJAnathI je paryAyano bodha karAvavA rUpa prayojana, athavA anitya bhAvanAnI siddhirUpa je prayojana che, te siddha thatuM nathI. mATe te prayojanane siddha karavA mATe prajJApake tene paryAyArthikanayanuM jJAna karAvavuM ja rahyuM. ane zrotA tene barAbara jANI zake te mATe teNe zrotAnA manamAM paDelAM vyavahAranayanI bhAvanAnA saMskArone avazya toDavAM ja paDe. eTale te itaranayAMzanuM khaMDana kare, paraMtu draSabuddhithI nahIM, zrotAnAM magajamAM bese eTalA mATe. AthI, anyanayAMpratiSedha e durnayatAnuM prayojaka nathI. paraMtu, mithyA ekAntarUpe grahaNa karavuM, e durnayatAnuM prayojaka che. Ama, sunaya-durnaya ane pramANanI paribhASAnuM spaSTIkaraNa karyuM. A saMvittinAM prakAranI vicAraNAno saMkSepa che. ra2. ava. have samagra prakaraNano upasaMhAra kare che ema vacananI zuddhine, jANI naya-pramANa; yogya rItathI AdarI, mokSanikaTatA pAma 23 saptabhaMgI | rAsa IIIIIIIIII -- IIIIIIIIIIIii 170 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayopadezavacanamidaM - pramANavAkyamapi hyanekAntarucizAlinaM puruSavizeSamadhikRtyaiva prayujyate, tadanayordvayorapi kAraNikatve prAle svasvakAle autsargikatvameva nyAyasiddham, vipratiSiddhakaraNavidhisthale tathAvyutpatteH, - sadA manasi dRddhtrmvdhaarym| ityanekAnte'pi naikAnto graahyH| tathA tathA vAkyaprayogaH kartavyaH, yathA mokSo nikaTaM bhaved vaktRzrotroH, anekAntena kadAcana nayavAkyasya kadAcana pramANavAkyasya ca svaparopakArAdhAnena mokSApAdanAditi vijJaptiH upadezazca / / 23 / / // evaM sampUrNamidaM saptabhaGgIprakAzaprakaraNam / / ||grnthkrtuH prshstiH|| / / granthakartuH prazastiH / / / pUjyapAdazrIAtmArAmakamalasUrivaradAnasUrivarasadguruvarebhyo nmH|| siddhAntamahodadhisuvizAlagacchanirmAtRpUjyAcAryazrIpremasUrivaraziSyanyAyavizAradasuvizAlagacchAdhipatipUjyAcAryazrIbhuvanabhAnusUrivaraziSyasiddhAntadivAkarapUjyAcAryazrImadvijayajayaghoSasUrIzvarA asmAkaM gacchAdhipatayaH / pUjyAcAryazrIvarabodhisUrivarA na: gaNAcAryA dIkSAdAtArazca / pUjyAcAryazrIbhuvanabhAnusUriziSyaghoratapasvimunirAjazrImaNiprabhavijayaziSyapaMnyAsazrIkaivalyabodhivijayaziSyapanyAsazrIpadmabodhivijayA mama gurvH| vaikrame 2071 tame varSe sUryapuranagare sarelAvADI-ghoDadoDaroDajainasaGthe cAturmAsyAM grantha eSa lilikhe deva-gurukRpayA mayA munitIrthabodhivijayena / granthasya sarjanAtkarma-nirjarA prApyatAM mayA / tathA'sya paThanAdanyai-rante syurmokSagAssame / / 1 / / ekAntaduklavinAzinI sA, pApApahA punnyvilaaskiiN| tIrthaGkarAsyapravijRmbhamANA, syAdvAdamudrA jayati prapUrNA / / 2 / / saptabhaGgI prakAzaH Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te pramANavAkya ane nayavAkyano yogya rIte upayoga kare te zuddhakarUpaka kahevAya che. vArtika zaMkA pramANa vAkya ane nayavAkya A beno ja prayoga karavo joIe evuM kahyuM che. paraMtu, temAM paNa mukhyatve utsargathI to pramANavAkya ja kahevuM joIe, nayavAkya nahIM. kema ke sammatitarkamAM tRtIyakAMDanI 25mIgAthAmAM kahyuM che ke "svasamayamAM nayavAkya hamaNAM nAmazeSa thayuM che, arthAt pracalanamAM nathI." AthI utsargathI to nayavAkya na ja vAparavuM. samAdhAnaH dezanA e sAmAnyathI zrotAne AzrayIne karAya che. arthAt zrotAnI ruci-jijJAsA pramANe karAya. AthI zrotA jyAre anekAnatanI ruci dharAvato hoya, to emane pahelethI ja syAdvAda=pramANavAkya kahevAmAM vAMdho nathI. paraMtu, jo te amuka aMzanI jijJAsAthI ja pUchato hoya, to prajJApake paNa pahelAM to nayavAkya ja kahevuM. pachI prasaMgavizeSa ke kAraNavizeSa hoya, to enA manamAM jijJAsA ubhI karAvavI, pachI prazno pUchAvavAM ane pachI bAkInAM aMzonuM paNa vivaraNa karI chelle pramANavAkya kahevuM. jethI zrotA prAmANika vastune jANI zake. ane jo zrotA pahelethI ja vyutpanna ja hoya, to tene pahelethI paNa anekAntanuM kathana karavuM yogya ja che. jemake bhagavAna mahAvIre "he bhagavan! ratnaprabhA pRthvI zuM zAzvata che ke azAzvata che?" AvAM gautamasvAmIjInAM praznanA javAbamAM ema kahyuM ke "syAt zAzvata che, syAt azAzvata che." kAraNa ke zrotA gautamasvAmI hatA. jemanAmAM saMzaya vagara avadhAraNa karavAnI kSamatA hatI. bAkI AvI kSamatA na hoya, to anekAntanuM kathana karavAM dvArA paNa bhrama thavAno bhaya che ane anekane evo bhrama thayo paNa che. e rIte, jo koI chalathI nigraha karavAno prayatna kare, to ene paNa syAdvAda pratyuttara Apavo paDe. zrI bhagavatImAM eno paNa repharansa maLe che. saptabhaMgI rAsa 132 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa dezanA ane nayadezanAmAM utsarga ane apavAda bhAvanamAnI zakAya che zaMkAH zrotAne joIne karAtI dezanAmAM Avo niyama hoI zake. sAmAnyathI to pramANakathana ja karavuM joIe. mATe pramANadezanA e utsarga ane nayadezanA e apavAda thayo. samAdhAnaH dezanA to zrotAne AzrayIne ja thAya. chatAMya jyAre vaktA svarasathI ja dezanA karatA hoya, tyAre paNa emaNe pramANadezanA ja ApavI, Avo niyama nathI. eo pramANadezanA paNa ApI zake, nayadezanA paNa ApI zake... zaMkAH paraMtu, pramANadezanAthI bIjI koI Apatti nahIM Ave. kAraNake te anekAntarUpa che. jyAre nayadezanA e ekAntarUpa hovAthI ene mithyA rIte grahaNa karI le to te mithyA ekAntarUpa banavAthI saMsAranuM kAraNa banI jAya. samAdhAnaH nayajJAnanI viSaya banatI ekAnta vastunI jema pramANajJAnanA viSaya banatI anekAnta vastumAM paNa jo ekAnta-mithyAAgraha grahaNa karI levAmAM Ave, to enAthI paNa saMsAra vadhI javAnI zakayatA yathAvat UbhI che. A rIte pramANavAkya ane nayavAkya A banne kAraNika ja thayAM. arthAt amuka kAraNane AzrayIne ja banneno prayoga thAya che. AthI e bannemAM utsargaapavAdabhAva nathI. utsargaapavAdabhAva to kyAM Ave? jyAM emAMthI anyataranuM AdaraNa sAmAnyathI karAya ane bIjAnuM AdaraNa kAraNa vizeSe ja karAya. tyAM prathama utsarga bane. dvitIya apavAda bane. ahIM to nayopadezanAM vacana mujaba banneya sva-svakAle utsargarUpa ja che. AthI ja, anekAntamAM paNa ekAnta nahIM rAkhavo joIe. paraMtu, tevI tevI rIte vAkyaprayoga karavo, arthAt anekAnAthI kyAreka nayavAkyano ane kyAreka pramANavAkyano prayoga karavo ke jethI svaparane upakAra thavAthI vaktA ane zrotAno mokSa nikaTamAM Ave... AvI racanAkAranI chellI vinaMtI ke upadeza che. para3 // A pramANe saptabhaMgI-rAsa pUrNa thayo. saptabhaMgI IIIIIIIIIu.--IIIIIIIIIII 133 rAsa Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne prazasti pUjyapAda zrI AtmArAmajI-kamalasUrijI-dAnasUrijI-premasUrijI saMgurubhyo namaH siddhAnta mahodadhi suvizAlagacchAdhipati pUjyapAda AcArya bhagavaMta zrI premasUrizvarajI mahArAjAnA vaMzaja nyAyavizArada dhArmika zikSaNazibiranA AdyapraNetA suvizAlagacchanirmAtA pUjyapAda AcAryabhagavaMtazrI bhuvanabhAnu sUrIzvarajInA anvayamAM vartamAnamAM vidyamAna siddhAntadivAkara pUjyapAda AcAryabhagavaMta zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja vartamAna gacchAdhipati che. pUjyapAda AcAryabhagavaMta zrI varabodhisUrivara amArA gaNAcArya ane dikSAdAtA che. pUjyapAda AcAryabhagavaMta zrI bhuvanabhAnusUrijInA ziSya ghora tapasvI suvizuddhasaMyamI munirAja zrI maNibhavijayajInA ziSya paMnyAsazrI kaivalyabodhi vijayajI ma.sA.nA ziSya tathA pUjya AcAryazrI kulabodhisUrijInA bhrAtA paMnyAsazrI paghabodhi vijayajI mahArAjA amArA guru che. | vikrama saMvata 2072mA varSe muMbaInagare zrI juhu skIma jaina saMghamAM cAturmAsa daramyAna A graMtha muni tIrthabodhi vi. dvArA lakhAyo. svalikhita "saptabhaMgI prakAza" nAmanA saMskRta bhASAbaddha graMthane anusarIne lakhAyelA A graMthanAM sarjanathI mane karmanirjarA maLo, ane AnAM paThanathI apratima ajeya syAdvAdane jANI, samajI, anusarI, aMte sarvakarmothI mukta thaI, sau mokSa sukhanA bhoktA bano. Iti zam. saptabha: rAsa 1 34 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tribhuvanabhAnu zAsana sevA TrasTamAM jJAna dravyanAM dAtA zrI saMgho 1. naDIyAda . mU. pU. jaina saMgha, gujarAta 2. royala kompalekSa jaina saMgha, borIvalI (ve), muMbaI 3. aThavAlAInsa che. mU. pU. jaina saMgha, tathA phulacaMda kalyANacaMda jhaverI TrasTa-surata, gujarAta 4. zrI mahAvIranagara jaina saMgha, dahANukara vADI, kAMdivalI (ve), muMbaI 5. zrI bAvana jinAlaya jaina saMgha, bhAyaMdara 6. zrI dharmavardhaka jaina saMgha, geleksI epArTamenTanA ArAdhako taraphathI, surata 7. zrI zAMtiniketana, saradAranagara jaina saMgha, surata 8. zrI dharmavardhaka zve. muM. pU. jaina saMgha, borIvalI (I) 9. zrI borIvalI jena mU. pU. tapA. jaina saMgha, borIvalI (ve) 10.zrI kolaDuMgarI jena je. mUrtipUjaka saMgha, aMdherI (ve) 11. zrI ghoDadoDa jaina zve. mUrtipUjaka saMgha, surata 12. zrI AdinAtha je. mUrtipUjaka jaina saMgha, navasArI 13. zrI . mUrtipUjaka jaina saMgha, sAyana (ziva), muMbaI 14. zrI cakAlA the. mU. pU. jaina saMgha, aMdherI (ve), muMbaI 15. zrI juhu lena zve. mU. tapA. jaina saMgha, aMdherI (ve), muMbaI 16.zrI juhu skIma che. mU. pU. tapA. jaina saMgha, juhu skIma 17. zrI vilepArle (ve) jaina saMghanI ArAdhaka zrAvikAo saptabhaMgI 195 rAsa Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUzi- bhUphi agmodaoli . graMthanA lAbhArthI saMgha zrI borIvalI. mU.pU. jaina saMgha maMDapezvara roDa, borIvalI (ve.) muMbaI.