Book Title: Sanskrit Prakrit Hindi Evam English Shabdakosh Part 03
Author(s): Udaychandra Jain
Publisher: New Bharatiya Book Corporation
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020646/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ash N TO W www.kobatirth.org B संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी X एवं अंग्रेजी शब्द-कोश Q य उदय चन्द्र जैन For Private and Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Z X ल b' Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org For Private and Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश (खण्ड -३) वाचना प्रमुख उपाध्याय प्रज्ञसागर मुनि लेखक डॉ० उदय चन्द्र जैन News |BBC न्यू भारतीय बुक कॉरपोरेशन (दिल्ली) :: (भारत) For Private and Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir All rights reserved. No part of this work may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, microfilming, recording or otherwise, without the prior written permission of the copyright owner and the publisher. प्रकाशक: न्यू भारतीय बुक कॉरपोरेशन 208, 2nd -फ्लोर 4735/22, प्रकाशदीप बिल्डींग अनसारी रोड, दरियागंज,-110002 फोन : 23851294, 23854870 E-mail: newbbc@indiatimes.com प्रथम संस्करण : २०११ ISBN: 81-8315-157-4 978-81-8315-157-3 टाईप सेटिंग : एस० के० ग्राफिक्स दिल्ली-84 मुद्रक : जो० अमर प्रिटिंग, दिल्ली For Private and Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मः, मो, पुं० पवर्ग का अंतिम वर्ग, इसका उच्चारण स्थान नासिका है, it is last varga alphabets, pronounced from lips and nose. मः, मो, पुं० [मा + क], • काल, समय, time, time, • विषय, Visaya, • चन्द्र, moon, • ब्रह्मा, विष्णु, Brahma, Visnu, • यम, Yama, • माला, garland, • अपराधी, guilty. मं, मं, नपुं० जल, प्रसन्नता, कल्याण, water, hap piness. मकरः, मगरो, पुं० [मं + विषं किरति + कृ + अच्] घड़ियाल, मगर, समुद्र, जन्तु, ग्राह। जल चर जीव, dolphin, crocodile, emblem of the god kama, • मकरराशि, capricornus. मकरतः, मगरओ, (मकरः), देखो ऊपर। मकरतः, मगरओ, पुं० नक्रादवरत, मकर, croco dile. मकरकेतनः, मगरकेयणो, पुं० कामदेव, मदन, cu मकरराशिः, मगरराशि, स्त्री० मकरराशि, capricornus. मकरसंक्रमणं, मगरसंक्कगण, नपुं० सूर्य का मकरराशि में प्रवेश, interior of sun in capricornus. मकराकारः, मगरायारो, पुं० मकर व्यूह, एक यौगिक क्रिया में स्थित होना, a yogic rule. मकरानुकारी, मगराणुयारी, वि० वक्रसदृश, like of vakra. मकरिन्, मगरि, पुं० [मकर + इनि] समुद्र, ocean. मकरी, मगरी, स्त्री० [मकर + ङीप्] मादा, घड़ियाल, woman crocodile. मकुटं, मउटं, नपुं० मुकुट, सिरमोर, crown. मकतिः, मउइ. स्त्री० शद्र शासन। मकरः, मउरो, पुं० [मक + उरच] शीशा, दर्पण,a mirror, • बकुल तरु,a tree of Bakul, . काली, कुम्हारदंड, a kind of tree. मकुलः, मउलो, पुं० बकुल तरु, a tree of Bakul. मकुष्ठः, मकुट्ठो, पुं० मोठ, a kind of pulses. मकूलकः, मउलगो, पुं० काली, दंतीतरु, a kind of tree. मक्क्, मक्क, सक० जाना, पहुंचाना, to go. मक्कुलः, मक्कुलो, पुं० [मक्क + उलक्], • धूप, गुग्गुल, गेरु, red chalk. मक्कोलः,मक्कालो, पुं० [मक्क + ओलच] खड़िया मिट्टी, white chalk. मक्ष, मक्ख, अक० इकट्ठा होना, ढेर लगना, संचय करना, to collect, • क्रोधित होना, to an pid. मकरध्वजः, मगरझुओ, पुं० कामदेव, cupid, समुद्र, ocean. मकरकेतुः, मगरकेउ, पुं० मदन, कामदेव, cupid. मकरन्दः, मगरदो, पुं० शहद, मधु, चमेली, कोयल, pollen, flowerjuice, • भ्रमर, केशर, jas mine, cuckoo, bee, saffron. मकरंदरजं, मगरंदअ, नपुं० पुष्पराग, flower juice, • एक भस्म, dust. मकरमुखं, मगरमुहं, नपुं० एक आसन, योगासान, मकर के मुख के समान दोनों पादों को स्थित करना, ayogasana. ger. मक्षः, मक्खो, पुं० [मक्ष् + घञ्] क्रोध, anger. मक्षिका, मक्खिगा, स्त्री० [मक्ष् + ण्वुल् + टाप्] मक्खी, मधुमक्खी, शहदमक्खी, honey pre pared of bee. मक्षिकामलं, मक्खिणासलं, नपुं० मोम, Mome. For Private and Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1122 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मक्षिकाव्रातः, मक्खिगावाओ, पुं० शहद की मक्खियों का समूह। मक्षिकाणां संरघाणां वातस्य समूहस्य, • सरपा, समूह, mass of bees. मख, मह, सक० जाना, चलना, सरकना, to go. मखः, महो, पुं० यज्ञ, sacrifice. मखक्रिया, महकिरिया, स्त्री० यज्ञ कार्य, begin- ___ning of a sacrifice. मखद्विष, महदिस, पुं० पिशाच, राक्षस, a demon. मखद्वेषिन्, महदोसि, पुं० पिशाच, राक्षस, a de mon. मखमलं, महतमल, नपुं० मुलायम वस्त्र, softcloth. मखह्न, महहणो, पुं० इन्द्र, Indra. मखबह्निः, महवहणि, स्त्री० यज्ञाग्नि, sacrifice fire. मखमार्गः, महमग्गो, पुं० यज्ञकार्य, beginning of a sacrifice. मखाद्विः, महादि, स्त्री० यज्ञाग्नि, sacrifice fire. मखानलः, महाणलो, पुं० यज्ञ वह्नि, यज्ञ की दीप्ति, fire of sacrifice. मगधः, मगहो, पुं० [मगध् + अच् - मगं दोषं दधाति वा - मग + धा + क] एक देश, विहार का दक्षिण भाग, a country, • भाट, बन्दी, चारण। मग्न, मग्ग, भू०क०कृ०, [मस्ज्+क्त], • डूबा हुआ, निमग्न, तल्लीन, plunged, immersed,. चिन्मात्र में विश्रान्ति, disappeared in soul, • आत्म स्वरूप में तल्लीनता, dissolved in soul, • लिप्त, गोता लगाता हुआ, stiching. मग्नमनस्, मग्गमणं, नपुं० तल्लीनमन, dissolved mind. मघः, महो, पुं० औषधि, medicine, • सुख, happyness, • उपहार, दान, प्राभृत, gift, • मघा नक्षत्र, a star of Magha. मघवः, महवो, पुं० इन्द्रा यथाऽऽषाढं सभासाद्य मघवा वारि वर्षति। Indra, उल्लू, owl, • पेचक, owl, root of an elephant tail. मघवनः, महवणो, पुं० इन्द्र, Indra. मघा, महा, स्त्री० [मह् + घ, हस्य घत्वम् याप्] मघा नक्षत्र, a star. मघाभवः, महाभवो, पुं० शुक्रग्रह, the planet venus. मघोन, महीणो, पुं० इन्द्र, Indra. मघोनि/मघोनी, महोणि, स्त्री० इन्द्राणी-शचि, wife of Indra. मङ्क, मंक, सक० जाना, पहुंचना, to go, • सजाना, अलंकृत करना, to decorate. मङ्कमकनाशक, मंकसग-वासग, वि० पाप नाशक-लब्ध्वा हि मङ्कमकनाशक एषकश्च,de stroying of sin. मङ्किलः, मकिलो, पुं० [मङ्क + इलच्] दावाग्नि, __ अरण्याग्नि, forest fire. मङ्करः, मंगुरो, पुं० [मङ्क+उरच्], दर्पण, शीशा, a mirror. मङ्क्षणं, मक्खणं, नपुं० पिंडलियों के रक्षा कवच, a part of armour for protection of shines. मङ्ग, मक्खु, अव्य० [मङ्घ + उन्] शीघ्र, जल्दी से, तुरंत, quickly, • अत्यंत, बहुत, विशाल, large. मङ्खः, मंखो, पुं० [मंडू + अच्], नृप चरण, एक 31194, a medicine, royal bard. मङ्ग, मंग, सक० जाना, पहुंचना, to go. मङ्गः, मंगो, पुं० [मङ्ग + अच्] नाव का अग्र भाग, उमंग, master of ship, will power. मङ्गल, मंगल, वि० [मङ्ग + अलच्], • कल्याण, शुभ, अच्छा, श्रेष्ठ, auspicious, propitious, great, • हितकर, संतोषजनक, इष्ट, lucky, • समृद्ध, उन्नत, wealthful, • उत्तम, यथेष्ठ, great. मङ्गलं, मंगलं, नपुं० कल्याण रूपता भौमस्वभावता। शूरा बुधा वा कवयो गिरीश्वराः सर्वेऽप्यमी मङ्गलतामीप्सवः auspicious mantras,. शुभत्व, कल्याण, कारित्व, recitation of the benedictory stanzas, • प्रसन्नता, सौभाग्य, आनन्द, happiness, • सुखी, हर्ष, amulet, • शुभकामना, welfare, • शुभावसर, उत्सव, good omen, • अच्छा आचरण, इष्ट कामना, good character, • गालयदि विणासयदे घादेदि दहेदि हंति सोधयदे। विहंसेदि मलाई जम्हा तम्हा य मंगलं भणिदं। (ति०प० For Private and Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1123 1/9), • पूत, • पवित्र, • पुण्य, • प्रशस्त,. शिव, • शुभ, • कल्याण, • भद्र एवं सौख्यादि मंगल के नाम हैं, pure, . मलं गालयति विनाशयति दहति हन्ति विशोधयति विध्वसंयतीति मंगलम्। (धव० 1/31), • जो सुख को लाता, मल को गलाता, gived of happiness, • शास्त्रपारगमन को प्राप्त कराने वाला, being of knowledge of sutras, • 'मं' नाम मल का है, जो पाप रूप मल को नष्ट करता वह मंगल I being of knowledge of sutras. मङ्गलकरणं, मगल-करणं, नपुं० मंगल कार्य वाली, having of welfare good luck. मङ्गलकर्मन्, मंगलकम्म, नपुं० शुभकर्म, कल्याणकारी कर्म, good luck. मङ्गलकलशः, मंगलकलसो, पुं० उज्ज्वलकुम्भ, शुभ घट, religious ceremony pot. मङ्गलकारक, मंगलकारणं, वि० कल्याणकारी, auspiciousful. मङ्गलकारिन, मंगलकारि, वि० शुभकारी, स्मरेदिदानी परमात्मनस्तु सदैव यन्मङ्गल कारिवस्तु, aus picious full. मङ्गलकारिणी, मंगलकारिणी, स्त्री० आनन्द उत्पन्न करने वाली, शुभदायिनी, having auspi cious. मङ्गलकारिवस्तु, मंगलकारिवत्थु, नपुं० शुभकारक वस्तु, a thing of auspicious. मङ्गलकार्य, मंगलकजं, नपुं० शुभ अवसर, मांगलिक कार्य, good omen. मङ्गलकुम्भः , मंगलकुंभो, पुं० मङ्गलकलश, उज्ज्वलकलश, शुभ कार्य के प्रसंग पर स्थापित किया जाने वाला हल्दी, सुपारी, सरसों, अक्षत एवं शुद्ध जल से युक्त नारिकेल एवं वस्त्र से सुसज्जित अशोक पत्र रूप पंखुरियों से युक्त होता la pot of religious ceremony. मङ्गलक्षौम, मंगलखोम, नपुं० मांगलिक वस्त्र, स्वच्छ वस्त्र, pure cloth. मङ्गलगीतं, मंगलगीअ, नपुं० भद्रगीत, सौख्य से परिपूर्ण गान, शुभ गीत, auspicious songs. मङ्गलगोत्रं, मंगलगोत, नपुं० शुभ गोत्र, auspicious gotra. मङ्गलग्रह, मंगलग्गह, नपुं० शुभग्रह, उचित ग्रह, mangala verses. मङ्गलचैत्यं, मंगलचउयं, नपुं० अहत, चैत्य, reli gious place, • कल्याणप्रद, भगवद् देवालय, god place, • मंगलकारी प्रतिमा का स्थान,a place of auspicious. मङ्गलछायः, मंगलछाहो, पुं० प्लक्षतरु, a tree of plaska. मङ्गलतूर्य, मगलतरियं, नपुं० उत्सव, बिगुल,शंखनाद, उत्तम, उद्घोष, musical instrument beaten at festival. मङ्गलदीपकः, मंगलदीवगो, पुं० शुभकारी दीप, lightful deep, • देदीप्यमान, दीप। मङ्गल-दीप-कल्पः, मंगलदीव-कप्पो, पुं० पुण्य प्रदायी दीप स्थापन, auspicious deep. मङ्गलपात्रं, मंगलपतं, नपुं० उत्तम भाजन, शुभसूचक भाण्ड, auspicious pot. मङ्गलपाठकः, मंगल पाठगो, पुं० बन्दीजन, चारण, भाट, roya bard. मङ्गलपूर्तिज, मंगलपूतिज, वि० भला करने वाला, having to welfare. मङ्गलप्रद, मंगलप्पद, वि० आनन्द प्रदान करने वाला, ___having of happiness. मङ्गलमात्रभूषण, मंगल-मेत-भसण, वि० मंगलप्रद वस्त्र अलंकरणादि, auspicious cloth. मङ्गललाजा, मंगललाजी, स्त्री० मांगलिक लाई, auspicious grain, • शुभसूचक धान्य लाजा। मङ्गलवचस्, मंगलवओ, पुं० शुभवचन, आशीषवचन, to good fortunes. मङ्गलवादः, मंगलवाओ, पुं० आशीवचन, शुभाशीष, to good fortunes. मङ्गलवाद्यं, मंगल-वज्ज, नपुं० शंखनाद, र्योघोष, _musical instrument. मङ्गलवारः, मंगलवारो, पुं० भौमवार, मंगलवार, tuesday. ममङ्गलविधिः, मंगलविहि, स्त्री० शुभकार्य की विधि, rule of auspicious. ... For Private and Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1124 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मङ्गलशब्दः, मंगलसद्दो, पुं० अभिवादन, प्रणम्यभाव, आशीषवचन, उन्नतिसूचक शब्द, well wish ing. मङ्गलसिंहासनं, मंगल-सिंहासणं, नपुं० हरिपाठ, सिंहासन, auspicious seat, • कल्याणकारक पीठ। • उच्च स्थान बैठने का। मङ्गलसूत्र, मंगलसुत, नपुं० मंगलाचरण, मंगलस्मरण, prayer for the auspicious. मङ्गलस्मरणं, मंगलसरणं, नपुं० मंगलाचरण, देखें ऊपर। मङ्गलस्नानं, मंगलणिहाणं, नपुं० मङ्गलाप्लावन, यथेष्ठस्थान, उत्तम स्नान, rubbing of aus picious religious bath. मङ्गलाक्षतं, मंगलक्खद्धं, नपुं० शुभसूचक अक्षत, केसर से परिपूरित अक्षत,auspicious fallofrice. मङ्गलाक्षतारोपण, मंगलक्खतरोवण, नपुं० शुभ अक्षताञ्जलि क्षेपण, giving of auspicious things. मङ्गलागुरु, मंगलागुरु, पुं० चंदन का एक वृक्ष, a tree of sandal. मङ्गलाचरणं, मंगलाचरण, नपुं० शुभकार्य में प्रभु स्मरण, prayer for the auspicious. मङ्गलाधारः, मंगलाहारो, पुं० शुभाश्रय, • कल्याण सूचक, sign of auspicious. मङ्गलायनं, मंगलायण, नपुं० समृद्धि का मार्ग,away of wealthful. मङ्गलावती, मंगलावई, स्त्री० देश नाम। धातकी खण्ड के पूर्वदिशा में स्थित पूर्वविदेह की रजताचल पर्वत की श्रेणी युक्त देश, a country of manglavali. मङ्गलाप्लावन, मंगलापलावणं, नपुं० मङ्गल स्नान, wathing of auspicious. मङ्गलावासः, मंगलावासो, पुं० देवालय, मंदिर, चैत्य, a temple place of welfare. मङ्गलाष्टकं, मंगलट्टाग, नपुं० अष्ट, मंगलमय, प्रतीक, मङ्गलानां, शर्मदायकवस्तूनां कलश-भृङ्गार-ध्वजा-दर्पण - छत्र - चामर - तालवृन्त - स्वस्तिकाधिनानामष्टकम्, eight auspicious. मङ्गलीय, मंगलिज्ज, वि० [मङ्गल + छ] सौभाग्यसूचक,शुभगतauspicious fortu nate. मङ्गलोत्तमशरण्यः, मंगलोतम-सण्ण, नपुं० उत्तम शरण, सर्वत:प्रथममिष्टिरर्हतो देवतास्वपि च देवता यतः। मङ्गलोत्तमशरण्यतां श्रितो देहिनां तदितरोऽतको हितः। सोऽहं मङ्गलेषु उत्तमश्चासौ शरण्य इति मङ्गलोत्तमशरणःIgreatsupport. मङ्गलोपपदं, मंगलोवपद, नपुं० कलशशर्मवाद,aus picious. मङ्गल्य, मंगल्ल, वि० [मङ्गल+यत्] सौभाग्यशाली, कल्याणकारी, auspicious, fortunate, . सुखद, कल्याणप्रदायक,• पवित्र, पावन, विशुद्ध, pure. मङ्गल्यः , मकल्लो , पुं० बटवृक्ष, नारिकेलतरु, a tree of Buta, • मसूर, दाल, a pulse of masura. मङ्गल्यकः,मगल्लगा, पु० मिगल्य+कन्। मसूर दाल, a pulse of masura. मङ्घ, मंघ, सक० सजाना, todecorate, • अलंकृत करना, विभूषित करना, • ठगना, धोखा देना, to cheat, • आरम्भ करना, to effort, . निन्दा करना, to blame,• प्रस्थान करना, to march, • प्रयाण करना, todeparture. मच, मच, अक० दुष्ट होना, नीच होना, to cor rupt, to low,• घमण्डी होना, अहंकारी होना, to pride. मच, मच, सक० ठगना, धोखा देना, to cheat. मचर्चिका, मचच्चिगा, स्त्री० उत्तम गाय, best cow. मच्छः, मच्छो, पुं० मछली, मत्स्य, fish. मज्जन, मज्जो, पुं० पौधे का रस, मज्जा, flesh, pith. मज्जनं, मज्जणं, नपुं० [मस्ज् + कनिन्], • स्नान करना, नहाना, bathing, • प्रक्षालन, प्रमार्जन, cleaning, • डुबकी लगाना, गोता लगाना, going under water, • डूबना, सराबोर होना, दन्तोत्कषण। मज्जा, मज्जा, स्त्री० [मस्ज् + अच् + याप्], वसा, मांस और हड्डियों के मध्य का रस, flesh, pith. मज्जारजस्, मज्जारज, नपुं० गुग्गुल, Guggul. For Private and Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1125 मज्जारसः, मज्जारसो, पुं० वीर्य, शुक्र, marrow of the bones. मज्जासारः, मज्जासारो, पुं० जायफल, a fruit of Jayaphal. मज्जित, मज्जिअ, वि० बुडित, निमग्न, sun kin to. मज्झिमनिकायः, मज्झिमणिगाओ, पुं० बौद्ध ग्रंथ,a text of. मञ्च, मंच, सक० थामना, रोकना, to stop, • जाना, ___to go, • अलंकृत करना, सजाना, to deco rate. मञ्चः, मंचो, पुं० [मञ्च् + घञ्], • शय्या, आसन, बैठक,सेज, platform, couch, set, • वेदी, मचान, पर्यक, • उच्चस्थान, upper place, • उच्चासन, सिंहासन, राज्यासन, upper place of sitting मञ्चकं, मंचग, नपुं० [मञ्च + कन्] शय्या, आसन, बिछछैना, बिस्तरा, a seat, cot, bed, • बिछात, पलंग। मञ्चवरः, मंचवारो, पुं० वक्षस्थल, chest. मञ्चकाश्रयः, मंचकासओ, पुं० खटमल,bed bug. मञ्चिका, मचिगो, स्त्री० [मञ्चक + यप्], • कुर्सी, पीठा, पाटा, chair, a tray, • माची, आसंदी, a through. मञ्जरं, मंजरं, नपुं० [मञ्ज + अर] पुष्प, गुच्छ, clus ter of blossoms, • मोती, gem, • तिलक .तरु, a tree of Tilaka. मञ्जरिः, मंजरि, स्त्री० [मञ्जु + ऋ + इन्] पुष्प गुच्छ, पुष्पकलिका, cluster of blossoms, • कोपल, अंकुर, कलिका, flower ear, • बोर, पुष्प संचय, फूलों का गुच्छा, flower bud,• पुष्पवृंत, cluster of blossoms, • लता, creeper, • तुलसी, Tulsi. मञ्जरित, मंजरिअ, वि० [मञ्जर + इतच्] पुष्प गुच्छ युक्त, flowered budful. मञ्जरी, मंजरी, स्त्री० पुष्प गुच्छ, cluster of blos soms. मञ्जरीङ्गितः, मंजरिगिओ, पुं० आम्रवृक्ष, आम का पेड़, mango tree. मञ्जा, मंजा, स्त्री० पुष्पगुच्छक, flower bud, . लता, creeper. मञ्जिफला, मजिफला, स्त्री० कदली का पौधा,plan____tation tree. मञ्जिका, मंजिग्गा, स्त्री० वारांगना, वेश्या, रण्डी, _harlot. मञ्जिमन, मंजिमो, पुं० [मञ्जु + इमनिच्] सौंदर्य, मनोहरता, loveliness, grace. मञ्जिष्ठा, मंजिट्ठा, स्त्री० मजीठ, Indian madder. मञ्जिष्ठारागः, मंजिट्ठारागो, पुं० मजीठ रंग, mad___der couler. मञ्जी, मंजी, स्त्री० पुष्प गुच्छक, flower bud. मञ्जीरः, मंजीरो, पुं० नूपुर, anklet, foot orna ments, • मञ्जीरा, a song instrument. मञ्चीरकः, मजीरगो, पुं० मञ्जीरा, • नूपुर, Manjeera, foot ornament. मञ्जीरयुगलं, मंजीर जुगल, नपुं० तुलाकोटि युग, पायजेब, foot ornament. मञ्जीलः, मंजीलो, पुं० धीवर की बहुलता वाला गांव, a village. मञ्च, मंजु, वि० [मञ्ज + उन्], • मनोज्ञ, प्रिय, उत्तम, मनोहर, lovely, charming, • रुचिकर, आकर्षक, सुखद, beautiful, • रमणीय, मधुर, charming. मञ्जुकर, मजुयरं, नपुं० पलक सदृश हाथ, a hand of grace. मझुगति, मंजगइ, स्त्री० आकर्षक गति, मनोज्ञ चाल, • मंद गति, graceful gone. मझुगुणं, मजुगुण, नपुं० उत्तम गुण, मज्जुलेषु गुणेषु वस्तुसारभूतं। great quality. मझुगमन, मंजुगमणं, वि० सुंदर गति युक्त, charm ing goneful. म गेहं, मजुगेहं नपुं० रमणीय गृह, • स्वच्छ-साफ घर, beautiful home. मञ्जुघोषः, मंजुकोसो, पुं० प्रिय उद्घोष, प्रभावक शब्द, • मधुर ध्वनि, charming hum. म जाति, मंजुजाइ, स्त्री० मनोहर, जन्म, श्रेष्ठकुल में उत्पत्ति, • मनोज्ञ उत्पत्ति, born in charming. बोर. For Private and Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1126 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मञ्जतम, मजुतम, वि अति सुंदर, very lovely. मञ्जुदीपकः, मंजुदीवगो, पुं० स्नेह युक्त दीपक, lovelyful light. मञ्जुनाशी, मंजुणासी, स्त्री० सुंदर स्त्री, beautiful woman. मझुपत्रवाक, मजुथतवाग, वि० सुंदर पत्र वाचक, thinker of graceful. मञ्जपथं, मजुपिह, नपुं० उत्तम मार्ग, समीचीन पथ, lovely way. मञ्जप्राभूतं, मंजुपाहड,नपुं० मनोज्ञ उपहार,. आकर्षक भेंट, • उचित सत्कार, graceful gift. मञ्जपूतः, मंजुपूओ, पुं० सुपुत्र, योग्य पुत्र, suitable son. मझुभाषिन्, मंजुभासि, वि०प्रिय भाषणी, speak___ing sweetly. मञ्जुभाषिणी, मंजुभास्सिणी, स्त्री. मनोज्ञ वचन प्रभाषिणी, मनोहारी शब्द प्रयोग करने वाली, prerarch, speaking sweetly. मझुल, मंजुल, वि० सुंदर, • रमणीय, प्रशंसनीय, beautiful, • मनोहर, • मधुर, मनोज्ञ, प्रिय, pleasing. मञ्जुलं, मंजुल, नपुं० लतामण्डप, कुंज, लतागृह, creeper home. मञ्जलगान, मंजुलगाण, वि. मधुर गाने वाली, a sweet songful. मञ्जुलता, मंजुलओ, वि० मनोज्ञता, मनोहरता, . रमणीयता,• सुंदरता, beautiful, pleasing. मझुलतारा, मंजुतंतारा, स्त्री० चंचल कनीनिका, lovely eye star. मञ्जुलवेषं, मंजुलवेस, नपुं० पूतवेष, पवित्र वस्त्राभूषण, lovely cloth. मञ्जुला, मंजुलो, स्त्री० मनोज्ञा, प्रिया, lovely. मञ्जुलापी, मंजुलावो, वि० मधुर शब्द करने वाली। तनोति नृत्यं मृदुमञ्जुलापी मृदुङ्गातिः स्वानजिता कलापी। a sweet speaking lady. मझुवाक्, मंजुवाग, वि० मधुर बोलने वाली, _ 'मञ्जर्मनोज्ञा वाग्वाणी' a sweet speaking lady. मझुवाक्यत्व, मंजुवक्कत, वि० मधुर वचनत्व, sweetful speeking. मझुवृतं, मंजुवितं, नपुं० निर्दोष छन्द,मनोहर आचरण, मझुलस्य सुंदरस्य मनोमोहकस्य वृत्तस्याचरणस्य यो विभवः। (जयो० वृ० 3/11) मञ्जूनां निर्दोषाणां वृत्तानां छन्दसां विभवस्य आनन्दस्य अधिकारिणी, (जयो०वृ० 3/11) lovely chanda. मञ्जुसमीरणं, मंजुसमीरणं, नपुं० मन्द मन्द पवन, मनोज्ञ हवा, a wind of pleasing, . लुभावनी/प्रिय/सुखद पवन। म स्वर, मंजुसरो, नपुं० सुंदर स्वर, a sound of charming. मञ्जूपासकः, मंजुवासगो, पुं० हर्षयुक्त उपासक, worshipper of happiness. मञ्जूषा, मंजूसा, स्त्री० [मञ्ज + ऊषन् + टाप्], . करण्डिका, डिब्बी, संदूक, chest, • पेटी, आधार, box, • टोकरी, पिटारा, • मजीठ, bright red, • पत्थर, stone. मटका, मडगी, स्त्री० [मट् + अप् + ङीष्] ओला, बर्फ पिण्ड, hail. मठ्, मट्ठ, अक० रहना, बसना, निवास करना, to ___live. मठ्, मद्ध, सक० पीसना, to chrush, to rub,. जाना, पहुंचना, togo. मठ: मंदो. पं० [मठत्यत्र मठ घबर्थे क],• शिक्षालय, विद्यामंदिर, ज्ञानकेन्द्र, school, learning home, • मठ, कुटिया, उपाश्रय, उपासनागृह, आराधना स्थान,• देवालय, मंदिर, hut, reli gious place, prayer place. मठर, मढर, वि० [मन् + अट् + ठअन्तादेशः] मदहोश, नशे में धुत्त शराबी, intoxicated. मठिका, मढिगा, स्त्री० [मठ+ कन् + यप्], • कुटी, कुटिया, • घास-फूस का छोटा घर, • कुटीर, hut, a hut made of grasses. मठी, मढी, स्त्री० कुटी, कुटिया, hut. मण, मण, सक० बजाना, गुनगुनाना, to song. मणिः , मणि, स्त्री० [मण + इन् + ङीप्], • रत्न, मोती, आभूषण, pearl, jewel, ornament, • मणिबन्ध, कलाई, handband wrist, • जड़ी, amulet, • जलकलश, water pot. For Private and Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1127 मणिकः, मणिगो, पुं० जलकुम्भ, जलपान, मटकी, कलश, water pot. मणिकाण्ठः,मणिकठो, पुं० नीलकण्ठ पक्षी, a bird. मणिकण्ठकः, मणिकडगो, पुं० मुर्गा, कुक्कुट, cock. मणिकाननं, मणि-काणणं, नपुं० ग्रीवा, गर्दन, neck. मणिकारः, मणियारो, पुं० जौहरी, रत्नपरीक्षा, jew eller. मणितारकः, मणितारगो, पुं० सारस पक्षी, a bird. मणिदर्पणः, मणिदप्पणो, पुं० रत्नजटित दर्पण,jew- elled mirror. मणिधनु, मणिधणु, नपुं० इन्द्रधनुष, rainbow. मणिपुरः, मणिउरो, पुं० नाभि, navel. मणिबन्धः, मंणिबंधो, पुं० कलाई, wrist. मणिभ, मणिभ, स्त्री० रत्नजटित भूमि, मणिमय आंगन floor studded with gems. मणिभूमि, मणिभूमि, स्त्री० मणियों का क्षेत्र, aplace of gems. मणिभूजांशु, मणिभूजसं, नपुं० रत्नजटित आभूषण, a ornament with gems. मणिमन्थं, मणिमंथ, नपुं० सेंधा नमक, a salt. मणिमाला, मणिमाला, स्त्री० रत्नमयी हार, • कान्ति, आभा,. प्रभा,शोभा,necklace with gems, light charm, • लक्ष्मी, Lakshmi,• एक छन्द नाम। मणिमाणिक्कं, मणिमाणिक्कं, नपुं० मणि एवं मणिक्य, gems and diamond. मणियष्टिः, मणिजट्ठि,स्त्री० मणिमय लड़ी,achain _____of containing gems. मणिरत्नं, मणिरयणं, नपुं० आभूषण, रत्नजड़ित ___अलंकार, ornament with gems. मणिरागः, मणिरागो, पुं० सिन्दूर, Sindur. मणिशिला, मणिसिला, स्त्री० रत्नमयी शिला, रत्नमयी, पाण्डुकशिला, a jewelled slab. मणिसूत्रं, मणिसुतं, नपुं० मोतियों की लड़ी, string of pearls. मणिसोपानं, मणिसोवाणं, नपुं० रत्नजटित सीढ़ियां, slab weith gems ful. मणिस्तम्भः, मणिसंभो, पुं० स्फटिक भवन, apal ace built with gems. मणिहर्म्य, मणिहरमं, नपुं० स्फटिक भवन, gemsful ___home. मणीचकः, मणीचगो, पुं० [मणि+चक्+अच्] राम चिरैया, a bird. मणीचक, मणीचक, नपुं० चन्द्र कान्तमणि,adia mond of moon light. मणीनिहान्त, मणीणिहत, वि० हीरकाछिन्न मणीवक, मणीवर्ग, नपुं० पुष्प, flower. मण्ड्, मंड, सक० अलंकृत करना, to adorn, • सजाना, शोभित करना, to charm, • घेरना, to round,• विभक्त करना, विभाजित करना, todivide, • बांटना • धारण करना, पहनना, to wear. मण्डः, मंडो, पुं० [मण्ड् + अच्], • माड, • मलाई, झाग, scum of boiled rice, • उफान, • रस, सत्, whey, essnce of liquor, • आभूषण श्रृंगार, • एरण्डतरु, ornament, a tree of round. मण्डकः, मंडगो, पुं० [मण्ड + कन्] कसार, आटे को सेंककर, शक्कर युक्त मीठा कसार, kind of sweet flour, • फुलका, पतली रोटी, a kind of cake. मण्डकन्त, मंडकंतो, पुं० भोज्य पदार्थ, food things. मण्डनं, मंडणं, नपुं० अलंकरण, आभूषण विभूषण, सजाना, श्रृंगार, decoration adorning. मण्डनः, मंजणो, पुं० शास्त्रज्ञ, दर्शनशास्त्र के विशेषज्ञ, learner. मण्डवकः, मंडवगो, पुं० स्वामी, lord, leader. मण्डनकारकजनः, मंडण-कारगजणो, पुं० अलंकृत करने वाला व्यक्ति, having to decorated. मण्डपः, मंडलो, पुं० [मण्डं भूषां पाति-पा-क, मण्ड + कषन् वा], • तम्बू, आशयाना, छायागृह, open hall, • लताकुंज, लतागृह, लतामण्डप, pavilion, • विवाह मण्डप, खुला शामियाने युक्त स्थान, a hall like an erected can vas hall. मण्डयन्तः, मंडमंतो, पुं० [मण्ड् + णिच् + अच्] आभूषण, श्रृंगार, ornament decoration, • अभिनेता, स्त्री सभा, hero, actor. For Private and Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1128 www.kobatirth.org मण्डरी, मंडरी, स्त्री० [मण्ड् + अरन् + ङीष् ] झिल्ली, झींगुर, a ghingur. मण्डल, मंडलो, वि० [मण्ड् + कलच्], • गोल, वृत्ताकार, round. मण्डलः, मंडलो, पुं० सैन्य परिकर, troop or army. मण्डलं, मंडलं, नपुं० गोलाकार पिण्ड, wheel, • चक्र, परिधि, घेरा, वलय, wheel, • बिम्ब, परिवेश, gathering place, • देश, country, • ग्रहपथ, ग्रहकक्ष, way of home समाज, सम्मेलन, assembly, society. मण्डनकार्मुक, मंडलकम्मुग, वि० गोलाकार, धनुष का धारक, circular. मण्डलनृत्यं, मंडलणिच्च, नपुं० मंडलाकार नाचना, a dance of round. मण्डलावधि:, मंडलावहि, स्त्री० मण्डलस्य देशस्ययोऽवधिः देश की सीमा, country । limit. मण्डलित, मडलिअ वि० [मण्डलं कृतं मण्डल + क्विप्] गोल बना हुआ • वर्तुल maded round. • मण्डलिन्, मंडलि, वि० [मण्डल इनि] गोल बनाने वाला, कुण्डलाकृत, having round. मण्डलिन्, मंडलि, पुं० सर्प, • अहि, नाग, snake, • बिलाव, cat, • कुत्ता, dog, सूर्य, sun, • वटवृक्ष, a tree of Buta. मण्डिकः, मंडिको, पुं० मौर्य ग्राम में उत्पन्न ज्ञाता पुरुष, जिसे छटे गणधर के रूप में जाना जाता है उनके पिता धनदेव और माता विजया थी। मौर्यस्थले मण्डिकसंज्ञयाऽन्यः बभूव। born of Mourya village. मण्डित, मडिअ वि० [मण्ड् + क्त], अलंकृत, विभूषित, शोभायुक्त decorated. मण्डूकः, मंडगो, पुं० [ मण्डयति वर्षा समयं मण्ड् + ऊकण्] मेंढक, दर्दुर, frog. मण्डूक, मंडगं, नपुं० रति बन्ध विशेष, a kind of soul. मण्डुककुलं, मंडगउल नपुं० मेंढक समूह, group of frog. , संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मण्डूकयोगः, मंडूगजोगो, पुं० समाधि की विशेष ferfa, standing of samadhi. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir मण्डूकसरस, मंडगसूर, नपुं० मेंढकों से परिपूर्ण तालाब, full tank of frogs. मण्डूरं, मंडरं, नपुं० [मण्ड् + ऊरच्] लोहमल, लोह जंग, rust of iron. मत्, मअ, भू० कहलाना, thought. मत, मअ, भू०क० कृ० [मन्त] • सम्मानित, प्रतिष्ठित, आदर युक्त, respectable, समीक्षित, विचार किया गया, thoughted, सोचा हुआ, माना हुआ, accepted मान्य, • सम्मत, मान्य, अभिप्रेत, उद्दिष्ट, explained, • अनुमोदित स्वीकृत, ● • honoured. • मतं, मअ, नपुं० विश्वास, उद्देश्य, योजना, mention, explanation प्रशंसा, स्वीकृति, अनुमोदना, statement, • अनुदेश, सलाह, प्रयोजन, direction • सम्यग्दर्शन, pure respect. मतङ्गः, मतंगो, पुं० [माद्यति अनेन मद् अङ्गच् दस्य वः], हस्ति, हाथी, करि, elephant, मेघ, बादल, cloud. • · मतङ्गजः, मतगजो, पुं० [मतङ्ग+जन्+ड], • हस्ति, हाथी, करि, elephant. मतङ्गजेन्द्रः, मतंगजिद, पुं० उत्तम हाथी, ऐरावत हस्ति, great elephant. मत-बोध-वृत्तं मअ-बोह-वितं, नपुं० सम्यग्दर्शन, , सम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र, three kind of Moksha, pure respect, pure knowledge. मतल्ल मतल्ल वि० महाबलशाली, • रत्नत्रय, विचारशील, सम्मानित, thinkful, respected. मतंग, मतंग, वि० स्वेच्छाचारी, roaming. मतगणक, मतगणक, वि० मतों की गिनती करने For Private and Personal Use Only वाला, the counting officer, the com puter used for vote counting. मतगणनावेन्द्रम् मत गणणा केंद, नपुं० मर्तो की गिनती का स्थान, the centre for counting votes. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1129 मतगणेक, मतगणेग, वि० मतसंग्रह पेटी, the box ____used for vote of voter. मतदानम्, मतदाणं, नपुं० वोट देना, voting. मतदानकेन्द्रम्, मतदाण-केंदं, नपुं० मत देने वाला का स्थान, polling booth. मतदातृ, मतदाउ, वि० मतदेने वाला, a voter. मतदानकेन्द्राधिकारिन, मतदाणकेंदाहियारी, वि० मतदान केन्द्र की देखरेख करने वाला, a re turning officer. मतदानबाधः, मतदाणवाहो, पुं० मतदान में रुकावट, obstruction in polling. मतल्लिका, मतल्लिगा, स्त्री० [मत मति अलति भूषयति मत् + अक् + ण्वुल्], • प्रशस्त, उत्तम, सर्वोत्कृष्ट, great, 'मतल्लिकामचर्चिका प्रकाण्डमुद्धतल्लजौ' (जयो० वृ० 14/17), 'प्रशस्त-वाचकान्यमून्ययः शुभावहो विधिः' इत्यमरः (जयो० वृ० 14/17), auspicious. मतल्ली, मतल्ली, देखो ऊपर। मताभिमानी, मआहिमाणी, वि० अपने अपने मत के अभिमानी। निर्देष्ट-मुद्यतमना न मनागिदानीं सङ्कोचमञ्चति किलातममता-भिमानी। (वीरो० 22/23), proud of self thought. मतिः , मइ, स्त्री० [मन् + क्तिन्], • बुद्धि, धी, प्रज्ञा, मेधा। मननं मतिः, mind,• ज्ञान, समझदारी, knowledge,• अनुमति, assent, agree ment, • विचारधारा-प्रवर्तते किञ्च मतिर्ममेयम। 'मम ग्रंथकर्तुरियं मतिर्विचारधारा, • सोचना, विचार करना-नयेदिति न मे मतिः', thinking, thinking, • मन, हृदय, mind, soul, • सम्मति, विश्वास, श्रद्धा, opinion, respect, • कल्पना, भाव, परिबोध, intention, • अभिप्राय, योजना, प्रयोजन, discerning, • प्रस्ताव निर्धारण, proposal for consideration, • सम्मान, प्रतिष्ठा, आदर, respect, • अभिलाषा, इच्छा, कामना, respect, • सलाह, परामर्श, examination. मतिकेन्द्रः, मइकेंदो, पुं० बुद्धि भाग, ज्ञानकेंद्र, a part of knowledge. मतिगर्भ, मंदगब्भ, वि० प्रज्ञावन्त, धीमान, intelli gence, • बुद्धिमान, प्रज्ञाशील, thinker, wisdom,• चतुर। मतिजिना, मइजिणा, स्त्री० वृषभदास की सेठानी जिनमति, wife of vrasvadas. मतिज्योतिः, मइजोइ, स्त्री० बुद्धि प्रकाश, knowl___edge light. मतिज्ञ, मइण, वि० बुद्धिवान, intellegence. मतिदा, मइदा, वि० बुद्धि प्रदाता, giving of knowledge. मतिज्ञानं, मइणाण, नपुं० बुद्धिजन्यज्ञान, ज्ञान के भेदों में प्रथम मतिज्ञान इन्द्रिय और मन से होने वाला ज्ञान। पञ्चभिरिन्द्रियैर्मनसा च यदर्थग्रहणं तन्मति ज्ञानम्। (धव० 1/354) तदिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तम्। (त०स० 1/14), being a knowledge of mind and sense. मतिदानी, मइदाणी, वि० बुद्धिदाता, giving of ___knowledge. मतिदोषः, मइदोसो, पुं० बुद्धिदोष, fault of knowl edge. मतिधरः, मइहर, वि० बुद्धिमान, intelligence. मतिनन्दी, मइणंदी, वि० बुद्धि से आनन्द करने वाला, happinessful with knowledge. मतिनाथः, मइणाहा, पुं० बुद्धिवादी, thinking powerful. मतिपूर्व, मइपुव्व, वि० यथेच्छ, साभिप्राय,purpose ____ful. मतिपूर्व, मइपुव्वं, अव्य० स्वेच्छा से अभिप्राय सहित, प्रयोजन से। मतिपूर्वक, पइपुव्वं, अव्य० स्वेच्छा से अभिप्राय सहित, प्रयोजन से। with intention. मतिप्रकर्षः, मइ-पकस्सो, पुं० चतुराई, श्रेष्ठता, great___ness. मतिभेदः, मइभेओ, पुं० विचार भिन्नता, having different thinking. मतिभ्रमः,मइभमो, पुं० व्यामोह, मानसिक भ्रम, loss of understanding. मतिमान्, मइमाण, वि० बुद्धिमान, ज्ञानी, intelli gence. For Private and Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1130 www.kobatirth.org मतिर्धुतः, मइधुअ, पुं० पागल, बुद्धि रहित, loss of mind, knowledgeless. मतिर्हता, मइहआ, वि० बुद्धिभ्रष्ट, loss of knowledge. मतिविपर्यासः, मइ विपज्जासो, पुं० व्यामोह, मानसिक भ्रम, loss of sense. मतिविभ्रमः, मइविब्भमो, पुं० उन्माद, पागलपन, मन में संशय, madful. मतिशालिन, मइसालि, वि० बुद्धिमान्, with knowledge. मतिहीन, मइहीण, वि० मूर्ख, अज्ञानी, loss mind, knowledgeless. मतिसन्निवेश, मइ सोण्णिवेसो, पुं० बुद्धि रचना, act of knowledge. मत्, स्वीकृत, doctrine मक्क, मक्क, वि० [अस्मद् + कन्] मेरा हमारा, मेरे, my, mine. मत्कुणः, मक्कुणो, पुं० [मद् क्विप्, कुण+क], खटमल, bed bug, • नारिकेल तरु, a tree of coconut, • छोटा हस्ति, बिना दांत का हाथी, beardless elephant. मत्कुणं, मक्कणं, नपुं० जंघाओं का कवच, cover of leg. मत्त, मत, भू०क०कृ० [मद्+क्त] • उन्मत्त, मदहोश, मदोन्मत्त, • पागल, विक्षिप्त, अहंकारी, drunk, inattentive, mad, in rut, proud. मत्तः, मत्तो, पुं० पागल व्यक्ति, उन्मत्त, mad, • कोयल, cuckoo • भैंसा, buffalo, • धूतरे का पौधा, a tree of pine. मत्तगमनः, मत-गमणो, पुं० अलसगति, स्त्री की चाल, " • उन्मत्त गति, proudful gone. मत्तदन्तिन् मत्तदति, पुं० हस्ति, हाथी, elephant. मत्तनागः, मत्तणागो, पुं० गज हस्ति, कारि, elephant. मत्तवारण, मत्तवारणो, पुं० स्वान्मत्तवारण: पुंसि मददुर्दान्तवारणे। क्लीवं प्रासादवीथीनां वरण्डे चाप्यपाश्रये । इति विश्वः (जयो० 24/50) • बंदनवार, (जयो ० 3/81), अवलम्बित - मत्तवारणखजमत्यादरतो महीपतिः । • संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • बरामदा, सुपारी का चूरा, a powered betel nut, • वन्दनमालिका, veranda of a palace, • वरांडा, अलिंद, porch of home, • भवन का बहिर्गत सुसज्जित भाग, decorated part of palace. मत्तवारणः, मत्तवारणो, पुं० प्रचण्डहस्ति, मत्तहीन, उन्मत्त हाथी, rutting elephant. मत्तहस्ति, मत्तहत्थि, पुं० मदोन्मत्त हाथी, मत्तवारण, a rutting elephant. मत्तेभः, मत्तेहो, पुं० हस्ति शावक, child of el ephant. मत्यं, मच्च, नपुं० [मत् + यत्] ज्ञानाभ्यास, ज्ञान प्राप्त करने का साधन, a cause of getting of knowledge. मत्ता मता, वि० मद्रूपता, मेरे समान, like of mine. मत्तोऽपि, अव्य० मुझसे भी, mine. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir • मत्वा, मत्ता, स०कृ०, [मत् + क्त्वा ], • मानकर, • समझकर, ज्ञान करके, knowledgeful. मत्त्व, मत्त, वि० ज्ञात्व ज्ञायक knowness thinker. मत्स्यः, मच्छछे, पुं० [मद सन्] मछली, fish. मत्सर, मच्छरो, पुं० [मद् सरन्] ईर्ष्यालु, डाह करने वाला, जलने वाला, envy, jealousy. anger. • " For Private and Personal Use Only • मत्सरिन्, मच्छर, वि० [मत्सर इनि] ईर्ष्यालु, डाह करने वाला, having envy • विरोधी शत्रुता रखने वाला, दुष्टात्मन्, परगुणमत्सरी, having corrupted लालायित, लालची, स्वार्थरत, envious. मत्सी, मच्छी, स्त्री० मछली, fish. मत्स्य:, मच्छा, पुं० [मद् + स्यन्], मीन, fish, • मछली • मीनराशि । मत्स्यकरण्डिका, मच्छ- करंडिगा, स्त्री० मछली रखने की टोकरी, fish basket. मत्स्यगन्धः, मच्छगंधो, वि० मछली की गन्ध, smell of fish. मत्स्यधातिन्, मच्छधाइ, पुं० मछुआरा, fisherman. मत्स्यजाल, मच्छजाल, नपुं० मछली पकड़ने का जाल, net for catching fish. • Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1131 मत्स्यजीवन, मच्छजीव, पुं० मछुआरा, fisherman. मत्स्यनाशकः, मच्छणासगो, पुं० करटपक्षी, a bird of Kurata. मत्स्यपुराणः, मच्छपुराणो, पुं० पुराण ग्रन्थ का नाम, name of a purana.. मत्स्यबन्धः, मच्छबंधो, पुं० मच्छुआरा, fisherman. मत्स्यबन्धिन्, मच्छावधि, देखो ऊपर। मत्स्यरङ्कः, मच्छरंगो, पुं० रामचिरैया, मछली खाने वाली चिड़िया। a bird. मत्स्यरङ्गक, देखो ऊपर। मत्स्यरीतिः, मच्छरीइ, स्त्री० मत्स्य न्याय की पद्धति, act of fish Nayan. मत्स्यवेधनः, मच्छवहणो, पुं० मछली पकड़ने की बंसी, having the pin for catching fish. मत्स्यसंघातः, मच्छसंघाओ, पुं० मछलियों का समूह, mass of fish. मथन, महणं, वि० बिलोने वाला, मथने वाला, a piece of wood churning, • क्षति पहुंचाने वाला, नाश करने वाला, destroying. मथनः, महणो, पुं० [मथ् + घञ्] एक वृक्ष विशेष,a kind of tree. मथनं, महणं, नपुं० बिलोना, मथन, churning, . घिसना, रगड़ना, rubbing, • क्षति, चोट, घात, injure. मथनाचलः, महणाचलो, पुं० मंदराचल पर्वत, a mount of Mandrachal. . मथित, महिअ, भू०क०कृ०, [मथ् + क्त], • मथा गया, बिलोया गया, churned, • विक्षुब्ध किया गया, हिलाया गया, • कुचला गया, पीसा गया, crushed, • कष्टग्रस्त, दुःखी, अत्याचार, पीड़ित, pained,• वध किया गया, नाश किया हआ. iniiured. • स्थान भ्रष्ट. a place of fault. मथितं, महिअं, नपुं० मट्ठा, छांछ, churned milk. मथिन्, महि, पुं० [मथ् + इनि] रई का डंडा, thun- derbolt wind. मथुरा, महुरा, स्त्री० [मथ् + उ + ऋ + टाप्], मथुरा नगरी, यमुना नदी के दक्षिण किनारे पर स्थित नगर, a city of Mathura. मथुरानगरी, महुराणयरो, स्त्री० मथुरापुरी, Mathurapur. मद्, मद, उत्तम पुरुष एकवचन सर्वनाम। मेरे लिए (मद्विषये), from me. मद्, मद, अक० मदहोश होना, पागल होना, मस्त होना, नशे में धुत्त होना, to mad, to rejoice, to glad, • आनंद मनाना, प्रसन्न होना, to happy, • चूर करना, to crush, चमकना। मदः, मदो, पुं० [मद् + अच्], • घमण्ड, अहंकार, अभिमान, proud, • मादकता, उन्मत्तता, drinkenness, • विक्षिप्तता, पागलपन, madness, • उत्कण्ठा, गाढ़ाभिलाषा, passion, • उल्लास, आनन्द, happiness, . मदिरा, शराब, wine, • मधु, शहद, honey, • शुक्र, वीर्य, semen, • कस्तूरी, नशा, drunkeness, • मद्य-मदो मृगमदे मद्ये दानमुद्गवरेतसि इति विश्वलोचना',• जातिमद, • परप्रकर्षनिबन्धन, other love, • आनंद, सम्मोह, हर्ष, happiness, • प्रेम, इच्छा, प्रीति, love. मदकर, मदयर, वि० मादक, उन्मत्त कारक, ____drunkeness. मदकल, मदकल, वि० मदभाषी, अव्यक्त भाषी, अस्पष्टभाषी, of gentless speech. मदकारक, मदकारअ, वि० मदानुभाव, being of need. मदकारिन, मदकारि, पुं० उन्मत्त हस्ति, rulling tusker. मदकोहलः, मदकोहलो, पुं० उन्मुक्त सांड, इधर-उधर विचरण करने वाला सांड, a bull set at lib erty. मदकृति, मदकिइ, स्त्री० उन्मत्तकारी. rulling. मदखेल, मदखोल, वि० कलिप्रियता, प्रणय क्रीड़ा करने वाला, through passion. मदक्षर, मदक्खर, वि० अपराधकारी शब्द, world of faultful. मदगन्धा, मदगंधा, स्त्री० मादक पेय, drink of _madful, • पटसन, patsan. मदगमनः, मदगमणो, पुं० भैंसा, buffalo. For Private and Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1132 मदच्युत, मदचुअ वि० कामुक, कामेच्छा प्रकट करने वाला, स्वेच्छाचारी, affected by the pas आनन्ददायक, उल्लासमय, sion, • happinessful. मदच्युतः, मदचुतो, पुं० इन्द्रो, Indra. मदजनक, मदजणग, वि० मोह उत्पन्न करने वाला, मद से परिपूर्ण, intoxicating. मदजालं, मदजालं, नपुं० मदरस, मद की प्रधानता, intoxicated. मदज्वरः, मदजरो, पुं० कामज्वर, fever of pas sion. मदसरण, मदसरण, वि० मद का अपहरण, getting of passion. मदद्विषः, मददिसो, पुं० उन्मत्तहस्ति, rut of an el ephant. मदन, मदण वि० मादक, पागलपन, आनन्ददायक, उल्लासमय, passion, madfull, happinessful. मदन, मदणो, पुं० [माद्यति अनेक मद करणे ल्युट् ] कामदेव, cupid, धतूरा, आम्रवृक्ष, मदन स्मर धतूर वसन्तद्रुम सिक्थवे इति विश्वलोचन:, mango tree dhatura tree, • हर्ष, आनन्द, happy, • वसन्त ऋतु, spring, नशा, मादकता, passion, • मधुमक्खी, भ्रमर, bee, प्रेम, प्रीति, उत्कण्ठा, love, • आलिंगन, embracing, • बकुल तरु, a tree f Bakul, • खैर, a tree of kheir, • प्रसन्न भाव, happiness nature. मदनदावा, मदणदावा, स्त्री० मदनाग्नि, कामाग्नि, fever of passion. मदनमद-हरण, मदणमद-हरण, वि० काममद का • हरण करने वाला, taking of passion. मदनमनोहर, मदणमणीहरो, वि० कामदेव का समान - www.kobatirth.org • - सुंदर, beautiful passion, 'मदनः स्मर- धत्तूर - वसंत द्रुम सिक्थके' इति विश्वलोचनः • नाना आम्रवृक्ष मदनेन नानाम्रवृक्षेण मनोहर । मदनवत्, मदणवअ, वि० मृदुलता, प्रेम, love. संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मदनवत्मन, मदणवअमण, वि० मृदुलमन, सरल मन, sincere mind. मदनशासिनी, वि० Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir कामदेवाज्ञाकारिणी । मदण- सासिणि, मदनस्तव, मदणत्थवो, पुं० काम प्रस्ताव, coitus. मदनारिक, वि० कामवासना विरोधी, love pangs. मदनैकधुरा, मदणेगधुरा, वि० कामोत्पत्तिकरण For Private and Personal Use Only क्रियावती • कामोत्पादक क्रिया सहित, horripilated due to passion. मदनोदयरश्मि, मदणोदय- रस्सि, स्त्री० प्रसन्नभाव के संस्कार, मदनोदयस्य प्रसन्नभावस्य रश्मिः संस्कार: । lovely nature. मदनोदारचेष्टित, मदणोदार चेडिआ वि० आम्रवृक्ष की उदार चेष्टाओं वाले like some nature of mango tree. मदनोदारधनु, मदणोदारधणु, नपुं० कामदेव के साथ, 'मदनस्य कामस्योदारं यद्धनुः।', bow of cu pid. मदनोपशब्दः, मदणोवसरो, पुं० कामजन्य शब्द, passionful word. मदप्रदन, मदप्यदणं, वि० मददात्र, madful. मदमत्त, मदमत, वि० उन्मत्त कामवशीभूत मदमत्तस्य तवाहर्निशमपि चित्तं यवतिरतम् । madful. मदमंदिरं, मदमंदिर, नपुं० मदशाला, drinking place rut home. मदमत्सरः, मद-मच्छरो, पुं० मद एवं ईर्ष्या, rut and envy. मदमर्दनकर, मदमदणयर, वि० परदर्पलोपी, proudless. मदयोगः, मदजोगो, पुं० अहंकार का संयोग, yoke of proud. मदवती, मदवइ, स्त्री० मानशालिनी, proudful. मदवारि, मदवारि, नपुं० मदजल, कटजल, a wa ter of passion. मदहरणं, मदहरण, नपुं० विषयवासना की समाप्ति, into indicateless. मदहरण, मदहरण, वि० मद को हरने वाले, प्रशमधर गणशरण जय मदन-मदहरण, gating of pas sion. मदात, मदाअ, वि० हर्ष युक्त 'मदातं मदं हर्ष मतति Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1133 प्राप्नो तीति मदातस्तं मदो मृगमदे मद्ये दानमुदगवरेतसि इति वि (भक्ति 18), अथवा, मुदा तं मुदा हर्षेण तमिति जिनविशेषणम्। (भक्ति 18), happiness. मदातुर, मदाउर, वि० कामातुर, प्रेमासक्त, रतिपीड़ा जनक, love sick. मदान्ध, मदंध, वि० मद में/विषयवासना में अंधा हुआ, whelmed with passion. मदास्पदं, मदप्फदं, नपुं० मदं एवास्पद स्थानं, मद स्थान, passion place. मदात, मद्दत, वि० कामातुर, प्रेमासक्त, love sick. मदायुधं, मदाउहं, नपुं० काम अस्त्र, लावण्यमयी स्त्री, kama hunter, beautiful woman. मदालयं, मदालय, नपुं० स्त्री योनि, Muliebre of woman, • कमल, lotus. मदारः, मदारो, पुं० [मद् + आरन्] उन्मत्त हाथी, rutting elephant, • सूअर, pig, • धतूरा, dhatura-a kind of of tree, • प्रेमी, lover, • कामुक, love sick. मदिः, मदि, स्त्री० [मद् + इन्] पटेला, मैडा, an animal. मदित्व, मदित, वि० मदकारी, madness. मदिर, मदिर, वि० माद्यति अनेन मद्करणे किरच। 'मादकता' उत्पन्न करने वाली,gladdening, • आनंद दायक, आकर्षक, lovely, happinessful. मदिरः, पुं० खैरवृक्ष, a kind of tree. मदिरा, मदिरा, स्त्री० [मदिर + यप्] हाला, गरल, wine particular type of glance, • कल्या, • शराब। मदिरागृहं, मदिरागेहं, नपुं० मद्यशाला, शराब स्थान, drinking place. मदिरालयं, देखो ऊपर। मदिरासखः, मदिरासहो, पुं० आमतरु, mango tree. मदिरास्वादनं, मदिरस्सादणं, नपुं० मद्यपान, drink ___ing. मदिष्ठा, मदिट्ठा, स्त्री० [अतिशयेन मदिनी इष्ठत् इनो लोपः, याप्] कल्या, हाला, शराब, wine. मदीय, मदीअ, वि० [अस्मद् + छ - मदादेश:] मेरा, मुझसे संबद्ध, 'मदीयं मांसलं देहं दृष्टवेयं मोहमागता', my, mine. मदीयकरयोगः, मदीययरजोगो, पुं० मेरे हाथ के कारण, cease of my hand. मदीयत्व, मदीयंत, वि० मेरी-मदीयत्वं न चाङ्गेऽपि किं पुनर्वाह्यवस्तुषु । my mine. मदुहृदीष, मदीयहरीसो, वि० मेरे मन के योग्य, ca pable of my mind. मक्तिः , मउत्ति, स्त्री० मेरा स्थान, my place. मदोज्झित, मदोझिअ, वि० मदरहित, अहंकार विहीन, निरभिमानता, 'मदोज्झितो दानमयप्रवृत्ति',pas sionless, proudless. मदोत्कर, मदोक्कर, वि० मद की प्रचुरता, उन्मत्ता की अधिकता, over whelmed with pride. मदोदयान्वित, मदोदयण्णिअ, वि० मद से परिपूर्ण, excited by lust. मदोद्धत, मदोद्धअ, वि० मद युक्त, अहंकार से परिपूर्ण, ___ prideful. मद्गुः , मग्गु, पुं० [मस्ज् + उ] जलकाक, पनडुब्बी पक्षी, watery crow, • जंगली पशु, wor ship. मद्य, मज्ज, वि० [मद्यत्यनेन करणे यत्], • मादक, • आनन्ददायक, उल्लासमय, spiritiuous liqour, happinessful. मद्यः, मज्जो, पुं० शराब, सरक, कथ्य, मैरेय, मदिरा, wine. मद्यकीटः, मज्जकीडो, पुं० एक कृमि, a krimi. मद्यजनः, मज्जजणा, पुं० शराबी व्यक्ति, drunk ard. मद्यजन्मन्, मज्जजम्म, पुं० मद्य की उत्पत्ति, born of drink. मद्यदुमः, पुं० महुआ, महुडा, ताड़ी, वृक्ष,Madhuya, Madhuka tree. मद्यपः, मआवो, पुं० पियक्कड़, शराबी, नशाशील, मद्य पीने वाला, drunkard. मद्यपानं, मज्जपाणं, नपुं० शराब पान, मदिरा पान। 'मद्यस्य पाने मदिरास्वादनं', drinking. मद्यपुष्पा, मज्जपुप्फा, स्त्री० धातकी पादप, a tree of dhatuki. मद्यभाजनं, मज्जभायण, नपुं० मद्यपात्र, सुरापात्र, drinkpot. chin For Private and Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1134 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मद्यभण्डः, मज्जभरो, पुं० मद्य, झाग, drinking pot. मद्यवासिनी, मज्जसासिणी, वि० धातकी का पौधा, a tree. मद्यविलुप्त, मज्जविलत, वि० मद्य रहित, drinkless, • नशा मुक्त। मद्यसंधानं, मज्जसहाणं, नपुं० मदिरा बनाना, शराब निर्माण करना, making wine. मद्यार्क, मज्जंग, नपुं० गुड़ पीठी, sugar lump. मद्रः, मद्दो, पुं० मद्रदेश, • एक देश विशेष का नाम, ____a name of country.. मद्रकः, मद्दगो, पुं० [मद्र + कन्] मद्र देश का शासक, a ruler of Madra country. मद्रका, मदगा, स्त्री० एक मद्र जाति, a caste of Madra. मदूपता, मद्दवओ, वि० मेरे समान, mine some, like me. मधव्यः, मधव्वो, पुं० [मधु+यत्] वैशाख मास, a month of Vaisakha. मधु, महु, वि० [मन्यत इतिमधु मन् + ड नस्य ध:] मधुर, सुखद, श्रेष्ठ, अच्छा, उत्तम, • आनन्द युक्त, रुचिकर, happiness. मधु, नपुं० मधुमास, वसंत, month of spring,. शहद, पुष्परस, आसव, flower-juice, • भ्रमर, भौंरा, big bee, • मीठा, मादक, पेय पदार्थ, sweet drink, • शक्कर, मिठास, महुआ। मधुनाम्नैव धुना धातुना कृतं, Madhuka tree, • मधु वासक राक्षस, a demon. मधुकः, महुगो, पुं० [मधु + कन्] मधुक वृक्ष, महुआ, _madhuka, • अशोक वृक्ष, Asoka tree. मधुकं, महग, नपुं० शहद मद्यं च मांसं मधुकं क भक्षेत्, honey, • जस्ता, मुलैठी, jasta, mulethi. मधुकण्ठः, महुकंठो, पुं० कोयल, cuckoo. मधुकरः, महुयरो, पुं० भ्रमर, अलि, भौंरा, big bee, • प्रेमी, कामुक, lover. मधुकररावः, महुयररावो, पुं० अलिशब्द, भ्रमर गुनगुन, मधुकराणामलीनां रावैः शब्दैर्निपरितम्।sound of big bee. मधुकर्कटी, महकक्कडी, स्त्री० मीठा, नींबू, चकोतरा, sweet lemon. मधुकाननं, महुकाणणं, नपुं० मधु उपवन, मधुमक्खियों का छत्ता, bee hive. मधुकरः, महयारो, पुं० मधुमक्खी, big bee. मधुकारिन्, महयारि, पुं० मधुमक्खी,शहद की मक्खी, big bee. मधुकोशः, महुकोसो, पुं० शहद का छत्ता, bee hive. मधुक्षीरः, महुक्खीरा, पुं० ताड़ी वृक्ष, खजूर का पेड़, liqour tree. मधुन्, महु, नपुं० मदिरा, wine, ligour. मधुगायन, मदुगायणो, पुं० कोयल, cuckoo. मधुग्रहः, महुग्गहो, पुं० मधु का तर्पण, pleasing of honey. मधुघोषः, महुघोसो, पुं० कोयल, cuckoo. मधुच्छत्रं, महुच्छतं, नपुं० शहद का छत्ता, bee hive. मधुज, महुत, नपुं० मोम, मदिरा, mome, wine, ___wax. मधुजा, महुजा, स्त्री० मिसरी, मीठा, sweet kind, • पृथ्वी, भूमि, earth. मधुजम्बीरः, महुजंबीर, पुं० मीठा नींबू, sweet lemon. मधुजितः, महुजिओ, पुं० कृष्ण, Krishna. मधुदा, महुदा, स्त्री० मधुरा, sweetest. मधुनः, महुण, पुं० भ्रमर, भौंरा, big tree. मधुपतिः , महुवइ, पुं० भ्रमर, भौंरा, big tree, . मधुपान करने वाला। मधुपानं, महुपाणं, नपुं० मद्यपान, drinking of ___nectar. मधुपुरी, महुपुरी, स्त्री० मथुरा, नगरी, a city of Mathura. मधुपुष्प, सदुपुष्फ, नपुं० अशोक वृक्ष, मौलसिरी वृक्ष, दन्ती वृक्ष, Asoka. मधुप्रणयः, महुप्पणयो, पुं० नशे का प्रेमी, lover of drink. मधुप्रमेहः, महुप्पमेहो, पुं० शर्करा का रोग, मधुमेहरोग, मूत्र रोग, diabetes. मधुफलं, महुफलं, नपुं० नारिकेल, sweet fruits. मधुभृतचषकः, महुभिउचसगो, पुं० पानकपात्र, drinking pot. For Private and Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1135 मधुमक्षः, महुमक्खो, पुं० मधुमक्खी, honey bee. मधुमज्जन, महुमज्जो, पुं० अखरोट का वृक्ष, ___Akharot tree. मधुमल्लि, महुमल्लि, स्त्री० मालती लता, Malti lata. मधुमाधवी, महुमाहवी, स्त्री० वसंत ऋतु का पुष्प, flower of spring. मधुमारकः, महुपारगो, पुं० भ्रमर, भौंरा, big bee. मधुमेहः, महुमेहो, पुं० शर्करा रोग, मूत्रमार्ग का रोग, diabetes. मधुयष्टिः, महुतुट्ठि, स्त्री० गन्ना, ईख, मुलैठी, sugar cane. मधुरभाषिन्, महुरभासिं, वि० मृदुभाषी, sweet thinker. मधुर, महुर, वि० [मधु माधुर्य राति रा+क मधु अस्त्यर्थेर वा] मीठा, शहद युक्त, sweet, • रुचिकर, सुखद, आनंदमय, happiness, • मनोहर, सुंदर, रमणीय, beautiful, • आकर्षक, charming. मधुरः, महुरो, पुं० गन्ना, ईख, sugarcane, • सुरीला, • रस युक्त, कर्ण प्रिय, a sound of sweet. मधुरं, महुरं, नपुं० माधुर्य, मधुरपेय, शर्बत, रस, sweetful drinking मधुरं, महुरं, अव्य० मिठास युक्त, मधुरता के साथ, ____with sweetened. मधुरक्षणं, महुरक्खणं, नपुं० वसंत स्वरूप-सुख । सम्पत्ति, sweet spring. मधुस्वरः, महुसरो, पुं० वसंत ऋतु, spring time. मधुरसः, महुरसो, पुं० ताड़ वृक्ष, a tree of sweet drink. मधुरस्मित, महुरिस्सअ, वि० मनोहर मुस्कान, मंद हंसी, sweet mirth. मधुरा, महुरा, स्त्री० मनोहरा, सौंदर्य युक्ता, beauti ful a wife, • मृगायण ब्राह्मण की पत्नी, a wife of Miragayan, • मधुदात्री, मृदुलतारा। मधुरागत, महुरागअ, वि० मधुरता युक्त, रमणीयता को प्राप्त हुआ, sweetful. मधुराक्षर, महुरक्खा, वि० मिष्टभाषी, मधुर ध्वनि, रसीला, sound of sweet. मधुराचारी, महुराचारी, पुं० भ्रमरो, मधुप, षटपदी, big black bee. मधुराधवि, महुराहवि, स्त्री० परम सुंदरी, very lovely. मधुराधारः, महुराहारो, पुं० मोम, moma, wax. मधुराम्रः, महुरम्मो, पुं० रसीला आम, Mango. मधुरालाप, महुरालावो, वि० मधु ध्वनि, उत्तम वर्ण युक्त कथन, a sound of sweet. मधुरास्त्रवः, महुरासवो, पुं० शहद, शराब, honey, wine. मधुराहुतिः, महुराहुइ, स्त्री० मिष्ठान्न का विसर्जन, giv _ing of sweet. मधुरोच्छिष्टं, महुरोच्छिट्ठ, नपुं० वसंतोत्सव, festi val spring. मधुर्धनी, महुरधणी, वि० वसंत सम्पन्न, springness. मधुलता, महुलआ, स्त्री० वसंतलता, a creeper of spring. मधुला, महुला, स्त्री० मधुरवाणी, sweet thought. मधुवनं, महुवणं, नपुं० वसंत ऋतु, spring time. मधुल, महुल, वि० मधुयुक्त, 'सुपाकिने मे मधुलेन सालेख्यतः',• मिष्ठ सहि, • रस परिपूर्ण, sweetful, sweet juiceful. मधुलिका, महुलिगा, स्त्री० राई, खुरपी, सरसों, mastard. मधुलिण्मधुः, महुलिणमहु, पुं० भ्रमर, भौंरा, big bee. मधुलिह्, महुलिह, पुं० भ्रमर, भौंरा, big bee. मधुलेह, महुलेहो, पुं० भ्रमर, भौंरा, big black bee. मधुलेहिन्, महुलेहि, पुं० मधुप, भ्रमर, big black bee. मधुलोलुपः, महुलोलुवो, पुं० भ्रमर, भौंरा, मधुकर, bee. मधुबिंदुः, महुबिंदु, स्त्री० शहद की बूंद, drop of honey. मधुवारः, महुवारो, पुं० मदिरास्वादन, one who likes wine. मधुव्रतः, महुव्वओ, पुं० भ्रमर, भौंरा, big bee. मधुशर्करा, महुसक्करा, स्त्री० शहद युक्त शक्कर, sweetful honey. मधुशाखा, महुसाहा, स्त्री० महुआ का पेड़, tree of Madhuka. मधुशिष्टं, महुसिट्ठ, नपुं० मोम, wax. For Private and Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1136 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मधुशेष, महुसंसं, देखो ऊपर। मधुसखः, महुसहो, पुं० कामदेव, cupid. मधुसहृदः, महुसुहिदो, पुं० कामदेव, रतिपति, cu- pid. मधुसूदनः, महुसूयणो, पुं० नाम, विशेष, a name Madhusudan, • भ्रमर, bee. मधुस्थानं, महुट्ठाणं, नपुं० शहद का छत्ता, bee hive. मधुहन्, महुहण, पुं० शिकारी पक्षी, a bird, • ज्योतिषी। मधूकः, महूगो, पुं० भ्रमर, भौंरा, big bee, • महुआ, कोहलफल, Madhuka. मधूकं, महुगं, नपुं० महुए का फूल, flower of ___. Madhuka. मधूकफलं, महुगफलं, नपुं० महुआ का फल, fruit of Madhuka, मधूपमा, महुवमा, स्त्री० मधु सदृश, 'मधूपमं' वाक्यमुदेति शस्यम्, like honey. मधूलः, महूलो, पुं० [मधु लाभि ला + क], रस युक्त वृक्ष, ताड़ वृक्ष, juiceful tree. मधूली, महूली, स्त्री० आम्रतरु, mango tree. मध्य, मज्झ, वि० [मन् + यत् - नस्य ध:] बीच का, बीच। केन्द्रीय, मध्यवर्ती। आद्यन्तयो अन्तर मध्यमुच्यते, middle, • तटस्थ, निष्पन्न, impartial, • अन्तराल, interior, • दिन का मध्य भाग, mid day,• यथार्थ, न्याय, suitable act, • मध्यभाग, मूलकेन्द्र बिन्दु, cen tral, • कमर, कटि, hips, waist. मध्यकः, मइझगो, पुं० कटिप्रदेश, कमर, नाभिस्थान, पेट, उदर, hips, waist. मध्यगत, मज्झगअ, वि० उदरस्थित, बीच में आया, standing in the middle, standing in belly. मध्यकालः, मज्झकालो, पुं० दोपहर का समय, the __middle time. मध्यक्रिया, मज्झकिरिया, स्त्री० दोपहर की क्रिया, the middle of an eclipse. मध्यकर्णः, मज्झकण्णो, पुं० अर्धव्यास, half round. मध्यगत, मझगअ, वि. केंद्रीय, मध्यवर्ती, stand ing in the middle. मध्यगत, मज्झगआ, वि० उदरस्थित, standing in belly. मध्यगहणं, मज्झगट्ठणं, नपुं० मध्य का ग्रहण, the middle of an elipse. मध्यदिनं, मज्झदिणं, नपुं० दोपहर, midday. मध्यदीपकं, मज्झदीवग, नपुं० दीपक अलंकार की एक भेद, • आले में स्थित दीपक, a Alankara, light in middle. मध्यदेशः, मज्झदेसो, पुं० उदर, कटिभाग, उदराधो भाग, middle place, • मध्यवर्ती स्थान, मध्यभाग। मध्यदेहः, मज्झदेहो, पुं० कमर, उदर, भाग, belly. मध्यपदं, मज्झपद, नपुं० मध्यवर्ती पद, middle pada. मध्यपातः, मज्झपाओ, पुं० सहधर्मचारिता, stand ing in together with, • समागम। मध्यभागः, मज्झभागो, पुं० कटिदेश, कमर भाग, belly. मध्यभावः, मज्झभावो, पुं०बीच की स्थिति, stand ing of middle. मध्यम, मज्झअ, वि० [मध्य भव:-मध्य+म], • बीच में स्थित केंद्रीय, middle central, • मध्यवर्ती, तटस्थ, impartial. मध्यमः, मज्झमो, पुं० संगीत का स्वर, पंचम स्वर, particular musical raga. मध्यम-आत्मन्, मज्झिम-अप्पा, पुं० प्रमत्तविरत 34164, without intoxicated soul. मध्यम-उपवासः, मज्झिम-उव्वासो, पुं० एकाशन पूर्वक मात्र पानी का ग्रहण, समस्त आहार के परित्याग के साथ पानी का एकाशनपूर्वक ग्रहण, one time eating of drinking water. मध्यमपदं, मज्झिमपदं, नपुं० संख्यात्मक पद,count ing pada. मध्यमपात्रं, मज्झिमपत्तं, नपुं० संयतासंयत पात्र, शील और व्रतों की भावना रहित सम्यग्दृष्टि मध्यमपात्र है। samyat-Asanyataman. मध्यमबुद्धिः, मज्झिमबुद्धि, स्त्री० मध्यम आचार परक बुद्धि, middle knowledge. मध्यमलोकः, मज्झिमलोओ, पुं० मृद्गाकार लोक, मध्यलोक, (जयो०वृ० 1/79), मेरु पर्वत के For Private and Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1137 प्रमाण है अर्थात् वह मेरु पर्वत की ऊंचाई के बराबर गोल आकार में स्वयं भूरमण समुद्र पर्यन्त अवस्थित है। middle world a Loka is kind of drum. मध्यमवृत्ति, मज्झिमउति, स्त्री० संयत स्वभाव, pu rified nature. मध्यमसंग्रहः, मज्झिमसंगहो, पुं० गुप्तप्रेम, covered love. मध्यमिका, मज्झमिगा, स्त्री० [मध्यम + टाप्] वयस्क कन्या, यौवना, marriageable girl. मध्यरेखा, मज्झरेहा, स्त्री० केंद्रीय रेखा, central line. मध्यरात्रिः, मज्झराति, स्त्री० आधी रात, middle night. मध्यलोकः, मज्झलोओ, पुं० मृदगाकार लोक, लोक मध्य में झालर के समान आकार वाला है, middle loka. मध्यवयस्, मज्झवओ, पुं० प्रौढ़ावस्था, middle age. मध्यवृत्तिधारक, मज्झउतिधारग, वि० मध्यम आजीविका को धारण करने वाला श्रावक,com mission agent. मध्यस्थ, मज्झस्थ, वि० समभाव में स्थित रहने वाला, राग द्वेष से रहित, तटस्थ, राग-द्वेषयोरन्तरालं मध्यम, तत्र स्थितो मध्यस्थ,neutral, impar tial. मध्यस्थवृत्ति, मज्झत्थवुति, स्त्री० तटस्थव्यवहार, समभाव की दृष्टि, impartial nature. मध्याह्न, मज्झण्हो, पुं० दोपहर का समय, mid day noon. मध्याह्नकालः, मज्झण्ह-कालो, पुं० दोपहर, mid day noon. मध्याह्नसमयः, मज्झण्हसमयो, पुं० दोपहर, द्विप्रहर, mid-day. मध्वः, मज्झो, पुं० वेदांत सूत्र के भाष्यकर्ता मध्वाचार्य, the founder of Madhva sect vaisnavas. मध्वकः, मज्झगो, पुं० [मधु + अक् + अच्], भ्रमर, भौंरा, bee. मध्वास्त्रवः, मज्झावसो, पुं० मधुरता का प्राप्त होना, मधुरता निकलता, एक ऋद्धि, जिस ऋद्धि से आहार रसमयता को प्राप्त हो जाते हैं,a Ridhi. मध्वास्त्रवी, मज्झासवी, स्त्री० एकऋद्धि विशेष, जिससे पाणिपुर में स्थित आहार शीघ्र मधुरता को प्राप्त हो जाते हैं,a kind of Ridhi. मन्, मण, अक० सोचना, विचारना, to think, • कल्पना करना, विश्वास करना, to reflect, • चिन्तन करना, मनन करना, to believe. मन्, मण, सक० मानना, देखना, समझना, to know, to see, • सोचना, विश्वास करना, कल्पना करना, चिंतन करना, विचारना, to know to see, to consider, to think, • मानना, समझना, सोचना, विचार विमर्श करना, परीक्षण करना, • अन्वेषण करना, खोजना। मननं, मणणं, नपुं० [मन् + ल्युट] सोचना, विचार विमर्श करना, • चिंतन, संज्ञान, अवधारणा, thinking. मनस्, मण, नपुं० [मन्यतेऽनेन मन् करणे असुन],. अनिन्द्रिय, mana, mind, soul, चित्त, हृदय, • प्रज्ञा-मण्डितं तैः किमस्तु नः मनः, • समझा, ज्ञान, मनुते। know, • सोच, विचार। मननं मन्यते वाऽनेनेति मनः। think, • कल्पना, योजना, प्रयोजन, अभिप्राय, consideration, • संकल्प, कामना, इच्छाः , रुचि, desire, . सवार्थग्रहणं मनः। organ of perception, • स्वभाव, प्रकृति, nature, • मान सरोवर, a pond of mansarovara, • हृदयगत मनसा मन्यमानानां वचसोच्चरतामिदम्। (हित०2)। मनःकुटीरः, मणोकुडीरो, पुं० आत्म गेह, soul home. मनःकृ, मणोकर, नपुं० मन को स्थिर करना, विचारों को निर्दिष्ट करना, reflected of mind. मनःप्रणयनं, मणोपणयण, नपुं० मन से होने वाला ज्ञान, 'मनसः प्रणयनं प्रापणमेय महत्त्वं भवेत्', know with mind. मनःप्रबन्धः, मणोपबंधो, पुं० चित्त का स्थिरिकरण। समाधि। समाधानि मनः प्रबन्धः, controlled of mind. मनःपर्ययः, मणोपज्जओ, पुं० मन से चिन्तन करना, thinking with mind, • मनोगत भाव को जानने, knowing of mind nature, . For Private and Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1138 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश City. मनद्रव्य से प्रकाशित अर्थ । परिःसर्वतो भावे, अवनं अवः, अवनं गमनं वेदनमिति पर्याया। • परिस्फुटमयपरिच्छेदन, मन की पर्याय का ज्ञान। • पर के मनोगत अर्थ का होना मन है, मन की पर्याय विशेष का ज्ञान, knowledge of mind, • चित्तभ्रमण, 'मनःपर्ययं मनसो विभ्रमणमाप्तवान्', • मनः पर्ययज्ञान विशेष। ज्ञान के पांच भेदों में मनः पर्यय चतुर्थ ज्ञान है, man paryay gayan. मनःपर्ययज्ञानं, मणोपज्जवणाणं, नपुं० ज्ञानं के पांच भेदों के चतुर्थ ज्ञान, दूसरे के मन में होने वाली बात का नाम मन है और उसको सिर्फ आत्मा से जान लेना मनः पर्यय ज्ञान है, (त०सू०म०पृ० -17), a kind of knowledge. मनःपर्यवः, मण-पज्जवो, पुं० मनोगत भाव को जानना, मन-पर्यव ज्ञान, having of mindful na ture. मनःपर्याप्तिः, मण-पज्जति, स्त्री० मन के आलम्बन रूप शक्ति,apower of mind, मनन शक्ति, power of knowing,• मनो वर्गणा से उत्पन्न शक्ति। मनः पर्यायः, मण-पज्जाओ, पुं० मन की पर्याय का बोध,मनः पर्यायज्ञान,know of mind turn. मन:प्रणिधानं, मणपणिहाणं, नपुं० मन की प्रवृत्ति, mind steady. मनःप्रवृत्तिः, मणपउति, स्त्री० मन की क्रिया, op eration of mind. मनःस्थलं, मणत्थलं, नपुं० चित्तक्षेत्र, mind place. मनसिक, मणसिग, नपुं० सोचना, ध्यान करना, knowing, • संकल्प करना, निर्धारण करना, disposition. मनसिज, मणसिजो, पुं० कामदेव, cupid. मनस्कारः, मणक्कारो, पुं० मन:प्रिय मन के योग्य, capable of mind. मनस्कमः, मणक्कमो, पुं० चित्ताग, full percep- tion, • पूर्ण चेतना, perfect conscious ness. मनस्क्षेपः, मणक्खेवो, पुं० मानसिक अव्यवस्था, unlying mind. मनस्त, मणत्थ, अव्य० [मनस् + तस्] मन से, हृदय से, with mind. मनस्विन्, मणस्सि, वि० [मनस्+विनि],• प्रज्ञावन्त, भिज्ञा, पूज्य, good knowing, • दृढ़ात्मन्, of steady mind. मनस्विना, मणस्सिणा, स्त्री० विवेकिना, of con trolled mind. मनस्विनी, मणस्सिणी, स्त्री० विचारशीला स्त्री, दृढ़ प्रतिज्ञानारी, उदारमना स्त्री, self respecting of good cheer. मनाक्, मणाग, अव्य० [मन् + आक्] जरा सा, थोड़ा सा, किञ्चिदपि, a little, • जातुचिदपि, with mind, . स्वल्पार्थ, 'मनाङ न चित्तेऽस्यपुनर्विकारः', slightly, shortly,. शनैः शनैः विलम्ब से, briefly. मनाका, मणागा, स्त्री० [मन् + आक् + याप्], हाथिनी, a female elephant. मनाग्निलम्बनं, भंणाग-बिलंवणं, नपुं० कुछ बिलम्ब, कुछ देरी, sometime delaying. मनिन्, मणि, वि० [मन् + कीकन्], सुर्मा, अंजन, ___eye ointment. मनीषा, मणीसा, स्त्री० प्रज्ञा, बुद्धि, मति, धी, thought, reflection, wisdom, • चाह, इच्छा, धारणा, desire wish, • शोध, समझ, विचार, prayer, think.. मनीषिका, मणीसिगा, स्त्री० [मनीषा + कन् + टाप्], • प्रज्ञा, बुद्धि, समझ, wisdom. मनीषित, मणीसिअ, वि० [मनीषा + इतच्], . मनषित, म अभिलषित, वाञ्छित, intelligence, desired, • प्यारा, अभीष्ट, इष्ट, प्रिय, lovely,. कामना, इच्छा, चाह, wish. मनीषिन्, मणीसि, वि० बुद्धिमंत, विज्ञवर, intelli gent, wise, • बुद्धिमान्, विद्वान्, विद्ववर, thinkers. मनीषिन, मणीसि, पुं० पंडित, विचारक व्यक्ति, thinker. मनुः, मणु, पुं० [मन् + उन] मनु नामक पौराणिक पुरुष, father of the human race, . कुलप्रवर्तक, kulkar, • महापुरुष, repre For Private and Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1139 sentative man, • कुलकर, kulkar, • चौदह कुलकरों में अंतिम कुलकर नाभिराय को मनु कहा जाता है। क्योंकि उन्होंने सर्वप्रथम कुल परम्परा के लिए श्रेयस्कर एवं जीवन जीने की पद्धति का कथन किया था, in successive progenitors, as protisurtu, sanskrit etc., • प्रतिश्रुति, सन्मति, क्षेमंकर, क्षेमंधर, सीमंकर, विमलवाहन, चक्षुष्मान्, यशस्वी, अभिचन्द्र, चन्द्राभ, मरुदेव, प्रसेनजित् और नाभिराय से चौदह कुलकर हैं। जिन्हें मनु कहा गया। विस्तार के लिए तिलोय (पं० 4/428) से 510 तक), महापुरुष, great person, मानवजाति, mankind, prayer, प्रार्थना, विचार। मनुजः, मणुजो, पुं० मनुष्य, मानव, मनु, man, mankind, manu, descendant of manu, • मनुष्यजाति, नरवर्ग, सुमना मनुजो यस्या महिला सारसालया। मानुषीसु मैथुनसेवकाः मनुजा नाम। (धव० 13/39) मनुजपतिः, मणुजवइ, पुं० नृप, राजा, king. मनुराजन्, मणुजराओ, पुं० अधिपति, लोकपति, नृपति, king. मनुजलोक, मणुजलोओ, पुं० मनुष्य लोक, man world-world of man. मनुजाति, मणुजाइ, स्त्री० मनुष्य पर्याय, मनूनां कुलप्रवर्तकाणां जातौ समन्वये। (जयो० 12/84), a caste of man. मनुजाधिपः, मणुजाहिवा, पुं० राजा, नृप, king. मनुष्यः, मणुस्सो, पुं० [मनोरपत्यं यक् सुक् च], • मनुज, मानव मनु - 'क्षौद्रं किलाक्षुद्रमना मनुष्यः किमु सञ्चरेत्।' man, • नर, मर्त्य, पशुष्विव मनुष्येषु, निद्राभी, रतिजग्धयः। मनुष्य क्षेत्रं, मणुस्सखेत, नपुं० मनुष्य लोक, world of man. मनुष्यगतिः, मणुस्सगइ, स्त्री० मनुजगति, मानव पर्याय, जो कर्म मनुष्य को सब अवस्थाओं की उत्पत्ति का कारण है 'मनसा निपुणाः, मनसा उत्कटा इति वा मनुष्याः, तेषां गतिः मनुष्यगतिः', (धव० 1/202, 203), gone of man, kind of man, great mindful man. मनुष्यजातिः, मणुस्सजाइ, स्त्री० मनुजता की प्राप्ति, मनुज जन्म। born of man. मनोगुप्तिः, मणोजाइ, स्त्री० मन को वश में करना, मनोगत राग को हटानामनसो गुप्ति मनोगुप्तिः। preserved in mind. मनुष्यता, मणुस्सआ, वि० मानवीयता, humanity. मनुष्यदेवः, मणुस्सदेवो, पुं० नृप, राजा, king. मनुष्यधर्मः, मणुस्सं धम्मो, पुं० मानव कर्त्तव्य, what मनुष्यधमः, मणुस ought to be done man, duty of man. मनुष्यधामः, मणुस्स धामो, पुं० मनुष्य क्षेत्र, place of man. मनुष्यमात्र, मणुस्समेतं, नपुं० नरमात्र, only man. मनुष्यलोकः, मणुस्सलोओ, पुं० मनुष्य क्षेत्र, world of man. मनुष्ययोनिः, मणुस्सजोणि, पुं० मनुज जाति की उत्पत्ति, born of man caste. मनुस्मृति, मणुस्सरइ, स्त्री० एक धर्म ग्रंथ, a text of religion. मनोक्षनिग्रहकर, मओक्ख-णिग्गहयर, वि० संवशिन्, वश में किया गया, मन की शक्ति, आकृष्ट, power of mind. मनोजः, मणोजो, पुं० मन का ओज, मन की शक्ति, ___power of mind, कामदेव, cupid. मनोजन्मनिदेशः, मणोजम्मणिदेसो, पुं० पाणिग्रहण संस्कार, कामदेव का निर्देश, related to the marriage order of cupid. मनोजन्मन्, मणोजम्म, वि० मनोजात।• मन से उत्पन्न 311, born with mind. मनोजन्मन्, मणोजम्मो, पुं० कामदेव, मनोजराज, cupid. मनोजिघ्र, मणोजिअ, वि० मन को जीतने वाला, gussing the thought. मनोजित्, मणोजिअ, वि० मन को जीतने वाला, ___victoring of mind. मनोजित, मणोजिइ, पुं० कामदेव, cupid. मनोज्ञ , मणुण्ण, वि० सुहावना, प्रिय, मनसा ज्ञायन्ते अनुकूलतया, सुंदर, मृदु, charming beautiful, • अभिरूप, लोक सम्मत, desirable. For Private and Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1140 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मनोज्ञधारणा, मणुण्णधारणा, स्त्री० मृदु विचार, • मनोयायिन्, मणोयाइ, वि० इच्छानुसार गमन करने सुन्दर विचार, soft thought. वाला, तेज, फुर्तीला, speed of mind. मनोज्ञदानं, मणेण्णदाण, नपुं० उचित दान, greatly मनोयोगः, मणोजोगो, पुं० दत्तचित्तता, • मनोविषय, ___think, • पात्रोचित दान, given by mind. • मनोवलम्बन, attachment of mind. मनोज्ञराशिः, मणुण्णरासि, नपुं० उत्तमजन्म, great मनोयोनि, मणोजोणि, पुं० कामदेव, cupid. born. मनोरञ्जनं, मणोरंजणं, नपुं० मन को प्रसन्न करना, मनोज्ञ वाक, मणुण्णवाग, नपुं० सुदर समूह, beau- कौतुक, gladdening the mind. tiful group. ___ मनोरथः, मणोरहो, पुं० मन की चाह, मन की इच्छा, मनोज्ञा, मणुण्णा, स्त्री० मैनशिल, एक मादक पदार्थ, wish, • अभीष्ट, इष्ट, desire, • कांक्षित, a drinking thing. मनोतापः, मणोतावो, पुं० मन का संताप, to hurt इच्छित, object of desire. ___one's feelings. मनोरथ-कल्पलता, मणोरह-कप्पलदा, स्त्री० इच्छा मनोदण्डः, मणोदंडो, पुं० मन निग्रह, restrain of पूर्ति कल्प लता, इच्छा पूर्ति करने वाली कल्पवृक्ष mind. की लतिका, the tree of plenty. मनोदत्तः, मणोदत, वि० दत्तचित्त, एकाग्र, bond of मनोरथलता,मणोरहलया, स्त्री० इच्छज्ञपूर्ति लता, the mind. tree of plenty मनोदाहः, मणोदाहो, पुं० मानसिक क्लेश, anguish. मनोरथसाधकः, मणोरहविद्धि, पुं० इष्टसिद्धि, the मनोदुःखं, मणोदुक्खं, नपुं० मानसिक दुःख, pain ___tree of plenty. ___of mentality. मनोरथसाफल्य, मणोरहसाफल्ल, वि० इष्टकार्य की मनोपूत, मणोपूअ, वि० मन की पवित्रता, purity सफलता, • अभीष्ट सिद्धि, salvationagree___of mind. able. मनोपहा, मणोवहा, वि० मन का उपहार, gift of मनोरथसिद्धि,मणोरहसिद्धि.स्त्री० इष्टकार्य की सिद्धि. mind. cherished mind. मनोप्रणीतः, मणोपवीठ, वि० सुखद, रुचिकर, मनोरथारुढ, मणोरहारुढ, पुं० इष्टकार्य से युक्त,decharming mind fascinating sirable. मनोप्रसादः, मणोपसाउ, पुं० मन को शांति, happi- मनोरम, मणोरम, वि० आकर्षक, सुखद, रुचिकर, ___ness of mind. प्रिय, सुंदर, charming. मनोप्रीतिः, मणोवीइ, स्त्री. मानसिक संतोष, love मनोरमत्व, मणोरमत, वि० सुंदरता, beautiful. of mentally. मनोरमदृश्य, मणोरसदिस्स, वि० दर्शनीय स्थल, मनोभवः, मणोहवो, पुं० कामदेव, cupid. ___ seenful place. मनोऽभिलषित, मणोहिलसिअ, वि० मन को प्रिय, मनोरमप्रकृतिः, मणोरमपयडि, स्त्री० मनोनुकूल lovely of mind. वातावरण, nature of charming. मनोभूसदृश, मणोभू-सरिच्छ, वि० कामवत्, कामदेव की तरह, cupid like. मनोरमा, मणोरमा, स्त्री० प्रिय लक्ष्मी, अर्धाङ्गिनी, मनोमथनः, मणोमहणो, पुं० कामदेव, cupid. वल्लभा, wife, • सुदर्शन सेठ की पत्नी, मनोमालिन्य, मणोमालिण्ण, वि० मन की मलीनता, स्नेहासिक्ता, wife of sudarsan,Lakshmi. faultful mind. मनोरमाधिपतिः, मणोरमाहिवइ, स्त्री० लक्ष्मी पति, मनोमोहकः, मणोमोहगो, पुं० वल्लभ, प्रिय, lover. Vishnu, husband of Lakshmi. मनोमोहमयी, मणोमोहमयी, वि० सम्मोहिनी, मञ्जल, ' मनोवचनं, मणोवयणं, नपुं० मन वचन, mind lovely. thought. For Private and Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मनोवृत्तिः, मयोउति, स्त्री० मन की भावना, चित्तभाव, nature of mind. www.kobatirth.org मनोहर, मणोहर, वि० सुखदं लावण्यमय, मनोरम, रमणीय, सुंदरता युक्त, charming, मञ्जुल । मनोहरगात्री, मणोहरगती, वि० सौंदर्य से परिपूर्ण शरीर बाली, लावण्यपूर्ण देहवाली, having body with beautiful. मनोहरतायुक्त, मणोहरओजुत, वि० कलताभृत, रमणीयता युक्त, charmful. मनोरहराङ्गी, मणोहरंगी, स्त्री० सुंदर स्त्री beauti ful woman. मन्तुः, मंतु, पुं० [मन्तुन्], दोष, अपराध, मन्तुः स्यादपराधेऽपि मानवे परमेष्ठिनि fault, • मनुष्य, मानव इति विman, • परमेष्ठिनि इति वि, parmesthani, • ऋषि, मुनि, विद्वान्, Rishi, Muni, Wisdom. मन्तुः, मंतु, स्त्री० ज्ञान, समझ, बुद्धि, knowledge. मन्तुपदक्षरं मंतुमदक्खरं, नपुं० मन्तु मद अक्षर तवर्ग से लेकर म तक के अक्षर मन्तुदक्षराणां मवर्ग-तवर्ग- रूपाणामक्षराणां कलना प्ररूपणा, त ta into म ma word, • अपराधकारी शब्द, faultful word. मन्त्र, मंत, अक० विचार करना, सलाह लेना, मंत्रणा करना, विचार-विमर्श करना, to thought, to deliberation. मन्त्रः, मंतो, पुं० [मन्त्र् + अच्] मन्त्रशास्त्र a text, सम्मोहन, वशीकरण, way to win over, hypnotise, • वार्ता, बातचीत, परामर्श, मंत्रणा विचार, deliberation, • योजना, संकल्प, रहस्यपूर्ण वार्ता, pious thought, • सिद्धि मंत्र, sidhi mantra, • सूत्र, संक्षिप्त विवरण, लघु विचार, सूक्ष्म निरूपण, Sutra, • पञ्चाङ्ग सहित, सामर्थ्य दायक, power given • आपत्ति प्रतिकारक, to avert, pay back. मंत्रकरणं, मंतयरणं, नपुं० सस्वर उच्चारण, eulogy of gods. मन्त्रकार: मंतवारो, वि० मन्त्र बनाने वाला recit ing mantras. • J मन्त्रकालः, मंतकालो, पुं० मंत्रणा / परामर्श का समय, time of counselling. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir मन्त्रकुशलः, मतकुसलो, पुं० मंत्र में प्रवीण, well versed in the mantras. मन्त्रकृत्, मंतकिअ, पुं० सूत्र रचनाकार, reciting mantras. मन्त्रगण्डकः, मंतगंडगो, पुं० ज्ञान, विवेक, knowledge. 1141 मन्त्रगुप्ति, मंतगुति, खी० रहस्यपूर्ण मंत्रणा, गुप्त मंत्रणा, decisions secret. " मन्त्रगूढः, मंतगूओ, पुं० गुप्तचर, अभिकर्ता, spy. मन्त्रजिह्नः मतजिब्भो, पुं० अग्नि, fire. मन्त्रज्ञः, मंतण्डु, पुं० परामर्श कर्ता, counselling. मन्त्रज्ञानं, मंतणाणं, नपुं० सूत्रज्ञान, मन्त्र की जानकारी, knowing of sutra. मन्त्रण, मंतणं, नपुं० मन्त्रणा करना, consultation. मन्त्रदः, मंतदो, पुं० सूत्रज्ञ, आचार्य, गुरु, giver of " a mantra. मन्त्रपिण्डः, मंतपिंड, पुं० मन्त्रजाप पूर्वक आहार, eating with matter mantra. मन्त्रपूतं, मंतपुअं, वि० मन्त्र से पवित्र किया गया, purified by mantra. in मन्त्रप्रभावः, मंतप्पहावो, पुं० मन्त्र का प्रभाव, fluence of mantra. मन्त्रभिदः, मंतभिदो, पुं० सॉसद्धिकरण, effected of mantra. · मन्त्रभेदः, मंतभेदो, पुं० सत्याणुव्रत का अतिचार, a fault of true, दूसरे के अभिप्राय को प्रकट करना, गुप्त रहस्य खोलना, भेद प्रकट करना, manifesting of kind. मन्त्रमूर्ति मंतमुत्ति, स्त्री० सिद्धयन्त्र, embodiment of mantra. 1 मन्त्रमूलं, मंतमूलं नपुं० जादू, devoted to magic. मन्त्रयन्त्रं मंतजंत, नपुं० मन्त्रित यन्त्र सिद्ध यन्त्र, परमेष्ठिसूचक यन्त्र • मन्त्र प्रयोग, amulet effective by mantra. For Private and Personal Use Only मन्त्रयोगः, मंतजोगो, पुं० मन्त्र प्रयोग, मन्त्र शक्ति, गुप्त संयोग, application of spells, मन्त्रवर्ज मतवज्जं अव्य० बिना मंत्र उच्चारित, asked of mantra. 2 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1142 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मन्त्रवादिन, मंतजादि, पुं० मन्त्र जानने वाला, मन्त्रवेत्ता, मंथ्/मथ, मथ, सक० मथना, बिलोना, हिलाना, versed in the mantra. घुमाना, to turn, • पीसना, कुचलना, to मन्त्र विद्या, मंतविज्जा, स्त्री० मन्त्रशास्त्र, मन्त्रविज्ञान, crush, • अत्याचार करना, नष्ट करना, tokill, science of magic. to destroy, • विदीर्ण करना, विघात करना, मन्त्रशक्तिः , मंतसत्ति, स्त्री० मन्त्र बल, power of toward, • कष्ट देना, प्रहार करना, to pain. mantra. मन्थः, मंथो, पुं० [मन्थ् करणे घञ्], • बिलोना, मन्त्र संस्कारः, मंतसक्कारो, पुं० मन्त्र जाप की क्रिया, हिलाना, मथना, churning, • क्षुब्ध करना, मन्त्र का अनुष्ठान, act of mantra. दहि बिलोडन, todestroying, • सूर्य, sun. मन्त्रसाधकः, मंतसाहगो, पुं० जादूगर, बाजीगर, . मन्थकर्मन्, मंथ-कम्म, नपुं० मथना, बिलोना, drillसिद्धि प्रवृत्त, performer of incantation. ing, churning. मन्त्रसाधनं, मंतसाहणं, नपुं० मंत्र आराधना, prayer मन्थगिरिः, मंथगिरि, पुं० मंदराचल,a mountain of mantra. of madrachal. मन्त्रस्मरणं, मंतसमरणं, नपुं० मंत्र का जपना, मन्थगुणः, मंथगुणो, पुं० मथानी की रस्सी, • दहि, मंत्रोच्चारण, मन्त्रध्यान, to mutter of man मन्थन प्रयोग, churning of rope. tra. मन्थजं, मंथजं, नपुं० मक्खन, दधि बिलोने से निकलता मन्त्रित, मंतिअ, भूक०कृ०, [मन्व् + क्त] झाड़े हुए, हुआ मक्खन, curd. अभिमन्त्रित, मन्त्र पढ़ा गया, consecrated मन्थदण्डः , मंथदंड, पुं० रई की डंडा, churning with spells, • निश्चित, निर्धारण, a deci stick. sion. मन्थनं, मंथणं, नपुं० दधि बिलोडन, मथना, बिलोना, मन्त्रिन्, मंति, पुं० [मन्त्र् + णिनि],• मन्त्री, सचिव, churning. advisor, • राज्याधिष्ठायक, minister, • मन्थनरज्जू, मंथणरज्जु, स्त्री० मथानी की रस्सी, मन्थो पञ्चाङ्गमन्त्रकुशल, one who know's the मन्थानदण्डे स्यादिति मन्थकलिना इति secret text, • गारुडिन्, मन्त्र उतारने वाला, विश्वलोचन, a rope of churning. charmer, • जादूगर, • मन्त्रवादी-मन्त्री, मंत्रणा मन्थनातिशयः, मंथणाइसयो, पुं० मन्थकर्म, मथना, प्रवीण। यत्र सभायां मन्त्रिणो मन्त्रवादिन् इव बिलौना, churning. सचिवास्ते विषादस्य विनाशिनः। मन्थनातिशयः, पुं० मन्थकर्म, मथना, बिलौना, मन्त्रिसदनं, मंतिसदणं, नपुं० सभासदन, सांसद भवन, churning. मन्त्रिनिवास, assembly, a cabinet of मन्थपर्वतः, मंथपव्वओ, पुं० मन्दराचल, minister. __mandrachal. मन्त्रोक्तपद, मंतोतपदं, नपुं० अव्यक्त पद,सिद्धिसाधक मंथरः, मंथरो, वि० मंथर गति वाला, . शिथिल, पुत्र, unthoughtful pada, region con- मंद, slow, • बिलम्बदारी, सुस्त, tardy, ducive to final retress. dull, • जड़, मूर्ख, मूढ, stupid, झुका, bent, मन्त्रोत्थित, मंतोत्थिअ, वि० मंत्रवेत्ता, मंत्रवादी, • निम्न, गहरा, नीच, low, कुबड़ा, humpversed in the mantras. backed, • विस्तृत, विशाल, extent. मन्त्रोत्पादनदोषः, मंतोसगदणदोसो, पुं० मंत्र सिद्धि मन्थरः, मंथरो, पुं० भण्डार, कोष, sheath, storeकी आशा दिलाना मंत्रदोष है, leaving of room, • सिर के बाल, hair of head, . mantra livelihood. मंत्रोपजीवनं, मंतोवजीवण, नपुं० मंत्र से जीविकोपार्जन कोप, क्रोध, anger, • गुप्तचर, सूचक, in former, • मंदराचल पर्वत, mandrachal करना, livelihood with mantras. mountain, • हरिण, deer. For Private and Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1143 ___ted. men. मन्थरा, मंथरा, स्त्री० कैकेयी की कुब्जादासी, मन्दगामिनी, मंदगामिणी, स्त्री० मन्द गति वाली, kaikeyi's maid servant. moving slowly woman. मंथराङ्गः, मंथरंगो, नपुं० शिथिल अंग, loss body. __ मन्दचेतस्, मंदचेअ, वि० मन्दबुद्धि वाला, मूर्ख, मूढ़, मन्थरु, मंथरु, स्त्री० चमर से उत्पन्न हवा, wind अज्ञानी, अचेत, असावधान, having slowly ___born with chamar. kn owledge, foolish, slow-witted. मन्थानः, मंथाणो, पुं० [मन्थ् + आनन्] रई का डंडा, मन्दत्वः, मंदतं, वि० मूर्खता, dullness. मथानी, churning stick. मन्दधी, मंदधी, पुं० मूर्ख, अज्ञानी, मूढ़, slow-witमन्थानकः, मंथाणगो, पुं० एक प्रकार की घास, a kind of grass. मन्दपद, मंदपदं, वि० धीरे चलने वाला, moving मन्थानदण्डः, मंथाणदंडो, पुं० मथानी का दण्ड, ___slowly. churning stick. मन्दपाद, मंदपाद, वि० धीरे धीरे गमन करने वाला, मन्थिन्, मंथि, वि० [मन्थ् + णिनि] मन्थन करने __moving slowly. वाला, मथने वाला, churning afficting. मन्दप्रज्ञा, मंदपण्णा, वि० मूर्ख, अज्ञानी, मूढ़, मन्दबुद्धि मन्थिन्, मंथि, पुं० बल वीर्य, शुक्र, power se वाला, foolish. मन्दमति, मंदमइ, वि० मूर्ख, अज्ञानी, मूढ़, dull मन्थिनी, मंथिणी, स्त्री० मथानी, बिलौनी, दधिपतिनी, knowledgeful. मन्दमति, मंदमइ, स्त्री० एक रानी, a queen. मन्थानरज्जु, मथने वाली, barley-meal. मन्दभागिन्, मंदभागि, वि० भाग्यहीन, दयनीय, मन्द्, मंद, अक० मन्थर होना, सुस्त होना, being दुर्भाग्यशाली, ill fated. slow, • शिथिल होना, टहलना, घूमना, be मन्दभाग्य, मंदभग्ग, वि० देखो ऊपर। ingdull, turning, • चमकना, shining. मन्दमुख, मंदमुंह, वि० अप्रसन्न, हर्ष रहित, म्लान मन्द, मंद, वि० [मद् + अच्] सुस्त, धीमे चलने मुख, unhappiness. वाला, विलंबकारी, lazy, dull, slow मन्दयन्ती, मदयंती, स्त्री० [मन्द् + णिच् + शत् + tardy, . अकर्मय, उद्यमहीन, ङीप्], • दुर्गा, Durga, • मन्द होती हुई, insignificent, • थोड़ा, अल्प, जरा सा, धीमी होने वाली, having slowly. small, • बलहीन, दुर्भाग्य ग्रस्त, weak. मन्दर, मंदर, वि० [मन्द् + अर] धीमा, सुस्त, slow, मन्दं, मंद, अव्य० धीमे से, क्रमश: धीरे धीरे, slowly. ___lazy, • मोय, सघन, दृढ़, fat, • विस्तृत, मन्दकर्ण, मंदकण्ण, वि० धीरे सुनने वाला, hear स्थूल, large. _ing of slowly. मन्दकलः, मंदकलो, वि० सच्छिद्रकर, holeful मन्दरः, मंदरो, पुं० मन्दराचल पर्वत, • मेरु पर्वत, . hand. महापर्वत, a mountaing, • मथानी, barमन्दकान्तिः, मंदकंति, स्त्री० चंद्रमा, शशि, रजनीकर, ley-meal, • मोतियों का हार, a garland __moon. of diamond, • स्वर्ग, heaven,. दर्पण, मन्दकारिन्, मंदकारि, वि० धीरे धीरे काम करने वाला, mirror. • मन्दगतिशील, doing of work slowly, मन्दरप्राय, मंदरप्पाअ, वि० पर्वततुल्य, likeslow gaitful mount. मन्दगः, मंदगो, पुं० शनि, Sani. मन्दरावासः, मंदरावासो, पुं० दुर्गा, Durga. मन्दगतिः, मंदगइ, स्त्री० धीमी गति, slow gait, मन्दवीर्यः, मंदवीरिओ, पुं० दुर्बल, क्षीणकाय, weak body having little vigour. laziness. मन्दगामिन्, मंदगामि, वि० धीरे धीरे चलने वाला, मन्दवृष्टिः, मंदवुट्टि,स्त्री० हल्की फूहार, थोड़ी बरसात, moving slowly. रिमझिम बारिश, slowly raining. For Private and Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1144 www.kobatirth.org अग्नि, मन्दसानः, मंदसाणो, पुं० [ मन्द् + शानच् ], • fire, • जीवन, life, निद्रा, sleep. • मन्दस्पन्दित, मंदफंदिअ, वि० धीरे धीरे चलने वाला, धीरे चलायमान, moving slowly. मन्दस्मितः, मंदसिसिअ पुं० हंसी, हर्ष, मंद मन्द मुस्कान, gentle smiling. मन्दस्मितयुक्त, मंदसिमिअजुत, वि० सहास, हंसी सहित, gentle smiling. मन्दहासः, मंदहासो, पुं० स्मित, हर्ष युक्त, gentle smiling • मन्दस्मित व्यक्ति। मन्दहास्यः, मंदहासो, देखो ऊपर। मन्दाकः, मंदागो, पुं० [मन्द आक्] धारा, नदी प्रवाह, current stream. मन्दाकिनी, मंदाकिणी, स्त्री० गंगा नदी, a river of ganga. मन्दाक्षः, मंदकख वि० दृष्टि की कमी, कमजोर दृष्टि 2 वाला, weak eyed. मन्दाक्षं, मंदक्खं, नपुं० लज्जाशील, bashfulness. मन्दाग्निः, मंदग्गि, स्त्री० दुर्बल पाचन शक्ति, weak digestion. मन्दाग्निरोगः, मंदग्गिरोगो, पुं० अपचन रोग, पचाने की शक्ति में क्षीण व्यक्ति • पाचाग्नि की कमी, • उदराग्नि की कमी, fulfering from weak digestion. मन्दादिक, मंदादिग, वि० शनिप्रभृति, sani etc. मन्दात्मन्, मंदधा, वि० मन्द बुद्धि वाला, काषायिक • प्रवृत्ति युक्त आत्मा वाला, one not knowing kosayaka minded. मन्दानिलः, मदाणिलो, पुं० मन्द मन्द पवन, हवा की धीमी गति, gentle breeze. मन्दार:, मंदारो, पुं० [मन्द् + आरक्] आकड़ा, आक का पौधा मदारवृक्ष धूतरे का पौधा, one of the tree. मन्दारं, मंदारं, नपुं० मूंगे का वृक्ष, a kind of tree. मन्दारमाला, मंदारमाला, स्त्री० मन्दार पुष्प माला, आक के पुष्पों की माला, a garland of mandar. मन्दिमन, मंदिम, वि० धीमायन • मन्द मन्द मुदित, , Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश slowness, • सुस्ती, आलस्य युक्त, lazyness, • जड़ता, मूर्खता, stupidful. मन्दिरं, मंदिरं, नपुं० [मन्द्यतेऽत्र मन्द् + किरच्], देवालय, देवस्थान, देवगृह पवित्र आराधन गृह, temple, god home, prayerful place स्थान, आवास, स्थल, place, • शिविर, पड़ाव, dwelling place. . • मन्दिरगत, मंदिरगअ, वि० देव स्थान को प्राप्त हुआ, geted temple place. मन्दिरद्वार, मंदिरदवारो, पुं० देवस्थान भाग, a part of god place. मन्दिरध्वजः, मंदिरझाओ, पुं० देवस्थान की ध्वजा, a flag of temple. मन्दिरमाला, मंदिरमाला, स्त्री० देवालय समूह, mass of temple. मन्दिरस्थानं, मंदिरद्वाणं, नपुं० देवालय का स्थल, temple place. मन्दिरा, मंदिरा, स्त्री० [मन्द् + उरच् + टाप्] अश्वशाला, अस्तबल, घुड़शाल, stable. मन्द्र, मंद, वि० [मन्द् रक्] नीचा, गहरा, गंभीर, deep. मन्द्रः, मंदो, पुं० मन्दध्वनि, ढोल विशेष, Sound of slow deep sound. मन्मथः, मंमहो, पुं० कामदेव, cupid, • प्रेम, प्रीति, प्रणय, परिणति, love, • कपित्थ, कैंथा, कबीट, 'मन्मथः कामचिंतायां कामदेव कपित्थयो' इति विश्वलोचन: (जयो०वृ० 21 / 27), kabeet. मन्मथकर, मंभहसरं, वि० प्रेम की भावना युक्त, प्रीतियुक्त, lovelyness. मन्मथभाव:, मंमहभाव, वि० काम भाव, cupid nature. मन्मथमतिः, ममहमद, स्त्री० प्रेम युक्त बुद्धि, lovely knowledge. मन्मथ लेखिः, मंमहलेहि, पुं० प्रेमपत्र, love letter. मन्मथशाला, मंमहसाला, स्त्री० कामशाला, कामक्रीड़ा स्थल, cupid home. मन्मथालयः, मंमहालओ, पुं० स्त्री मोह, कामक्रीड़ा, स्थल, cupid home, • आम्रतरु, mango tree. For Private and Personal Use Only - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1145 ममीहित, ममीहिअ, स्त्री० मतानुकूल, capable of __mine. मयुः, मयु, पुं० [मय् + कु] किन्नर, संगीतज्ञ, मयवा मृगा यस्मिन् तस्मिन् बने कानने, kinnar, . हिरण, deer, • बारहसिंगा, मृग, मयुमृगे किन्नर PATCL sfa fa, a kind of deer. मयूखः, मऊहो, पुं० [मा + ऊख मयादेश:], • रश्मि, किरण, अंशु, ray, • दीप्ति, प्रभा, प्रकाश, आभा, flame, light, • सौंदर्य, charming, beauty, • ज्वाला, flame. मयूरः, मऊरो, पुं० कलापी, शिखण्डी, शिखि, pea _____cock. मयूरः, मऊरो, पुं० [भी + करन्] मोर, peacock. मयूरकः, मयूरगो, पुं० मोर, peacock. मयूरकेतुः, मऊरकऊ, पुं० कार्तिकेय, a poet. मयूरग्रीवकं, मऊरगीवगं, नपुं० तूतिया, a kind of emerald. मयूरचटकः, मयूरचडगो, पुं० गृह कुक्कट, home ___cock. मन्मनः, मम्मणो, पुं० कामदेव, रतिपति, cupid. मन्मनःस्था, मम्मणट्ठा, स्त्री० जीवन सहचरी, in clined to me. मन्युः, मण्णु, नपुं० [मन् + युच्] कोप, क्रोध, गुस्सा, नाराजगी, anger, • व्यथा, शोक, व्याकुलता, spirit, mettle, • दयनीय स्थिति, विकट स्थिति, indignation, • दुःख, कष्ट, पीड़ा, 3114114, pain. मभ्र, मब्भ, अक० जाना, पहुंचना, togo. मम, मम, [अस्मद् सर्वनाम - उत्तम पुरुष - एकवचन] मेरा-न तुङ् ममायं कुविधामनुष्यादेकेति।, my, mine. ममकारः, ममयारो, पुं० मेरापन, ममता, स्वार्थ, ex- treme self interest ममता, ममआ, स्त्री० [मम् + तल् + टाप्] ममत्व, अपने पन की भावना, मूर्छा, आसक्ति, स्वहित, mineness attachment. ममताविहीन, ममआविहीणं, वि० ममत्वरहित, minenessless. ममत्व, ममत, वि० मेरापन, ममता, अहन्तवमेतस्य ममत्वमेतत्मिथ्यात्व नामानुधत्तथे, mineness, • स्नेह, आदर, अनुराग, love,• अहंकार, अहं, attachment. ममत्व भावः, ममतभावो, पुं० ममताभाव, minenessful,• घमण्ड, अभिमान, अहंकार, egotism, • स्वार्थ भाव, self interest. ममात्मन्, वि० ममप्पा, वि० मेरी आत्मा, my soul. ममामुक, ममामुग, वि० मुझ जैसा, mine some. मम्मटः, मामडो, पुं० काव्य प्रकाश के प्रणेता, au thor of kavya prakasha. मय, मय, सक० जाना, पहुंचना, togo. मय, मय, वि० युक्त, परिपूर्ण, सहित, full, with. मयः, मओ, पुं० अश्व, खच्चर, घोड़ा, horse, . उष्ट्र, camel. मयटः, मयडो, पुं० [मय् + अटन] पर्णशाला, घासफूस की झोपड़ी, a hut. मयवर्गः, मयवग्गो, पुं० उष्ट्रसमूह, मयानामुष्ट्राणां वर्ग: समूहो, camel group. मया, मया, सर्व० मेरे द्वारा, मुझसे, by me. मयूरचूड़ा, मयूरचूडा, स्त्री० मयूर शिखा, मोर की chatît, peacok tuft. मयूरतुत्थं, मयुरतुत्थ, नपुं० तूतिया, blue vitriol. मयूरपत्रिन्, मयूरपति, वि० मोर पंख युक्त, pea cock taitful. मयूररथः, मयूररहो, पुं० कार्तिकेय, anepithet of kartikeya. मयूरवर्गः, मयूरवग्गो, पुं० शिखिजन, peacock. मयूरव्यनकः, मयूर-वयणगो, नपुं० चालाक मोर, a cunning like a peacock. मयूर शिखा, मयूर-सिहा, स्त्री० मोर की कलगी,a lock of hair of the head of peacock. मयूरवत्, मयूरय, वि० मोर की तरह, some of ___peacock. मरकः, मरगो, पुं० [मृ + वुन्] संक्रामक रोग, पशुओं में होने वाला रोग, pesticide,anepidemic. मरकतं, मरगअं, नपुं० [मरकं तरत्यनेन], [तृ + ड] पन्ना, emerald. मरकतमणिः , मरगअमणि, स्त्री० पन्ना, emerald. मरणं,मरणं, नपुं० [मृ + भावे + ल्युट्] मरना, मृत्यु, For Private and Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1146 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मारकेश, death, • आयु के क्षय से प्राणों का वियोग, lifeless, • शरीरप्रच्युत, मरण विक्षेप, • प्राणत्याग, given of life, • जीवन परिसमाप्ति, जीवनोच्छेद, • आयुष्य समाप्ति, ended of age. मरणभयं, मरण-भयं, नपुं० प्राणों के परित्याग का भय-मरणं भयं प्रतीतम् प्राणपरित्यागभयं मरणभयम्, fear of lifeless. मरतः, मरओ, पुं० [मृ + अतच्] मृत्यु, मरण,विनाश, क्षय, death. मरन्दः, मरंदो, पुं० [मरणं द्यति खण्डयति] फूलों का रस, पुष्यासव, flower juice. मरारः, मरारो, पुं० [मरं मरणमलति निवारयति-मट् + अल् + अण्] खत्ती, धान्यागार, धान्यभण्डार, granary. मरालः, मरालो, पुं० [मृ + आलच्] हंस, बालक, goose, child, • जलचर पक्षी, walking of water, a bird, • अश्व, horse, वि० मृदु, नरम, soft, mild, • मेघ, बादल, अनार, उद्यान, ठग, cloud, a garden of Anara, cheater. मरालततिः, मरालतइ, स्त्री० हंस, पक्ति, goose mass. मरालबालः, मरालबालो, पुं० हंस बालक, swan child. मरालशिशु, मरालसिसु, देखो ऊपर। मरालसंघः, मरालसंघो, पुं० हंस समूह, swan group. मरलि, मरालि, पुं० अडियल टट्ट, अड़ियल अश्व, a horse of slow gone. मराली, मराली, स्त्री० राजहंसी, a female swan. मरिचः, मरिचो. पं[म्रियते नश्यति श्लेष्मादिकनेन] ____ काली मिर्च, pepper corn. मरिचं, मरिचं, नपुं० मिर्च, pepper corn. मरिची, स्त्री० मिर्च, (जयो० 25/23)। मरीचिः, मरीचि, पुं० भगवान् ऋषभ का पौत्रा पौत्रोऽहमेतस्य तदग्रगामी मरीचिनाम्ना समभूच्च नामी, greatgrandson of Risava, • प्रथम मनु से उत्पन्न पुत्र, name of a sage, • प्रकाश कथा रश्मि किरण, light, ray. मरीचिका, मरीचिगा, स्त्री० [मरीचि + कन् + टाप्] मृगतृष्णा, आशा, लालसा, अभिलाषा, इच्छा, आसक्ति, mirage, desire, attachment. मरीचितोयं, मरीचितोयं, नपुं० मृगतृष्णा, mirage. मरीचिन्, मरीचि, पुं० सूर्य, sun. मरीचिमालिन्, मरीचिमालि, वि० उज्ज्वल, कान्तिमय, ___lightful, brightness. मरीचिमालिन्, मरीचिमालि, पुं० दिनकर, सूर्य, sun __emitting ray. मरीमुज, मरीमिज, वि० बार बार मलने वाला, re peatedly rubbing मरीमति, मरीमति, स्त्री० मरणोन्मुख, going on death. मरु, मरु, स्त्री० मरुस्थल, रेगिस्तान, रेतीली भूमि, रेणु। 'मरौ रेणूप्राये प्रदेशे प्रभृतिरुत्पत्तिर्यस्येति', desert earth, • निर्जलदेश, waterless place, • पर्वत, चट्टान, mount hard stone. मरुकः, मरुगो, पुं० [मरु + कः] मयूर, कलापी, fifa, peacock. मरुकच्छः, मरुकच्छो, पुं. मरुस्थल का स्थान, desert place. मरुत्, मरुअ, पुं० हवा, पवन, अनिल, wind. मरुत्करः, मरुक्करो, पुं० सेम, semaphali. मरुत्कर्मन्, मरुक्कमो, पुं० अफारा, बदहजमी, अपचन, उदर वायुवेग, intensity of belly. मरुत्कोणः, मरुक्कोणो, पुं० पश्चिमोत्तर दिशा, north-west. मरुद्गणः, मरुदगणो, पुं० देव समूह, वायु समूह, a ____class of Deva.. मरुत्तनयः, मरुतणओ, पुं० पवनपुत्र, हनुमान, Hanuman. मरुतभङ्गः, मरुतभगो, नपुं० वा भूकम्पन, veloc _ity of wind. मरुतदन्तकीयः, मरुदंतकिओ, पुं० मलयानिल, malaya wind. मरुदावेल्लित, मरुदावेल्लिअ, वि० हवा से आन्दोलित, hinded with wind. मरुदेवी, मरुदेवी, स्त्री० नाभिराय नामक अन्तिम कुलकर/मनु की प्रिया, wife of Nabi ray, For Private and Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1147 • ऋषभदेव की माता प्रथम तीर्थंकर ऋषभ की मातुश्री, a mother of Risava. मरुदेशः, मरुदेसो, पुं० मरुस्थल, desert. मरुपगत, मरुवगअ, वि० मरुदेश को प्राप्त, मरुदेशेन उपगतां प्राप्ताम्, gone of desert. मरुपथः, मरुपहो, पुं० रेतीला मार्ग, मरुस्थल भूमि, desertway. मरुप्रभृतिः, मरुप्पहइ, स्त्री० मरुदेवी से उत्पन्न, मरोरिति मरुदेव्या, प्रभृतिरुत्पत्तिर्यस्य, born with Marudevi. मरुप्रियः, मरुप्पिओ, पुं० उष्ट्र, ऊंट, camel. मरुभूः, मरुभू, स्त्री० मरुभूमि, मारवाड़ देश, desert. मरुवर्मन, मरुवम्मो, पुं० पल्लवदेश का राजा, पल्लवाधिपतेः पुत्री कदाञ्छी मरुवर्मणः, a king. मरुस्थलं, मरुत्थलं, नपुं० मरुभूमि, desert. मरुवः, मरुवो, पुं० [मरु + वा + क] मरुआ, नामक पादप, a kind of tree. मरुवकः, मरुवगो, पुं० व्याघ्र, मरुआ पौधा, tigar, a kind of tree, • चूना, राहु, lime, Rahu. मर्कटः, मक्कडो, पुं० [मर्क + अटन्],• बंदर, लंगूर, monkey,• मकड़ी, सारस, विशेष, spider, • रतिबन्ध क्रिया, संभोगावस्था, a node of coitus. मर्कतिंदुकः, मक्क-तिदुगो, पुं० एक प्रकार का आबनूस, a kind of fruit. मर्कटपोतः, मक्कडपोओ, पुं० बंदर का बच्चा, monkey child. मर्कटवासः, मक्कडवासो, पुं० मकड़ी का जाला, _cover of spider. मर्कटिकार्थः, मक्कडिकत्थो, पुं० लूताकृत, मकड़ी की द्वारा बनाया गया, maded with spidernet. मर्करा, मक्करो, स्त्री० [म+अट्+टाप्], • पात्र, बर्तन, pot, • सुरंग, छिद्र, विवर, खोह, गुफा, hole,• बांझ स्त्री, barren woman. मर्च, मच्च, सक० लेना, ग्रहण करना, to get, • स्वच्छ करना, to wash. मर्जः, मज्जो, पुं० [मृज् + उ] धोबी, • धोना, साफ करना, washerman. मर्तः, मतो, (मृ+तन्) मानव, मनुज, मर्त्य, man, • भूलोक, a earth, • मर्त्यलोक, a region of mortal. मर्त्य , मच्च, वि० [मत् + यत्] मरणशील, deathful. मर्त्यः, मत्वो, पुं० मानव, मनुज, मनुष्य, man, • जिजीविषुरतो मर्त्यः परानपि न मारयेत्, mortal, • भूलोक, मर्त्यलोक, a region of mortal. मर्त्य, मच्च, नपुं० शरीर, देह, मिट्टी, body. मर्त्यगत, मच्छाअ, वि० मरण को प्राप्त हुआ, gone of death. मर्त्यजन्मन्, मच्चजम्मो, नपुं० मनुष्य जन्म, मनुज gryfer, born of man. मर्त्यजातिः, मच्चजाइ, स्त्री० मनुष्य जाति, a caste of man. मर्त्यधर्मन, मच्चधम्म, वि० मरणशील, deadful. मर्त्यनाथः, मच्चणाहो, पुं० मानवपंति, नृप, king. मर्त्यनाश, मच्चणासो, वि० मृत्युंजयी, to become of dead victor. मर्त्यनिवासिन्, मच्चणिवासि, पुं० मनुष्य, man. मर्त्यपतिः, मच्चवइ, पुं० मनुष्य शिरोमणि, नृप,राजा, king. मयंभवः, मच्छभावो, पुं० मनुष्य जन्म, born of man. मर्त्य भावः, मच्चभावो, पुं० मनुष्यता, मनुजपना, manness. मर्त्य भोगिनी, मच्चभोगिणी, वि० मनुष्योचित गुणों को भोगने वाली, gone of manness na ture. मर्त्यरत्नः, मच्चरयणो, पुं० श्रेष्ठमनुष्य, सज्जन व्यक्ति, प्रथम शिरोमणि सुदर्शन, first person. मर्त्यराट्, मच्चराउ, पुं० मनुजराज, नृप, अधिपति, ___king. मर्त्यलोकः, मच्चलोगो, पुं० भूलोक, पृथिवीलोक,a region of mortude. मर्त्यशिरोमणि, मच्चसिरोमणि, पुं० मानव रत्न, सुमुख!, good person. मर्त्यसहितः, मच्चसहिओ, पुं० देवता, deity. मर्त्यसार्थकः, मच्चसत्थगो, वि० मनुष्य की सार्थकता, 'मानां मानवानां सार्थकः', sutably of man. For Private and Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1148 www.kobatirth.org मर्द, मद, वि० [ मृद्+घञ्] मर्दन करने वाला, मसलने वाला, कुचलने वाला, rubbing, crushing • नष्ट करने वाला नाश करने वाला, destroying. मर्दः, मद्दो, पुं० पीसना, कुचलना, rubbing, crush ing, • दबाना, नष्ट करना, destroying • प्रबल, प्रहार, kitting. मर्दन, मद्दण, वि० कुचलने वाला, नाश करने वाला, rubbing. मर्दनं, मदणं, नपुं० कुचलना, नाश करना, पीसना, रगड़ना, मालिश करना, पीड़ा देना, कष्ट देना, सताना, paining. + मर्दल, मंदलो, पुं० [मर्द ला क] एक ढोल विशेष, a kind of drum. मर्दित, मरिअ वि० मर्दन किया गया, मसला गया, rubbed, crushed. म, मब्ब, सक० जाना, पहुंचना, to go. मर्मन्, मम्म, नपुं० [मृ+ मनिम्] अन्तस्थल, सन्धिस्थान, • रहस्य, भेद, गूढार्थ, अकीकृते धर्मिणी भातु धर्मः सूर्ये प्रकाश: स्फुरतीति मर्मः । (सम्य० 72), secret concealed, • फल, परिणाम, भेद, change, result. मर्मनिकर्मन, मम्मणिकम्म, वि० मर्मभेदी कार्य, मर्मणि विषमस्थाने निकर्मणन उत्कन्तनस्य, piercing through. " मर्मगत, मम्मगअ, वि० रहस्य युक्त, secretful. मर्मघातिन्, मम्मघाइ, वि० अंतस्थल को घातने वाला, killing of vital points. मर्मघ्न, ममेग्घ, वि० पीड़ा जनक, painful. मर्मज्ञ, मम्मण्डु, वि० अंतर्दृष्टि रखने वाला, मर्म जानने वाला, knowing of vital points. मर्मच्छेदकरी, मम्मच्छेदयरो, वि० मर्म को प्रकट करने ate, being of vital points. मर्मचरं मम्मयरं, नपुं० हृदय, heart. मच्छिद, मम्मच्छिद, वि० मर्म घातक, हृदय घातक, _wounding, mortaly. मर्मभेदः, मम्मभेदो, पुं० मर्मस्थान का भेदना, cut ting to the quick. मर्मभेदिन, मम्मभेदि, पुं० बाण, तीर, arrow • दुढ़, firm, hard, strong. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मर्मस्पर्शिन् मम्मफासि, वि० हृदय को छू जाने वाला, touching of heart. मर्मर, मम्मर, वि० पत्तों का खड़खड़ाहट, rustling sound. ममंदी, मम्मदी, स्त्री० हल्दी, turmeric. मर्या, मज्जा, स्त्री० [ मृ यत् + यप्] सीमा, हद, border. मर्यादा, मज्जाया, खी० [ मर्यायां सीमायां दीय मर्यादा+ अ + यप्], सीमा, हद, परिधि, border, boundry, • उद्देश्य, मंजिल, aim, object, • अन्त, अवसर, अंतिम, limitation, • तट, किनारा, bank, • निश्चित प्रथा, determination, after fafu, act of good, good act, • नैतिक विधि, शिष्टाचार, good act. मर्यादाक्रान्त, मज्जादक्कंत, वि० मर्यादातीत, मर्यादा रहित, to cross the limit. मर्यादागिरि, मज्जादागिरि, पुं० सीमांत पर्वत, moun tain of border. मर्यादापुरुषोत्तमः, मज्जादापरिखोतमो, पुं० मर्यादा का पालन करने वाला श्रेष्ठ, पुरुष राम, the idol man, noble man epithet of Rama. मर्शनं, मस्सणं, नपुं० [ मृश् + घञ्] परामर्श, मंत्रणा, विचारना, प्रच्छना, मिटाना, मल देना, deliberation, thinking, rubbing, • सलाह देना, given of thought, • उपदेश देना, given up a teaching. मर्ष, वि० शालीनता, सहिष्णुता, धैर्य, patient, endurance. मर्षित, मस्सिअ, भू० क० कृ०, क्षमा किया गया, forgived. मर्षिन्, मस्सि वि० [ मृष् + णिनि] धैर्यशील, सहनशील, patient. मलू, मल, सक० थामना, अधिकार में रखना, to possess, मलः, मलो, पुं० [ मृज्यते शोध्यते मृज् - कल्] कठिनीभूतं रजो मतोऽभिधीयते, dirt, • कालिमा, कालिख, impurity, • मैल, गंदगी, मलिनता, faces, • अपवित्रता, अशुद्ध, किट्टिम, For Private and Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1149 cleanless, • धूल, रजकण, dust, • पाप, अशुभकर्म, नि:शेषतो मते नष्टे नैमल्यधिगच्छति, sin, • नैतिक दोष, act fault,• पुरीष, विष्ठा, faeces, • गोबर, cow dung. मलकर्मन्, मलकम्म, नपुं० पापमय कर्म, धुणित कर्म, sinful karma. मलगत, मलगअ, वि० दोषगत, अशुद्धता युक्त, sin ful. मलन, मलग्घ, वि० परिमार्जक, शोधक, cleans _ing detergent. मलचं, मलचं, नपुं० पीप, मवाद, push. मलजात, मलजाअ, वि० धूलधूसरित, dirtful. मलदूषित, मलदूसिअ, वि० मल से अपवित्र, मैला __ गंदा, dirt. मलद्रवः, मलद्दवो, पुं० रेचन, अतिसार, purging. मलपरीसहः, मलपरीसहा, पुं० परीषह काएक भेद,a ___kind of parisah. मलधावनं, मलधावणं, नपुं० मूल प्रक्षालन, wash _ing of dirt. मलपृष्ठं, मलपिटुं, नपुं० आवरण पृष्ठ पुस्तक का ऊपरी भाग, outer page of a manuscript. मलभुज, मलभुज, पुं० कौवा, काक, crow. मलमल्लकः, मलमल्लगो, पुं० कौपीन, लंगोट, astrip of cloth. मलमूत्रकुण्डः, मलमुत-कुंडो, पुं० मलस्थान, मलय चन्दन, place of dirt. मलमासः, मलमास, पुं० लौंद का महिना, interca- lary month. मलयः, मलओ, पुं० मलय पर्वत, a mountain. मलयगिरिः, मलयगिरि, पुं० भलयाचल पर्वत, a mountain. मलयगंधः, मलयगंध, पुं० चंदन की सुरभि, per fume of sandal. मलयज, मलयज, वि० चंदन से उत्पन्न, growing on the sandal. मलयपर्वत, मलय-पव्वअ, पुं० मलयगिरि, a mountain. मलयरजस्, मलयरज, पुं० चंदन की रज, चंदन चूरी, a crush of sandal. मलयवातः, मलयवाओ, पुं० चंदन की गंध से परिपूर्ण हवा, मलयाचल की पवन, a wind of malaya mountain. मलयसमीरः, मलयसमीरो, पुं० मलयाचल की पवन, a wind of malaya mount. मलयाचल, मलयाचलो, पुं० मलयगिरि, • चंदनाद्रि, a mountain. मलयाद्रिः, मलयद्दि, पुं० मलयगिरि, a mountain. मलयानिलः, मलयाणिलो, पुं० मलयगिरि की हवा, wind of Malaya. मलयोत्पन्नः, मलयोप्पण्णो, पुं० चंदन लकड़ी, san___dal wood. मलयोद्भव, मलयोब्भवो, नपुं० चन्दन की लकड़ी, ___ sandal wood. मलविसर्जनं, मल-विसज्जणं, नपुं० मल परित्याग, given up dirt. मलस्रावः, मलस्सावो, पुं० मलविसर्जन, given up dirt. मलाका, मलागा, स्त्री० [मलेन मनोमालिन्येन अकति कुटिलं गच्छति मल + अक् + अच् + याप्], • हथिनी, • दूती,• सखी, कामुक स्त्री, female elephant, amorous. मलाङ्गी, मलंगी, वि० मलिन अंगों वाली, 'मलमेवाङ्ग यस्य स मलाङ्गी भवति', having dirty body. मलापहः, मलावहो, वि० मल दूर करने वाला। मलं किट्टादि अपहरतीति मलापहः, destroyer of filtor sins. मलायपहरक, मलायपहरगं, नपुं० परिशोधन, दोषनाशन, purification... मलिका, मलिगा, स्त्री० राजरानी, रानी, queen. मलिन, मलिण, वि० [मल + इनन्] मैला, गंदा, म्लान, dirty, • घिनौना, अपवित्र, अशुद्ध, impurity, • कलुषित, कलंकित, आविल, sinful, • काला, अन्धकारमय, darkness, • पापी, दुष्ट, नीच, समल, sinful, lower man. मलिनं, मलिण, नपुं० पाप, दोष, अपराध, sin, darty, • मट्ठा, curd, • सोहागा, sohaga. मलिनत्व, मलिणत्त, वि० मलिनता, अपवित्रता, filtiners. For Private and Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1150 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मलिना, मलिणा, स्त्री० रजस्वला स्त्री, dirtyness, having soiled garments. मलिनिमन्, मलिणिम, पुं० [मलिन् + इमनिच्],. गंदगी, अपवित्रता, अशुद्धता, filtiners, • कालिमा, कालापन, darkness. मलिनी, मलिणी, स्त्री० रजस्वला स्त्री, a woman ___ of menses. मलिम्लुचः, मलिमिलचो, पुं० [मलिन् + म्लुच् + क] लुटेरा, चोर, theif, • राक्षस, demon,. डांस, पिस्सू, mosquito, • खटमल, bed bug, • वायु, पवन, wind, • अग्नि, fire. मलीमस, मलीमस वि० [मल + ईमसच्], मैला, अपवित्र, गन्दा, dirty, • अस्वच्छ, मलिन, impurity, • कलुषित, कलंकित, foul, . अपराध, दोष, stained, • दुष्ट, नीच, तुच्छ, lower, • अव्यावहारिक, सदोष, मल में जो दुष्कर्म जनित क्रिया है, • काला, black. मलीमसः, मलीमसो, पुं० अयस्क, लोहा, iron, . हरा कसीस, a green ksis. मलेच्छखण्डः, मलेच्छखंडो, पुं० म्लेच्छखण्ड चक्रपाणे: समम्लेच्छा आयाता मलेच्छखण्डतः, foreigner ____barborous. मलोत्कर, मलक्कर, वि० मल समूह, mass of dirt. मलोत्सर्गकर, मलोस्सगियर, वि० पापमल विसर्जित करने वाला, given up of sin. मलोत्सर्जनं, मलोस्सज्जण, नपुं० पुरीष परित्याग, given up faces, • मल/पाप परित्यज, 'मलस्य पुरीषस्य पापस्योत्सर्जनं परित्यजनम्। मलौषधिः,मलोसहि, वि० मल नाशक दवा । मलौषधि नामक ऋद्धि, जिसके प्रभाव से जिह्वा, ओष्ठ, नासिका और श्रोत्रादि के मल को नाश किया जाता है, a medicine of dirt killer. मल्ल, मल्ल, सक० थामना, ग्रहण करना, to take. मल्ल, मल्ल, वि० [मल्ल् + अच्] बलिष्ठ, शक्तिमान, powerful, • अच्छा, उत्कृष्ट, best, • मल, dirt. मल्लः, मल्लो, पुं० पहलवान, कसरती, मुक्केबाजी, powerfulman, wrestler, • पानपात्र, प्याला, cup, • गाल, कपोल, गण्डस्थल, cheek. मल्लकः, मल्लगो, पुं० दीपट, तेलपात्र, दीपक, दीवा, light. मल्लक्रीड़ा, मल्लकीडा, स्त्री० मल्लयुद्ध, malla fight. मल्लजं, मल्लजं,नपुं० काली मिर्च,pepper corn. मल्लतूर्य, मल्लतुरिय, नपुं० युद्ध का बिगुल, drum ___of fight. मल्लभीत, मल्लभीअ, वि० मदुक्त, attachmentful. मल्लभू, मल्लभू, स्त्री० युद्धभूमि, रणस्थल, fight place,• अखाड़ा, fight home. मल्लभूमि, मल्लभूमि, स्त्री० मल्ल स्थान, अखाड़ा, व्यायामशाला, fight place. मल्लयुद्धं, मल्लजुद्धं, नपुं० द्वन्द्व युद्ध, कुश्ती करना, समान बलिष्ठ व्यक्तियों द्वारा लड़ना, fight. मल्लविद्या, मल्लविज्जा, स्त्री० मल्लयुद्ध की कला, a art of fight. मल्लशाला,मल्लसाला,स्त्री० व्यायामशाला, अखाड़ा, fight school. मल्लि, मल्लि, पुं० मल्लिनाथ तीर्थकर, उन्नीसवें तीर्थंकर का नाम, Mallinatha thirthankar. मल्लि, मल्लि, स्त्री० चमेली, jasmine. मल्लि मल्लि ली चमेली : मल्लिका, मल्लिगा, स्त्री० प्रसेनजित राजा की रानी, aqueen of prasenjit, • मलिका, राजरानी, मल्लिकामहिषी चात्सीतप्रसेनजिन्महीपतेः। माला। मल्लिगंधि, मल्लिगंधि, नपुं० अगर गंध, • चंदन की सुगन्ध, purfume of sandal. मल्लिनाथः, मल्लिणाहो, पुं० उन्नीसवें तीर्थंकर, a thirthankar, • कालिदास के संस्कृत काव्यों पर टीका/भाष्य लिखने वाला कवि। इस भाष्यकार ने रघुवंश, कुमारसंभव, मेघदूत, किरातर्जुनीय, नैषधीचरित, शिशु पालवध जैसी संस्कृत कवियों की कृतियों पर चौदहवीं पंद्रहवीं शताब्दी में टीकाएं लिखीं। जो वर्तमान युग में अधिक प्रसिद्ध हैं। an analyser of sanskrit poets. For Private and Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत प्राकृत हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मल्लिमाला, मल्लिमाला, स्त्री जातिकुसुमस्रग, a flower. मल्लीकरः, मल्लीयरो, वि० [अमल्लमपि आत्मानं मल्लमिव करोति], चोर, a thief. मल्लु, मल्लू, पुं० भालू, रोछ, bear. मव्, मव, सक० कसना, बांधना, to bond. मव्य्, मव्व, सक० बांधना, जकड़ना, to bond. मश्, मस, अक० गुनगुनाना, गुञ्जन करना, भिनभिनाना, क्रोध करना, to hum. मशः, मसो, पुं० [मश् + अच्], • गूंजना, गुनगुनाना, humming. मशक, मसगो, पुं० [मश् कुन् ] मच्छर, पिस्सू, डांस, mosquito, • चमड़े का थैला, मशक, a bag of leather. मशकवरणं, मसगवरणं, नपुं० मच्छर उड़ाने का चंवर, a breat out of mosquito. मशकहरी, स्त्री० मसहरी, मच्छरदानी, mosquito · net. मशकिन्, मसगि, पुं० [ मशक + इनि] गूलर का पेड़, a tree. मशुनः, मसुणों, पुं० कुत्ता, श्वान dog. मष्, मस, सक० चोट पहुंचाना, क्षति करना, नाश करना, to injure • मार डालना, to kill. मषिः, मसि, स्त्री० स्याही, ink, • काजल, kajal. मषिकर्मन्, मस्सिकम्म, पुं० लेखन क्रिया, write doing. मधिवर्तिन् वि० अंधकार में प्रवर्तन करने वाला, स्याही से युक्त, turning in dark with inked. मधिपात्रं, मसिपतं नपुं० स्याही का दवात, an inkpot. मसू, मस, सक० तोलना, मापना, रूप बदलना, to weight, to measure, • रूप बदलना, to turn. मसनं, मसणं, पुं० [मस् ल्युट्] मापना, तोलना, measuring, weighing. मसकपूरण, मसकपूरणो, पुं० एक यति का नाम, a name of sage. मसरा, मसरा, स्त्री० [मस् + अरच् + टाप्] मसूर दाल, a variety of pulse, lentil. मसार:, मसारो, पुं० [मसं परिमाणं ऋच्छति] [मस् + ऋ + अण्-मसार+कन् ] पन्ना, emerald. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir मसि, मसि, पुं० / वि० [मस् + इनि] स्याही, काजल, मसिविद्या, लेखन आदि की कला, ink kajjal, • लेखन आदि की कला, • ऋषभ के द्वारा सर्वप्रथम छह विद्याओं को जन-जन के लिए शिक्षा दी जिसमें मसिविद्या भी एक कला है, ink, Kajjal. 1151 मसिकूपी, मसिकूपी, स्त्री० स्याही का पात्र, ink pot. मसिधानं, मसिहाणं, नपुं० दवात, inkpot. मसिधानी, मसिधाणो, स्त्री० दवात, मसिपात्र, ink pot. मसिपण्यः, मसिपण्णी, पुं० लिपिकार, लेखक, one who writes. मसिपथ:, मसिपहो, पुं० कलम, लेखनी, pen. मसिप्रसू, मसिप्पसू, स्त्री० लेखनी, pen. मसिवर्धनं, मसि वढणं, नपुं० लौबान, lovan. मसुरः, मसुरो, पुं० मसूर दाल, a kind of pulse, तकिया, द्विदलान्न भेद, a kind of pulse. मसुरा, मसुरो, खी० मसूरदाल, a pulse, • पण्याङ्गना, वेश्या, harlot. मसुरोचित, मसुरोचिओ, पुं० मसूरदाल, a pulse, lentil. मसूरिका, मसूरिगा, स्त्री० [मसूर+कन्+टाप्], खसरा रोग a kind of small pox, • मच्छरदानी, mosquito-net, gift, kuhini, • दूती, a sender. • मसूरी, मसूरो, वि० छोटी चेचक, small pox. मसृणः, मस्सिण, वि० स्निग्ध, चिकना, smooth, graceful, मृदु, कोमल, सरल, soft, mild, • प्रिय, मनोहर, lovely, • चमकीला, उज्ज्वल, charming brightful. , मसृणा, मस्सिणा, स्त्री० अलसी linseed. मस्क, मक्क, सक० जाना, पहुंचना, to go. मस्करः, मक्करो, पुं० [मस्क् + अरच् ], गति, • चाल, moving gone, • ज्ञान, knowledge, • बांस, खोखला बांस, bamboo, a hollow bamboo. मस्करिन्, मक्करि, पुं० [ मस्कर + इनि] साधु, wandering ascetic, moon. For Private and Personal Use Only सन्यासी, चन्द्र, राशि, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1152 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मस्ज, मज्ज, अक० स्नान करना, नहाना, to bath, • डूबना, ढलना, to set, • उठना, दृष्टिगोचर होना, to grow, to rise,• घुल जाना, ओझल होना, to dime. मस्तं, मत्थं, नपुं० [मस् + क्त] सिर, माथा, खोपड़ी, देवदारु वृक्ष, head, a pine tree. मस्तकः, मत्थगो, पुं० [मस्मति परिमात्यनेन मस् करणेन स्वार्थे क], सिर, माथा, खोपड़ी, ललाट, head, • शिखर, चोटी, कूट, top, highest part of anything. मस्तकज्वरः, मत्थगजरो, पुं० सिरवेदना, तीव्र शिरोवेदना, headache. मस्तकचूलिका, मत्थगचूलिगा, स्त्री० ललाट रेखा, headline. मस्तकपिंडकः, मत्थग-पिंडगो, पुं० हस्ति गण्डस्थल का उभार, elephant head. मस्तकमल्लिका, मत्थग-मल्लिगा, वि० शिरोमाला, शिरोमल्लिका, शिरोभूषण, head ornament. मस्तकमूलकं, मत्थगमूलं, नपुं० गर्दन, neck. मस्तकस्थली, मत्थगत्थली, वि० मूर्धभुव, head part. मस्तकस्नेहः, मत्थगणेहो, पुं० सिर, head. मस्तिष्कं, मत्थिगं, नपुं० सिर, दिमाग,head brain. मस्तिष्कवत्, मत्थिक्कसं, वि० सिर के सदृश, brainsome. मस्तु, मत्थु, नपुं० [मस् + तुन्] छांछ, whey, slightly melted butter. मह, मह, अक० आदर करना, सम्मान करना, to honour, • समझना, श्रद्धा रखना, to re spect, • पूजा करना, to worship. महः, महो, पुं० [मह + घञ्], उत्सव, त्योहार, मह-उत्सव तेजसो इति वि, festival, • उपहार, gift, • यज्ञ, worship, • भैंसा, buffalo, • प्रकाश, प्रभा, कान्ति, light. महकः, महगो, पुं० [मह + कन्] प्रधान व्यक्ति, श्रेष्ठ व्यक्ति, great man, • कच्छप, tortoise. महत्, मह, वि० महानता युक्त, greater. महत्, पुं० बृहद्, बड़ा, विस्तृत, विशाल, large, long, great, • यथेष्ठ, पुष्कल, विपुल, प्रधान, प्रमुख, chief, • असंख्य, many, अनेक, • लम्बा, विस्तारित व्यापक, large, • प्रचण्ड, गहन, अत्यधिक, abundant, • सघन, निविड, . महत्त्वपूर्ण, महती, गुरुतर, mighty, important, • उन्नत, उदात्त, • उत्ताल, उत्तम, विशाल, powerful. महता, महआ, वि० पुण्यशाली, महात्मा, sage, meritorious ceremony. महती, महई, स्त्री० [महत् + ङीष्] • वीणा, एक वाद्य विशेष, lute,• महत्त्वपूर्ण, उत्तम, great, important, • बृहत् परिणाम, good ma ture, • घनिष्ठा, many. महती प्रपञ्चः, महई-पपचो, पं० विशेष प्रपञ्च, अधिक छल, महा वंचना, अधिक ठगीभाव, most cheater. महतीय, महईअ, वि० महत्त्वपूर्ण, greatness. महत्तर, महतर, वि० [महत् + तरप्] अपेक्षाकृत बड़ा, विशाल, greater, larger. महत्तरः, महतरो, पुं० प्रधान, मुख्य, chief, • कंचुकी, प्रतिहारी, युवराज के कार्य को देखने वाला, राज्य कुशल व्यक्ति, watchman, a great man who seeing state work, • गांव का मुखिया, chief villager. महत्तरकः, महतरगो, पुं० [महत्तर+कन्] राजकीय व्यक्ति, महाप्रतिहार, high position. महत्तरवत्, महतरव, वि० विशालता युक्त, state officer, greatness. महत्त्वं,महत्त, नपुं० [महत् + त्व] बड़ापन, विशालता, विस्तृति, • विभूति, ऐश्वर्य, high position, wealthful, • उन्नत अवस्था, ऊंचाई उन्नयन, high position, • गहनता, प्रचण्डता, abundantness, • महान्, greatness, • महत्त्वपूर्ण- 'प्रणयनं प्रापणमेव महत्त्वं भवेत्', having greatness, • अतिशय विशाल, plenty large,• एक ऋद्धि विशेष, जिसके प्रभाव से जीव अपने शरीर को अतिशय विशाल कर सकता है, a kind of Ridhi. महत्तत्वं, महतच्चं, नपुं० सांख्य के पच्चीस तत्त्वों में दूसरा तत्त्व, प्रधान तत्त्व, chief tatva. For Private and Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1153 महद्धनं, महधणं, नपुं० विशालधन, अधिक धन सम्पत्ति, large wealth. महदन्तरं, महदंतर, नपुं० बड़ा अंतर, great differ- ence. महदाश्रित, महदासिअ, वि० महत्त्वपूर्ण आधार, sup port in largest. महदी, महदी, स्त्री० मेंहदी, hina. महद, महद्द, वि० महानतम्, अत्यधिक, सौंदर्यमङ्गे किमुपैसि भद्रे घृणास्पद तावदिदं महद्रे।। great ness, मह्यं मेरे लिए, mine. महनीय,महणिज्ज, वि. आदरणीय, प्रतिष्ठित, पूजनीय, पूज्य, परमादरणीय, respetable. महर्घ्य, महग्घ, वि० पूजनीय, सम्माननीय, respect____able. महर्ष, महरिस, वि० हर्ष युक्त, • आनन्द सहित, happinessful. महर्षिनन्दनः, महरिसंणदणो, वि० पूजनीय, respect___able man. महर्षि, महरिसि, पुं० ऋषि, मुनि, great sage. महल्लकः, महल्लगो, पुं० निर्बल, दुबला, कमजोर, ____ जीर्ण, पुराना, wealthful. महस्, महं, नपुं० [मह् + असुन्] उत्सव, त्योहार, festival, • उपहार, आहूति, gift, • प्रकाश, 37141, light, bright महस्करः, महक्करो, पुं० [मस्स् + कर], सूर्य, दिनकर, sun. महस्वत्, महस्स, वि० [महस् + मतुप्] भव्य, उज्ज्वल, 37141967, greatness, lightful. महा, महा, स्त्री० [मह् + घ + टाप्] गाय, cow. महा, महा, वि० महान्, उत्तम, विशिष्ट, great, • उन्नत, विशाल, भयानक, tall, • विशेष, युक्तिसंगत, most, meansful, • विस्तृत, फैला हुआ, विस्तीर्ण, extended, • विपुल, असंख्य, mighty, • प्रचण्ड, गहन, प्रगाढ़, abundant. महाकच्छः, महाकच्छो, पुं० समुद्र, स्थान, sea, place. महाकविः, महाकवि, पुं० कवि शिरोमणि, अनेक अर्थों के सूचक रचना वाले कवि शब्दार्थ-वैचित्र्योपेतं महाकाव्यम्, greatest poet. महाकाव्यं, महाकव्वं, नपुं० बृहत्काव्य, a poem having cantoes. महाकोशः, महाकोसो, पुं० विश्वकोश, a world dictionary. महाङ्गसंग्रहः, महंग-संगहो, पुं० उष्ट्र समूह, महाङ्गानामुष्ट्राणां संग्रहः उष्ट्रसहितः, camel group. महागजः, महागजो, पुं० उन्नत हस्ति, great el ephant. महागंगा, महागंगा, स्त्री० अनेक नदियों के प्रवाह वाली गंगा नदी, many riverful river ganga. महागणः, महागणो, पुं० गणधर, gandhar. महागरः, महागारो, पुं० महाविष, strong poison. महागुणः, विसालगुणो, पुं० विशाल गुण, Noble Guna, • गुणस्थान, बारह गुणास्थान। महान्तो गुणस्थानानि, twenty gunasthana's. महागणपति, महागणवइ, पुं० गणेश, गणधर, Ganesha, Ganadhar. महाघोषः, महाघोसो, पुं० उच्च उदघोष, high sound. महाचम, महाचम, स्त्री० विशाल सेना, • उत्तम चतुरंगिनी सेना, large battle. महाछायः, महाछाहो, पुं० वटवृक्ष, a great tree. महाजनः, महाजणो, पुं० प्रतिष्ठित व्यक्ति, सज्जन, पूज्य पुरुष, important man, • सौदागर, व्यापारी, greatbusiness man,• साधारण जन समूह, mass of persons. महातपस्, महातवो, पुं० कठोर तप, तेजस्वी, शूरवीर योद्धा, long heat, great fighter, • अग्नि, fire. महादण्डः, महादंडो, पुं० विशाल बाहु, large arms. महादती, महादंती, स्त्री० उन्नत हाथी, great el ephant. महादानं, महादाणं, नपुं० सकलदंति कारक, given up all kind. महाधनु, महाधणु, वि० विशाल बाहु, large arms. महात्मन, महप्पा महाधा, पुं० महान् आत्मा दिगम्बर मुनि, of steady man, greatsoul,asage of digambar, समान-सुख-दुःख-सन् पाणिपात्रो दिगम्बरः। निःसङ्गो निष्पृहः शान्तो For Private and Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1154 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ज्ञान-ध्यानपरायणः।। (दयो०20),• साधक, साधनाशील, तपस्वी, practising penance, • भगवत् महापुरुषेण प्रमोदिना उत्कृष्टः, god, • महापुरुष, अनन्तज्ञानवीर्ययुक्तत्वान्महानात्मा यस्य स महात्मा। (जैन०ल० 893), great man. महादेवः, महादेवो, पुं० रुद्र, ऋषभदेव, Rudra, Risava, • शिव, शंकर, Siva, Sankar, • पशुपति, pasupati, • उमा-धव, husband of Uma. महादर्शः, महादरिसो, पुं० अमावस्या तिथि,a dark month day, • दर्पण, mirror, • देखना, seeing. महादेवः, महादेवो, पुं० शिव, शंकर, Siva. महाकाव्यम्, महाकव्व, नपुं० महाकाव्य, प्रबन्ध की एक-एक विधि, great poem. महाकायः, महाकाओ, पुं० विशाल देह, long body. महाजप, महाजवो, वि० महाजाप, most heat. महात्मन्, वि० उत्तम आत्मा वाले, महात्मा,of steady __mind. महात्ययः, महच्चओ, पुं० बड़ा भारी संकट, heavy injured. महाध्वनिकः, महझुणिग, वि० महाप्रयात, दूर तक गया हुआ, gone of long way. महाध्वरः, महज्झरो, पुं० महत यज्ञ, great wor ship महानटः, महाणडो, पुं० शिव, नटराज, Siva, Natraja. महानदः, महाणदो, पुं० विशाल सरोवर, large pond. महानदी, महाणई, स्त्री० विस्तृत क्षेत्र वाली नदी, गंगा, यमुना आदी नदी, large river. महानयः, महाणओ, पुं० महापुरुष, great man. महानरकः, महाणरगो, पुं० दुःखपूर्ण नरक, having painful Naraka. महानसः, महाणसो, पुं० रसाईघर, बड़ा भोज स्थान, long food kitchen. महासत्व, वि० रसाईघर, रसवती स्थान युक्त, kitchen. महानिन्द्रा, महाणिद्दा, स्त्री० मृत्यु, मरण, dead. महानिर्वाणं, महा-णिव्वाणं, नपुं० परमनिर्वाण, मुक्ति मोक्ष, total extinction. महानुग्रहः, महाणुग्गहो, पुं० विशेष कृपा, mostpity. महानुत्सवः, महाणुच्छवो, पुं० उत्तम उत्सव, great festival. महानुभवः, महाणुहवो, पुं० विशेष अनुभव, great experience. महानुभावः, महाणुभावो, पुं० महायश, महान् व्यक्ति, भव्यात्मन्, a liberal, mighty, • लोकोत्तर महिमा, greatest respectable, . सज्जन, ज्ञानीजन, great man, knowing person, • महापुरुष, respe. महानेमिः, महाणेमि, पुं० काक, कौवा, crow. महान्वयः, महण्णवओ, पुं० श्रेष्ठ कुलोत्पन्न, महान् अन्वयो येषां ते, a born of great family. महापञ्चमूल, महापंचमूलं, नपुं० पंच महाव्रत, एवं मूल गुण युक्त, great five religious act of devotion or austerity, the five great vow. महापथः, महापहो, पुं० राजमार्ग, मुख्य सड़क,high way. महापंथः, महापंथो, पुं० राजमार्ग, highway. महापद्म, महापोम्म, नपुं० श्वेत कमल, white lo tus, • हिमवान आदि पर्वत स्थित तालाब, a pond. महापालकं, महापालगं, नपुं० जघन्य अपराधी, a great sin. महापात्रः, महापतो, पुं० प्रधानमंत्री, prime min ister. महापुंसः, महापुंसो, पुं० महापुरुष, great man. महापुरः, महापुरो, पुं० महानगर, great city. महापुरु, महापुरु, पुं० महापुरुष, great man. महापुराणं, महापुराण, नपुं० वैदिक पुराण, long storifill purana,• जैन पुराण-जिनसेनाचार्य प्रणीत। महापराणी, महापुराणी, स्त्री० गुणभद्राचार्य की रचना, a text of Gunbhadra. महापुण्डरीकः, महापुंडरीगो, पुं० हिमवान आदि पर्वत पर स्थित तालाब, a pond. ond For Private and Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1155 महापुण्योदयः, महापुण्णोदयो, पुं० उत्तम पुण्य का कारण, a cause of great punya. महापुरुषः, महापुरिसो, पुं० सज्जन, महाशय,agreat man, gentleman. महापूजा, मजापूया, स्त्री० उत्तम अर्चना, विशेष पर्व पर की जाने वाली पूजा, most worship. महाप्रसादः, महापसादो, पुं० अतिकृपा, most pity. महाप्रस्थानं, महापट्ठाणं, नपुं० मृत्यु, मरण, great dead, • महाविलीन, समाधि, departing from life. महाफल, महाफल, वि० अच्छाफल देने वाली, giv ing great nature. महाबल, महाबल, वि० बलशाली, शक्ति सम्पन्न, powerful. महाबलः, महाबलो, पुं० एक नाम, विष कन्या के पिता का नाम, a name. महाबाहु, महाबाहु, वि० लम्बी भुजा युक्त, having large arms. महाबोधिः, महाबोहि, स्त्री० उत्कृष्ट ज्ञान, वीतरागता, the great awakening. महाब्रह, महाबंह, नपुं० परमात्मन, god. महाभागः, महाभागो, पुं० महानुभाव, सौभाग्यशाली, महाशय, भव्यात्मन, very fortunate. महाभारताख्यः, महा-भारहक्खो, पुं० महाभारत नाम, एक काव्य, a great epic. महाभुज, महाभुज, वि० बाहुबली, शक्तिशाली,pow erful. महामणि, महामणि, स्त्री० चिंतामणिरत्न, मूल्यवान् मणि, great diamond. महामति, महामइ, स्त्री० विचारशील व्यक्ति, बुद्धिमान जन, thinker, • उत्तमबुद्धि, great knowl edge. महामत्खी, महामच्छी, स्त्री० बड़ी मछली, large fish. महामद, महामद, वि० उन्मत्त, नशे में धुत्त, greatly intoxicated great man. महामनस्, महामणं, वि० उदारमना, उदारचित, great man, • उदार, अभिमानी, very fortunate. महामना, वि० विद्वान्, चतुर निपुण, very intelli gent, • महामनस्विन्। महामन्त्रं, महामंतं, नपुं० नवकार, मन्त्र, पञ्च परमेष्ठिमंत्र जैनधर्म में प्रचलित अनादि मूल मन्त्र। णमो अरहंताणं, णमो सिद्धाणं णमो आइरियाणं। णमो उवज्झायाणं णमो लोए सव्वसाहूणं। Navkarmantra permesthi mantra, . श्रेष्ठ मन्त्र 10 उत्तम मन्त्र, supreme spiritful mantra. महामन्त्रिन्, महामंति, पुं० प्रधानमंत्री, prime min ister. महामहिमा, महामहिया, स्त्री० उदार महिमा, उत्कृष्ट महिमा, great might. महामहिमोदयपात्री, महामहोवदयपती, वि० महान् महिमा के उदय का पात्र होने वाली, rising of great might. महामहोपाध्यायः, महामहोवज्झायो, पुं० महापण्डित, high learned. महामांस, महामसं, नपुं० विपुल मांस, very flesh. महामात्रः, महामतो, पुं० राज्याधिकारी, प्रमुख-राज्य अधिकारी, high state official. महामाया, महामाया, स्त्री० सांसारिक अविद्या, • अधिक छल-कपट, cheatful knowledge. महामारी, महामारी, स्त्री० हैजा, संक्रामक रोग, dis ease. महामुखः, महामहो, पुं० मगरमच्छ, crocodile. महामुनि, महामुणि, पुं० ज्ञानी मुनि, तपस्वी मुनि, ध्यानी मुनि, great sage, heated saint. महामूल्य, महामुल्ल, वि० अधिक मूल्य, • वस्तु का अधिक मूल्य, capital with profit. महाभृगः, महाभिगो, पुं० हस्ति, हाथी, elephant. महामेदः, महामेदो, पुं० मूंगे का पेड़, a tree of munga. महामोहः, महामोहो, पुं० अति लुभावना, अत्यधिक आकर्षक, most attachment. महायज्ञः, महाजण्हु, पुं० विशिष्ट यज्ञ, great sac rifice. महायात्रा, महाजत्ता, स्त्री० महाप्रयाण, last jour _ney of death. महारजतं, महारजअं, नपुं० स्वर्ण, • धतूरा, gold, dhatura. For Private and Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1156 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश महारजनं, महारजणं, नपुं० बहुमूल्य रत्न, heavy capitalful diamond. महारथः, महारहो, पुं० विशाल रथ, बड़ा रथ, a great vehicle. महारस, महारस, वि० रस पूर्ण, juiceful. महारसः, महारसो, पुं० गन्ना, ईख, इक्षु, sugarcane, quick, • पारा, quick silver, • बहुमूल्य धातु, vrey precious metal. महाराजन्, महाराओ, पुं० प्रभु, स्वामी, राजा, चक्रवर्ती, रायाण जो सहस्सं पालइ सो हादि महाराजो, जनता सततं प्रयालयस्तु महाराज इतो भवान् स्वयम्। सहस्रराजस्वामीमहाराजः, lord, great chief tain. महाराज्ञी, महारण्णी, स्त्री० पटरानी, भवत्यस्ति महाराज्ञी यत्किञ्चिद्वक्तुमर्हति, chief queen. महारात्रि, महारति, स्त्री० प्रलय काल,dissolution ___time. महालक्ष्मी, महालच्छी, स्त्री० महालक्ष्मी, great ___laksmi. महालिंग, महालिंगं, नपुं० शिव लिंग, Siva Linga. महालोलः, महालोलो, पुं० काक, कौवा, crow. महावनं, महावणं, नपुं० विशाल जंगल, विंध्याचल पर्वत, a long forest mount of Vindhyachal. महावनीश्वरी, महावणीसरी, स्त्री० पटरानी, most queen. महावाक्यं, महावक्कं, नपुं० विशेष साहित्य रचना, अतिशय विशिष्ठ अर्थ वाले वाक्य-महाकाव्य, महापुराण, a poem having contoes more than 11 as defined in poetics. महावातः, महावओ, पुं० झंझावात, आंधी, high roaring winds. महावार्तिकं, महावतिगं, नपुं० महाभाष्य किसी ग्रंथ या सूत्र का बृहट्टीका, great analysis. महाविकाशिन्, महाविगासि, नपुं० अत्यंत विस्तृत होने वाला, having great extended. महाविदेहः, महाविदेहो, पुं० एक क्षेत्र विशेष,aplace. महावीर, महावीर, पुं० बलशाली, शक्तिसम्पन्न, महाविक्रान्त, powerful man, • अन्तिम तीर्थकर, महावीर, Mahaviraalso known as Vardhamana. महावीरप्रभु, पुं० महावीर स्वामी, जिन्हें जिनशासन में वर्धमान, वीर, अतिवीर, सन्मति भी कहते हैं, lord Mahavira was the son of Siddhartha. He was 24th tirthankara. महावेग, महावेगो, वि० विशाल वेग, बहुत तेज, heavy fallen. महाव्याधिः, महावाहि, स्त्री० भयानक रोग, disease of most. महाव्रतं, महव्वअं,नपुं० पञ्च महाव्रत जैन श्रमणों द्वारा अंगीकार किए जाने वाले अहिंसा, सत्य, अचौर्य, ब्रह्मचर्य और अपरिग्रह व्रत, जिसमें सम्पूर्ण अंश के त्याग को महत्त्व दिया जाता है। (भक्ति०१) साहति जंमहत्थं आचारिदाणी य ज महल्लेहिं जं च महल्लाणि तदो महव्वयाइं भवे ताई।। (मूला० 5/99) 'संवतो विरतिर्नाम मुनियोग्यं महाव्रतम्', • जो महान् अर्थ को/मोक्ष को सिद्ध करते हैं, having undertaken a great vow, of high celebancy. महाव्रतिन्, महव्वइ, पुं० महाव्रती, श्रमण, मुनि, fol lower of a particular great vow, sage. महाश्रावकः, महासावगो, पुं० व्रतपालक श्रावक, अणुव्रत धारक श्रावक, devoteless of Jain monks. महाशब्द, महासद, वि० उच्च ध्वनि,long sound. महाशय, महासय, वि० महाभाग्य, सौभाग्यशाली, very fortunate,• महाजन, सज्जन, great man, • महानुभाव, • आर्य, arya, • उदारचेता, best minded, • महान् आशय वाला, उत्तम आशय युक्त, very intelligent. महाशुक्तिः , महासुति, स्त्री० मोती युक्त सीपी, gemful oyster shell. महाशुक्रः, महासुक्को, पुं० दसवां स्वर्ग, a name of heaven. महाशुक्ला, महासुक्का, स्त्री० सरस्वती, भारती,epi thet of sarasvati. महाशुभ्रं, महासुब्भं, नपुं० रजत, चांदी, silver. For Private and Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1157 महाश्वेता, महासे आ, स्त्री० सरस्वती भारती, ____Sarasvati, Bharti. महासंक्रान्ति, महासंकंति, स्त्री० मकर संक्रान्ति, Makar time. महासती, महासई, स्त्री० साध्वियों में अग्रणी, महाव्रतधारण करने वाली सती, chief in Jain female monk, vertious woman. महासत्ता, महासत्ता, स्त्री० समस्त पदार्थ में व्याप्त सत्ता, • असीम, अस्तित्व, प्रभुत्व, विशालता, great essence, extremely coura geous, having high morale. महासत्त्वः, महासत्तो, पुं० कुबेर, Kubera. महासिद्धिः, महासिद्धि, स्त्री० विशेष सिद्धि, great _salvation. महासुखं, महासुहं, नपुं० परम सुख, great happi- ness. महास्कंधः, महाखंधो, पुं० उष्ट्र, ऊंट, camel. महास्थली, महत्थली, स्त्री० पृथ्वी, भूमि, earth... महास्थानं, महाठाणं, नपुं० विशेष स्थान, परम पद, great place. महाहिमवन्, पुं० पूर्व समुद्र से पश्चिम समुद्र तक लम्बा पर्वत, (त०सू० 3/11), a large mountain. महि, महि, स्त्री० भूमि, धरणी, 'महि शब्दो हस्वकारान्तोऽपि, earth. महिका, महिगा, स्त्री० [मह् + क्तुन् + टाप्], कोहरा, धुंध, mist. महित, महिअ, भू०क०कृ०, [मह् + क्त], • पूजित, revered, • सम्मानित, श्रद्धेय, excellent, • पूजनीय, अर्चनीय, आदरणीय, respected. महिता, महिआ, स्त्री० [मह + क्त + टाप] पूजनीया, माननीया पूज्या वसुधा महिला तावद्युक्ता नवसुधान्वयैः, respected weoman, . महामान्या, विरम विरम भो स्वामिनि त्वं महितापि जनेन ।। very respected. महिमन्, महिमो, पुं० [महत् + इमनिच्] यश, गौरव, प्रतिष्ठा, कीर्ति, greatness, might. महिमहित, महिमहिअ, वि० पृथ्वी पर पूजित, भू भाग पर पूजनीय, revered in earth. महिमा, महिमा, स्त्री० यश, गौरव, महाशरीर विधान महत्त्व, greatness, might, power, dig nity. महिमान, महिमाण, वि० महिमा युक्त, प्रतिष्ठित, greatness. महिमानः, महिमाणो, पुं० पृथ्वी परिमाण, तेजस्ते जयतादपि मित्रं महिमा तव महिमानविचित्रः, measure of earth. महिमाविषयक, महिमाविसयग, वि० गौरव युक्त, greatness. महिमोहविस्मयी, महिमोह-विम्हई, वि० पृथ्वी पर आश्चर्यजनक विचार वाला, 'महिम्नि विषये य ऊहोय विचारस्तेन, great thinking in earth. महिरः, महिरो, पुं० [मह् + इलच, तस्य रत्वम्] सूर्य, दिनकर, sun. महिला, महिला, स्त्री० [मह + इलच् + टाप्] स्त्री जाति, नारी, पृथ्वी को लाभ पहुंचाने वाली, a womank, given up earth. महिषः, महिसो, पुं० भैंसा, buffalo. महिषघातिनी, महिसघाइणी, स्त्री० दुर्गा, Durga. महिमथनी, महिमहणी, स्त्री० दुर्गा, Durga. महिषि, महिसि, स्त्री० [महिष् + ङीष्] भैंस, she buffalo, • राजरानी, principal queen, • पटरानी, पट्टराज्ञी। महिषी, महिसी. देखो ऊपर। महिषी, महिसी, स्त्री० सेविका, दासी,a maid ser vant of dressing, . व्यभिचारिणी स्त्री, unchaste woman. महिषीचरी, महिसीचरी, स्त्री० रानी, queen. महिषीसनायता, महिसीसणायआ, वि. पटरानी युक्त, chief queenful. महिष्मत, महिस्स, वि० [महिष + मतुप्], बहुत सी भैंसे रखने वाला, being many buffaloful. मही, मही, स्त्री० [मह + अच + ङीष]. भमि. पृथ्वी. धरणी, धरा, earth, • स्थान, place, • मही, छांछ, milk crush, • भूसम्पत्ति, भवैभव, earth wealth. महीकंपः, महीबंधे, पुं० भूकम्प, भूचाल, anearth quake. chic For Private and Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1158 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश महीक्षित, महीविखअ, वि० पृथ्वीदर्शक, seeing of ___earth. महीक्षित, महिविख, पुं० राजा, नृप, king. महीज, महीज, पुं० वृक्ष, तरु, पादप, मंगलगृह, tree, star of mangal. महीजं, महीजं, नपुं० अदरक। महीतलं, महीतलं, नपुं० धरातल, भू भाग, earth part. महीदानं, महीदाणं, नपुं० भूदान, given up earth. महीधरः, महीहरो, पुं० पर्वत, पहाड़, mountain. महीधः, महिद्धो, पुं० पर्वत, गिरि, mountain. महीनाथः, महीणांहो, पुं० नृप, राजा, king. महीपः, महीवो, पुं० नृप, राजा, नरनाथ, king. महिभुज, महीभुज, पुं० नरनाथ, नरपति, राजा, महाराज, __king. महीबला, महीबला, स्त्री० चौहानवंशी कीर्तिपाल की रानी, wife of kirtipali. महीभृत्, महीभिअ, वि० भूमिधर, given up earth. महीभृत्, महिभिअ, पुं० कृष्ण, पर्वत, पहाड़, moun tain. महीभूतिः, महीभूइ, स्त्री० रानी, queen. महीमघवन, महीमहवो, पुं० राजा, king. महीमघोनः, महीमघोणो, पुं० पृथ्वीन्द्र, राजा, 'पृथ्वीन्द्रस्य अघोनः पवर्जितः समागमः', king. महीमहाङ्क, महीमहेंक, वि० भूमण्डल पर चलने वाला, going on earth. महीमहेन्द्रः, महीमहिंदो, पुं० राजा, king. महीमूर्जिः , महिमुग्धि, स्त्री० भू का अग्रभाग, समस्ति यताऽऽत्मनो नूनं कोऽपि महिमूर्ध्याहो महिमा, point of earth. महीयस, महीजस, वि० [महत् + ईयसुन्], • महत् प्रशंसनीय, परमादरणीय, great respected, • पूज्य, respected, • महत्त्वपूर्ण, शक्तिसम्पन्न, greatness, powerful. महायसी, महीजसी, स्त्री० विशाल, उन्नत,श्रेष्ठ परिणाम वाली, परिणामेन महीयसी सती, greatness woman. महीयान्, महीजाण,वि० महापरिणामवान्, महिमा युक्त, greatness. महीरुहः, महीरुहो, पुं० वृक्ष तरु, tree. महीवलयं, महीवलयं, नपुं० भूमण्डल, पृथ्वी समूह, ____earth round. महीशः, महीसो, पुं० राजा, नृप, king. महीशमहनीय, महीस-महणिज्ज, वि० राजाओं में आदरणीय, respected kings. महीशितु, महीसिउ, पुं० राजा, king. महीशूरः, महीसूरो, पुं० मसूर देश, a city. महीशूराधिपः, महीसूराहिवइ, पुं० मैसूर नरेश, महीशूराधि पास्तेषां योषितोऽद्यावधीति ताः। जैनधर्मानुयायित्वं स्वीकुर्वाणा भवन्यपि,aking of measure. महीश्वरः, महीसरो, पुं० राजा, नप, अधिपति, king. महीस्थलं, महित्थलं, नपुं० भूमि, भू भाग, earth ____part. महेङ्गित, महिंगिअ, वि. प्रशस्त चेष्टा वाले. म ग्रन्थारम्भमये गेहे कं लोकं हे महेङ्गित, desir_ing great. महेन्द्रः, महिंदो, पुं० महेन्द्र नामक राजा, महेन्द्र देव,a king of Mahadeva, • राजा, • महेन्द्र नामक कञ्चकी, kanchuki of mahendra, • इन्द्र जालिक, juggler. महेन्द्रजालः, महिंदजालो, पुं० इन्द्रजाल, jugglery. महेन्द्रदत्तः, महिंदत्तो, पुं० महेन्द्रदत्त नामक कञ्चकी, a kanchuki of mahendradatta. महेन्द्रयुदत्तः, महिंदजु-दत्तो, देखो ऊपर । महेन्द्रस्वर्गः, महिंदसग्गो, पुं० माहेन्द्र स्वर्ग, a heaven ___of mahendra. महेशः, महेसो, पुं० परमेश्वर, lord, Siva. महेश्वरः, महेसरी, पुं० ईश्वर, भगवन, • अर्हत्, शिव, महादेव, lord, god, arhat, Siva, Mahadeva. महेश्रत्व, महेसरत्त, वि० परमात्मपना, ईश्वरपना, lordness. महोज्वरी, महज्जरी, वि० मित्तज्वर वाला, ever of wife. महोत्सवः, महुच्छवो, पुं० महान् पर्व, अतिहर्ष, best festival. महोदयः, महोदओ, पुं० भाग्यशाली, सौभाग्यशाली, of great fortune, • महाभाग, महाशय, महानुभाव, very fortune. For Private and Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1159 महोदयन्वति, महोदयण्णइ, पुं० महासागर, समुद्र, चेन्मांसभुगस्ति निद्यः सद्-वृत्तभावाद् वृषलोऽपि great sea. वन्द्यः , meat eater. मा, मा, अव्य०, निषेधात्मक अव्यय, मत नहीं ऐसा मांसभेत, मंसभेउ, वि० मांस काटने वाला, cutting नहीं। माjust would, notlight, that not, of meat. goddess laxmi. मांसभेत, मंसभेउ, वि. मांस काटने वाला, meat मा, स्त्री० [मा + क + आप्] लक्ष्मी, पद्मा, विष्णुप्रिया, cutting धनदेवी, wife of Visnu, मा लक्ष्मी सा मांसभोजी, मंसभोजी, वि० मासभुग, मांसाशिन, मांस सम्पूर्णपृथिवीतलगत मनुष्याणां मान्यता सम्भवा, खाने वाली, meat eater. लक्ष्मी, Laxmi, • माता, जननी, पृथिवी, मांसयोनिः, मंसजोणि, स्त्री० मांस से बनाजीव, मातरमिव, earth, • अमावस्या, darknight. maded with meat. मा, मा, सक० मापना, नापतोल करना, घटाना, to मांसल, मंसलं, वि० पुष्ट, हृष्ट-पुष्ट, शक्ति सम्पन्न, measure, माक्षेपमानबन्धयोः । इति वि, तुलना powerful. करना, to compare, • बनाना, सृजन करना, मांसविक्रयः, मंसविक्कओ, पुं० मांस की बिक्री, to बसाना, to made. sell meat. मा, मा, अक० अंदर होना, inner. मांसवृद्धिः, मंसवुडि, स्त्री० मांस की बढ़ना, throw of meat. मांस, मास, नपुं० मांस, flesh. मांसाशनं, मंसासृणं, नपुं० मांसाहार, meat eater. मासं, मंसं, नपुं० [मन् + स दीर्घश्च] मांस, गोश्त, मांसाशिन्, मंसासि, वि० मांसभाजी, meateater. flesh, • एक व्यसन, विशेष, सप्त व्यसनो मे मासिक, मंसिगो, पुं० कसाई, मांस विक्रेता, butcher. दूसरा मांसभक्षण प्रसानां तनुमासनाम्ना प्रसिद्धा यदुक्तिश्च विज्ञेषु नित्यं निषिद्धा। सुशाकेषु माकन्दः, माकंदो, पुं० आम्रवृक्ष, mango tree, . सत्स्वप्यहो तं जिघांसुधि 'गेनं मनुष्यं आम्र तरु, mango tree, • आबलक तरु, Mablaka tree. परासृपियासुम्।। त्रसानां चराचरजीवानां या माकन्दक्षारकः, माकंद-खारगो, पुं० आम्रमजरी, तनु:कलेवरततिः सा मांसनाम्ना।' eating of mango bud. meat, meat. माकर,मागर, वि० मगरमच्छ से सम्बन्धित, related मांसकारि, मंसयारि, नपुं० रक्त, blood. ___with crocodile. मासग्रन्थि, मंसगंथिं, स्त्री० मांस की गिल्टी, मांस का माकरन्द, माकरंद, वि० [मकरन्द+अण्] फूलों के थक्का , meat wall thrasheed. रस से प्राप्त, get with flowers juice, . मांसजं, मंसजं, नपुं० चर्बी, वसा, fat. मधुमिश्रित, mixed of flowers juice, . मांसद्राविन्, मंसदवि, पुं० खट्टी भाजी। पराग समन्वित। मांसनिर्यासः, मंसणिज्जासो, पुं० शरीर के रोम, देह माकलिः, माकलि, पुं० इन्द्र का सारथि,charioteer aici, having body hair of the body. of Indra, • चन्द्रमा, moon. मांसपिटकः, मंसपिडगो, पुं० मांस समूह, मांस का माक्षिक, मक्खिग, वि० मधुमक्खियों से उत्पन्न, perपिटारा, meat basket. ___taining to bees. मांसपित्तं, मंसपितं, नपुं० हड्डी, bone. माक्षिकं, मक्खिगं, नपुं० मधु, शहद, माक्षिकं मधु मांसपेशी, मंसपेसी, स्त्री० पुट्ठा, मांस का टुकड़ा, जायते, honey. muscle. माक्षिकजं, मक्खिगंज, नपुं० मोम, wax. मांसभक्षणं, मंसभक्खणं, नपुं० मांसाहार, पल भक्षण, माक्षिकफलं, मक्खिगंफलं, नपुं० नारिकेल फल, meat eating. fruit of coconut. मांसभुग, मंसभुग, वि० मांस भोजी। विप्रोऽपि For Private and Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1160 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 11. माक्षिकशर्करा, मक्खिग-सक्करा, स्त्री० कन्दयुक्त शर्करा, candied sugar. मागधः, मागह, वि० मगध देश में उत्पन्न, relating to magadha. मागधः, मागहो, पुं० चारण, बन्दिजन, स्तुतिपाठक, panegyrist, • सुर, देव, मागधाः सुरा देवा, deva. मागधवर्गः, मागहवग्गो, पुं० बुन्दिजन, group of bards. मागधः, मागहो, पुं० मगध नरेश, magadh king. मागधसुरः, मागहसुरो, पुं० मागधदेव, king of Magadha. मागधा, मागहसुरो, स्त्री० [मागध + टाप्] बड़ी पीपल, long pipal. मागधिका, मागहिगा, स्त्री० [मागध + ठक् + टाप्] बड़ी पीपल, long pipal. मागधी, मागही, स्त्री० मागधी प्राकृत मगध देश में प्रचलित प्राकृत जिसमें 'र' का ल और श स ष को श प्रयुक्त किया जाता है - सरोज-शलोज, the prakrit of Magadhi, • बड़ी पीपल, long peepal, • सफेद जीरा, whitejeera, • परिष्कृत खांड, candied sugar, • छोटी इलायची, small ela. मागिरि, मागिरि, स्त्री० लक्ष्मी, सरस्वती, laxmi saraswati. माघः, माहो, पुं० माघकवि जिसने शिशुपालवध की रचना की,a author of sisupalvadha,. माघमास, month of Magha. माघी, माघी, स्त्री० माघमास की पूर्णिमा, full moon day of Magha. माघ्यं, मग्घं, नपुं० [माघे जातम-माघ-यत] कुन्दुलता का पुष्प, a flower of kund. माङ्ग, मक्ख, अक० कामना करना, चाहना, लालसा करन, इच्छा करना, to desire, to wish. माङ्गलिक, मंगलिग, वि० [मङ्गल+ठक्], • शुभ, सुखद, यथेष्ट, good luck, • मंगलसूचक, auspicious act. माङ्गलिककार्यः, मंगलिग-कज्ज, पुं० शुभ कार्य, auspicious work. माङ्गलिकगेहं, मंगलिगगेहं, नपुं० शुभग्रह, अच्छाघर, ___good home. माङ्गलिकप्रसंगः, मंगलिगपंसगो, पुं० इष्ट प्रसंग, good object. माङ्गलिकसूत्रं, मंगलिगसुतं, नपुं० पवित्रसूत्र, good sutra. माङ्गल्य, मंगल्ल, वि० [मङ्गल+ष्यत्र] सौभाग्य सूचक, इष्ट संकेत वाला, auspicious. माङ्गल्यं, मंगल्लं, नपुं० सौभाग्य, मंगल, कल्याण, __ auspicious, • आशीष, शुभकामना, good luck,• पर्व, त्योहार, उत्सव, व्रत, festival. माङ्गल्यनंदी, मंगल्लणंदी, वि० शुभ संदेश, good news. माङ्गल्यभावः, मंगल्लभावो, पुं० कल्याणकारी भाव, good nature. माङ्गल्यमृदङ्गः, मंगल्लमिदंगो, पुं० शुभसूचक ढोल, drum of auspicious. माचः, माचो, पुं० [मा + अच् + क] मार्ग, सड़क, पथ, रास्ता, way road. माचलः, माचलो, पुं० [मा + चल् + अच] चोर, लुटेरा, thief, • मगरमच्छ, crocodile. माचिकव्वा, मालिकव्वा, स्त्री० मारसिंगय्य की भामिनी, महावीर पथानुगामिनी नारी। माचिकव्वेऽपि जैनाऽभून्मारसिंगय्य,awoman, who respected of Mahavira, भामिनी, शैवधर्मीः पतिः किन्तु सा तु सत्यानुयायिनी। माचिका, माचिगा, स्त्री० [मा + अञ्च् + क + कन् + टाप्] मक्खी , a fly. माञ्चकः, मंचगो, पुं० सिंहासन, throne, a lion's seat. माञ्चकमूर्धन, मंचगमुद्ध, वि० सिंहासन के ऊपर बैठने वाला, सिंहासन के सिर पर। माञ्चकस्य सिंहासनस्य मूर्धनि समुपरि राजते, seated with lion some seat. माञ्जिष्ठ, मंजिट्ठ, वि० [माञ्जिष्ठया रक्तम् + अण्] मजीठ की भांति, red as madder. माञ्जिष्ठः, मंजिट्ठो, पुं० मेंहदी, heena. माञ्जिष्ठिक, मंजिट्रिग, वि० मजीठ के रंग में रंगी हई, painted in red madder. For Private and Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1161 माठरः, माढरो, पुं० [मठ् + अरन्, ततः अण्] शांडिक, सुरभिसदनादुपेत्य सद्भिर्भुवि नीताश्च जडाशया कलवार, distiller. महद्भिः। आश्विन समये वयं मरुद्भिरिव नीताश्च माडः, माडो, पुं० तोल, माप, measure. कृतार्थतां भवद्भिः ।। related with dauther, माढिः, माढि, स्त्री० [माह + क्तिन्], • किसलय, • वधू पक्ष के लोग-कानीनजन, कोंपल, vein of a leaf, • सम्मान करना, परमोदकगोलकावलिर्बहुशोमाण्डपिकैर्धनैस्तकैः, respect, • उदासी, खिन्नता, pained, . persons of daughter. निर्धनता, poorness, • क्रोध, आवेश, an- माण्डलिकः, मंडलिगो, पुं० अल्प समृद्धि धारक राजा, ger. a kind of king. माणवः, माणवो, पुं० पुत्र, सुत, लड़का, son, boy, मातङ्गः, मातंगो, पुं० [मातङ्गस्य मुनेरयम् + अग्], • बच्चा, बालक,child, • बौना, ढिगना, मुंडा। • हस्ति, हाथी, elephant, • चाण्डाल, नीच माणवकः, माणवगो, पुं० बालक, सुत, बच्चा, छोकरा, पुरुष, man of the lowest caste, • किरात, son, boy, • मूर्ख व्यक्ति, foolish man. भील, बर्बर, a kind of caste, kirat, Bhila, माणकनिधिः, माणगणिहि, स्त्री० युद्ध सम्बन्धी निधि, Barbar. battle act. मातङ्गता, मातगआ, वि० चाण्डालत्व, नीचता, माणवीन, माणवीण, वि० [माणवस्येदं खब] बालकों lowestness. जैसा, बच्चों से सदृश, like some child. मातङ्गनक्रः, मातंगणक्को, पुं० हस्ति, सदृश, मगरमच्छ, crocodile of some elephant. माणव्यं, माणव्वं, नपुं० [माणवानां समूहः यत्] बच्चों की टोली बालक समूह, company of lads, मातरिपुरुषः, मातरिपुरिसो, पुं० मोती के सदृश पुरुष, कायर, डरपोक, a person of some boyhood. mother, fearful man. माणिका, माणिगा, स्त्री० [मान् + घञ्, ___ मातरिश्वन्, मातरिस्स, पुं० [मातरि अन्तरिक्ष श्वयति नि-णत्वम् कन् टाप, इत्वम्] तोल, एक विशेष वर्धते श्विकनिन् डिच्च] पवन, वायु, wind. बांट, a measure. मातलिः , मातलि, पुं० इन्द्र की सारथि, charioter माणिक्यं, माणिक्कं, नपुं० [मणि + कन् + ष्यञ्] of Indra. मणि, ruby, • लालिमा, लाल, कदापि माता,माड, स्त्री० भगवती माता, मां, जननी, mother. माणिक्यमिवाभिभर्म, सत्संगतं, स्वं खलु यानि मातामहः, माआमहो, पुं० [मातृ+डामहच्] नाना, नर्म, • अरुण, प्रवाल, red. Maternal grandfather. माणिक्यकला, माणिक्ककला, स्त्री० मणिमय दीपक मातामही, स्त्री० नानी, maternal grand की कला, a rat of ruby some. mother. माणिक्यनन्दि, माणिक्कणंदि, पु० मातिः, माइ, स्त्री० माप, measure,• चिंतन, विचार, प्रमाण-न्यायशास्त्रकार, न्यायशास्त्र प्रणेता, a ___thought, think, • प्रत्यय। author of pramana. मातुरालयः, माउरालओ, पुं० सारिसदन, a home माणिक्य-सुकुमण्डलः, माणिक्क-सुकुमंडलो, पुं० of souri. माणिक्य से जड़े हुए कुण्डल, a necklace मातलः, माउलो, पुं० [मातुभ्राता मातृ+डलुच्], . with diamond. मामा, धतूरे का पौधा, mother's brother,a माणिक्या, माणिक्का, स्त्री० [माणिक्य+टाप] kind of tree. छिपकली, गृहकोकिला, lizard: मातुलपुत्रकः, माउलपुतगो, पुं० मामा की लड़का, माणिबन्धं, माणिबंध, नपुं० सेंधा नमक, salt of ___son of Maternal uncle. sendha. मातुलिङ्गः, माउलिंगो, पुं० नींबू का पेड़, tree of माण्डपिक, मंडपिंड, वि० कन्यापक्ष वाले, lemon. For Private and Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1162 मातुलिङ्गः, माठलिंग, नपुं० चकोतरा, a kind of tree. www.kobatirth.org मातुलेयः, माउलेओ, पुं० मामा का पुत्र, son of mother's brother. मातृ, माठ, स्त्री० [मान् पूजायां तृच न लोपः] जननी, माता, मां, mother, cow, laxmi, • गौ, लक्ष्मी, सरस्वती Sarasvati. मातृक, माउग, वि० [मातृ + ठञ् ] माता से आया हुआ, come with mother. मातृका, माउगा, स्त्री० माता, जननी, mother, • माता, mother of source, दादी, grand mother, • धात्री, a nurse, • दाई, देवमातृका, अक्षरांकन, diven mother. मातृगणः, माउगणो, पुं० मातृसमूह, mother group. मातृगन्धिनी, माउ-गन्धिनी, स्त्री० विपरीत प्रवृत्ति वाली माता, mother in name only. मातृगामिन, माउगामि, वि० माता के साथ गमन करनेवाला, going with mother. मातृगोत्र, माउगोतं, नपुं० [मातृकुल, family mother. , • मातृघातः, माउघाओ, पुं० मातृकुल नाशक, killer of mother family. मातृदेव, माउदेवो, वि० मातृतुल्य पूजा, respect of mother like. मातृपक्ष, माउपक्ख, वि० मातृकुल से सम्बन्धित, related with mother family. मातृपितृ, माठ पिठ माता पिता, mother and father. मातृपूजनं, माउपूयणं, नपुं० मातृ का पूजन, • मां के प्रति श्रद्धा, respect of mother. मातृबन्धु, माउबंधु, पुं० माता के कुटुम्बीजन, fam ily of mother. मातृमण्डलं, माउ-मंडल, नपुं० [मातृ समूह, mother group. मातृसकृत, माउसकिअ वि० जननी के वचन, thought of mother. मातृवियोगवाडवः, माउवियोग- वाडवो, पुं० माता के वियोग की वडवानल मातुर्थी वियोगः स एव वडवो जलाग्नि, fire of mother discussion. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मातृस्थानं, माउद्वाणं, नपुं० क्रोड, अंक, गोद, in mother's protection. मातृस्वसेयः, माउ-सुसेओ, पुं० मौसी का लड़का, a son of mother's sister. मातृस्वेयी, माउससेयी, खी० मौसी की लड़की, daughter of mother's sister. मात्र, मत्त, वि० इतना, केवल, इतना ही। 'समयोचित मात्र निष्ठितिर्घटिता', entirely, only this much, that much, • माप, प्रमाण, mea sure. मात्रचित्तं मत्ताचित्तं नपुं० एकमात्र चित्त, स्वभावसम्भावनमात्रचित्ता:, only mind. मात्रधारा, मत्तधारा, स्त्री० एक मात्र प्रवाह, follen of only. मात्रधनं मत्तधणं, नपुं० केवल धन, only wealth. मात्रपदंचारी, मत्तपदचारी, वि० केवल पैदल चलने वाले, going only foot way. मात्रा, मत्ता, खी० [मात्र+टाप्] मात्रा, माप, नाप, सीमा, measure, • नियम, मानक, quantity, भाग, अंश, हिस्सा, part, • धन, सम्पत्ति, wealth, • मात्राएं, अ, इ, उ आ आदि की मात्राएं - नागरी के अक्षरों पर लगने वाली मात्राएं, a unit in words, limbs of nagari, • आभूषण, अलंकार, ornament, कान की left, carrying, ornament. मात्राछन्दस् मत्ताछंद, नपुं० अर्धमात्रा का क्षण, the lowest division of time, मात्रिक छन्द, मात्राओं की गिनती का छन्द, जिस विनिमय मात्राओं की गिनती के आधार पर होता है, a unit in metre. मात्राधिकारिणी, मत्ताहिकारिणी, वि० मात्राओं की अधिकारिणी, right of words unit. मात्रारोप:, मत्तारोवो, पुं० मात्राओं का आरोप, अकारादिस्वरयां संयोग:, burdendum of. मात्रावृत्तं मत्तवित्त, नपुं० मात्रिक छन्द, a unit in metre. मात्रास्पर्शः, मत्ताकासो, पुं० भौतिक संपर्क, relating to the in element. मात्रिक छन्दस्, मत्तिगछंद, नपुं० मात्राओं की गिनती का छन्द, a unit in metre, • जाति छन्द । For Private and Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1163 मात्रिका, मत्तिगा, स्त्री० [मात्रा+टक्+टाप्] मात्रा, छन्दशास्त्र, ह्रस्वस्वर उच्चारण का समय, a metre. मात्सर, मच्छर, वि० ईर्ष्यालु, विद्वेषी, डाह करने वाला, जलने वाला, a jealous. मात्सरिक, मच्छरिग, वि० ईर्ष्यालु, निन्दित, jeal ous. मात्सर्य, मच्छरियं, नपुं० ईर्ष्या, डाह, असूया, विद्वेष, दषण निन्दा anaminatanymaline. आहारादि देते हुए भी आदर न रखना, being no respect, given upeating, • हीनभाव .हीनभाव होना 'प्रयच्छतोऽपि सत आदरमन्तरण दानं मात्सर्यम्', (जैन०ल० 905), partiality,. ज्ञान के बन्धक कारण 'यावद्यथावद्देयज्ञानप्रदानं मात्सर्यम्', (त०वा० 6/10), cause of knowledge bond, गृहीतं वस्त्रमित्यादियन्मायाप्रतिरूपकम्। मात्सर्यादिनिमित्तं च सर्वानर्थस्य साधकम्।। (वीरो० 13/35) मात्स्यिकः, मच्छिगो, पुं० [मत्स्य+ठक्], मछुवा, tortoise. माथः, माहो, पुं० [मथ् + घञ्] मंथन, विलोडन, churning, • विनाश, घात, killing, • मरण, death, • मार्ग, पथ, रास्ता, way, path. माथनार्थ, माहणत्थ, वि० परिमात् विनाशार्थ, for churning.. माथुर, माहुर, वि० [मथुरा+अण] मथुरा से आया हुआ, come with Mathura. मादः, मादो, पुं० [मद् + घञ्] नशा, मद, बेहोश, intoxication, • हर्ष, खुशी, happiness, revelry, • अहंकार, अभिमान, घमण्ड, मादनं, मादणं, नपुं० [मद् + णिच् + ल्युट्], • नशा करना, intoxicating, . आनन्द देना, revelring, • उल्लास देना, hilariting, . लौंग, clove. मादनः, मादणो, पुं० कामदेव, cupid, • धातूरा, a tree. मादनीयं, मादणिज्ज, नपुं० [मद् + णिच् + अनीयर] नशीला पदार्थ, intoxicating. मादृक्ष, माद्दिक्खं, वि. मेरी तरह, मेरे सदृश, मुझसे मिलता जुलता, me, resembling. मादृशः, मादिरसो, वि० मेरी तरह, मेरे सदृश, मुझसे मिलता जुलता, me, resembling. मादृशोऽपि, मदिरसोवि, अव्य० मेरे जैसा भी, me, some one like me. माधता, माहआ, वि० मदमाती, उन्मत्तता, exhila rating. माधव, माहव, वि० शहद से निर्मित, मधु से बना हुआ, बासंती, made with verna. माधवः, माहवा, पुं० माधव, कृष्ण, Krishna. माधवकः, माहवगो, पुं० [माधव+वुज्] माधुनिर्मित पेय, drink with maded of Madhu. माधविकः, माहवगो, स्त्री० [माधवी+कन्+टाप्] माधवी लता, particular creeper. माधवी, माहवी, स्त्री० बासंती लता, मधु निर्मित, creeper of vernal, • तुलसी, tulsi, . कुट्टिनी दूती, a go between. माधवी प्रकृतिपूर्णः, माध्वीपयडिपुण्णो, पुं० वसंतोत्सव। 'माधवी मधुसम्बन्धिनी वासन्ती या प्रकृतिः शोभा तया पूर्णमिव, spring festi val. माधवीय, माहविज्ज, वि० माधव सम्बन्धी, related of Madhava. माधवीलता, माहवीलआ, स्त्री० वासंती लता, वसंतऋतु संबंधी उद्यान, माधवी उपवन, वासंती उपवन, a garden of spring. माधवीवन, माहवीवणं, नपुं० वसंतऋतु से सम्बन्धित उद्यान, माधवी उपवन, वासंती उपवन,agar den of spring. माधुकर, माहुयर, वि० मधुकर से सम्बन्धित, re lated with bee. माधुकरीवृत्ति, माहयरीउत्ति, स्त्री० श्रमण की भिक्षाचर्या proud. मादकः, मादगो, वि० [मद् + णिच् + ण्वुल] नशा करने वाला, उन्मत्त बनाने वाला, intoxica tion, • उत्तेजक। मादकनः, मादकणो, पुं० जलकुक्कुट, cock of water. मादन, मादण, वि० नशे में चूर रहने वाला, intoxi cating. For Private and Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1164 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश जिसमें साधु भ्रमर की तरह आहार को ग्रहण वाला, relating with middleday time. करता है, the nature of ascetics to beg माध्व, मज्झ, वि० [मध्वु+अण्] मधुर, मीठा, सरस, door to door. sweet flower of Madhava. माधुरं, माहुरं, नपुं० [मधुर+अण्], मल्लिका लता माध्व, मझो, पुं० मध्वाचार्य का अनुयायी, flower का पुष्प, a flower. of Madhava. माधुरी, माहुरी,स्त्री० [माधुर+ङीप], मिठास, माधुर्य, माध्वीकं, मज्झीवं, नपुं० [मधुना मधूकपुष्पेण निर्वत्तं sweetness, • आकर्षण, सौंदर्य, graceful- ईकक्] शराब, महुए से बनाई गई शराब, ness. liquour brewed from Madhura, माधुर्य, बाहुरिय, नपुं० [मधुर+ष्यब्] मिठास, मीठापन, flowers. sweetness, • आकर्षण सुंदरता, लुभावना, मान्, माण, सक० आदर होना, सम्मान देना, to regracefulness, • रमणीय, beautiful. spect, to devotion. मानः, माणो, पुं० [मन्+घञ्] आदर, सम्मान, प्रतिष्ठा, माधुर्यभावः, माहुरिअ-भावो, पुं० रमणीयभाव, उत्कृष्ट respect, devotion, • उचित विचार, ___ भाव, graceful nature. opinion,estimate,• गर्व, अहंकार, घमण्ड, माधुर्ययुत, माहुरियजुअ, वि० मधुरता युक्त, अहं, मानकषाय। 'मानं तस्य तेन अवर्ग-वर्ग Sweetnessful. माधुर्यस्थानं, माहुरियट्ठाणं, नपुं० सरस स्थान, सहितेनेत्यर्थः, pride, resentment, • गर्व sweetful place. परिणाम, नम्रता पूर्वक व्यवहार न करना, caमाध्य, मज्झ, वि० [मध्य+अण्] केन्द्री, मध्यवर्ती, price sulking,• शिष्ट वचन न ग्रहण करना। central. मानं, माणं, नपुं० माप, मापदण्ड, आयाम । माध्यम, मज्झिम, वि० [मध्यम् + अण] मध्यवर्ती संगणनाप्रस्थादिमानम् (जैन०ल० 905), mea अंश, केन्द्रीय, बीचों बीच का, central, be- sure, • प्रमाण, प्रदर्शन के साधन। longing to middle. मानकलहः, माणकलहो, पुं० अहंकार युक्त कलह, माध्यमक, मज्झिमग, वि० मध्यवर्ती, केन्द्रीय, cen- ___loss of honour. tral. मानक्रिया, माणकिरिया, स्त्री० अभिमान क्रिया, माध्यस्थं,मज्झत्थं, नपुं० निष्पक्ष, तटस्थ,माध्यस्थभाव, mature of pride. समभाव, indifference, impartiality,. मानक्षतिः, माणखइ, स्त्री० अपमान, अप्रतिष्ठा, उदासीनता, उपेक्ष, माध्यस्थ्यं विपदीव सम्पदि मानहानि, unrespect. वहेत्तुल्य-त्वयुक् चेतसा (मुनि० 16), 'गुणी मानग्रन्थिः , माणगंथि, स्त्री० अपमान, प्रतिष्ठा हानि, वर्गमुदीक्ष्याऽगान्माध्यस्थ्यम्' च विरोधिषु (सुद० unrespect without honour. 4/35), • पक्षपात न करना, doing no dis- मानतुंगाचार्यः, माण-तुंगाइरियो, पुं० भक्तामरकाव्य interested, • अरागद्वेकषवृत्ति हर्षोमर्षोज्झिता के प्रणेता, author of Bhaktamar. वृत्तिर्माध्यस्थ्यं निर्गणात्मनि (जैन०ल० 905). मानद, माणदं, वि० सम्मान करने वाला, doing without love condition. respect. माध्यस्थ्यभावः, मज्झत्थभावो, पुं० समभाव, मानदण्डः, माणदंडो, पुं० मापदंड, परिच्छेदकदण्ड, निपक्षभाव, राग-द्वेषादि से रहित भाव, impar गज, पैमाना, measuring rod, measure. tiality without love and fault nature. मानधन, माणधण, वि० सम्मान रूपी धन से युक्त, माध्यस्थ्यभावः, मज्झत्थ-भावणा, स्त्री० राग-द्वेष one treating honour as wealth. आदि से युक्त पक्षपात के अभाव की भावना, मानधानिका, माणहाणिगा, स्त्री० ककड़ी, kakri. without disinterested nature. मानपरिखण्डनं, माण-परिखंडणं, नपुं० अहंकार का माध्यह्निक, मज्झण्हिग, वि० दोपहर से सम्बन्ध रखने विनाश, kill of pride. For Private and Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1165 मानभंग, माणभंग, वि० अभिमान की समाप्ति, loss मानसंस्तुत, माणसंथुअ, वि० मनुष्य द्वारा पूजित, मनुज of honour. समूह से प्रशंसित, respected with man. माननीय, माणणिअ, वि० सम्माननीय, पूजनीय, re- मानवसृष्टिः, माणवसिट्ठि, स्त्री० मनुष्य संरचना, मनुष्य ____spected. समूह, चित्तभित्तिषु समर्पित दृष्टौ । तत्र शश्वदपि माननीया, माणणिज्जा, स्त्री० गर्ववती, सम्मानयोग्या, मानवसृष्टौ, making of man. निश्चल भावा, मनोनाभिनेन नीयां नीयमानां मानवाङ्ग, माणवग, नपुं० मनुजदेह, body of man. गर्ववती, honourable. मानवी,माणवी,स्त्री० मनुष्यणी, नारी,स्त्री,woman, मानयोगः, माणजोग, वि० मापने योग्य, measur- female. able. मानवीक्षित, माणविक्खिअं, वि० मान से देखी गई, मानव, माणव, वि० मनु से सम्बन्धित, मानव संबंधी, ___seen with pride. related with manu. मानवोचितः, माणवोचिओ, पुं० मनुष्यों के अनुकूल, मानवः, माणवो, पुं० मनुज, मनुष्य, जो हेय-उपादेय मनुष्योचित्त, according to mind. को जानते या मानते हैं वे मानव हैं, man who मानव्यं, माणव्वं, नपुं० लड़कों का समूह, group knowing right and wrong, • of boys. मनुष्यजाति, man caste. मानस, माणसं, वि० [मन एव, मनस इदं वा अण] मानवता, माणवत, वि० मनुजता, मनुष्यता, मानवीयता, • मन से सम्बन्धित, मानसिक, related with समाश्रिता मानवताऽस्तु तेन समाश्रिता mind, • मन से उत्पन्न, born of mind,. मानवताऽस्तु तेन। पूज्येवथाऽमानवता जनेन उपलक्षित, ध्वनित, produced, sounded समुत्थसामा नवताऽऽप्यनेन ।। humanity,. of mind, • मानसरोवर में रहने वाला, be ing in mansarovar मानवत, अहंकार युक्त, (समु० 84), pride मानसं,माणसं, नपुं० चित्त, मनवर्गणा से युक्त, mind, • हृदय, मन मणो चेव माणसो, mind ful, मानवधर्म, माणवधम्मो, पुं० मनुष्य धर्म, duties of soul, • मान, सरोवर, manasarovar. man, human nature. मानवपरम्परा, माणवपरंपरा, स्त्री० मानवमाला, मनुज मानसपक्षी, माणसपक्खी, स्त्री० हंस, मानवं चित्तमेव पक्षी, यद्वा मानसपक्षी-हंस, goose. पद्धति, मनु की परम्परा, man law. मानसमयः, माणसमयो, पुं० मान सरोवर, पद प्रतिष्ठा, मानवभावः, माणवभावो, पुं० मनुजभाव, man lec mansarowar. ture. मानसराजहंसी, माणस-रायहंसो, स्त्री० मान सरोवर मानवमहापरिवेशः, माणव-महापरिवेसो, पुं० की राजहंसी, female goose of विशालजन समूह, mass of pupil. manasarowar. मानवमाला, माणवमाला, स्त्री० मानव परम्परा, मानसरुचिः माणसरुड. स्त्री० मन की रुचि. मन की (जयो० 3/39), मानवानां माला परम्परा यस्याः , इच्छा, मनोकामना, desire of mind. man law, • जनसमूह, • मनुज समुदाय, मानसरोवरः, माणसरोवरो, पं० मानसरोवर नामक mass of person. झील, a pond of mansarovar. मानवमैत्री, माणवमेती, वि० मानवता मित्रता, • मनुज । मानसवत्, माणसवं, वि० मन की तरह, mind मैत्रीभाव, friendship of persons. some. मानवयोगः, माणवजोगो, पुं० मनुज समुदाय, mass मानसस्थिति, माणसटिइ, स्त्री० चित्ताग्रता, of men. controling of mind. मानवसमुदायः, माणवसमुदायो, पुं० मनुष्य समूह, मानसामृतं, माणसामिअ, नपुं० मन का अमृत, जनमंच, mass of men. मनोल्लास, happiness of mind. ful. For Private and Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1166 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मानसिक, माणसिग, वि० [मनस्+ठब] मन से उत्पन्न, मानुषी, मनुज, संबंधी, related of Manu, __ मन सम्बन्धी, born with mind. descended of Manu. मानसिकत्यागः, माणसिगच्चागो, पुं० मन सम्बन्धी मानुषः, माणुसो, पुं० मनुष्य, मानव, man, • मिथुन, भावों का परित्याग, given up of related कन्या एवं तुला राशि का योग, going inpair mind of nature. of Kanya and tula. मानसिक रोगः माणसिगरोग, पं० भन सम्बन्धी रोग, मानुष, माणुस, नपुं० मनुष्यत्व, मनुजकर्म, human___disease of mind. . ity. मानसिक व्याधिः, माणसिगवाहि. स्त्री० मानसिक मानुषक, माणुसग वि० मनुष्य संबंधी, सुमनस्तु 1991, pain of mental. मनोहरंस्तरामिह मानुष्यकमेव देवराट्, related मानस्तम्भः, माणत्थंभो, पुं० देवस्तम्भ, स्तम्भाः with man. पुनर्मानहरा लसंति-मान को हारण करने वाला, मानुषङ्गिक, माणुसिगिग, वि० मनुष्य सम्बन्धी, re lated with man. god high stupor. मानहर, माणहर, वि० पराजयकारक, defeating. मानुषोत्तरः, माणुसुतर, पुं० मानुषोत्तर पर्वत, पुष्कर मानहीन, माणहीण, वि० अभिमान रहित, विनयेन द्वीप के मध्यभाग में स्थित,a mountain of मानहीनं विनष्टैनः पुनस्तु नः। मुनयेनमनस्थानं manusutram, • स्वर्ण सदृश पर्वत, like ज्ञानध्यानधनं मनः।। prideless. some golden mountain. मानुष्यं, माणुस्सं, नपुं० मनुज प्रकृति, मानवजाति, मानि, माणि, अव्य० भले ही, to be happy. ____nature of man. मानिका, माणिगा, स्त्री० एक तौल विशेष, a weight. मानोज्ञक, माणुण्णग, वि० [मनोज्ञ+वुञ्] सौंदर्य, मानित, माणिअ, भू०क०कृ०, सम्मानित, आदरयुक्त, प्रियता, मनोहरता, रमणीयता, beautiful. समाहत, माप युक्त, मान सहित, measureful, मानोन्नतः, माणुण्णओ, पुं० मान से युक्त, सम्मान से respectful, • प्रतिष्ठित । उन्नत, ऊंचाई में ऊंचे, मानोन्नतागृहा यत्र मानितत्व, माणितत्त, वि० प्रतिष्ठित, सम्मानित, re मंतवारणराजिताः, respectful, lord with ___spected. respect. मानिन्, माणि, वि० [मान् + णिनि],• समझने वाला, मान्त्रिकः, मंतिगो, पुं० ऐंद्रजालिक,जादूगर, मन्त्रवेता, मानने वाला, सम्मान करने वाला, आदर करने __magical. वाला, knowing respecting, • अभिमानी, माथऱ्या, माहण्णं, नपुं० मन्थरता, मन्दगति, slow अहंकारी, घमण्डी, अभिमानवता, prideness, gone, • दुर्बलता, weakful. proud,angry, • आदरणीय, सम्मानीय, to मान्द्य, मंद, वि० मन्दता, सुस्ती, laziness, slow be respectable, . अवज्ञायुक्त, gait, • जड़ता, दुर्बलता, weakness, dullunobedientable. ness, • विराग, अनासक्ति, having not मानिनि, माणिणि, वि० सम्मानित, प्रशंसित, re attachment. ____spected. मान्य, मण्ण, वि० माननीय, honourable, . मानिनि, माणिणि, स्त्री० मानिनी स्त्री, कुपित स्त्री, a आदरणीय, पूजनीय, respected, • मानने woman of hounarable, • दृढ़ संकल्पिनी योग्य, समझने योग्य, मान्यं कुतोऽर्हद्वचनं समस्तु स्त्री, a woman offended by her lover, सत्यं यतस्तत्र समस्तु वस्तु।। • सम्मत, to be • माननीया, a woman of respect. recognised, • प्राप्त करने योग्य, to be मानिनीजन:, माणिणीजणो, पुं० सम्माननीया व्यक्ति, getable, • समझने योग्य, to be knowrespectable man. able. मानुष, माणुस, वि० [मनोरयं-अण-सुक्च] मानवी, मापनं, मावणं, नपुं० [मा + णिच् + ल्युट् पुकागमः] For Private and Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1167 मापना, नापना, measuring, • रूप बनाना। मापनः, मापणो, पुं० तराजू, तुला, measurement. मापत्यः, मावच्चो, पुं० [मा विद्यते अपत्यं यस्य] कामदेव, cupid. माम, माम, वि० [मम + इदम्] मेरा, mine. मामक, मामग, वि० [अस्मद् + अण् ममादेशः] मेरे पक्ष से संबंधित, • स्वार्थी, लालची, लोभी, greedy, covetous. मामकीन, मामकीण, वि० [अस्मद् + खच्] मेरा, mine. मायः, माओ, पुं० [माया अस्ति अस्य-माया+अच्], • ऐन्द्रजाल, जादूगर, बाजीगर, magical, • राक्षस, भूत, पिशाच, demon. माया, माया, स्त्री० [मीयते अनया-मा+य+टाप्],. विकृति, वंचना, परवञ्चना, a decieving, • छल-कपट, धूर्त, जालसाजी, बभूव, मायेव विधेः समन्त्रिम्। itself, • दांव, युक्ति, चाल, कुटिलभाव, illusion, • जादूगरी, अभिचार, जादू-टोना, इन्द्रजाल, magic, • विक्रिया, • अपकर्षण विद्या, अपकर्षणकत्री, a knowl- edge of taking away, • सूक्ष्मदेहप्रपञ्च, small body, • लक्ष्मी, laxmi, यत्र वञ्चना भवेद्रमायाः किङ्करिणी सा जगतो माया, sor- cery, • हृदग्रन्थि , a bond of mind, magic nature, • माया कषाय, चारित्रमोहोदयात् कुटिलभावः, magicnature. मायाक्रिया, मायाकिरिया, स्त्री० कुटिलता का परिणाम, निकृतिर्वञ्चनम्, turning of illusion. मायाकारः, मायावारो, पुं० जादूगर, बाजीगर, magi cal. मायाकृत्, मायाकिउ, पुं० ऐन्द्रजाल, जादूगर, magi cal. मायागत, मायागअ, वि० माया को प्राप्त हुआ, . छल-कपट युक्त, geted of illusory. मायाचारः, मायाचारो, पुं० छल-कपट पूर्ण आचरण, कपटभाव, द्वयर्थभाव, illusory character, • दोषों को प्रकट नहीं करना, आलोचना का दोष है। doing no open of fault. मायापिण्डः, मायापिंडो, पुं० वंचनापूर्वक आहार ग्रहण, taking of food. मायाप्रतिरूपः, मायापडिरुवो, पुं० मायामयी, with cheat. मायामयी, मायामई, वि० माया युक्त,juggler form ___of illusion. मायामूर्ति, मायामुत्ति, स्त्री० कुटिलता की प्रतिमूर्ति, formal illusion. मायाविन्, मायावि, पुं० मायावी, धूर्त, अहो मायाविना, मा या मायातु सुखतः स्फुटम्, cheater, . ऐन्द्रमालिक, जादूगर, juggler,• छल कपटी, illusion man. मायाविन्, मायावि, वि० [माया अस्त्यर्थे विक्ति] छल कपट करने वाला, धोखा देने वाला, employ ing deciet. मायि, मायि, वि० मायावी, छल-कपटी, बनावटी, n मायिक, माइग, वि० [माया + ठन] मायावी. छल-कपटी, भ्रान्तिमान, अवास्तविक, illu___sory, juggler. मायिकः, माइगो, पुं० जादूगर, ऐन्द्रजालिक, jug ___gler. मायिकं, माइगं, नपुं० माजूफल,a fruit of Manju. मायुः, माउ, पुं० [मि+उण] सूर्य, sun, . पित्त, bile, • पैत्तिकरस, billing. मायूर, माऊर, वि० मोर से सम्बन्धित, मोर से उत्पन्न होने वाला मोर के पंखों से निर्मित, related with peacock. मायूरं, माऊरं, नपुं० मयूर समूह, flock of pea cocks. मारः, मारो, पुं० [मृ+घञ्] वध, हत्या, घात, विनाश, killing, obstacle, • बाधा, विघ्न, विरोध, मारो विघ्ने मृत्यौ स्मरे वृषे इति वि, be seeing, • कामदेव, मदन, cupid, • पुरुषोत्तम, (सुद० 79), कामातुर, (जयो०७० 11/52), अनिष्ट, devil, • प्रेम,love,• धतूरा, a kind of tree. मारकः, मारगो, पुं० महामारी रोग, संक्रामक रोग, afflictions, • कामदेव, मार, cupid, • विनाशकर्ता, घातक, killer. For Private and Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1168 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश व. मारकत, मारकअ, वि० पन्ने से सम्बन्धित, related with belonging to emerald. मारकयः, मारकओ, पुं० यमराज, मरण, yama. मारणं, मारणं, नपुं० [मृ+णिच्+ल्युट्], संहार, वध, हत्या, घात, विनाश, क्षति, killing, • शत्रु विनाश, killing ofenemy, • फूंकना, भस्म करना, injuring. मारणकर्म, मारणकम्म, पुं० व्यभिचार, unlawful, • अत्याचार, cruel behaviour. मारणार्थ, मारणत्थ, वि० विनाशार्थ, क्षयार्थ, to be killing. मारधारा, मारधारा, स्त्री० शस्त्रास्त्र भाग। मारस्य कामदेवस्य धारा, part of instrument of killing. मारय्, मारय, सक० मारना, मारयितुम, to kill. मारवाडः, मारवाडो, पुं० मारवाड़ देश, राजस्थान का प्रसिद्ध मरुभाग, desert place of Rajasthan relating to desert. मारवारः, मारवारा, पुं० मारवाड, मरुधरा, desert earth. मारसिंगय्यः, मारसिंगज्जा, पुं० शैवधर्मानुयायी व्यक्ति, follower of Siva. मारिः, मारि, स्त्री० [मृ+णिच+इन], घातक रोग, 461467, a disease of plague. मारिच, मारिच, वि०मिर्च से निर्मित, maded with mirch pepper. मारिष, मारिस, वि० नाटक का श्रद्धेय पात्र, respect able man. मारी, मारी, स्त्री० [मारि+ङीष], प्लेग, हैजा, plague,• संक्रामक रोग, घातक रोग,adis ease of plague,• महामारी। मारीचः, मारीचि, पुं० मरीच राक्षस, • एक राक्षस विशेष, a demon. मरीचं, मारीचं, नपुं० मिर्च पादप, a tree pepper. मारुण्डः, मारुंडो, पुं० सर्प का अण्डा, snake egg, • गोबर, cow-dung, • पथ, मार्ग, way, road. मारुत, मारुस, वि० वायु से उत्पन्न होने वाला, re lated to wind. मारुतः, मारुओ, पुं० हवा, पवन, wind, • प्राण, life, • श्वांस, life. मारुतं, मारुअं,नपुं० स्वाति नक्षत्र, a star of svati. मारुतपुत्रः, मारुअपुत, पुं० हनुमन, पवनपुत्र, son of wind. मारुतसूनुः, मारुअसुगे, पुं० हनुमान, पवनपुत्र, son of wind Hanuman. मारुतिः , मारुड, पुं० [मरुतोऽपत्यम-इन्], हनुमान, भीम, Hanuman, Bhima. मार्कडः, मारकंडो, पुं० एक ब्राह्मण ऋषि, a sage. मार्कण्डेयपुराणं, मारकंडयपुराणो, नपुं० अष्टादश पुराणों में प्रसिद्ध एक पुराण, apurana. मार्ग, मग्ग, सक० खोजना, ढूंढना, तलाश करना, अन्वेषण करना,• प्राप्त करने का प्रयत्न करना, to seek for. मार्गः, मग्गो, पुं० [मार्ग+घञ्], पथ, रास्ता, सड़क, way, road, • पद्धति, high style, • वर्म, truck, • क्रम, series, • परम्परा, tradition, • सर्वेषामुपकाराय मार्गः साधारणे ह्यम्, • शुद्ध, साफ-'मृजे: शुद्धिकर्मणो मार्ग, इवार्थाभ्यन्तरी-करणात्', (त०वा० 1/1), • कल्याणमार्ग, मोक्षमार्ग, रत्नत्रयमार्ग, standing bestway. मार्गणः, मग्गणो, पुं० बाण, सर, arrow,• भिक्षुक, sage. मार्गणं, मग्गणं, नपुं० [मार्ग ल्युट], याचना करना, निवेदन करना, खोजना, तलाश करना, seeking searching, • गवेषणा करना, अन्वेषण करना, search. मार्गणशालिन्, माग्गणसालि, वि० बाण से सुशोभित, charmed with arrow, • मार्गणाओं से युक्त, मार्गणो बाणस्ताभ्यां शालिना, मार्गणास्थानानि च तैः कृत्वा शालिना शोभनेन, searchful. मार्गणा. मग्गणा, स्त्री० [मार्ग+ण+यप्], • अंवेषण, प्रार्थना, गवेषण, search, prayer, • सम्पादन, अनुनय, विनय। अवगतार्थाभिलाषे, तत्प्रार्थना मार्गणा 'जैन०ल. 911' 'मार्गणा For Private and Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1169 गवेषणमन्वेषणमित्यर्थः', (जैन०ल. 911), मार्गोपमार्गः, मग्गोवमग्ग, पुं० वीथि, छोटा रास्ता, prayer, • बाण, सर, arrow. short way small way. मार्गणास्थानं,मग्गणदाणं.नपं० चौदह मार्गणाओं का मार्गोपदेशिका, मग्गोवदेसिगा, स्त्री० मार्गदर्शिका.. स्थान, place of fourteen search. पथ सूचिका, पद्धति प्रदत्ता,aguide of way, मार्गणीघः, मग्गणाहो, पुं० बाण पुञ्ज, मार्गणानां given respect. मङ्कतानां बाणानां चौघः समूहो बाणपुञ्जः, flock मार्गोपयोगिद्रव्य, मग्गावजोगिदव्व, नपुं० नास्ता, of arrow. कलेवा,• पथ की सहभागी वस्तु, breakfast मार्गतोरणं, मग्गतोरणं, नपुं० पथ तोरण, मार्ग सूचक of way, way eating things. द्वार, triumphant arch over a road. मा, मज्ज, सक० प्रमार्जन करना, निर्मल करना, to मार्गदर्शकः, मग्गदंसग, पुं० पथप्रदर्शक, gide of wash, • पोंछना, स्वच्छ करना, मार्जयेत्, to clean, to wipe. way. मार्गदूषणं, मग्गदूसणं नपुं० पथ कंटक, way of माजः, मज्जा, पु० [मृज्+घञ्] स्वच्छ करना, fault. करना, wiping, • धोना, washing, . मार्गधेनुः, मग्गधेणु, स्त्री० चार कोस की दूरी, a प्रक्षालन, पखारना, cleaning, • धोबी, measure of way. washerman. मार्गप्रदायकः, मग्गपदायग, पुं० पथ प्रदर्शक,agiver मार्जक, मज्जग, वि० स्वच्छ करने वाला, साफ करने of way. वाला, धोने वाला, being wash, being मार्गरक्षकः, मग्ग-रक्खगो, पुं० सड़क का रखवाला, clean. ___road inspector. मार्जनं, मज्जणं, वि० स्वच्छ करने वाला, धोने वाला, मार्गरतिः, मग्गरइ, स्त्री० मार्ग पद्धति, actof way. being clean. मार्गरुचिः , मग्गसइ, स्त्री० सम्यक मार्ग पर श्रद्धा, मार्जन,मज्जणं,नपुं० [मा+ल्युट्] प्रक्षालन, पखारना, respect in pure way. साफ करना, धोना, cleaning, washing,. मार्गभावना, मग्ग-भावणा, स्त्री० जीवन निर्वाह की उपटन लगाना, पोंछना, smearing, • प्रमार्जन इच्छा, desire of life. करना, wiping off. मार्गलः, मग्गलो, पुं० मार्ग, पथ, रास्ता, way. मार्जारः, मज्जारो, पुं० बिलाव, बिडाली, बिल्ली,a मार्गलक्षणः, मग्ग-लक्खणो, पुं० वर्त्मस्वरूप, पथ musk, cat. प्रतिपादन, seeing of way. मार्जारकण्ठः, मज्जारकंठो, पुं० मयूर, मोर, peaमार्गशिरः, मग्गसिरो, पुं० पथ विभाजन, मृग सिरमास, cock. division of way. मार्जारकरणं, मज्जार-करणं,नपुं० रतिबन्ध, sexual मार्गशीर्षः,मग्गसीसो, पुं० मृगसिरमास, the month union. ___of marga sira. मार्जारकः, मज्जारगो, पुं० बिलाव, मयूर, cat, peaमार्गशोधक, मग्गसोहग, वि० पथप्रदर्शक, प्रशस्तमार्ग cock. दशक, guide of way. मार्जारी, मज्जारी, स्त्री० बिल्ली, a she cat, . मार्गसंभूतखेदः, मग्ग-संभूअ-खेदो, पुं० परिश्रम, __ कस्तूरी, musk-deer. थकान, lobour of fatigue. मार्जारीयः, मज्जरिज्जो, पुं० बिलाव, cat, • मयूर, मार्गिक, मग्गिअ, वि० यात्री,राही, पथिक, travel- peacock. ler, wanderer. मार्जित, मज्जिअ, भू०क०कृ० स्वच्छ किया हुआ, मार्गित, मग्गिअ, भू०क०कृ०, [मार्ग+क्त],• खोजा प्रमार्जित मृष्ठ, washed cleaned, • अलंकृत हुआ, अन्वेषित, पूछा गया, searched, किया हुआ, सजाया हुआ, decorded. hunted agter, asked questioned. मार्तण्डः, मतण्डो, पुं० सूर्य, दिनकर, sun, • मदार m For Private and Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1170 www.kobatirth.org पादप, a sun plant, सूअर, pig, बारह की संख्या, a counting of twenty. मार्तण्डतेजः, मतहुतेओ, पुं० सूर्यतेज, रवि प्रकाश, sun-heat. मार्तिक, महिग, वि० मिट्टी से निर्मित, maded with clay. मार्तिकः, मतिगा, पुं० मर्तवान, घड़ा, a pot. मार्तिकं, मट्टियं, नपुं० मिट्टी का लौदा, clod of clay. मार्त्य, मच्च, वि० मरणशीलता, cause of death. मार्दङ्गः, महंग, पुं० नगर, कस्बा, city, town. मार्दङ्गिकः, महगिगो, पुं० ढोलकिया, मृदंग वादक, musician of drum. मार्दवं मद्दवं, नपुं० मृदुता, मनोदयनिरोध, मृदोर्भावं मार्दवम् नम्रतापूर्ण सुकोमलभाव, softness, kindness, • मृदु प्रवृत्ति, नम्रभाव। माननिग्रह, कोमल, मृदिम, a nature of prideless, कोमलता, कृपाभाव, उदारता, agreeable speech. मार्दवायेत, मदवाएअ, वि० कोमलतायुक्त, softnessful. माद्वीर्क, मद्दीवगो, नपुं० शराब, अंगूर रस, wine of grapes. मार्मिक, मम्मिग, वि० अतःकरण को छू जाने वाली, गहरी, गम्भीर रहस्यपूर्ण, of hidden character of soul, secret nature. मार्च, मस्सो, पुं० नाटक का पात्र, worthy friend. मार्ष्टिः, मट्टि स्त्री० मांजना, स्वच्छ करना, प्रमार्जन " करना, साफ करना, wash in, cleaning • निर्मल करना, wiping, puring. माल, मालो, पुं० पहाड़ी जाति, a caste of moun tain. मालं, मालं, नपुं० भूमि, मैदान, field, • धोखा, छल-कपट, cheat. मालकः, मालगो, पुं० नीम का पेड़, tree of Neem, नारिकेल का पात्र, कमण्डलु, a pot of co conut. मालकं, मालगं, नपुं० माला, garland. मालचक्रकं, मालचक्कगं, नपुं० कूल्हे का जोड़, joint of bally. मालति:, मालइ स्त्री० चमेली, मालती पुष्प, Jas संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश mine, • कन्या, तरुणी, girl, young lady, • रात्रि, night, • चांदनी, moon ray. मालतिपत्रिका, मालइ पतिगा, स्त्री० जायफल का छिलका, jayphal cover. मालतिफलं, मालइ - फल, नपुं० जायफल, Jayphal. मालतिमाला मालइ माला, खी० चमेली के फूलों की माला, a garland of jasmine. " मालती, मालइ स्त्री० मालती पुष्प, चमेली का फूल, jasmine शाकविशेष, of shaka, • अग्निशिखाशाक, मरिचलवणशाक, a kind of vegiterian. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir • मालय, मालय, वि० मलय पर्वत आने वाला, related to Malaya mountain. मालयः, मालओ, पुं० मलय चंदन, a kind of Sandal. मालला:, मालला, स्त्री० कदम्बराज कीर्तिदेव की रानी, a queen. मालव, मालवो, पुं० मालन देश, मध्यभारत का एक हिस्सा, मध्यप्रदेश का स्थान, रतलाम, इन्दौर, उज्जैन, देवासदि का स्थान, Malaya coun try is the region round Ratlam, Indore, Ujjani etc. मालवपतिः, मालववइ, पुं० मालव नरेश, a king of Malaya. मालवरिष्ठ, मालवरिट्ठ, वि० मालवा के लोगों में श्रेष्ठ, मालेषु जनेषु वरिष्ठः श्रेष्ठ:, great in Malaya persons. · मालवा, मालवा, खी० राग विशेष, a song sound. माला, माला, स्त्री० ऋग्, गजरा, माला, हार स्रज, garland, रेखा, पंक्ति, श्रेणी line, • लड़ी, कण्ठहार, necklace, • लकीर, लहर, रेखा, line, series, • जंजीर, bond series, झुरमुट, समूह, समुच्चय, mass, group. मालाकरः, मालायरो, पुं० माली, gardner. मालाकारः, मालायारो, पुं० माली, पुष्पमारक, gardner. For Private and Personal Use Only मालाक्षेपणं, मालक्खेवणं, नपुं० माला पहनाना, निःसंकोचतया मालाक्षेपणपाणिग्रहणादि भूत्वा, being garland. मालाक्षेपात्मक, माला खेवणप्पग, वि० स्वयंवर सभा Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश में माला डालने का कार्य, self choice in public gathering of suitors. मालातृणं, मालातिणं, नपुं० एक प्रकार का सुगन्धित घास, a grass. मालादीपर्क, मालादीवगं, नपुं० दीपक अलंकार का एक भेद, ‘मालादीपकमाद्यं चेद्यथोत्तर गुणावहम्', (काव्यप्रकाश 10), a figure of speech. मालावती, मालावई, स्त्री० दामिनी lighting. मालि:, मालि, पुं० मालाकार, gardner. मालिकः, मालिगो, पुं० मालाकार, माली, gardner • वनपाल, forester, • रंगरेज, रंग करने वाला, colouring. मालिका, मालिगा, स्त्री० माला, garland, • रेखा, पक्क, लड़ी line, row, कण्ठहार, चमेली पुष्प necklace, बेटी, अलसी, daugh , , • www.kobatirth.org ter, Alasi, • महल, palace, • मादप पेय, drink of intoxication. मालिन्, मालि, वि० मालाधारक, हारों से सुशोभित, garlanded, decorated with garland. मालिन्, मालि, नपुं० फूलमाली, gardner. मालिनी, मालिणी, स्त्री० माली की पत्नी, a wife of gardner, एक छन्द नाम, metre. मालिन्य, मालिण्ण, वि० मलिनता, darkness, · श्यामतत्व, हीनत्व, weakness, •अपवित्रता, कालिमा, दूषण, प्रदूषण, unpurity, कालिख, darkness, • पापपूर्ण भाव, कष्ट, दु:ख, sinful nature, pain. मालु, मालु, स्त्री० एक लता, नागलता, a creeper variegated serpent. मालुधानः, मालुधाणो, पुं० एक सर्प विशेष, variegated serpent. मालुदलं, मालुदलं, नपुं० नागवल्ली, ताम्बू, मृदुमालुदलभ्रमान्मुखे दधति कलिकुशेशयं तु खे, a creeper of Naga. मालूर, मालूरो, पुं० बेलवृक्ष, Bill tree, • कपित्थ तरु, the fruit of kapitha tree. मालेया, मालेया, स्त्री० बड़ी इलायची, cardmon मालोपमा, मालोवमा, स्त्री० उपमा का एक भेद, वाणीव याऽऽसीत्परमार्थदात्री कलेव चानन्दविधा विधात्री। . Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1171 वितर्कणावत्परमोहपात्री, मालेव सत्कौतुकपूर्णगात्री ।।, a figure of speech. माल्य, मल्ल, वि० माला से संबंधित, related with garland. 7 माल्यं, मल्लं नपुं० माला, हार, गजरा, कण्ठहार, गले का हार, garland, necklace, • पुष्प, फूल, flower. माल्यजीषकः, मल्लजीसगो, पुं० मालाकार, माली, फूलमाली, gardner. माल्यपुष्प:, मल्लपुण्फ, पुं० पटसन, patsan. माल्यवत्, मल्लव, वि० माला से सुशोभित, decorded with garland. " माल्लवी मल्लवी, स्त्री० कुश्ती, a wrestling with garland. माषः, मासो, पुं० उड़द, a particular bean, • तौल, सोने के तौलने का माशा, twentieth part of a pana. माषकः, मासगो, देखो ऊपर। माषिक, मासिग, वि० एक माशे का, a part of a pana. मासः, मासो, पुं० महिना, माह, month. मासं, मासं, नपुं० दो पक्ष दो पक्षों मासो, • तीस दिणा मासो- तीस दिन का माह। त्रिंशद् दिनानि अहोरात्रा एकोमासः 1, one month. मासकः, मासगो, पुं० मास, महीना, month. मासकालिक, मासकालिग, वि० मासिक, समय, monthly time. मासजात, मासजाअ वि० एक माह का होने वाला, being one month. For Private and Personal Use Only मासज्ञः, मासण्डु, पुं० जलकुक्कट, water cock. मासरः, मासरो, पुं० मांड, scum of boiled rice. मासप्रवेश, मासप्पवेसो, पुं० महिने का आरम्भ, begenning of month. मासिक, मासिग, वि० महिने से संबंधित, related with month. मासिकं, मासिगं नपुं० माह, month. मसिकवृत्तपारण्या, मासिगबुत पारणा, स्त्री० महिने की पारणा, end of a fast of month. मासीन, मासीण, वि० मासिक, monthly. मासुरी, मासुरी, स्त्री० दाढ़ी, beard. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1172 www.kobatirth.org मासोपवासः, मासोववासो, पुं० मास पर्यंत उपवास, fasting a whole month. माहाकुल, महाकुल, वि० उत्तम कुल वाला, being great family. माहाजनिक, माहाजणिग, वि० महाजनीचित, बड़े आदमी के योग्य, capable of great man. माहात्मिक, माहप्पिंग, वि० उत्तम, महानुभाव, यशस्वी, special man. माहात्म्यं, माहप्प, नपुं० उदारता, महानुभावता, ऐश्वर्य, महिमा, majesty, magnanimity, विशिष्ट गुण, special virtue. माहाराजिक, माहाराजिंग, वि० राजकीय, राज्योचित, royal. माहुर, माहुरो, पुं० महावर, रक्तावर, लालिमा, red ness. माहेन्द्र:, माहिंदो पुं० महेन्द्र देव, deity of Mahendra. माहेन्दी, माहिंदी, स्त्री० गाय, इन्द्राणी, cow, Indra wife. माहेश्वरः, माहेसरो, पुं० महेश्वर का पूजक, शिवभक्त, worship of Siva. मि, मि, सक० फेंकना, डालना, to throw • निर्माण करना, खड़ा करना, to made • मापना, to measure, • स्थापित करना, to stand. मिच्छ्, मिच्छ, अक० बाधा डालना, विघ्न, उपस्थित करना, to difficult. मित, मिअ, भू०क० कृ० सीमित, परिमित, मर्यादित, to obstacle, limited, •गत, गया हुआ, ended • मापा हुआ, नपा तुला, measured, • स्वल्प, थोड़ा, small, • परीक्षित, जांचा गया, searched. मितङ्गम, मितगम, वि० धीरे धीरे चलने वाला, taking measured steps. मितङ्गमः, मितंगमो, पुं० हस्ति, हाथी, elephant. मितभाषिन्, मिअ-भासि, वि० कम बोलने वाला, speaking little. मितव्ययी, मिमव्वइ, वि० हितैषी, parsimonious, मिताक्षर, मिवक्ख, वि० स्वल्पाक्ष, short yet .comprehensive, • प्रमाण साक्ष्य, माप, तोल, measure. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मित्र, मित्तो, पुं० आदित्य, सूर्य, Sun. मित्र, मितं, नपुं० साक्षी, संबंधी, दोस्त, हाहभागी, 'लोके लोके स्वार्थभावेन मित्रम्', शत्रु मित्रं च कोऽपि लोके हृष्यज्जनोऽहो निपतेच शोके, 'मित्रं सख्यौ रवौ पुमान्' इति वि०, friend. मित्रकर्मन् मित-कम्मं, नपुं० सखाकर्म, friendly karma. मित्रकार्य, मितकज्जं, नपुं० दोस्त की क्रिया, friendship. मित्रकृत्य, मितकिच्च, नपुं० मित्र की सेना group of friends. मित्रगण, मितगणो, पुं० मित्र समूह, friends group. - मित्रघ्न, मितग्ध, वि० विश्वासघाती, a treachery. मित्रजित् मितजिअ वि० सूर्यजयी, protection of friendly. मित्रता, मितआ, वि० सहभागिता, friendly con tact. मित्रद्रोह:, मितदोहो, पुं० मित्र से घृणा, seeking to injure friends. मित्रद्रोहिन, मितदोहि, वि० मित्र से विश्वासघात करने वाला, being treachery with friend. मित्रभाव:, मितभावो, पुं० दोस्ती, मित्रता, friendship. मित्रभेदः, मितभेदो, पुं० मैत्रीभंग, separation of friends. मित्रयु मितयु वि० हितैषी, good wisher. मित्रवत्सल, मितवच्छल, मितवच्छल, वि० कृपालु, शिष्टाचारयुक्त, merciful. मित्रवरः, मितवरो, पुं० सखिराज, friendship, उत्तम मित्र, good friend. मिथ्, मिह, अक० मैथुन करना, मिलाना, चोट पहुंचाना, प्रहार करना, to alternate, to unite, to injure to know, समझना, जानना । मिथस्, मिहो, अव्य० परस्पर आपस में, mutu ally, among each other, alternately, , गुप्त रूप से, एक दूसरे से युद्धे पुन, पाण्डव कौरवाभ्यां मिथः कृतेऽप्यन्तरमेव ताभ्याम् se cretly. मिथस्, मिहो, वि० युगल, जोड़ा, mutual. For Private and Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मिथिल:, मिहिलो, पुं० एक राजा विशेष, a king. मिथिला मिहिला, स्त्री० मिथिला नगरी, a capi tal, Mithila. " मिथुनं मिहुणं, नपुं० युगल, जोड़ा, दम्पत्ति, forming a pair • मैथुन, संभोग, सहवास, paired मिथुनराशि, Gemini, समागम, संगम, assembly, intercourse sexual. मिथुनगत, मिहुणगअ वि० समागम को प्राप्त हुआ, gone of sexual. मिथुनजात, मिहुणजाअ वि० युगल उत्पत्ति वाला, born of pair. मिथुनभावः, मिहुणभावो, पुं० संभोग वाला, समागम, संगम, intercourse. मिथुन राशि:, मिहुणरासि, स्त्री० चक्रवाक, चकवा, cakravaka bird. 1 www.kobatirth.org • मिथुनव्रतिन, मिहुणव्वर, वि० समागम वाला, संभोग करने वाला, doing intercourse. मिथुनेचर, मिहुणेयर, पुं० चक्रवाक्, चकवा, cakravaka bird. मिथ्या मिच्छा, अव्य० गलत विपरीत, कपोल, untruly, • निष्प्रयोजन, व्यर्थ, निष्फलता के साथ, falsely, • वितथ, अनृत, असत्य, wrongly, • असदचरण, अव्यावहारिक, अलौकिक, false rumour, अलीक, झूठा, अन्यथा, false, • उलटी मान्यता, knowing of wrongly. मिथ्याकल्पित, मिच्छाकप्पिअ वि० कपोल कल्पित, , . false thought. मिथ्याकर्मन्, मिच्छाकम्मं, नपुं० झूठा कार्य, false work. " मिथ्याकोप:, मिच्छाकोवो, पुं० झूठमूठ का कोप, दोष, anger of false. मिथ्याग्रहः, मिच्छाग्गहो, पुं० गलत ग्रहण, unuse obstinancy. मिथ्याचर्या, मिच्छाचरिया, स्त्री० पाखण्ड, असदाचरण वृत्ति, acting wrongly. मिथ्याचार, मिच्छाचारी, पुं० असत्य आचरण, विशिष्ट भाव, शून्य, आचरण, untruly nature, improper conduct. मिथ्याचारित्र मिच्छाचारितं नपुं० अशुभ प्रवृत्ति, कषायजन्य चारित्र, sinful contact. मिथ्याज्ञानं, मिच्छाणाणं, नपुं० अज्ञान, संशय युक्त ज्ञान, अविरुद्धज्ञान, अन्यथाधीस्तु लोकेऽस्मिन् मिथ्याज्ञानं हि कथ्यते, unknow, wrongly knowledge. • मिथ्यात्वं, मिच्छत्तं, नपुं० अश्रद्धान, बिगड़ी हुई अवस्था बिगड़ी हुई हालत, तेषां च मिथ्यात्वमिवव्यवस्था, • आत्मा का उलटापना, आत्मीय सुखमन्यजातमिति या वृत्ति, परत्रात्मनस्तन्मिथ्यात्वमकप्रदं निगदितं मुन्वेददार्गी जन: । unrespectable, unproper con duct, wrongly of soul, • अशुभोपयोग दुरभिप्राय का नाम है जो कि मोह यानि मिथ्यात्व है, रागादि विकार भाव, wrongly nature of love act, • शुद्ध जीवादिपदार्थविषये विपरीत श्रद्धानं मिथ्यात्वम् । मिथ्यात्वक्रिया, मिच्छत्तकिरिया, स्त्री० अन्य के प्रति श्रद्धान, respect another. मिथ्यात्वयोगः, मिच्छत्तजोगो, पुं० अश्रद्धान का योग, among each other respectless. मिथ्यात्व सेवा, मिच्छत्त सेवा, स्त्री० निष्प्रयोजन सेवा, व्यर्थ की सेवा, serve of uncapable. मिथ्यादवकर, मिच्छादवयर, वि० मुधादरी, untruly thought. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - , For Private and Personal Use Only 1173 मिथ्यादशा, मिच्छादसा, स्त्री० अश्रद्धान अवस्था, state of unrespectable. मिथ्यादर्शनं, मिच्छादसण, नपुं० तत्त्वों के विपरीत श्रद्धा, wrong respected tatvas. मिथ्यादृशि मिच्छादिट्ठि स्त्री० विपरीत दृष्टि • विपरीत दर्शन, false doctrine. मिथ्यादृष्टिः, मिच्छादिट्टि, स्त्री० विपर्यय दृष्टि, अलोक दृष्टि, विपरीत दृष्टि, दोसहित दृष्टि, विपरीत समझ, false doctrine, atheism, wrongly known, • तत्त्वार्थश्रद्धान से विपरीत दृष्टि, false doctrine with tatvartha's, • आप्तागमविषयश्रद्धारहित दृष्टि, false doctrine god and Arahat thought. मिथ्यानेकान्तः, मिच्छाणेगतो, पुं० तत्-अतत् स्वभाव 2 से रहित वचन, without tat atat thought. मिथ्यार्थ, मिच्छत्थ, वि० अश्रद्धानार्थ, तत्त्वार्थ से Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1174 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विपरीत भाव वाले, false doctrine with मिश्रकः, मिस्सगो, पुं० संवाहक, living on mastatvartha. saging मिथ्यावचन, मिच्छावयण, नपुं० असत्यार्थ कथन, मिश्रकालः, मिस्सकालो, पुं० डांस-मच्छर युक्त काल, thought of untruly. a time of mosquito. मिथ्यावदः, मिच्छावदो, पुं० झूठ प्रयोग, speaking मिश्रगुणस्थानं, मिस्स-गुणट्ठाणं, नपुं० सम्यग्मिथ्यात्व falsely. प्रकृति युक्त गुणस्थान, mixed purity and मिथ्याशल्यः, मिच्छासल्लो, पुं० सम्यक्त्व से भिन्न unpurity with Ganesthan. रुचि से विपरीत शल्य, without purity lik- मिश्रचारित्र, मिस्सचारित्तं,नपुं० क्षायोपशमिक चारित्र, ing wrongly pain. a character of destroyer and pacifiमिथ्याश्रुतं, मिच्छासुअ, नपुं० अज्ञानता सूचक श्रुत, cation. a text wrongly knowing. मिश्रजात, मिस्सजाअ, वि० मिश्रित रूप से उत्पन्न मिथ्योपदेशः, मिच्छोवएसो, पुं० प्रमोद युक्त उपदेश, किया गया, उद्गम दोष, born with mixed. a speech of falseful. मिश्रणं, मिस्सणं, नपुं० मिलाना, घोलना, treaty, मिद्, मिद, अक० चिकना, स्निग्ध होना, to lubri- mixing. cate, • पिघलना, to fall, • मोटा होना, to मिश्रभावः, मिस्सभावो, पुं० सार्य भाव, उपशम fat, • स्नेह करना, to love. और क्षय का भाव, उभयात्मको मिश्रः मिद्धं, मिद्ध, नपुं० तन्द्रा, आलस्य, सुस्ती, sloth, क्षीणाक्षीणमदशक्तिकोद्रवत् (त०वा० 2/1), ___laziness, उदासीनता, जड़ना, मन्दता। mixed of destroyer and pacification. मिन्द, मिंद, अक० चिकना, स्निग्ध होना, to lubri- मिश्रवचनं, मिस्सवयणं, नपुं० बाधित-अबाधित ____cate. वचन, सत्य-मृषा वचन, a thought of मिन्व, मिव्व, अक० पूजा करना, सम्मान करना, to mixed true and untrue. ___worship, to respect. मिश्रित, मिस्सिअ, भू०क०कृ०, मिला हुआ, संयुक्त, मिल, मिल, अक० मिलना, सम्मिलित होना, to बढ़ाया हुआ, gathered. meat, • साथ होना, इकट्ठे होना, to collect, मिश्री, मिस्सी,स्त्री० शर्करा, मिश्री ति लोक भाषायाम, to assemble, • सटना, to gether with, ____sugar. to encounter, • मुकाबला करना, to face, मिष, मिस, अक० आंख खोलना,झपकना, to open • सघन होना, to meat, • घटित होना, to eyes, • देखना, to see, to lookat, गीला produce. करना, to wet, • फुल्लित होना, उदय होना, मिलनं, मिलणं, नपुं० मिलना, सम्पर्क, मुकाबला to rise, स्पर्धा करना, to contend. करना, भेंट, meeting, assembling. मिषः, मिसो, पुं० प्रतिस्पर्धा, प्रतिद्वंद्विता, revalry. मिलित, मिलिअ, भू०क०कृ०, एकत्र हुआ, भेंट किया मिष, मिसं, नपुं० बहाना, धोखा, छद्मवेष, ब्याज, गया, आपस में मिला हुआ, meeted, • मिश्रित, pretence, fraud, pretext, छल, झूठ, सम्मिलित, assembling, • सन्धियुक्त, जोड़ा असत्य, अलीक, मिथ्या, untrue. गया, bonded. मिष्ट, मिट्ठ, वि० मधुर, स्वादिष्ट, sweet, sovery, मिलिन्दः, मिलिंदो, पुं० भ्रमर, भौंरा, षट्पद, अलि, • मिश्री, द्राक्षा, गुड, खाण्ड, द्राक्षा गुङच बौद्धधर्म का अनुयायी राजा, a king. खण्डमथो सिताऽपि माधुर्यमायाति तदेकलापी, मिलिन्दकः, मिलिदिगो, पुं० एक सर्प विशेष, a ser- sugar, • स्वादिष्ट स्वाद युक्त, sweetful. ___pent. मिष्टत्ता, मिट्ठआ, वि० मीठापन, sweetful. मिश्र.मिस्स,सक० मिलाना, जोड़ना, घोलना, बढ़ाना, मिष्ट, मिटुं, नपुं० मिष्ठान्न, मिठाई, sweets. ___to mix, to bond. For Private and Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1175 मिष्टभाषणं, मिट्ठभासणं, नपुं० मधुर वचन, मृदुकथन, माधुर्यपूर्णभाषण, good think, sweet thought. मिष्ठान्नं, मिट्ठण्णं, नपुं० मिठाई, sweets. मिह, मिह, सक० गीला करना, तर करना, छिड़कना, to moisten, to wet, to sprinkle, • वीर्यपात करना, बरसना, to semen fall, to rain. मिहिका, मिहिगा, स्त्री० पाला, हिम, mistfog, snow. मिहिरः, मिहिरो, पुं० सूर्य, sun, • बादल,cloud, • चन्द्र, moon, • पवन, wind, • वृद्ध व्यक्ति, old man. मी, मी, सक० विनाश करना, मार डालना, to slaughter, • अतिक्रमण करना, उल्लंघन करना, to going over, • बदलना, परिवर्तित करना, समाप्त करना, to lapse, to turn, to move, • घटना, कम करना, to lessen, समझना, to understand. मीढ, मीढ, भू०क०कृ० मूत्रोत्सृष्टि, पेशाब किया गया, passed as urine. मीनः, मीणो, पुं० मछली, झष, fish, • मीन राशि, ___ pisces. मीनकेतनः, मीणकेयणो, पुं० कामदेव, cupid. मीनगन्धा, मीणगंधा, स्त्री० सरस्वती, sarasvati. मीन गन्धिका, मीण-गंधिगा, स्त्री० जोहड़, पल्वल, ___sprout. मीनरङः मीणरंगो.पं० रामचिरैया, एक शिकारी पक्षी. a bird. मीनरः, मीणरो, पुं० समुद्री दानव, demon of sea. मीम, मीम, सक० जाना, पहुंचना, to go, • शब्द करना, to bleat. मीमांसकः, मीमंसगो, पुं० मीमांसकदर्शन पक्षवाला, एक विचारक कुमारिल भट्ट, investigator of mināmsa, a thinker of kumarila, • अनुसन्धानकर्ता, scrutniger, re searcher, • परीक्षक, examiner. मीमांसकमतः, मीमांसगमओ. पं० मीमांसक नामक विचारक, a thinker. मीमांसा, मीमंसो, स्त्री० गहन चिंतन, गम्भीर विचार, परीक्षण, अनुसंधान। उत्तरमीमांसा और ब्रह्ममीमांसा, great thinking, sulable examination. मीरः, मीरो, पुं० समुद्र, sea, ocean, • सीमा, हद, मीरोऽब्धि-शैल-नीरेषु इति विश्व, समुल्वणे यस्य यशः शरीरे निमञ्जनत्रासवशेन मीरे, limit. मील, मील, सक० मूंदना, ढंकना, बंद करना, उन्मीलित होना, मुझना, अन्तर्धान होना, to close eyes. मीलनं, मीलणं, नपुं० झपकना, बंद होना,झपकी आना, अलसित होना, closing the eyes. मीलनकेलि, मीलणकेलि, स्त्री० दृङ्मीलन क्रीड़ा, आंख बंद होने की क्रीड़ा, मीलनकेलौ लोचनोत्पले संदधार परिणामकोमले, play of closing the eyes. मीलित, मीलिअ, भू०क०कृ० झपकी हुई, बन्द हुई, अलसाई हुई, अधखुला, ओझल हुई, about closing, closed eyes. मीव, मीव, अक० जाना, पहुंचना, मोय होना, to go, to arive, to fat. मीवरः, मीवरो, पुं० सेनानायक, सेनापति, सेनाध्यक्ष, ___chief of army, a army officer. मीवा, मीवा, स्त्री० [मी+वन्] केंचुआ, अंत्रकीट, वायु, stomach worm, tapeworm, wind. मुः, मु, पुं० बन्धन, जकड़ना, संयुक्त, मोक्ष, मुक्त, bond, karmanless, liberated. मुकन्दकः, मुकंदगो, पुं० प्याज, onion. मुकारः, मुयारो, पुं० मुकाररहितेनामुना मखेन, mouth. मुकुः, मुकि, स्त्री० [मुच् + कु] मुक्ति, मोक्ष, छूटना, final emancipation. मुकुटं, मुउडं, नपुं० [मुक् + उटन्], मुकुट, मोर, ताज, किरीट, diadem, • शिखा, fault, crest of peacock, • शिखर, कूट, mountain tuft, • चोरी, thief, • पर्वत श्रृंखला, mountain line. मुकुटमणि, मुउडमणि, स्त्री० सिरमोर, शिखर, • किरीट मणि, crest gem, the best formost. मुकुटस्थानं, मुउडट्ठाणं, नपुं० अवतंसपद, a place of crest gem. For Private and Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1176 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मुकुन्दः, मुकुंदो, पुं० [मुकुम्+दाति दा+क],• कृष्ण, विष्णु, Krishna, • पारा, aquick silver, • मूल्यवान, पत्थर,astone of heavy cost. मुकुन्दगुणः, मुकुंदगुणो, पुं० श्रीकृष्ण सदृशगुण, a guna of Krishna some. मुकुरः, मुउरो, पुं० [मुक्+उरच्], दपर्ण,शीशा, look ing glass, • कली, tufta bud, • कुम्हार के चाक का डंडा, a stick of pot maker,. मौलसिरि तरु, a kind of tree. मुकुलः, मुउलो, पुं० [मुं+उलक्] कुडमल,open ing bud, • कली, bud, • शरीर, body, • आत्मा , soul. मुकुलं, मुउलो, पुं० [मुंच+उलक्], कुडमल, कली, शरीर, body, bud, • आत्मा, soul. मुकुलं, मुउलं, नपुं० कली, bud. मुकुलपाणिपुट:, मुउलपाणिपुडो, पुं० कोरकहस्तपुट, encircled by buds some hands. मुकुलित, मुउलिअ, वि० [मुकुल+इतच्] कली युक्त अर्ध प्रफुल्लित आधा खिला हुआ,openning bud. मुकुलोपमा, मुउलोपमा, स्त्री० कली की उपमा, मुंच मुंच लातीति, similarity of bud. मुकुष्ठः, मुउट्ठो, पुं० [मुकु+स्था+क] लोबिया, मोठ, a kind of beans. मुक्त, मुत्त, (भू०क०कृ०), मुक्ति, मोक्ष, तद्दर्शन ज्ञान-चारित्रभेद प्रणीयते पूर्णतया मयेदं, मुक्तः स्वरूप परथा तदध्वायतोऽभ्य धीता खलु तीर्थकृद् वाक्, (सम्य०5), liberated, karmaless, • दूर, छूटा हुआ-'राग-द्वेष-विभाव-मुक्त',giv- ing up love and fault, • छोड़ना, त्याग करना, giving up all karman, . सांसारातीत,asoul liberated of worldly attachment, • कृत्स्न, विनिवृत्त, all attachment.ess, • ग्रन्थ परिमुक्त, all attachmentless. मुक्तगत, मुत्तगअ, वि० मुक्ति को प्राप्त, छूटा हुआ, liberated. मुक्तजन्मन्, मुत्तजम्म, वि० जन्म रहित, without born. मुक्तजरा, मुत्तजरा, वि० बुढ़ापा रहित,oldage less. मुक्तजाति, मुत्तराइ, वि० उत्पत्ति रहित, born less. मुक्तचारित्र, मुत्तचारिउ, वि० चारित्र विहीन, char acterless. मुक्ततप, मुत्ततव, वि० तप रहित, without heat, left penance. मुक्तदान, मुत्तदाण, वि० दान रहित, given up less. मुक्तदोष, मुत्तदोस, वि० दोष रहित, sinless. मुक्तधन, मुत्तधण, वि० निर्धन, दरिद्र, poor. मुक्तधर्म, मुत्तधम्म, वि० धर्म से विमुख, without religion. मुक्तधाम, मुत्तधाम, वि० स्थान से परे, without ___worldplace. मुक्तधैर्य, मुत्तधीर, वि० धीरता से विमुक्त, happi ness less. मुक्तविधि, मुत्तविहि, वि० सम्पत्ति विहीन, wealth less. मुक्तपाप, मुत्तपाव, वि० पाप परित्यक्त, given up sin. मुक्तफल, मुत्तफल, वि० फल विहीन,disereless. मुक्तभाव, मुत्तभाव, वि० भाव रहित, natureless. मुक्तमोह, मुत्तमोह, वि० हतमोह, क्षीणमोह, मोहरहित, attachment less. मुक्तरत्नत्रय, मुत्तरयणतय, वि० रत्नत्रय से पृथक् हुआ, ___without salvation. मुक्तरोग, मुत्तरोग, वि० निरोग हुआ, स्वस्थ, diseaseless. मुक्तवसन, मुत्तवसण, वि० वस्त्र विहीन, one who has put off cloths. मुक्तशील, मुत्तसील, वि० सिद्धान्त रहित, without character. मुक्तसम्यक्त्व, मुत्त-सम्मत, वि० सम्यक्त्व रहित, without purity. मुक्ता, मुत्ता, वि० [मुक्त+याप्] मोती, pearl, • वेश्या, प्राणिका, prostitute, • गजमुक्ता, a pearl of elephant, • माला। मुक्ताकलशः, मुत्ताकलसो, पुं० मुक्ता रूप कलश,a pot of pearful. मुक्ताकलापः, मुत्ताकलावो, पुं० मोतियों का हार, pearl necklace. मुक्तागारः, मुत्तागार, वि० आगार रहित, घर से विहीन, wad For Private and Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1177 बेघर, having left the home, • निर्ग्रन्थ, all kind things left. मुक्तागारः, मुत्तागारो, पुं० मुक्ता समूह, • मोतियों की HICII, pearl garland. मुक्तागुणः, मुत्तागुणो, पुं० मोतियों का हार, pearl necklace. मुक्ताजालं, मुत्ताजाल, नपुं० मोतियों की लड़ी, pearl string. मुक्तात्मकता, मुत्तप्पगआ, वि० मुक्तपने को प्राप्त आत्मा वाला, having get of liberation. मुक्तात्म-भावः, मुत्तप्प-भावो, पुं० परमात्म भाव, god thought. मुक्तादामन्, मुत्तादाम, नपुं० मोतियों का हार, pearl necklace. मुक्तादिवर्णवशः, मुत्तादिवण्णवसो, पुं० मोतियों के वर्ण के वशीभूत, attached of pearl . colour. मुक्तापुष्पः, मुत्तापुष्फ, पुं० चमेली, jasmine. मुक्ताफलं, मुत्ताफल, नपुं० मोती, मौक्तिक, सञ्जातानि मनोहराणि शतशो मुक्ताफलानि स्वयम्, pearl, • मोतियों का फूल, a flower of pearlsome,• सीताफल, tree of custard apple and its fruit, • कपूर, camphor. मुक्ताफलत्व, मुत्ताफलतं, वि० मौक्तिकपना, सुवृत्तभावेन समुल्लसन्त : मुक्ताफलत्वं प्रतिपादयन्तः। मुक्तापरित्यक्तो, निष्फलता, pearlful. मुक्ताफलता, मुत्ताफलआ, देखो ऊपर। मुक्ताबीजः, मुत्ताबीजो, पुं० मोती रूप बीज, seed ___of pearl. मुक्तामणिः, मुत्तामणि, स्त्री० मोती, pearl. मुक्तमय, मुत्तामअ, वि० मौक्तिक प्रचुरता, plenti- ___ fulness of pearlful. मुक्तामाला, मुत्तामाला, स्त्री० मौक्तिक स्रक्, pearl garland. मुक्तालता, मुत्तालआ, स्त्री० मोतियों की माला, pearl garland. मुक्तालयः, मुत्तालयो, पुं० सिद्धालय, मुक्तानां निर्वृतानामालयं मुक्तास्थान, (मुक्ताना हारगतानां मौक्तिकानामालयो बभूव), sidhalaya. मुक्तावलिः, मुत्तावलि, स्त्री० मोतियों का हापर, मौक्तिक स्रक्, pearl necklace. मुक्तास्त्रक्त, मुत्तासगा, स्त्री० मोतियों की माला, pearl garland. मुक्ताशुक्तिः, मुत्तासुत्ति, स्त्री० मुक्ता वाली सीप, the pearl oyster. मुक्तास्थानं, मुत्ताट्ठाणं, नपुं० मोतियों का घोंघा, place of pearl. मुक्ताहारः, मुत्ताहारो, पुं० उपवास, आहार नहीं करना, 'मुक्तः आहारोऽशनं येन तस्य भवः', a fast without eating and drinking, मोतियों का हार-मुक्तानां मौक्तिकानां हारो यस्य तस्य भावः', pearl necklaceful pure happiness. मुक्तिः , मुत्ति, स्त्री० पारमार्थिक सुख, full pure happiness, • जन्म मरण का अभाव, without born dead, • अतीन्द्रियसूक्ति, bliss of salvation, • युक्तिमेति पुरुषो यदि मुक्तिमञ्चितुं, दुर्भाव जीतने का प्रयत्न, gateway for fault victor, वस्तुतस्तु मद-मात्सर्याद्याः शत्रवोऽङ्गिन इति प्रतिपाद्याः। तज्जमाय मतिमान् धृतयुक्तिरिस्तु सैव सम्प्रति मुक्तिः ।। • मोक्ष-निर्वाण, salvation, Nirvana, full happiness, • शिव, कल्याण, • छुटकारा, उन्मुक्तता, विमोचन, मुंचन, छूटना, मोचन, . खोलना, छोड़ना, स्वतंत्र करना, release, liberation, • तृष्णा विच्छेद, लोभाभाव, desireless, • विषय संयम, control of organs of sense. मुक्तिकारणं, मुत्ति-कारणं, नपुं० छूटने का कारण, cause of release. मुक्तिगत, मुत्तिगअ, वि० मोक्ष को प्राप्त हुआ, at tainment of salvation. मुक्तिदायिनी, मुत्तिदाइणी, वि० मोक्षप्रदा, जगतः संसारान् मुक्तिं ददातीति मुक्तिदायिनी मोक्षप्रदाऽस्ति, given of salvation. मुक्तिधामं, मुत्तिट्ठाण, नपुं० मोक्षस्थल, place of salvation. मुक्तिनगरी, मुत्तिणगरी, स्त्री० मोक्षपुरी, a town of salvation. For Private and Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1178 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मुक्तिपात्रः, मुत्तिपतो, पुं० मुक्ति का अधिकारी, fit मुखचीरि, मुहचीरि, स्त्री० जिह्व, जीभ, tung. person of salvation. मुखजः, मुहजो, पुं० ब्राह्मण, विप्र, Brahmana. मुक्तिभावः, मुत्तिभावो, पुं० मोक्ष भाव, intention मुखता, मुहआ, वि० मुख रूपता, mouthness. of salvation. मुखदूषणं, मुहदसणं, नपुं० प्याज, onion. मुक्तिमार्गः, मुत्तिमग्गो, पुं० मोक्षपथ, way of sal मुखदूषिका, स्त्री० मुहासा, pimple. ___vation. मुखनिरीक्षकः, मुहणिरिक्खगो, पुं० आलसी, सुस्त, मुक्तियोगः, मुत्तिजोगो, पुं० मुक्ति का संयोग, yok उदासीन, खिन्न व्यक्ति, pained man. ing of salvation. मुक्तिलक्ष्मी, मुत्तिलच्छी, स्त्री० शिवश्री, मोक्षलक्ष्मी मुखानवासिना, मुहाणावासिणी, स्त्री० सरस्वतं sarasvati. निर्वृत्ति, laxmi of Siva, salvation of Laxmi. मुखपटः, मुहपडो, पुं० चूंघट, पर्दा, cover. मुक्ति हेतु, मुत्तिहेउ, वि० मुक्ति का कारण, cause मुखपिण्डः, मुहपिंडो, पुं० ग्रास, कौर,eating grass. of salvation. मुखपूरणं, मुहपूरणं, नपुं० मुख भरना, to grease अक्तोपमा, मुत्तोवमा, स्त्री० मुक्ता सदृश, some of palms. pearl. मुखप्रसादः, मुहप्पसदो, पुं० प्रसन्नवदन, प्रसन्नमुद्रा, मुक्त्वा , मुत्ता, अव्य० [मुच् + क्त्वा] परित्याग करके, happiness of mouth. मुखप्रियः, मुहप्पियो, पुं० संतरा, orange. छोड़कर, to be given up. मुखं, मुंह, नपुं० [खन् + अच् डित् धातोः पूर्व मुच् मुखबंधः, मुहबंधो, पुं० भूमिका, प्रस्तावना, pref ace, introduction. च] मुंह, लपन, वदन, आनन, 'स्त्रिया मुखं मुखबंधनं, मुंहबंधणं, नपुं० भूमिका, preface, inपद्मरुखं ब्रुवाणा',• चेहरा, मुखमण्डल, mouth, troduction. face, • अग्रभाग, पुरोभाग, आगे का हिस्सा, मुखभासा, मुहभासा, स्त्री० मुख कान्ति, brightforepart, • प्रधान, अग्रणी, top, • प्रमुख, ness of mouth. मुख्य, श्राद्धतर्पणमुखा, समुद्धता', धर्म-कर्मणि मुखभूषणं, मुहभूसण, नपुं० पान खाना, ताम्बूल, मुखं गृहीशितुः, • प्रारम्भ। देवपूजनमनर्थसूदनं इलायची, सौंफ, लवंग आदि का पान, मुखवास, प्रायशो मुखमिवाप्यते दिनम्। entrance, betel bat. head. मुखभेदः, मुहभेओ, पुं० विकृत बदन, distorted मुखकमलं, मुह-कमलं, नपुं० कमल सदृश मुख, face. mouth of some a lotus. मुखमधु, मुहमहु, वि० मिष्ट भाषी, sweet thinker. मुखकान्ति, मुहकंति, स्त्री० मुख प्रभा, मुंह की आभा, मुखमार्जनं, मुह-मज्जणं, नपुं० मुंह, धोना, mouth __light of mouth. wash. मुखखुरः, मुहखुरो, पुं० दांत, teeth. मुखमण्डलं, मुहमंडलं, नपुं० बदन, आननदेश, मुखगंधः, मुहगंधो, पुं० मुख की दुर्गन्ध, smell of mouth, face face orb. mouth. मुखमण्डनं, मुह-मडणं, नपुं० मुंह की शोभा, light मुखगन्धकः, मुहगंधगो, पुं० प्याज, onion. ___of mouth. मुखचन्द्रः, मुहचंदो, पुं० चन्द्र के समान मुख, mouth मुखमुद्रणं, मुहमुद्दण, नपुं० मोन, to make one of some moon. silent.. मुखचपल, मुहचवल, वि० वाचाल, बातूनी, talk- मुखर, मुहर, वि० वाचाल, बातूनी, talktative. ative. मुखरिका, मुखरिंगा, स्त्री० मुखरी, बल्गा, talkative. मुखपेटिका, मुहपेडिगा, स्त्री० मुख पर चपत, slap मुखरितं, मुहरिअ, वि० [मुखर+इतच्] कोलाहलपूर्ण, on the face. loudful. For Private and Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1179 मुखरोगहृत्, मुहरोगहिअ, वि० मुख रोग को नष्ट करने मुखासवः, मुहासवो, पुं० अधरामृत, nectar of lips. वाली णमो घोरतवाणं, mouth of disease. मुखेन्द,मुहिंदु, स्त्री० चन्द्र मुख, moon like face. मुखवन्त्रणं, मुह-वतणं, नपुं० वल्गा,लगाम की रस्सी, मखोल्का, महल्ला. स्त्री० दावानल. forest fire. a bit of a bridle. मुख्य, मुक्ख, वि० [मुखे आदौ भवः-यत्], मुख से मुखवल्लभः, मुह-वल्लहो, पुं० अनार का पेड़, a सम्बन्धित, मुख्य, प्रधान, प्रमुख, प्रथम, • आदि, tree of pomegrante. उत्तम, अच्छा, related with mouth, chief, मुखवाद्यं, मुहवज्ज, नपुं० फूंक मारकर बाजा बजाना, most first great, केवल, alone, सबसे sounding of drum. पहले, eminent. मुखवासः, मुहवासो, पुं० मुख की गन्ध, मुखभूषण, a thing which make the mouth fra मुख्यः , मुक्खो , पुं० नेता, पथप्रदर्शक, leader. grant. मुख्यं, मुक्खं, नपुं० धार्मिक कार्य, religious work. मुखविलण्ठिका, मुह-विलठिगा, स्त्री० बकरी, goat. मुख्यचान्द्रः, मुक्खमासो, पुं० चान्द्रमास की प्रधानता, मुखव्यादानं, मुहवियादाणं, नपुं० मुंह फाड़ना, मुंह moon monthful time. खोलना, opening the mouth wide. मुख्यनृपः, मुक्खणिपो, पुं० सर्वप्रमुख राजा, emiमुखशफ, मुहसप, वि० गाली देने वाला, talkative, _nent king. garulous. मुख्यमन्त्रिन्, मुक्खमति, पुं० राज्य का प्रमुख मन्त्री, मुखशुद्धि, मुहसुद्धि, स्त्री० मुंह धोना, washing first minister. the mouth. मुग्ध, मुद्ध, वि० मूर्छित, मोहित हुआ, संलीन, perमुखश्री, मुहसिरि, स्त्री० मुख का सौंदर्य, आननकान्ति, plexed, • प्रीतियुक्त, आसक्तिजनक,lovely, charming of mouth. attachment, • सुंदर, प्रिय, मनोहर, कान्त, मुखसुखं, मुहसुह, नपुं० उच्चारण की सुविधा, beautiful, pleasant, • सरल, भोला-भाला, ध्वन्यात्कसुख, sounding happiness. winsome. मुखसुरम्, मुहसुर, नपुं० होठों की तरावट, lips मुग्धगत, मुद्धगअ, वि० मूर्छित हुआ, perplexed. _charming. मुग्धजात, मुद्धजाअ,वि० प्रीति को उत्पन्न हुआ, gone मुखाग्निः, मुहग्गि, स्त्री० दावानल, यज्ञीय अग्नि, of love. forest fire, fire of Jayna. मुग्धता, मुद्धआ, वि० मूढ़ता, मूर्खता, प्रीतिभाव युक्त, मुखानिलः, मुहाणिलो, पुं० मुख पर अग्नि देना, शव simple men, condition of confusion, पर अग्नि लगाना, to set fire the dead loveliness. body. मुग्धभावः, मुद्धभावो, पुं० मूर्छा भाव, सादगी, foolमुखाब्ज, मुहिव्जं, नपुं० कमल रूपी मुख, कमल के ishness. समान मुख, lotus like face. मुग्धबुद्धिः, मुद्धबुद्धि, स्त्री० जड़ बुद्धि, मूढ़मति, मुखाम्बुजं, मुहब्बुजं, नपुं० देखो ऊपर, मुख-कमल, perplexed knowledge. lotus like face. मुग्धा, मुद्धा, स्त्री० विदुषी, knowledge ful मुखाम्भोजवती, मुंहभोजवई, स्त्री० मुख कमलवती, woman, beautiful woman, • अति कमल के मुख वाली स्त्री, lotus like face सुंदरी स्त्री, नायिका विशेष, प्रिया, दुग्धीकृतेऽस्य woman. मुग्धे यशसा, lovely woman. मुखारुभोरुहः, मुहमोरहो, पुं० नम्रमुखी, कमलमुखी, मुग्धिका, मुद्धिगा, स्त्री० बालवयस्का, a child मुख की मौनता, bonding face. young. मुखारविंदं, मुहारविदं, नपुं० वक्त्रपद्म, lotus like मुग्धीयते, मोहित हो रहा है, knowledge of ful face, • कमल रूपी-मुख, कमल सदृश मुख। woman. For Private and Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1180 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मुग्धोत्तमा, मुद्धातमा, स्त्री० विदुषी, मूर्खशिरोमणिरूपा, knowledgeful woman. मुच, मुच,सक० धोखा देना, ठगना, वंचना, to cheat, to wicked. मुञ्च, मुच, सक० त्यागना, छोड़ना, मुश्चेत्, to let go,• अलग रखना, पृथक् करना, set free, • फेंकना, डालना, उड़ेलना, to let fall throw, • टपकाना, गिराना, to fall, • निकालना, बाहर करना, to lay a side, . प्रदान करना, अनुदान देना, to give,• उच्चारण करना, बोलना, कहना, to ask to speech, • उत्सर्ग करना, to dismiss, • उन्मुक्त करना, डाल देना, to throw, • उद्धार करना, सुलझाना, to delight. मुचकः, मुचगो, पुं० लाख, lac seiling a tree. मुचुकुन्दः, मुचुकुंदो, पुं० एक वृक्ष विशेष, एक राजा का नाम, a kind of tree, a king of Muchukund. मुचिरः,मुचिरो, पुं० [मुश्च+किरच्], देव, deity,.. गुण, guna, • वायु, wind. मुचिलिन्दः, मुचिलिंदो, पुं० तिलपुष्प, flower of til. मुचुटी, मुचुडी, स्त्री० अंगुलियां चटकाना, an act ___of snapping fingers. मुञ्चित, मुचिअ, वि० परित्यक्त, छोड़ा गया, given मुष्ट, मुट्ठ, सक० कुचलना, पीसना, to crush. मुण्ड्, मुड, सक० मूड़ना, क्षौरकर्म करना, to blad, • कुचलना, पीसना, to crush. मुण्ड्, मुंड, अक० डूबना, to set. मुण्ड, मुड, वि० [मुण्ड्+अच्], • मुड़ा हुआ, छांय हुआ, blad man with shaved head,. कुण्ठित, अधम, नीच, lower man. मुण्डः , मुंडो, पुं० सिरमुड़ा, man with shaved head, • नाई, barber one who shaves, • मस्तक, head, • पेड़ का तना, plant body. मुण्डं, मुंडं, नपुं० लोहा, iron. मुण्डकः, मुंडगो, पुं० नाई, क्षौरकर्मी, barber. मुण्डफलः, मुंडफलो, पुं० नारियल, Narikal. मुण्डनं, मुडणं, नपुं० सिर मुण्डा, tonsure cer emony. मुण्डलोहा, मुंडलोहा, नपुं० लोहा, iron. मुण्डशालि, मुंडसालि, स्त्री० एक प्रकार का धान,a kind of grain. मुण्डित, मुडिअ, भू०क०कृ० [मुण्ड्+क्त] मुंडा हुआ, क्षुरित, छांट गया, shaved. मुण्डितं, मुंडिअ, नपुं० लोहा, iron. मुण्डिन्, मुंडि, पुं० [मुण्ड+इनि] नाई, barber. मुत्करः, मक्करो, वि. प्रसन्नतादायक, given of ____happiness. मुत्तलः, मुतलो, पुं० मिट्टी, clay, earth. मुद, मुद, सक० घोलना, मिलाना, to mix, • स्वच्छ करना, साफ करना, to wash, to clean, • निर्मल करना, धोना, to wash. मुद, अक० प्रसन्न होना, खुश होना, हर्षित होना, प्रमोद ___होना, to be glad, to happy. मुद, मुद, स्त्री० हर्ष, खुशी, प्रसन्न, प्रीति, joy, love. मुदङ्करः, मुदकगे, पुं० हर्ष सञ्जात, gladful. मुदञ्चभावः, मुदचभावो, पुं० हर्ष भाव, happiness. मुदञ्चनं, मुदंचणं, नपुं० हर्ष, भाव, happiness. मुदन्वयी, मदण्णवई, वि. प्रसन्नता युक्त, happinessful. मुदबन्धु, मुद-बंधु, वि० मुदो हर्षस्य अबन्धुः प्रमाद up. मुञ्ज, मु, सक० छोड़ना, त्यागना, to give. मञ्ज, मुंज, सक० साफ करना, स्वच्छ करना, निर्मल करना, to clean. मुञ्जः, मुंजो, पुं० [मुञ्ज+अच्], • मुञ्ज नामक घास, akind of grass, मुंज सजा, reed grass. मुञ्जकेशः, मुंजकेसो, पुं० शिव, Siva, • विष्णु, Visnu. मुञ्जरं, मुंजरं, नपुं० [मुञ्+अरन्] कमल की जड़, root of lotus. मुटु, मुड, सक० कुचलना, तोड़ना, पीसना, चूरा करना, to twist, to strange to kill, • कलंकित करना, निन्दा करना, to blame. मुण, मुण, अक० प्रतिज्ञा करना, to promise. For Private and Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रहित मलिनमेव जायत, अबन्धु रहित, मलिन, unclean. मुदपः, मुदवो, पुं० हर्ष, आनंद, प्रसन्नता, glad, happy. मुदश्रु, मुदस्स, वि० प्रसन्नता के आंसुओं सहित, हर्षाश्रु, with tears of gladful. मुदस्थल, मुदत्थल, वि० योग्य स्थान सहित, with capable place. मुदा, मुदा, स्त्री० हर्ष, खुश, आनंद, प्रीति प्रसन्न, glad, happy. मुदादरपदं मुदादरपंदे, नपुं० हर्ष, सम्मान स्थान, a place of happiness. मुदालम्बित, मुदालबिअ वि० हषवलम्बित, con nected of glad. मुदित, मुदिअ, भू०क० कृ० [मुद् भावे क्विप् मुक्त त] हर्षित, प्रसन्न, आनंदित, खुश, gladed. मुदिता, मुदिआ, वि० प्रसन्न रूपा, gladful hap piness. मुदिन्दरा, मुदिंदरा, स्त्री० पुण्य रूप लक्ष्मी, हर्ष लक्ष्मी, gladful Laxmi. मुदिर, मुदिरो, पुं० [ मुद् + किरच्] 'मुदं हर्षमीरयति प्रेरयतीति मुदिरो मेघ इव', cloud मेघ, बादल, • प्रेम, हर्ष, बादल, love, glad, प्रेमी, कामासक्त, lover, attachmentful, • मैढक, frog. मुदी, मुदी, स्त्री० [मुह+क - ङीष् ] ज्योत्स्ना, चांदनी, ray of moon. मुदीक्ष्य, मुदिक्ख, अक० प्राप्त होना, मुदीक्ष्यते, to get. मुदीरित, मुदीरिअ, वि० प्रेमानन्द जनित पूजन करता हुआ, मुदा प्रमोदनेरिते प्रेयमाणो सति, gone of lovely glad. मुदुपायन, मुदुपायण, वि० डाला गया, मुदेवोपायनं • मुत्पूर्वकं वोपायनम्, gived thron. मुद्ग:, मुद्दी, पुं० मूंग, लोबिया, a bean, • ढकना, आवरण, cover. मुदगरः, मोग्गरो, पुं० [ मुदं गिरति गृ+अच्], हथौड़ा, घन, hammer, mallet, • मौगरी, गदा, एक अस्त्र विशेष, king of weapon. मुद्गलः, मोग्गलो, पुं० [मुद्ग+ला+क] एक प्रकार की घास, a kind of grass. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1181 मुद्गभुज्, मुग्गभुजं, पुं० घोड़ा, a horse. मुद्दष्ट, मुद्दो, पुं० मूंग, a bean. मुद्वती, मुदवई, वि० प्रमोदिनी, हर्षा, lovely, gladable. मुद्वापी, मुदवापी, वि० हर्षित, खुश, प्रसन्न, gladed, happiness. मुद्रणं, मुद्दणं, नपुं० [मुद्+रा+ ल्युट् ], मुहर लगाना, मुद्रांकित करना, act of sealing, printing. • छापना, चिह्नित करना, बन्द करना, to silence, covering. मुद्रणा, मुद्दणा, स्त्री० मुद्रितावस्था, मूर्च्छा, silence. मुद्रय्, मुद्दय, अक० अंकित करना, चिह्नित करना, मुहर लगाना-मुद्र यति, ढकना, मूंदना, sealing, covering. मुद्रा, मुद्दा, स्त्री० [ मुद् + रक् + यप्] छवि, प्रसन्नचित्त भाव, pose, happinessmind, • आकृति, pose, • मुहर, छाप, चिह्न, sign, • पदक, प्रतिमा चिह्न, idol mark, •मुद्रा, सिक्का, mark, • प्रवेश पत्र, admission card, permission • बन्द करना, मूंदना, closing. - मुद्रागत, मुद्दागअ, वि० प्रवेश को प्राप्त हुआ, having admitted. मुद्राधारक, मुद्दाधरग, मुद्दाधारअ, वि० प्रसन्नता धारण करने वाला, having happiness. मुद्रिका, मुद्दिगा, स्त्री० [ मुद्रा + कन् +टाप्] अंगूठी, ring. मुद्रित, मुद्दिअ, वि० [मुद्रा इतच्] चिह्नित, अंकित, मुद्रित हुआ, sealed, closed. मुद्रितनेत्रं, मुद्दिअणेत्त, नपुं० निमीलिताक्ष, sealed closed, closed eyes. मुद्रितपत्रं, मुद्दिअपतं, नपुं० छाप युक्त पत्र, a letter of printed. मुद्रितपदकं, मुद्दिअ पदगं, नपुं० प्रतिभा पदक, रजत स्वर्ण आदि पदक, medal of gold and silver. मुद्रितभावः, मुदिअभावो, पुं० छिपे हुए भाव, closed For Private and Personal Use Only nature. मुधा, मुधा, अव्य० व्यर्थ, निष्प्रयोजन, विरुद्ध, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1182 www.kobatirth.org invain, to no purpose, • गलतरीति से, मिथ्यारूप से, with flace way. मुधादरी, मुधादरी, स्त्री० मिध्यादर, उन्मार्ग चारित, falsely way. मुनि, मुणि, पुं० [मन्+इन्- उच्च मनुते जानाति य] ऋषि, सन्त, श्रमण, साधु, यति भूयान्मौनिमनौ भवति विभवादस्मान्मुनि स्यात्तदात्मानं सम्प्रति साधयेत्स्वयमितः समर्थः सदा। दुर्भावं प्रयतेत मिति रौद्र तथा यति: नाम्येनैव नशेमुवीश पुनरप्येषाऽस्ति मे सम्मतिः । inspired ascetic thinker, • योगी, वर्णी, तपस्वी, निःस्पृही, one who practices yoga, निर्गन्ध, varni tapsvi, nsprhi, one who all time think, • मन्यतेमनुते वा मुनिः । (जैन०ल० 927) one who all time work. मुनिचयां मुणिचरिया, स्त्री० भ्रामरीवृत्ति, sages act. मुनिजन, मुणिजणो, पुं० साधु समूह, sages mass. मुनित्व, मुणित्त, वि० साधुत्व, साधुपना, sageful. मुनिदर्शनं, मुणिदसणं, नपुं० साधुश्रद्धा, श्रमण दर्शन, यति का देखना, respected of sage, seeing of sramana. मुनिधर्म:, मुणिधम्मो, पुं० साधुधर्म, महाव्रतादि पालन " का धर्म, religion of getting great act, custom of sage. मुनिधाम:, मुणिधामो, पुं० साधुओं का एकान्त स्थान, • उपाश्रय, उपासना स्थल, religious place, upasraya upasna place. मुनिनन्दः, मुणिणंदो, पुं० मुनियों का आनंद, श्रमण स्वभाव, happiness of chief sages. मुनिनाथ, मुणिणाहो, पुं० आचार्य, मुनि, समूह का प्रमुख, यतीश्वर, मुनीश्वर, sages group of principal, sages. मुनिनायकः, मुणिणायगो, पुं० आचार्य, यतिपति, गणि, यतीश्वर, chief of sage. मुदिपदं मुणिपदं, नपुं० साधुपद, श्रमणाचरण, sage position. मुनिपादः, मुणिपादो, पुं० साधु के चरण, feet of sage. मुनिपुंगवः, मुणिपुंगवो, पुं० प्रमुख मुनि श्रेष्ठ मुनि, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश महाव्रत की अनुपालना में कुशल, sages chief, best of the sages. मुनिबांधव, मुणिबंधव, वि० महाव्रत रूप मित्र, समता, friend of great customs. मुनिभाव, मुणिभावो, पुं० साधु भाव sageness मुनिमनोरञ्जनाशीति, मुणिमणोरेतणासीउ, स्त्री० आचार्य ज्ञानसागर की रचना, जिसमें 80 श्लोकों में मुनियों के गुणों का गुणगान किया गया है, a text, who wrote of gyansagar's मुनिमनोरञ्जनं तावदिदमञ्जनम्। मोहिजन चक्षुषोर्दुःखभरमञ्जनम् ।। श्री जिनेन्द्ररूपाश्रयतु सखञ्जनम् । भावनाधीनभवत्या प्रतीतं जनम्।। (मुनि० कृ० 34) मुनिराद, मुणिराड, पुं० मुनिराज a king of sage. योगिधूप, आचार्य, acharya. मुनिराज, मुणिराजो, देखो ऊपर। , मुनिवर, मुणिवरो, पुं० मुनिपुंगव श्रेष्ठ मुनि, a great king of sages, best of the sages. मुनिश्चय, मुणिचरिया, स्त्री० साधुचर्या, श्रमणचर्या, gone of sages. मुनिसुव्रतः, मुणिसुव्वओ, स्त्री० मुनिसुव्रतनाथ तीर्थंकर, जैनधर्म के बीसवें तीर्थंकर, a tirthankar, Munisuvrata. मुनीन्द्रः, मुणिदो, पुं० आचार्य, मुनिर, मुनिराज, a chief of sages, Aacharya. मुनीशः, मुणीसो, पुं० मुनिवर, आचार्य, यतिवर, best of the sages, मुनीश ! सच्चारुचरको रचन्द्रमस्तमो ऽन्तरुच्छेत्तु मुताद्धर्यामन्। भवाम्बुधौ पोत इवोत्तम ! प्रभो। निवेदनं मे नतिपूर्वकं च भो। Acharya, yatigreat. मुमुक्षवर्ग:, मुमुक्ख वग्गो, पुं० परमार्थ इच्छुक, मुक्ति के चाहने वाला, desire for liberation, desiring salvation. मुमुक्षा, मुमुक्खा, स्त्री० [ मोक्तुमिच्छा मुच् + सन् + अ टाप्] मोक्ष की अभिलाषा, desire for liberation. मुमुक्षु, मुमुक्खु, वि० [मुच् + सन् + उ], मोक्ष पाने का इच्छुक, अध्यात्म मार्ग का अभिलाषी, परमार्थ For Private and Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1183 die. Ale. पथ का इच्छुक, मोक्षाभिलाषी, desired of रौति च मूच्छर्ति वेपते। to congeal, to faint, salvation way, desiring salvation. • उन्मत्त होना, अचेत होना, to mad, to beमुमुक्षुः, मुमुक्खु,पुं० याति,ऋषि, मुनि, तपस्वी, sage, come senseless, • उगना, बढ़ना, torise, Rishi, yati, Muni, tapsvi. • सधन होना, छा जाना, to swan. मुमुखासवः, मुमुहासवो, पु० अस्पष्टवाणी, मूर्छा, मुच्छा, स्त्री० मुद्रितदशा, मुद्रणावस्था, मिरगी uncapable thought. मुमुचानः, मुमुचाणो, पुं० मेघ, बादल, cloud. रोग, fainting, congealment. मुमुर्षा, मुमुरिसा, स्त्री० मरने की इच्छा, desire of मुर्मुरः, मुम्मुरो, पुं० तुषाग्नि, क्षारयुक्त अग्नि, सूर्याश्व, मुर्मुर सूर्यतुरगे तुष बह्रौ इति वि, fire of chaff. मुमूर्षु, मुमुरिस, वि० मरणाधीन, अन्तसमय युक्त, in मूर्व, मुव्व, सक० बांधना, कसना, to bond. the last breath intending to die. मुशली, मूसली, स्त्री० मूसली, pestle. मुर, मुर, सक० घेरना, अन्तर्वृत करना, परिवृत्त करना, मुशलः, मुसलो, पुं० मूसल, दण्ड, धनुष, गुण नालिका, बजाना, मुररीचकार, to round to sound. अक्ष, stick, a bow, pestle. मुरः, मुरो, पुं० एक राक्षस, a demon. मुष, मुस,सक० चुराना, लूटना, डाका डालना, अपहरण मुरं, मुरं, नपुं० घेरा, परिधि, round circle. करना, to steal, to pluck, • ग्रहण करना, मुरजित्, मुरजिअ, पुं० कृष्ण, krishna. छिपाना, to rob, • बचाना, to carry off, . मुरभिद्, मुरभिद, पुं० कृष्ण, मुरभेदक कृष्ण, लुभाना, प्रभावित करना, to influence,• चोट krishna. पहुंचाना, to injure, • तोड़ना, भंजित करना, मुदमर्दनः, मुरमद्दणो, पुं० कृष्ण, krishna. to crush. मुरजः, मुरजो, पुं० [मुरात् वेष्टनात् जायते जन+ड] मुषकः, मुसंगो, पुं० चूहा, mouse. मृदंग, a drum. मुषित, मूसिअ, भू०क०कृ०, [मुष् + क्त] छिपाया, मुरजबन्धः, मुरजबंधो, पुं० किसी भी श्लोक को मुरज covered, • लूट गया, चुराया गया, robbed, के रूप में प्रस्तुत करना, a kind of metro. • अपहरण किया गया, ठगा गया, stolen. मुरजफलः, मुरजफलो, पुं० कटहल का फल, a kind मुषितकं, मुसितग, नपुं० [मुषित+कन्] चुराई हुई of fruit. सम्पत्ति, stolen thing. मुरजा, मुरजा, स्त्री० एक बड़ा ढोल, a heavy मुष्कः, मुक्को, पुं० [मुष्+कक्] अण्डकोष, पोता, ___drum. testicles, • राशि, ढेर, समुच्चय, समुदाय, मुरला, मुरला, स्त्री० नदी विशेष, a river. समूह, संघ, multitude, • परिमाण, meaमुरन्दला, मुरंदला, स्त्री० नर्मदा नदी, river of sure. Narmada. मुष्कदेशः, मुक्कदेसो, पुं० अण्डकोष का स्थान, a मुरली, मुरली, स्त्री० [मुर+ला+क+ङीष्] बांसुरी, place testicles. वेणु, वंशी, flute, pipe. मुष्कशून्यः, मुक्कसूण्णो, पुं० हिजड़ा, impotent, मुरलीधरः, मुरलीधरो, पुं० कृष्ण, Krishna. enuch. मुष्कशोधः, मुक्कसाहो, पुं० अण्डकोष की सूजन, मुरारिः, मुरारि, पुं० कृष्ण, नारायण, name of soiling of testicles. krishna narayana. मुरीकृत, मुरीविओ, पुं० मुरमुरी नामक राक्षस, अमुरो। मुष्ट, मुट्ठ, भू०क०कृ० [मुष्+क्त] चुराया हुआ, sto len. मुरः सम्पद्यमानः कृत् इति मुरीकृते मुष्टं, मुट्ठ, नपुं० चुराई हुई सम्पत्ति, stolen wealth. मुराख्यराक्षससदृशीकृत, a demon. मुष्टिः, मुट्ठि, नपुं० मुट्ठी, भींचा हुआ हाथ, fist, मूर्छ, मुच्छ, अक० मूर्छित होना, बेहोश होना, हसति । clunched. For Private and Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1184 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मुष्टिधातः, मुट्ठिघाओ, पुं० मुक्के सेक प्रहार, मुक्कों की मार, boxing. मुष्टिदेशः, मुट्ठिदेसो, पुं० धनुष के बीच का भाग, a ___part of bow. मुष्टिद्यूतं, मुट्ठिजूअ, नपुं० जुआ, द्यूत क्रीड़ा, gam bling. मुष्टिपातः, मुट्ठिपाओ, पुं० मुक्केबाजी, boxing. मुष्टिप्रहारः, मुट्ठिप्पाओ, पुं० देखो ऊपर, मुष्टि युद्ध, ___striking with fists. मुष्टिबन्धः, मुट्ठिबंधो, पुं० मुट्ठी बांधना, taking into fist. मुष्टियुद्धं, मुट्ठिजुटुं, नपुं० मुक्केबाजी, चूंसेबाजी, ___boxing. मुष्टि संवाह्य, मुट्ठिसंवाहयं, वि० मुट्ठी में पकड़ने योग्य तलवारार्मुष्टिना, ग्रहणयोग्यमसि, मुष्टि ग्राह्य, to make fist. मुष्टिकः, मुट्ठिगो, पुं० सुनार, a gold maker, • हाथों की विशेष स्थिति, to get in one's hand. मुष्टिकं, मुट्ठिगं, नपुं० मुक्केबाजी, boxing. मुष्टिका, मुट्ठिगा, स्त्री० मुट्ठी, a fist. मुष्टिन्धयः, मुट्ठिधयो, पुं० बालक, शिशु, child. मुष्टीमुष्टि, मुट्ठि अव्य० मुक्केबाजी, boxing. मुष्ठकः, मुट्ठगो, पुं० राई, काली सरसों, black mus ____tard. मुस्, मुस, सक० फाड़ना, विदीर्ण करना, खण्ड करना, to crush. मुसलः, मुसलो, पुं० मूसल, मुद्गर, pestle, • गदा। मुसलमानः, मुसलमाणो, पुं० एक जाति विशेष, जो 'अल्लाह' पर श्रद्धा रखते हैं, a caste, who respected to Allaha. मुसलमानता, मुसलमाणत, वि० मुसलमानपना, musalness. मुसलामुसलि, मुसलामसलि, अव्य० मूसल से लड़ना, गदा से लड़ना, a mutual fight with. मसल्य, मुसल्ल, वि० [मुसल+यत्] मूसल से चूर-चूर करने वाला, crushing with pestle. मुससायक-भाजः, मुससायगो-भाज, पुं० कामदेव, cupid. मुस्त्, मुत्थ, सक० इकट्ठा करना, ढेर लगाना, • संग्रह करना, संचय करना, to collect, to store, to heap. मुस्तः, मुत्थो, पुं० मोथा घास, fragrant grass. मुस्त्रं, मुस्स, पुं० [मुस्+रक्] मुसली, pestle, . आंसू, tears. मुह, मुह, अक० मुाना, मूर्छित होना, to faint, . अचेत होना, बेहोश होना, to senseless, . उद्विग्न होना, घबराना, to agitate, togrieve, • मोहित होना, मुग्ध होना, to love, • अस्त व्यस्त करना, उद्विग्न होना, to sorrow. मुहिर, मुहिर, वि० [मुह+किरच्] अज्ञानी, मूर्ख, जड़, foolish. मुहिरः, मुहिरो, पुं० कामदेव, cupid. मुहरपि, मुहरवि, अव्य० फिर भी, again. मुहुर्मर्दित, मुहम्मद्दिअ, वि० परिमलित, crushed. मुहुरेव, मुरुरेव, अव्य० भूयो भूयो, again and ____ again. मुहुस्त्र, मुहस्स, अव्य० यहाँ बार-बार, again and again. मुहुस्, मुहु, अव्य० बहुधा, लगातार, निरंतर, बार बार, बहुत, again, for a most for a while. मुहुर्मुहुः, मुहमुह, अव्य० बार-बार, पौन पुण्येन, again and again. मुहुर्वचस्, मुहवच, नपुं० पिष्टप्रेषण, पुनरुक्ति, re peatedly. मुहुःस्तवः, मुहुत्थवो, पुं० बार बार स्तवन, pray, again and again. मुहूर्तः, मुहत्तो, पुं० एक क्षण, अल्पांश, an instant, ___a moment, while. महत, मुहत्त, नपुं० निमिष, एकक्षण, अल्पकाल, sometime an instant. मुहर्तकालः,महत्तकालो, पुं० थोडा समय, अड़तालीस मिनट का समय, sometime, hour of 48 minutes, • सत्तर लवों का एक मुहूर्त, one instant of seventy lava's. महर्तकः, मुहतगो, पुं० निमिष, क्षण, a short in stant. मू, मू, सक० बांधना, जकड़ना, कसना, to bond, to rub. मूक, मुग, वि० [म्+कक्] गूंगा, मौन, dumb, si For Private and Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1185 lent, • मुखरीपने से रहित, वाक् शून्य, unthoughtable untalkativable, . बचारा, दीन, दुःखी, humbled, idigent, pained. मूकः, मूगो, पुं० गूंगा, dumb, • बेचारा, दीन, in digent, • मछली, fish. मूकत्वपरिणतिः, मूगत्त-परिणइ, स्त्री० मद्रणा. मौन भाव, मौनवृत्ति, silence. मूकभावः, मूगभावो, पुं० मूकपरिणति, a change of silence. मूकयन्ती, मूकंयती, वर्त०कृ० तूष्णीं कुर्वन्ती-चुप करती हुई, being silenceable. मूकिमन्, मूगिमो, पुं० [मूक+इमनिच्] गूंगापन, मूकता, चुप्पी, dumbful. मूढ, मूढ, भू०क०कृ०, [मुह+क्त] मोहाच्छन,attach ment, • व्याकुल, उद्विग्न, विह्वल, agitated, • भ्रान्त, भ्रमपूर्ण, प्रताड़ित, विचलित, confused, foolish, • अपक्वजन्मा, born of unsuitable, • संशयोत्पादक, born of confused. मूढः, मूढो, पुं० मूर्ख, बुद्ध, मतिहीन, अज्ञानी पुरुष, ___unknowful man. मूढगर्भः, मूढगब्भो, पुं० मृत गर्भ, vagina unfit for a pregnation. मूढगत, मूढगअ, वि० मूर्खता को प्राप्त, foolishful. मूढचेतस्, मुढचेअ, वि० मूर्ख, बुद्धिहीन, foolish, knowless. मूढजनः, मूढजणो, पुं० मूर्ख पुरुष, अज्ञानी, un known. मूढजातिः, मूढजाइ, स्त्री० मूर्खता की उत्पत्ति, born of foolishness. मूढता, मूढआ, वि० मुग्धता, आसक्ति भावना, attachmentness. मूढधी, मूढधी, स्त्री० मूर्ख, जड़बुद्धि, मतिहीन व्यक्ति, मोही व्यक्ति, एतत्प्रकृतिक दृश्यमनिष्ट नेष्टमित्यापि किन्तु रागाच्च रोषाच्च तथा वाञ्छति मढधीः। (हित० 59), foolish, knowledgeless. मूढबुद्धि, मुढबुद्धि, स्त्री० मूर्ख, जड़बुद्धि,सीधा-सादा. निर्बुद्धि, foolish. मूढमति, मूढमइ, स्त्री० मूर्ख, जड़बुद्धि, मतिहीन, fool ish. मूढमण, मूढमण, वि. विचारहान, thoughtless. मूढसत्त्व, मूढसत, वि० मोहित, . अज्ञानी, attachmentness, unknown. मूळहीन, मूढहीण, वि० मूर्खता रहित, ज्ञानी, known . person. मूठः, मूढो, पुं० पुख, tail. मूत, मूअ, वि० [मू + क्त] बंधा हुआ, bonded. मूत्रं, मूत्तं, नपुं० [मूत्र ल्युट्] मूत, पेशाब, urine. मूत्रकृच्छं, मूत्तकिच्छं, नपुं० मूत्र पीड़ा, मूत्ररक्षण, बूंद-बूंद मूत्र गिरना, painful discharge of urine. मूत्रकोशः, मुत्तकोसो, पुं० अण्डकोश, पोता, tes ticles. मूत्रक्षयः, मुत्तक्खओ, पुं० मूत्रक्षरण, urine dis charge. मूत्रक्षरणं, मुत्तक्खरण, नपुं० मूत्रक्षय, बूंद-बूंद मूत्र आना, coming of slowly urine. मूत्रजठरः, मुत्तजठरो, पुं० मूत्र रुकने से पेट में पीड़ा होना, मूत्ररोग, urine disease. मूत्रदोषः, मुत्तदोसो, पुं० मूत्र संबंधी, रोग, related of urine disease. मूत्रनिरोधः, मुत्तणिरोह, पुं० मूत्र रुकना, created of urine. मूत्रपतनः, मुत्तपउणो, पुं० गंधमार्जार, a name of ucles. ___cat. मूत्रपथः, मुत्तपहो, पुं० मूत्रनलिका, urine fallen. मूत्रपरीक्षा, मुत्त-परिक्खण, स्त्री० मूत्र निरीक्षण, in____specting of urine. मूत्रपुट,मुत्तपुड, नपुं० मूत्राशय, मूत्र थैली, the blad_____der keeping urine. मूत्रमार्गः, मुत्तमग्गो, पुं० मूत्रनालिका, urine way. मूत्रवर्धक, मुत्त-वडग, वि० मूत्रल, मूत्र बढ़ाने की दवा, medicine throw of urine. मूत्रलं, मुत्तपुड, नपुं० मूत्रनालिका, urine way. मूत्रेन्द्रियः, मुत्तिदियो, पुं० मूत्रनलिका, urine way. मूर्ख, मुक्ख, वि० [मुह+ख, मूर् आदेश:] जड़, मन्दमति, मूढ़, अज्ञानी। व्यसनेन तु मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा। foolish. For Private and Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1186 www.kobatirth.org मूर्ख:, मुक्खो, पुं० मूर्ख व्यक्ति, अज्ञानीपुरुष, न समझ व्यक्ति, मन्दबुद्धि युक्त व्यक्ति, मूढव्यक्ति, foolishman. मूर्खत्व, मुक्खत्त, वि० जड़ता, मतिहीनता, unknownness. मूर्खभूयं मुक्खभूय, नपुं० मूर्खता, जड़ता, अज्ञानता, foolishness. मूर्खलोकाभिप्रायः, मुक्खलोगाहिप्पाओ, पुं० जड़ाशय, उदवलावस्था, उद्दण्डता, stupid, foolish ness. मूर्खाधिभुवः, मुक्खाहिभुवो, पुं० निर्विचार शिरोमणि, महामूर्ख, मूर्खराज, great foolish. मूर्खोपमान:, मुक्खोवमाणो, पुं० उलूक, घूक, owl. मूर्छ, मुच्छ, अक० मूर्छित होना, बेहोश होना, हसति रौति च मृर्च्छति वेपते, to stupefaction. मूर्च्छन्, मृच्छ, वि० [मूर्च्छ+ णिच्], जड़ता युक्त, मूर्खता युक्त, आसक्तिजनक, मदहोश, unknowful, foolishness, attachmentful, • बढ़ाने वाला, बल देने वाला, being of power. मूर्च्छनं, मुच्छणं, नपुं० मूर्च्छ, आसक्ति, जड़ता, मूर्खता, stupefaction. मूर्च्छना, मूच्छणा, स्त्री० मूर्च्छित होना, बेहोश होना, • संगीतलय, stupefacation, complecation of sevennot. मूर्च्छा, मूच्छा स्त्री० मुद्रितदशा, मुद्रणावस्था, मिरगीरोग, सदसद्विवेक विनाश, congealment, fainting, contraction, melody, • बेहोशी, अचेतावस्था, इन्द्रिय विषयासक्ति, attachment of organ. मूर्च्छागत, मुच्छागअ, वि० अचेत हुआ, fainted, increased. मूर्च्छाभाव:, मुच्छाभावो, स्त्री० आसक्ति भाव, मुग्धताभाव, मोहभाव, attachment. मूर्च्छाल, मुच्छल, वि० [मूर्च्छा+लच्] अचेत, चेतनारहित, बेहोश, fainted, much confused. मूर्च्छित, मुच्छिअ, भू० क० कृ०, [मूर्च्छार्च्छ जातः अस्य ], बेहोश, संज्ञाहीन, अचेत हुआ, unconscious, मूर्ख, जड़, मूढ, foolish, • प्रचण्ड किया • संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश गया, तीव्र किया हुआ, full of angered, • उद्विग्न, व्याकुल, pained. मूर्त, मुत्त, वि० इन्द्रिय ग्राह्य, भौतिक, geted of Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir organs, • पार्थिव, earthful, • रूपादि संयुक्त, मूर्तत्वं रूपादि युक्तत्वम्, related of figure. मूर्तद्रव्यं, मुत्तदव्वं, नपुं० वर्णादि युक्त द्रव्य, thing of seeing, seeing matter, • दृश्यमान द्रव्य, पुद्गल द्रव्य, matter, as substance element. मूर्तिः, मुत्ति, स्त्री० रूपादि संस्थान परिणाम, solidity, • रूप, द्रव्यपरिणाम, भौतिक तत्त्व, figure matter change, • मूर्ति - शरीर, रूप, तस्मिन् मूर्तेः प्रभावत्याः, form, • छवि, मुनि पुनर्धर्ममिवात्तमूर्ति, आकृति, shape, प्रतिमा, प्रतिकृति, पुतला, बुत, idol. मूर्तिकारः, मुत्तियारो, पुं० मूर्ति बनाने वाला व्यक्ति, idol maker. मूर्तिकार्य:, मुत्तिकज्जो, पुं० दैहिक कार्य, bodyful Wwwork. · For Private and Personal Use Only • मूर्तिगत, मुत्तिगअ, वि० प्रतिकृति को प्राप्त, gone of idol. मूर्तिगेहं, मुत्तिगेहं नपुं० देवालय, मंदिर, temple. मूर्तिधर, मुत्तिहर, वि० शरीरधारी, मूर्तिमान, having with body. मूर्तिमत्/मूर्तिमंत, मुत्तिमंत, वि० भौतिक, पार्थिव, साकार, शरीरधारिणी, related of worldly, having of body. मूर्तिमति, मुत्तिमइ, स्त्री० शरीरधारिणी, निवेश रूपिणी, gone of body. मूर्तियोगः, मुत्तिजोगो, पुं० प्रतिमा योग, ध्यान की प्रक्रिया, a kind of meditation. मूर्तिसंचर, मुत्तिसंचर, वि० शरीरधारी, मूर्तिमान्, bodiful. मूर्धन्, मुद्धं, पुं० सिर, मस्तक, head, • उच्चभाग, शिखर, उन्नतकूट, forehead, highest point, • मुख्य, सर्वोपरि, प्रधान, प्रमुख, chief. मूर्धकर्णी, मुद्धकण्णी, स्त्री० छतरी, छाता, um brella. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1187 मूर्धकर्परी, मुद्धगपरी, देखो ऊपर। मूर्धजः, मुद्धजो, पुं० मस्तक सिर के बाल, hair. मूर्धज्योतिस्, मुद्धजोइ, नपुं० मुद्रामार्ग, way of mudra. मूर्धनिघूर्णा, मुद्धणिक्षणा, वि० सिर को घूणित करने वाली, crushing of head. मूर्धन्य, मुद्धण्ण, वि० [मूर्ध्नि भव-यत्], • मुख्य, प्रमुख, श्रेष्ठ, chief, most, • मूर्धन्यवर्ण - ऋ, ट्, ढ, ड्, ण, र, और ष, a kind of sound. मूर्धभू, मुद्धभू, स्त्री० मस्तकस्थली, placeofhead. मूर्धरसः, मुद्धरसो, पुं० मांड, rice manda. मूर्धान्दुकं, मुद्धदगं, नपुं० शिरालकरण, शिरोभूषण, सिर का बोर, head ornament. मूल, मूल, अक० स्थिर होना, विद्यमान होना, to stay मूल, मूल, सक० उगाना, पालना, to rise, topro tect, • विनष्ट करना, नाश करना, to kill, to injure. मूलं, मूलं, नपुं० जड़, किनारा, root, bank, • मूल भूत, आधारभूत, basis, मूल सुधीन्द्राश्चिदचिद् द्वयन्तु द्वयोरवस्था अपरा श्रयन्तु।• आधार, नींव, स्रोत, origin, • आरम्भ, शुरु, beginning, • किसी वस्तु का तल, proximity, • पाठ, संदर्भ, lesson, • सामीप्य,• मूलधन, वर्गमूल, capitat, • मुद्गर, pestle. मूलकर्मन्, मूलकम्म, नपुं० मूलगुण का पालक ऋषि/मुनि, protecting of mulaguna,as a sage. मूलकर्मन्, मूलकम्म, नपुं० जादू, magic. मूलकरणं, मूलयरणं, नपुं० औदारिक शरीर की स्थिति, custom of odarika body. मूलकारणं, मूलकारणं, नपुं० प्रमुख कारण, most cause. मूलकारिका, मूलकारिगा, स्त्री० मूलसूत्र, most मूलजं, मूलजं, नपुं० अदरक, ginger. मूलद्रव्यं, मूलदव्व, नपुं० आधार, भूतधन, वाणिज्यवस्तु, पूंजी, principal money. मूलधनं, मूलधण, नपुं० मूल पूंजी, लागत धन, most ____wealth. मूलधातुः, मूलधाउ स्त्री० लसीका, a kind of zik. मूलपुरुषः, मूलपुरिसो, पुं० वंशप्रवर्तक, the first man starting the lineage. मूलप्रकृतिः, मूलपयडि, स्त्री० समस्त भेदों को संग्रह करने वाली प्रकृति, a nature of all kind collecting, • सांख्य का प्रधान या प्रकृति तत्त्व, sankhya tatva. मूलफलदः, मूलफलदो, पुं० कटहल का पेड़,akind of tree. मूलभद्रः, मूलभद्दो, पुं० कश। मूलभूतशब्दः, मूलभूअ-सद्दो, पुं० प्रधान शब्द, प्रमुख शब्द, chief word. मूलभेदः, मूलभेदो, पुं० प्रमुख भेद, chief kind. मूलवचनं, मूलवयणं, नपुं० मूल पाठ, सूत्र वचन, श्रुतसार, most thought, • आगमवचन, 37107atust, Aagam think, good thought. मूलवित्तं, मूलवित, नपुं० पूंजी वाणिज्य, वस्तु, origi nal wealth. मूलशाकटः, मूलसागडो, पुं० मूली आदि बोना, throw of Muli. मूलस्थानं, मूलट्ठाणं, नपुं० प्रमुख स्थल, आधारभूत भाग, place of chief. मूलसूत्र, मूलसूत, नपुं० मूल उद्देश्य, original source. मूलहर, मूलहर, वि० मूल धन को नष्ट करने वाला. injuring of chief wealth. मूलहरणं, मूलहरणं, नपुं० सर्वस्वविनाशन, मूल को भी नाश करना, killing of all. मूला, मूला, स्त्री० [मूल् + अच् + यप्],• सतावर, एक पौधे का नाम, मूल नक्षत्र, name of an asterism, a dicimal plant. मूलान्तरित, मूलतिरअ, वि० मूल के मध्य, mid mark. मूलिक, मूलिग, वि० भौतिक, मूलभूत, main spell. sutra. मूलगुणः, मूलगुणो, पुं० साधक के गुण, साधु के गुण, अट्ठाईस मूलगुण, quality of sage.. मूलजः, मूलजो, पुं० जड़ से उत्पन्न होने वाला पौधा, born of roots. For Private and Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1188 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मूलिकः, मुलिगो, पुं० भक्त, सन्यासी, devoted sage. मूलिन्, मूलि, पुं० [मूल+इनि] वृक्ष, tree. मूली, मूली, स्त्री० एक छोटी छिपकली, a small house lizard. मूलेरः, मूलेरो, पुं० [मूल्+एरक्] राजा, नृप, king, • बालछड़, a kind of medicinal plant. मूलोच्छेदः, मूलोच्छेदो, पुं० मूल का विनाश, मूलोच्छदं विना वृक्षः पुनर्भवितुमर्हति,extermination, rooting out. मूलोच्छेदकर, मूलोच्छेदयर, वि० मूल का घातक, ____ cashable. मूल्य, मुल्ल/मोल, वि० [मूल+यत्] मोल लेने योग्य, payment ready for taking out with _roots, • उखाड़ देने योग्य। मूल्यं, मुल्ल, नपुं० कीमत, मोल, लागत, मूलधन, लाभ, पूंजी, cost, payment,price, sum, • मजदूरी, कीमत, किराया, wages. मूल्यशालिनी, मुल्लसालिणी, स्त्री० तुलनीय, test able. मूष, मूस, सक० चुराना, लूटना, अपहरण करना, to steal. मूषः, मूसो, पुं० [मूष्+क] चूहा, mouse, • गोल खिड़की, रोशनदान, roundable wind. मूषकः, मूसगो, पुं० [मूष्+कन्] चूहा, आखु, mouse, • चोर, thief. | मूषणं, मूसणं,नपुं० [मुष्+ल्युट] चुराना,लेना, छीनना, stealing. मूषा/मूषिका, मूसिगा, स्त्री० चूहा, • कुणली, mouse,• चोर, शिरीष तरु, thief, a kind of tree. मूषी, स्त्री० चूहिया, female mouse. म, मर, अक० मरना, नष्ट होना, मर्तुं-प्राणत्यागार्थ, to dead, to injure,• वध करना, हत्या करना, to kill. मृक्षणं, मिक्खणं, नपुं० नवनीत, मक्खन, fresh butter, • कोमल, स्निग्ध, soft,pleasing. मृक्षणतनु, मिक्खणतणु, पुं० कोमलाङ्गी, म्रक्षणस्य नवनीतस्य तनुरिव, a woman, who softness body. मृग, मिग, सक० ढूंढना, खोजना, तलाश करना, to search, • शिकार करना, अनुसरण करना, to game, to go, • लक्ष्य बांधना, यत्न करना, to aim, to effort, • परीक्षण करना, अनुसंधान करना, to search, • मांगना, याचना करना, to beg, • शिकार खोजना, to search game. मृगः, मिगो, पुं० हरिण, deer, • चौपाया, जानवर, with animal, • आखेट, शिकार, game, • चन्द्र लांछन, moon sing, • खोज, अन्वेषण, गवेषणा, gazelle, • कस्तूरी, musk, • प्रार्थना, निवेदन, pray, • नक्षत्र fasta, a star. मृगकाणनं, मि, नपुं० उद्यान, उपवन, forest some ___garland. मुगगामिनी, मिग-गामिणी, स्त्री० औषध विशेष, a kind of medicine. मृगचर्मन्, मिगचम्म, नपुं० मृगछाल, deer leather. मगचर्या, मिग-चरिया, स्त्री० मुग की तरह विचरण, going of deer. मृगजलं, मिग-जल, नपुं० मृगमरीचिका, mirage. मुगजीवनः, मिग-जीवणो, पं० शिकारी, बहेलिया, _hunter. मगतष, मिगतिसो, स्त्री० मृगमरीचिका, mirage. मृगदंशः, मिगदंसो, पुं० कुत्ता, श्वान, dog. मुगदंशकः, मिगदंसो, पुं० कुत्ता, श्वान,dog, hunt ing dog. मृगद्युः, मिगज्जु, स्त्री शिकारी, hunter. मृगद्विषु, मिगदिसो, पुं० सिंह, lion. मृगधरः, मिगहर, पुं० चन्द्र, शशि, moon. मृगधूर्तः, मिगधुतो, पुं० गीदड़, jackal. मृगधूर्तकः, मिगधुतगो, पुं० गीदड़, jackal. मृगनयना, मिगणयणा, स्त्री० मृगनेत्र वाली स्त्री, मृगनयनी, मृगाक्षी, deer eyed. मृगनाभिः, स्त्री० कस्तूरी, musk, • कस्तूरी वाला मृग मृग, musk deer. मृगपतिः, मिगवइ, पुं० सिंह, शेर, lion. मृगपालिकाः, मिगपालिगा, स्त्री० कस्तूरीमृग, musk deer. For Private and Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मृगपिप्लु, मिगपिल्ल, पुं० चन्द्रमा, शशि, moon. मृगप्रभुः, मिगपहु, पुं० सिंह, lion. मृगबधाजीव:, मिग-बहाजीवो, पुं० शिकार, hunter. मृगबन्धिनी, मिगबद्धिणी, स्त्री० मृगजाल, anet for catching deer. मृगमदः, मिगमद्य, पुं० कस्तूरी, musk. मृगमन्दः, मिगमंदो, पुं० हस्ति, elephant. मृगमातृका, मिगगाडगा, खी० हरिणी, female deer. मृगमुखः, मिगमुहो, पुं० मकरराशि, a star. मृगया, मिगया, स्त्री० आखेट, शिकार, मृगहिंसा, game, घ्नन्ति हन्त मृगयाप्रसङ्गिन: कौतुकात् किल निरागसोऽङ्गिनः । अन्तकान्तिकसमात्तशिक्षिणस्तान् धिगस्तु सुत विश्ववैरिणः ।। (जयो० 2 / 134 ) मृगयूथं मिगजुह, नपुं० हाथियों का झुण्ड, a herd " of elephant, मृग समूह, a herd of deer's. मृगराज, पुं० सिंह, lion, • शेर, सिंह राशि । मृगरोम, मिगरोमं नपुं० ऊन, wool. मृगलक्ष्मन्, मिगलक्खण, पुं० चन्द्र, राशि, moon. मृगलाञ्छन्, मिलंछ, पुं० चन्द्र, शशि, moon. मृगलेखा, मिगलेहा, स्त्री० चन्द्ररेखा, ray of moon. मृगलोचना, मिगलोयणा, स्त्री० एणभावदृक, चन्द्र सदृश नेत्र, moon likesome eyes. मृगवाहन, मिगवाहणी, पुं० पवन, हवा, wind. मृगव्याधः, मिगवाहो, पुं० शिकारी, hunter, • तारामण्डल, star hear. मृगशावः, मिगसावो, पुं० छोना, हिरण शावक, child of deer. मृगशिर:, मिगसिरो, पुं० मृगशिरा नक्षत्र, a star. मृगशीर्ष, मिगसीस, नपुं० मृगशिरा नक्षत्र, a star. मृगसेन, मिगसेणो, पुं० क्षिप्रा नदी के ग्राम शिंशपा में स्थित धीवर, a washerman. मृगाक्षी, मिगक्खी, स्त्री० मृगनयनी, चपल नेत्रों वाली, हरिणनयन, deer-eyes. मृगाङ्क, मिगंको, पुं० चन्द्रमा, moon, कपूर, camphor • हवा, wind. मुगजिनं, मिगजिणं, नपुं० मृगछाल, deer of leather. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir मृगाण्डखण्डा, मिगंडखंडा, स्त्री० कस्तूरिका, कस्तूरी, musk. 1189 मृगाण्डजा, मिगंडजा स्त्री० कस्तूरी, musk. मृगाद, मिगादो / मिगाउने पुं० सिंह, शेर, lion, • लकड़बग्घा, hyena. मृगादन, मिगादणो, पुं० हरि सिंह, मृगपति, lion. मृगान्तकः, मिगतंगो, पुं० सिंह, केसरी, lion. मृगाधिप:, मिगाहिवो, पुं० सिंह, केसरी, lion. मृगाधिराजः, मिगाहिराओ, पुं० मृगराज, सिंह, lion. मृगायणः, मिगायणो, पुं० विप्र, ब्राह्मण, Brahman. मृगारि, मिगारी, पुं० सिंह, शेर, केसरी, lion. मृगाशन:, मिगासणो, पुं० सिंह, lion. मृगाविधू, मिगाविह, पुं० शिकारी, बहेलिया, hunter. मृगावती, मिगावई, स्त्री० कौशाम्बी राजा शताविक की रानी, a queen, पोदनपुरी के राजा प्रजापति की द्वितीय रानी। . मृगास्य, मिगस्सो, पुं० मकर राशि, a star. मृगी, मिगी स्त्री० हरिणा, female deer मिरगी रोग, मूर्च्छ व्याधि । " मृगीखुरः, मिगीखुरो, पुं० मृगी के खुर हरिणाङ्गनाखुर, For Private and Personal Use Only nail of deer. मृगीदक, मिगीदिगा, श्री० नम्रभू, मृगीदृशस्तत्र नर्तिमुखेन हरिणाक्षी, deer eyes. मृगीदृश, मिगीदिसा, देखो ऊपर मृगेन्द्र, मिगिंदो, पुं० सिंह, केसरी, lion. मृज्, मिज, अक० पोंछना, प्रमार्जन करना, मांजना, स्वच्छ करना, प्रक्षालन करना, to wipe, to cleanse • रगड़ना, सुखाना, to rub, सजाना, अलंकृत करना, to decor, निर्मल करना, साफ करना, to wash. मृजः, मिजो, पुं० वाद्य विशेष, 'मुरज' वाद्य, a kind of music. मृजा, मिजा, स्त्री० [ मृज्+अङ्+टाप् ] • स्वच्छ करना, निर्मल करना, साफ करना, washing, clean ing, साफ करना, washing, cleaning. प्रक्षालन, प्रमार्जन, washing, • धोना, साफ करना, • शुद्धि, स्वच्छता, puring. मूजित, मिजिअ, भू०क०कृ० [मृज्+त] मांजा गया, Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1190 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश प्रक्षालित किया गया, प्रमार्जित किया गया, मृत्तिका, मिहिगा, स्त्री० मिट्टी, पिंडोर, माटी, earth. washed, cleaned, • हटाया गया। मृत्युः, मिच्चु, नपुं० मरण, शरीर नाश, dead, kill. मृडः, मिडो, पुं० महादेव, शिव, Siva. मृत्युगत, मिच्वुगअ, वि० मरण को प्राप्त हुआ,gone मृडा, मिडा, स्त्री० पार्वती, गौरी, Parvati, Gori. of dead. मृडानी, मिडाणी, स्त्री गिरीश पुत्री, गौरी, पार्वती, मृत्युतूर्य, मिच्चुतुरियं, नपुं० मृत्यु के समय बजाया daughter of mount. जाने वाला वाद्य,adrum who sounding मृडी, मिडी, देखो ऊपर। in dead. मृणाल:, मिणालो/मुणालो, पुं० कमलनाल, कमल मृत्युञ्जयः, मिच्वुजुओ, पुं० शिव, शंकर, Siva, . तन्तु, a fragrant grass. ऋषभ, एक तीर्थ स्थान, गुजरात में स्थित मृणालकः, मृणालगो, पुं० कमलनाल, lotus stalk. पालीताना, Risva, a religious place. मृणालकल्पः, मुणालकप्पो, पुं० कमलदण्ड, lotus मृदुनाशकः, मिच्चुणासगो, पुं० पारा, quick silstalk. ver. मृणालनालं, मिणाल-णालं, नपुं० देखो ऊपर, मृत्युपा, मिच्चुवा, पुं० शिव, महादेव, Siva, कमलनाल, lotus stalk. __Mahadeva. मृणालिका, मिणालिगा, स्त्री० [मृणाल+कन्+टाप] मृत्युपाशः,मिच्चुपासो, पुं० यमराज का फंदा, noose कमलत, lotus stalk. of yama trap of dead. मृणालिन्, मिणालि, पुं० कमल पद्म, lotus. मृत्युपुष्पः, मिच्चुपुष्फो, पुं० ईख, गन्ना, sugarcane. मृत, मिअ, भू०क०कृ०, [मृ+क्त], • मरा हुआ, मृत्यु मृत्युप्रतिबद्ध, मिच्चुपडिबद्ध, वि० मरणशील, को प्राप्त, dead,• मृतक जैसा, व्यर्थ, निष्फल, deadful. मृत्युफला, मिच्चुफला, स्त्री० केला, banana, useless, • भस्म किया गया,doing ashes. plantain. मृतं, मिअ, नपुं० मृत्यु, मरण, dead. मृत्युबीजः, मिच्चुबीजो, पुं० बांस, वेणु, bamboo. मृतकः, मिअगो, पुं० मुर्दा, शव, dead body. मृत्युमुखं, मिच्चुमुतं, नपुं० मरणकरण, cause of मृतकल्पः , मिअकप्प, पुं० अचेत, बेहोश, almost dead. dead all about dead. मृत्युलोकः, मिच्वुलोगो, पुं० यमलोक, भूलोक, मृतगृहं, मिअट्ठाण, नपुं० मृतस्थान, देह संस्कार स्थान, मर्त्यलोक, yama world. कबर, place of dead. मृत्युसूतिः, मिच्चुसूइ, स्त्री० केकड़ी, keekadi. मृतगृहं, मिअगेहं, नपुं० दाहघर, dead home. मृत्त्व, मिच्चु, वि० मृत्तिकपन, प्रातिपदिकत्व संज्ञा, मृतण्डः, मिअअ, पुं० सूर्य, sun. deadness. मतदारः, मिअदारो, पुं० विधुर, रंडवा, pierced. मृत्सा, मृत्स्ना, मिच्सा, स्त्री० मिट्टी, मृत्तिका, clay, मृतनिर्यातकः, मिअ-णिज्जाअगो, पुं० शव ले जाना, earth. ____ carrier of dead body. मृद्, मिद, सक० निचोड़ना, दबाना, to pound,. मृतमत्तकः, मिअ-मजगो, पुं० गीदड़, jackal. कुचलना, रौंदना, to crush, • नष्ट करना, मृतसंस्कारः, मिअसक्कारो, पुं० अन्त्येष्टि, dead पीसना, to injure, • मसलना, घिसना, to body. rub. मृतस्नानं, मिअसहाण, नपुं० मृत्यु के बाद का स्नान, मृद्, मिदा, स्त्री० [मद्+क्विप्] मिट्टी, पिंडोर, clay, abulation after a death. earth. मृतालकं, मिआलगं, नपुं० [मृत+अल+णिच्+ण्वुल] - मृदङ्गः, मुदंगो, पुं० [मृद्+अंगच्+किच्च] वाद्य विशेष, मिट्टी, पिंडोर, चिक्कण मृत्तिका, earth, clay. ढोल, मुरज, a kind of drum. मृतिः, मिइ, स्त्री० मरण, मृत्यु, dead. For Private and Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1191 मृदङ्गवचस्, मिदगवअ, नपुं० मुरज गूंज, sound मृदुलपरिणामः, मिउलपरिणामो, पुं० कोमलभाव, of drum रमणीय भाव, उत्कृष्टभाव,softness, nature. मृदकः, मिदगो, पुं० मिट्टी का लौंदा, clod of clay. मृदुलपादः, मिउलपादो, पुं० सुकुमार चरण, softful मृद्करः, मिदयरो, पुं० कुम्हार, potter. feet. मृदकांस्यं, मिदकंस्स, नपुं० मिट्टी का बर्तन, earthen मुदुलमतिः, मिउलमइ, स्त्री० विस्तृत मति, यथेष्ट vessel. विचारवाली बुद्धि, great knowledge. मृद्गः, मिग्गो, पुं० मछली, fish. मृदुलव्यञ्जनं, मिउलविंजणं, नपुं० शाकादि मधुर मृद्पचः, मिदपचो, पुं० कुम्हार, potter. पकवान, sweetness things, • मदपात्रं, मिद-पत्त, नपुं० मिट्टी का बर्तन, earthen मृदुसम्भाषण, मृदुलमतिकोमलं, यद्वव्यञ्जनं ___vessel. मदनमंदिरमङ्गम्, gentle speech.. मृपिण्डः, मिदपिंडो, पुं० मिट्टी का लौंदा, clod of मृदुला, मिउला, स्त्री० कोमला, कोमलांगी, स्त्री,deliclay. cately formed. मृबुद्धिः, मिदबुद्धि, स्त्री० आलसी, बुद्ध, un मृदुलाञ्जनं, मिउलजणं, नपुं० पवित्र अंजन, pure ____known. ointment. मृद् लोष्टः, मिदलोट्टो, पुं० मिट्टी का ढेला, clod of मृदुलाणी, मिदुलाणी, स्त्री० यथेष्ठ सीमा, उचित सीमा, clay. मृदुला आणिः, सीमा ययोस्तौ मृदुलाणी सुकौमलौ, मृदशकटिका, मिदसकडिगा, स्त्री० मिट्टी की गाड़ी, most limit. ___clay cart. मृदुलेशा, मिदुलेसा, स्त्री० सुकोमल हृदया स्त्री,deliमद्वंतरा, मिदवंतरा, वि० मिट्टी के भीतर, clay in cately formed. ner. मृदुलोदरिणी, मिउलोदरिणी, स्त्री० सुकुमारता से युक्त मृदित, मिदिअ, भू०क०कृ०, [मृद्+क्त] भींचा हुआ, उदर वाली, क्षीण उदरा, बलिरत्नत्रयमृदुलोदरणी, निचोड़ा हुआ, कुचला हुआ, पीसा गया, delicately belly. pounded, crunched. मृदुलोपेत, मिदुलोपेअ, वि० विनीतक, नम्रभाव को मृदुलगति, मिउलगइ, स्त्री० मन्दगति, धीमी चाल, slow gone. प्राप्त हुआ, gone of gentle. मृदुलगेहं, मिउलगेहं, नपुं० सुंदर घर, उत्तम आवास, मृदुवल्लभराट्, मिदुवल्लभयाडो, पुं० अत्यन्त प्रिय ___charming home. राजा। मृदूनां कोमलप्रकृतीनां वल्लभः प्रिय इति मृदुलचन्द्र, मिउलचंदो, पुं० शीतल चन्द्र, सौम्य चन्द्र, मृदुवल्लभः, lovely king. cold moon. मृदुवाक्, मिदुवाअ, नपुं० मधुरवचन, gentle मृदुलछाया, मिउलछाहा, स्त्री० शीतल छाया, cold speech. shade. मृदुवादित्रः, मिदुवाइतो, पुं० कोमलवाद्य, मधुर स्वर मृदुलज्योतिः, मिउलजोइ, स्त्री० सरल शिखा, दीप, वाले मृदङ्ग, मुरजादि वाद्य, mild drum. light ray मृदुवेशा, मिदुवेसा, स्त्री० प्रसन्नवेशवती, happiness मृदुलडकुच, मिउल-लडुकुच, वि० सुंदर कुच वाली, ___garmentful. mild female breast, • घृतयुक्त लड्डुओं मृदुशः मिउसो, पुं० कोमल, शीतल, soft. वाले व्यञ्जन, a gheeful roasted things. मृदुशशिशिरः, मृदुससिसिरा, पुं० शीतल शिशिर ऋतु, मृदुलतरा, मिउलयरा, वि० मधुरा, मीठापन, sweet- moon some day, • चन्द्र शिर, moon ness. ray. मृदुलता, मिउलआ, वि० कोमलता, सरसता, soft- मृदुशीतहस्तं, मिउसीअहत्थ, नपुं० शीतल एवं कोमलता ness, • भद्रता, tenderness. युक्त हस्त, a hand of softness. मुलता, मिउलआ, वि० म्रक्षण, चिकना, tender- मृदुसम्भाषणं, मिदुसंभासणं, नपुं० मृदुलव्यञ्जन, ness. gentle speech. For Private and Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1192 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मुस्मित, मिदुसिमिअ, वि० प्रसन्नता युक्त हंसी, mirth of happiness. मृदुहारः, मिदुहारो, पुं० सुंदर हार, मनोहर हार, beau- tiful necklace. मदहारमणिः, मिदुहार-मणि, स्त्री० उज्ज्वल मणि युक्त हार, a necklace of gemful. मृदुहा-रमणी, मिदुहारमणी, स्त्री० सुंदर रमणी, beau- tiful woman. मृदूदकः, मिदुदगो, पुं० शीतल जल, cold water. मृदूरः, मिदूरो, पुं० कोमल हृदय, sharp mind, ____soft mind. मद्वंशकः, मिदसगो, पुं० शुभलग्न, the lot place ____in a horscope. मृद्वी/मृद्वीका, मिदविगा, स्त्री० [मृदु+ङीष्] अंगूर की बेल, अंगूर का गुच्छा, grapes. मृध्, मिह, अक० गीला होना, to wet. मृधं, मिद्धं, पुं० [मृध्+क] संग्राम, युद्ध, लड़ाई, battle. मृद्धी, मिद्धी, स्त्री० कोमलाङ्गी, mild body man. मृन्मय, मिम्मय, वि० [मृद्+मयट्] मिट्टी का बना __ हुआ, maded of earth. मृश्, मिस, सक० स्पर्श करना, मलना, मर्दन करना, मृष्ट्वा, to touch, to crush, • गुदगुदाना, to stroke, • सोचना, विचार विमर्श करना, to reflect, • झपट्टा मारना, आक्रमण करना, to deliberate, • दूषित करना, भ्रष्ट करना, L बलात्कार करना, to falt, • ज्ञात करना, to know,.चिन्तन करना, सोचना, विचार करना, to thought, • पर्यवेक्षण करना, परीक्षा लेना, to examination. मृष, मिस, सक० छिड़कना, सहन करना, झेलना, भोगना, साथ रहना, to sprinkle, to moisten. मृषा, मिसा/मुसा/मोसा, स्त्री० [मृष+का], मिथ्या, अनृत, दुग्धीकृतेऽस्य मुग्धे यशसा निखिले जले मृषास्ति सता, untruly, invain, • व्यर्थ, निष्प्रयोजन, निरर्थक, • अलीक, असत्य, . झूठ-पाप का भेद-अव्रत,akind of untruth. मृषात्व, मिसत्त/मोसत्त, वि० मिथ्यापना, असत्यपना, untruly. मृषानन्द, मोसाणंद, वि० अनृतानन्द, error, igno rance. मृषानन्दः, मोसाणंद, पुं० अनृतानन्द, रौद्रध्यान की प्रवृत्ति, custom of Rudra. मषानन्दी.मिसाणंदी.वि० अनुतानन्दी,रौद्र रूप प्रवृत्ति, causing of untruly. मषानुबन्धिन, मोसाणुबंधि, वि० दूसरे के ठगने का विचार करने वाला, thinking of other cheat. मषापथः, मोसोपहो, पुं॰ असत्यमार्ग, untruly way. मृषाभाषा, मुसाभासा, स्त्री० सत्य विराधक वचन, असत्यभाषा, मिथ्याभाषा, untruty thought. मृषामनयोगः, मुसामणोजोगो, पुं॰ असत्यमनोयोग, सत्य विरोधक मनोयोग, yoking of mind untruly. मुषारौद्रध्यानं, मुसारोद्दज्झाण, नपुं० कल्पित युक्तियों का ध्यान, मिथ्याध्यान, untruly medita tion. मषावचनं,मोसावयणं, नपुं० अलीकवचन, untruly thought. मृणावादः, मोसावादो, पु० असत्य कथन, अप्रशस्तवचन, मिथ्यात्व, असंयम, कषाय और प्रमाद युक्त व्यवहार, falsehood, lies. मृणासाहसः, मुसासाहसो, पुं० दुस्साहस, uncapable. मुषोक्ति, मुसोत्ति, स्त्री० मिथ्योक्ति, अलीककथन, untruly thought for. मृषोक्तिकृति, मुसोत्तिकिइ, स्त्री० असत्य वचनावली, untruly speech order. मृषोद्यमं, मुसुज्जम, नपुं० मिथ्या, झूठ, अलीक, u ntruly. मृष्ट, मिट्ठ, भू०क०कृ०, [मृश् + क्त] स्वच्छ स्पष्ट, सुंदर, washed, • किया हुआ, निर्मल किया हुआ, cleaned, • प्रसाधित, प्रमार्जित, rubbed, • मनोऽभिलषित, loved of mind. मृष्टगन्धः, मिट्ठगंधो, पुं० रोचक गन्ध, smell of pleasant. मृष्टिः, मिट्ठि, स्त्री० [मृश्+क्तिन्] स्वच्छ करना, साफ For Private and Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1193 करना, निर्मल करना, washing, cleaning, • पकाना, प्रसाधन करना, cooking, • स्पर्श, संपर्क, touch. मे, मे, अक० विनिमय करना, अदला-बदली, ex- changing. मेकः, मेगो, पुं० [मे+कै+क] बकरा, a goat. मेकलः, मेगलो, पुं० बकरा, a goat. मेकलकन्यका, मेग-कण्णगा, स्त्री० नर्मदा नदी, ___ river of Narmada. मेकलकन्यकाभाला, मेगल-कण्णगाभाला, पुं० यमराज, Yama. मेखला, मेहला, स्त्री० करधनी, कमरबन्द, कटिबन्ध, काञ्जी, girdle, belt, • कूल्हा, उत्तुंग नितम्ब, काञ्चयां, शैलनितम्बे च खङ्गबंधे च मेखला, इति विश्वलोचना, high hip. मेखलापद्म, मेहलापदं, स्त्री० कूल्हा, hip. मेखलाबन्धः, मेहलाबंध, पुं० कटिसूत्र धारण करना, getting of girdle. मेखलिन्, मेहलि, पुं० शिव, ब्रह्मचारी, Siva, Brahmachari. मेघः, मेहो, पुं० [मेहति वर्षति जलम्, मिह+घञ्],. बादल, मुदिर, cloud, • कंद, वारिद, . बलहिक, • अम्बुमुच। मेघ, मेहे, नपुं० सेलखड़ी, white chock. मेघकफः, मेहकफो, पुं० ओला, हिम, mass of snow. मेघकलः, मेहकलो, पुं० वृष्टि, वर्षा ऋतु, rainy time. मेघगर्जनं, मेहगज्जणं, नपुं० मेघों की गर्जना, roar of clouds. मेघचिंतकः, मेह-चिंतगो, पुं० चातक पक्षी, a bird of chataka. मेघजालं, मेहजालं, नपुं० मेघ समूह, mass of cloud. मेघजीवकः, मेहजीवगो, पुं० चातक पक्षी, bird of chataka. मेघजीवनः, मेह-जीवणो, पुं० चातक पक्षी, bird ___ of chataka. मेघज्योतिस्, मेहजोइ, पुं०/नपुं०, बिजली, thun der मेघडम्बरः, मेहडंबरो, पुं० बादलों की गर्जना, वारिदगण, roar of clouds. मेघदीपः, मेहदीवो, पुं० बिजली, thunder. मेघद्वारं, मेहदवार, नपुं० आकाश, अंतरिक्ष, sky. मेघनादः, मेहणादो, पुं० बादलों की गर्जना, roar of cloud, • रावण का पुत्र, इन्द्रजीत, name of one of Ravana's sons. मेघनायकः, मेहणायगो, पुं० विद्याधर, vidhadhar. मेघनिर्घोषः, मेह-णिग्गोसो, पुं० बादलों की गर्जना, ___roar of clouds. मेघपंक्तिः , मेहपंति, स्त्री० मेघ समूह, mass of clouds. मेघपुष्पः, मेहपुप्फो, पुं० पानी, ओला, mass of snow. मेघप्रभः, मेहपहो, पुं० विद्याधर, vidhadhar. मेघप्रसवः, मेहपसवो, पुं० जल, नीर, वारि, ओला, हिम, water, snow. मेघभूतिः, मेहभूइ, स्त्री० वज्र, diamond. मेघमण्डलं, मेहमंडलं, नपुं० अंतरिक्ष, आकाश, गगन, sky. मेघमानितः, मेहमाणिओ, पुं० मेघ नामक देव, a deity. मेघमानित, मेहमाणिअ, वि० समाहत, वर्षा से सम्मानित, collected. मेघमाल, मेहमाल, वि० बादलों से घिरा हुआ, cov ered with clouds. मेघयोनिः, मेहजोणि, स्त्री० धुंआ, smoke. मेघरवः, मेहरवो, पुं० मेघ गर्जना, roar of cloud. मेघवर्णा, मेहवण्णा, स्त्री० नील का पौधा, a plant of Neela. मेघवर्त्मन, मेहवम्म, नपुं० आकाश, अंतरिक्ष, sky. मेघवह्निः, मेहवहणि, स्त्री० विद्युत, बिजली, thun der. मेघवाहनः, मेहवाहणो, पुं० इन्द्र, Indra. मेघवेश्मन, मेहवेस्सं,नपुं० आकाश, अंतरिक्ष, sky. मेघसंघ:, मेहसंघो, पुं० मेघ समूह, mass of cloud. मेघसमूहः, मेहसमूहो, पुं० वारिदगण, mass of cloud. मेघसारः, मेहसारो, पुं० कपूर, घनसार, camphor. मेघसुहृदः, मेहसुहिदो, पुं० मयूर, मोर, peacock. For Private and Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1194 मेघस्तनित, मेहत्थणिअ, नपुं० मेघ गर्जना, roar of cloud. www.kobatirth.org मेघेश्वरः, मेहेस्सरो, पुं० विद्याधरः, Vidhadhar. मेघेश्वरगुण, मेघेसरगुणो, पुं० जयकुमार राजा, a king. मेघेश्वराभिधा, मेहेसरोहिहा, स्त्री० मेघसमूह, मेघ गर्जना मेघेश्वराभिधा लब्ध्वा गुरुणा गर्वितां गतः । mass of clouds. मेचक, मेचाग, वि० काला, गहरा, नीला, black ness. मेचकः, मेचगो, पुं० कालिमा, गहरा नीला, श्यामल, तम, black, dark, • मोर की पूंछ, tail of peacock, मेघ, बादल, मेचक: श्यामले बर्हिचन्दे अन्धकार, cloud, dark, • धुंआ, smoke, • चुचुक, nipples of breast. मेचकं, मेचगं, नपुं० अंधकार, तम उग्रप्रकृति, श्यामलक, dark blackness. 7 · • मेचकिला, मेचगिला, वि० बहुवर्णा, colourful. मेठः, मेठो, पुं० मेष, ram, • महावत । मेठिः, मेढि, स्त्री० खम्भा, स्थाणु, खूंटा, pillar. मेढ, मेहो, पुं० [मिह+ष्ट्रन्], मेंढा, मेष, ram. मेढं, मेढं, नपुं० जननेन्द्रिय, पुरुष लिंग, penis. मेढ्रकः, मेढगो, पुं० भुजा, arm, • लिंग, penis. तार्यः, मेआरिओ, पुं० दसवं गणधर:, a name of Gandhar. " मेथ्, मेह, सक० समझना, जानना to know घात करन, to injure • मारना to kill • मिलना, to yoke. " मेथिका, मेहिगा, स्त्री० [मेथ् + ण्वुल्+टाप्], मेथी, fenugreek, • घास विशेष, a kind of grass. मेदः, मेदो, पुं० [मेदते स्निह्यति मिद्+अच्], • चर्बी, fat, marrow. मेदकः, मेदगो, पुं० अर्क, liqour. मेदस्, मेदं, नपुं० चर्बी, fat, • मांसलता, शरीर का मोटापा, marrow. मेदस्कृत, मेदक्किओ, पुं० / नपुं० मांस, flesh. मेदसुगन्धिः, मेदग्गंधि, स्त्री० रसौली, मेंद का गांठ, a bond. संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मेदस्जं, मेदज्जं, नपुं० हड्डी, bone. मेदस्तेजस, मेदतेजं, नपुं० हड्डी, अस्थि, bone. मेदपिण्डः, मेदपिंडे, पुं० चर्बी समूह, mass of fat. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir मेदस्वद्धिः, मेदबुद्धि स्त्री० मोटापा, fatness. मेदस्विन्, मेदस्सि वि० मोटा, स्थूलकाय, fatness, मजबूत, हष्ट पुष्ट, copulent. भूमि, स्थान, स्थल, मेदिनी, मेदिणी, मेदिणी, स्त्री० [मेद+इनि + ङीष् ], पृथ्वी, भूमि, महि, earth place, land. मेदिनीचक्रः, मेदिणीचक्को, पुं० महि-मण्डल, earth • round. मेदिनीपतिः, मेदिणीवइ, पुं० भूपाल, राजा, king मेदिनीरमण:, मेदिणीरमणा, पुं० देखो ऊपर, king. मेदिनीशः, मेदिणीसो, पुं० राजा, भूपाल, king. मेदुर, मेदुर, वि० [मिद्+उरच्] मोटा, पुष्ट, fatness, • बहुल, ठोस, सघन, copulent, चिकना, स्निग्ध, well wisher, • फूला हुआ, भरा हुआ, filled complete. मेदुरित, मेदुरिअ, वि० [मेदुर+इतच्], मोटा, परिपुष्ट, फुलाया हुआ, fulness, filled. मेद्य, मेज्ज, वि० [मेदयत्] चर्बी युक्त, fatful, • सघन, मोटा, dense, thick. मेधः, मेहो, पुं० यज्ञ, sacrificial. मेघा, मेहा, स्त्री० [मेध्+उञ्यप्] जिसके द्वारा पदार्थ जान जाता है, capacity for learning, • बुद्धि, धारणात्मक शक्ति, पाठग्रहणशक्ति, (मेधा), intelligence, • प्रज्ञा । मेधातिथिः, मेहातिहि, पुं० मनुस्मृति के भाष्यकार, commentator of manusmriti. मेधारुद्रः, मेहारुद्दो, पुं० कालिदास कवि, a poet of kalidas. For Private and Personal Use Only मेधावत् मेहाव, वि० बुद्धिमान् प्रज्ञावन्त, knowledgeful. मेधाविन्, मेहावि वि० स्मरण शक्ति वाला, hav ing retentive memory, • मेधा विद्यते येषां ते मेधाविनो ग्रहणधारणसामर्थ:, intelli - gence, बुद्धिमान्, प्रज्ञावंत, intelligence. मेधाविन्, मेहावि, पुं० विद्वान् पुरुष, विद्यासम्पन्न, · Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1195 मेधावी, intelligence, • तोता, parrot, • मादक पेय, drinking juice. मेध्य, मेज्झ, वि० [मेध्+ण्यत् मेधाय हितं यत् वा] यज्ञीय, यज्ञ सम्बन्धी, fit for sacrifice, sac rificial मेध्यः, मेज्झो, पुं० बकरा, a goat, • खैरतरु, a kind of tree, w, a kind of grain. मेनका, स्त्री० अप्सरा, लावण्य युक्त स्त्री, a beauti ful woman मेना, मेणा, स्त्री० नदी विशेष, name of river. मेनादः, मेणादो, पुं० मोर, peacock, • बिलाव, ___cat, • बकरा, goat. मेय, मेय, वि० नापने योग्य, अनुमान लगाने योग्य, to be measured. मेरकः, मेरगो, पुं० मद्य, ताल वृक्ष से निकला आसव, a kind of drink. मेरु, मेरु, पुं० सुमेरु पर्वत, Sumeru mount, • उन्नत, high. मेरुकः, मेरुगो, पुं० धूप, धूनी, drak. मेरुगिरि, मेरुगिरि, पुं० मंदरपर्वत, देवाचल, a mount. मेरुपर्वतः, मेरुपव्वओ, पुं० मंदर पर्वत, a mount. मेलः, मेलो, पुं० [मिल्+घञ्] मिलाप, एकता, संलाप, समवाय, परस्परप्रेमभाव, union host, • सभा, सम्मेलन, assembly. मेलतुल्य, मेलतुल्ल, वि० सम्मेलन की तरह, as sembly like. मेलनं, मेलणं, नपुं० [मिल्+णिच्+ल्युट्] संयोग, मैत्रीभाव, परस्पर, सहयोग, comrade, living together, • एकता समवाय, together with, • समाज, society, • मिश्रण, gath ering. मेला, मेला, स्त्री० [मिल्+णिच्+ण्वुल्+टाप्], • एकत्रित होने का स्थान, fare,• मनोरंजन स्थल, a place of recreation of the mind, समवाय, संयोग, समाज,coming together, • समूह, सभा, मिलना, समागम, assembly. मेलानन्दः, मेलाणंदो, पुं० कमलदान, दवात, inkpot. मेलान्धुकः, मेलंधुगो, पुं० दवात, कमलदान, inkpot. मेव, मेव, सक० पूजा करना, सेवा करना, to wor___ship, to serve. मेषः, मेसो, पुं० [मिषति अन्योऽन्यं स्पर्धते-मिष्+अच] मेढा, भेड़, आविक, ram. मेषकम्बलः, मेसकंबलो, पुं० ऊनी कम्बल, धुस्सा, a woolen blanket. मेषपाल, मेसवालो, पुं० गड़रिया, a shepherd. मेषपालकः, मेसवालगो, पुं० गड़रिया, a sheperd. मेषिका, मेसिगा, स्त्री० भेड़, (मादा भेड़), sheep, awe. मेषी, मेसी, स्त्री० भेड़, मादा भेड़, female ram. मेहः, मेहो, पुं० [मिह+घञ्] मेंढा, ram, • बकरा, goat, • मूत्र, लघुशंका करना, urine topass semen in urine. मेहंदी, मेहंदी, स्त्री० माञ्जिष्ठ, महिलाओं के हस्त-पाद श्रृंगार का एक साधन, turmeric, heena. मेहनं, मेहणं, नपुं० [मि+ल्युट्], मूत्र, urine, • लिंग, penis a ram,• मूत्रोत्सर्ग, urine to pass semen in urine. मैत्र, मेत, वि० [मित्र+अण्] मित्र सम्बन्धी, related to Mitra, • कृपापूर्ण, सौहार्दपूर्ण, कृपालु, good will. मैत्रः, मेतो, पुं० ब्राह्मण, Brahmana. मैत्रकं, मेतगं, नपुं० [मैत्र+कन्], मित्रता, दोस्ती, friendship. मैत्रावरुणः, मेतावरुणो, पुं० अगस्त्य ऋषि, a sage. मैत्रावरुणी, मेतावरुणी, पुं० बाल्मिकी, अगस्त्य ऋषि, ____a sage. मैत्री, मेत्ती, वि० मित्रता, दोस्ती, friendship,. सौहृद, benevolence, • परस्पर प्रीतिभाव-द्वयोः परस्परं मैत्री मृग-जम्बुकयोरिव, good will, • सखी, • एकता, सहयोग, समवाय, union. मैत्रीभावः,मित्तिभावो, पुं० मित्रताभाव, friendship. मैत्रीभावना, मित्तिभावणा, स्त्री० प्राणीमात्र पद मित्रता का भाव, friendship. मैत्रेय, मेत्तेय, वि०मित्र से सम्बन्ध, रखने वाला, re lated with friend. मैत्रेयकः, मेत्तेयगो, पुं० एक जाति विशेष, a caste. For Private and Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1196 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश मैत्रेयिका, मेत्तेइगा, स्त्री० मित्रयुद्ध, मित्रराष्ट्रों में संघर्ष, मैरेयः, मेरेओ, पुं० मादय पेय मद्य, a drinking fitting in friendly: __thing. मैत्रेयोपनिषद, मेत्तेयोवणिसद, नपुं० एक उपनिषद् मैरेयकः, मेरेयणो, पुं० मद्य, शराब, liqour made का नाम, a upanisad. ____of things. मैत्र्यं, मेत्तं, नपुं० [मित्र+ष्यञ्] मैत्री, मित्रता, friend मैलिन्दः, मेलिंदो, पुं० भ्रमर, भौंरा, मधुमक्खी, big _ship. ___bee. मैथिल, मेहिलो, पू[मिथिलायां भव:-अण] मिथिला मैसूरः, मेसूरो, पुं० मैसूर, राज्य, a country. का राजा, a king. मोकं, मोगं, नपुं० चर्म,खाल, leather. मैथिली, मेहिली, स्त्री० सीता, Sita. मोक्ष, मोक्खं, सक० छोड़ना, त्यागना, to give, . मैथुन, मेहुण, वि० [मिथुनेन निवृत्तम्-अण्], युग्मय, मुक्त करना, खोलना, ढीला करना, to loose, जुड़ा हुआ, copulation, • विवाह सूत्र में • डालना, फेंकना, उछालना, to throw, • आबद्ध, related in marriage, • सम्भोग छीनना, लेना, ग्रहण करना, to take. से संबंध रखने वाला, having with मोक्षः, मोक्खो, पुं० [मोक्ष+घञ्] निर्वाण, मुक्ति, copulant. released from bond, • कृत्स्नकर्मक्षय, मैथुनं, मेहुण, नपुं० रतिक्रीड़ा, संभोग,copulation, परमसुख, pure happiness, salvation, • राग परिणाम, विषय व्यवहार, lovely na- • बन्ध वियोग, bond loosed, • कर्मनिक्षेप, ture, • मिलाप, संयोग, union, all karma's thrown, • कर्म वियोग, • congrigation. जीवकम्माणं वियोगो मोक्खो णाम। (धव० मैथुनगत, मेहुणगअ, वि० रतिक्रीड़ा को प्राप्त हुआ, 16/338), भवान्तर भाव। (जयो० 1/18),. having sexual intercourse. छूटना, मुक्त होना, • मोक्ष नामक पुरुषार्थ, a मैथुनज्वरः, मेहुणजरो, पुं० संभोग की उत्तेजना, kind of religious duties, • स्वतंत्र होना, sexual passion. having abondoned, • परममुक्ति, परम मैथुनधर्मिन, मेहणधम्मि, वि० सहवासी, संभोगी. पद प्राप्ति, getting of great Moksa. sexual. मैथुनप्रसंगः, मेहुणप्पसंगो, पुं० संभोग का कारण, मोक्षगत, मोक्खगअ, वि० मोक्ष को प्राप्त हुआ, geted cause of sexual. of Moksa. मैथुनम्लानं, मेहुणमिलाणं, नपुं० मैथन प्रसंग से मोक्ष मोक्षगतिः, मोक्खगइ, स्त्री० मुक्ति, अन्तिम गति, last शिथिल, संभोग से सुस्त, tired with sexual. gone, fhsulfa, gone of siddha. मैथुनवैराग्यं, मेहुणं, नपुं० स्त्री संभोग से विरक्त, मोक्षगेहं, मोक्खगेहं, नपुं० मुक्तिभवन, house of ब्रह्मचर्य, having no interest with Mukti, • सिद्धस्थान, a place of Sidha. woman sexual. मोक्षतरु, मोक्खतरु, पुं० आचरण रूप वृक्ष, a tree मैथुनसेवनं, मेहुण-सवणं, नपुं० काम सेवन, विषय of great character, • चरित्र पादप। सेवन, labouring of sexual. मोक्षधामः, मोक्खधामो, पुं० मुक्तिस्थान, place of मैथुनिका, मेहुणिगा, स्त्री० [मैथुन कन्+टाप्] mukti, • सिद्धशिला, place of Sidha. वैवाहिक गठबंधन, bonding of marriage. मोक्षपथः, मोक्खमग्गो, पुं० मुक्तिमार्ग, way to मैधावकं , मेहावर्ग, नपुं० प्रज्ञा, ज्ञान, knowledge. salvation. मैनाकः, मेणागो, पुं० मैना का पुत्र, son of मोक्षपुरः, मोक्खपुरो, पुं० अमृत धाम, place of salvation. Menaka. मैनालः, मेणालो, पुं० मछुवा, माहीगीर, fisherman. मोक्षपुरुषार्थत्व, मोक्खपुरिसत्थ, वि० मोक्ष पुरुषार्थता, मैन्दः, मेंदो, पुं० एक राक्षस, a demon. religious duties of salvation. For Private and Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1197 मोक्षप्रदा, मोक्खपदा, स्त्री० मुक्तिदायिनी, given मोचः, मोचो, पुं० [मुच्+अच्] कदली, केला, salvation. plaintain. मोक्षप्रदायक, मोक्खप्पदायग, वि० मोक्ष प्रदान करने मोचकः, मोचगो, पुं० शिग्रवृक्ष, कदलीतरु, मोचकः वाला, giving of salvation, • चार पुरुषार्थों कदलीतरो तत्प्रसूनेऽपि शिग्र च निर्मोचकविरागिणो में अन्तिम मोक्ष पुरुषार्थ की प्रधानता। इति विश्वलोचनः, a tree of plantain, • मोक्षफलं, मोक्खफलं, नपुं० मुक्तिफल, liberation व्यजनशील, setting force, • परममुक्ति, ___change. छुटकारा, pure setted. मोक्षभावः, मोक्खभावो, पुं० मुक्ति की भावना, मोचन, मोचण, वि० छूटने वाला, स्वतंत्र होने वाला, thought of salvation. setting free. मोक्षमार्गः, मोक्खमग्गो, पुं० मुक्ति पथ, परम धाम, मोचनं, मोचणं, नपुं० समाप्त करना, छोड़ना, मुक्त way to salvation, • दर्शन, ज्ञान और चारित्र करना, giving ending, • मोक्ष, मुक्ति, salका होना, being of darsan known and vation, • त्यागना, उत्सर्जन करना, giving. character, • सिद्धिपथ श्रद्धानाधिगमोपेक्षाः मोचनपटक मोचण-पटगो पं० सना पानी छानने शुद्धस्य स्वात्मनो हि या:। सम्यक्त्वज्ञानवृत्तात्मा का छना, a filter release. मोक्षमार्ग:स निश्चयः।। (सम्य०83) संपज्जदि मोचयित, मोचइत. वि० छडाने वाला. स्वतंत्र करने णिव्वाणं देवासुर-मणुय-राय-विहवेहि। ari, setting free. जीवसम चरित्तादो दंसण-णाणप्पहाणादो।। मोचाटः, मोचाडो, पुं० गूदा, फल, fruit. (सम्य०84) मोटकः, मोडगो, पुं० बटी, गोली, tablet. मोहलक्षणं, मोक्ख-लक्खणं,नपुं० मोक्षस्वरूप,sal- मोट्य, मोट, सक० मोटी बनाना, हृष्ट-पुष्ट करना, ____vation nature. स्वरोटिकां मोटयितु हि शिक्षते, to fat. मोक्षसाधन, मक्खिसाहण, नपु० माक्षमाग, दशन, ज्ञान मोटी, मोडी, स्त्री० अतिविशाल, विपुल, व्यापक, और चारित्र की एकता, way to salvation. विस्तृत, अधिक, मां मानटतीति मोटी, very मोक्षमुखं, मोक्खमुह, नपुं० अतीन्द्रिय सुख, परमार्थ heavy, large. सुख, परमानंद, pure happiness. मोतिया,मो, स्त्री० पुष्प विशेष,akind of flower. 'मोक्षाभिलाषी, मोक्खाहिलासी, वि० मुमुक्षु, disered मोदः, मोदो, पुं० [मुद्+घञ्] हर्ष, आनन्द, खुशी, ___ of salvation. joy, happy, • प्रमोद-भूयात्कस्य न मोदायेति मोक्षोपायः, मोक्खोवाओ, पुं० मोक्ष के साधन, दर्शन, वदन् श्रेष्टिसत्तमः, • लाडला, प्रिय, lovely,. ज्ञान और चारित्र की एकता, रत्नत्रयातमक साधन, अनुपम उल्लास, जिनप परियामो मोदं तव means to get salvation. मुखभासा, great. मोंगरा, स्त्री० पुष्प, flower of Monga, • मोंगरा मोककर, मोदयर, वि० प्रियता को प्रदान करने वाले, जाति के पुष्प। giving of love, gladdening. मोघ, मोह, वि० [मुह+घ+अच्] व्यर्थ, निष्फल, मोदकः, मोदगो, पुं० लड, मिष्ठान्न, मोदकास्वादन, लाभरहित, असफल, useless, unpurpose, sugarball. •निरुद्देश्य, निष्प्रयोजन,aimless, • परित्यक्त, मोदकं, मोदगं, नपुं० देखो ऊपर, sweet ball. given up. मोदक, मोदग, वि. प्रिय सुहावना, happiness मोघः, मोहो, पुं० बाड़, घेरा, परिधि, hedge, fence. gladness. मोघं, मोहं, नपुं० व्यर्थ, बिना प्रयोजन के, useless. मोदकास्वादनं, मोदगासादण, नपुं० मिष्ठान्न का स्वाद, मोघोलिः, मोहोलि, स्त्री० बाड़, नाकाबन्दी, hedge, a eating of sweetments. fence. मोदनं, मोदणं, नपुं० [मुद्+ल्युट्] हर्ष, happy,. For Private and Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1198 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आनन्द, glad, • कल्याण, good fortune, • प्रहर्षण, gladness. मोदनिधि, मोदणिहि, स्त्री० हर्षातिरेक, प्रसन्नता का भण्डार, happinessful. मोदनोदयः, मोदणो दओ, पुं० हर्षोदय, मोदनस्योदनिधिः, rise of happiness. मोदपथः, मोदपहो, पुं० प्रसन्नता का मार्ग, हर्ष मार्ग, ____way of gladness. मोदभावः, मोदभावो, पुं० हर्षभाव, happiness nature, • प्रियपथ, lovely way, • इष्ट स्थान, a place of good, • प्रसन्नता युक्त परिणाम, a nature of goodness. मोदमंदिर, मोदमंदिर, नपुं० शर्म निवासस्थान, a place of happy. मोदमह, मोहमह, वि० प्रमोदमय, happinessful, • प्रमोदजन्य, goodness. मोदमेदुर, मोदमुदरो, वि० पुलकित, happiness. मोदयन्ती, मोदयंती, वर्त०कृ० हर्ष करने वाली, hap piness. मोदसिन्धुः, मोदसिंधु, पुं० आनन्द रूपी समुद्र, a sea of happinessful. मोहः, मोहो, पुं० [मुह+घञ्] मूर्छा, आसक्ति, stu pefaction,• मोहकर्म,akarmof swoon, • मूर्च्छित होना, चेतनाशून्य, अचेत अवस्था, lainting unconsciousness, • व्यामोह, घबराहट, आकुलता, filled with, • उद्विग्नता, अव्यवस्था, agitated, • ममेदं भाव, अहंकार भाव। मोह: पदार्थेष्यथावबोधः, • मुह्यतेऽनेनेति मोहः। • अज्ञानलक्षणे मोहः। • सत्-असत् को विकल करने वाला गुण, • हित-अहित का विकल भाव। मोहकर/मोहमी, मोहयर, वि० मोह को उत्पन्न करने वाला, बुद्धिभंशकारिणी, being of love. मोहकर्मन्, मोहकम्मं, नपुं० मूर्छा कर्म, क्षमोक्षम, ___ stupefaction karm, cessation. मोहकी, मोहकती, वि० मोहकारी-सुमनोहरा, be- ___wildered. मोहकारी, मोहयारी, वि० अहंकार उत्पन्न करने वाला, being of proud. मोहखण्ड, मोहखंड, नपुं० मोह भाग, part of in fatuation, • मूर्छा स्थान, a place of swoon. मोहगत, मोहगअ, वि० मूर्छा को प्राप्त हुआ, अचेत हुआ, in fatuated. मोहक्षति, मोहक्खइ, स्त्री० मोहशाप, मोहहानि, मोह Chat 37419, loss of infatuation. मोहजन्मन्, मोहजम्म, वि० उद्विग्नता को जन्म देने वाला, born of infatuation. मोहतमस्, मोहतम, नपुं० मोहरूपी अहंकार,adark ness of infatuation. मोहतिमिरं, मोहतिमिर, नपुं० मोह रूपी अहंकार, a darkness of infatuation. मोहदात, मोहदाउ, वि० मूर्छ उत्पन्न करने वाला, giving of delusion. मोहदोषः, मोहदोसो, पुं० मादकता का दोष, falt of liqour. मोहधामः, मोहधामो, पुं० मूस्थिान, place of ___infatuation. मोहनं, मोहणं, नपुं० [मुह् णिच्+ ल्युट्], • विमोह, मूर्छा, आसक्ति, infatuation, attachment, • जड़ता, मूर्खता, त्रस्त करना, . आकर्षक, रुचिकर, charmful. मोहनः, मोहणो, पुं० मोहन, कृष्ण का नाम, a name of krishna. मोहन, मोहण, वि० व्याकुल करने वाला, मूर्च्छित करने वाला, वशीकरण, infatuating. मोहनकः, मोहणगो, पुं० [मोहन कै+क] चैत्र का महिना, a month of chaitra. मोहनाश, मोहणासो, वि० मोह कर्म का नाश, दर्शनमोह का नाश, अज्ञाननाशं प्रवदन्ति सन्तो दृङ्मोहनाशक्षण एव जन्तोः, stop of infatu ation. मोहनिगडः, मोह-णिगडो, पुं० मोह श्रृंखला, दृढ़बंधन, प्रबल व्यामोह, heavy bond of infatua tion. मोहनीय, मोहणिज्ज. वि० मढता को ले जाने वाला कर्म। जो प्राणियों को मोहित करता है। जिससे कृत्य-अकृत्य भूल जाता, 'मोहयतीति मोहनीयं For Private and Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1199 मिथ्यात्वादिरूपत्वात्', (जैन०ल० 939) मुह्यत मौक्तिकगुम्फिका, मोत्तिगगुंफिगा, स्त्री० मोती की इति मोहनीयम्, deluding karma. माला गूंथने वाली स्त्री, a female pearl मोहपथः, मोहपहो, पुं० मूर्छापथ, way of infatu- stringer. ____ation, • मोहस्थान, place of infatuation. मौक्तिकत्व, मोत्तिगत्त वि० मोतीपना। pearful मोहबन्धः, मोहबंधो, पुं० अज्ञानता रूप बन्धन, bond- मौक्तिकदामन्, मोत्तिगदाम, नपुं० मोतियों की माला, ___ing of unknown. मोतियों की लड़ी, pearl necklace. मोहभागता, मोह-भागआ, वि० मोहका अंशपना, मौक्तिकप्रसवा, मोत्तिगपसवा, स्त्री० सीपी, pearl part of infatuation. oyster. मोहमल्लः, मोहमल्लरो, पुं० मोह रूपी योद्धा, अहो मौक्तिकशक्तिः, मोत्तिगसुत्ति, स्त्री० सीपी, मोतियों जिनोऽप्यं जितवान् मतल्लं केनाप्यजेयं भुवि वाली सीपी, pearl oyster... मोहमल्लम्, fitter of infatuation. मौक्तिकसरः, मोत्तिगसरो, पुं० मोतियों का हार, मोहमाया, मोहमाया, स्त्री० मूर्छा जाल, fetters of मौक्तिकायते-मोतियों की प्रतीति होती है, worldly illusion. शुक्तिकोदरसम्प्राप्तो वार्विन्दुमौक्तिकायते, pearl मोहमहातम, मोहमहातम, नपुं० मोह रूपी सघन necklace. अंधकार, heavy dark infatuation. मौक्तिकावलिः, मोत्तिगावलि, स्त्री० मोतियों की माला, मोहशापः, मोहसावो, पुं० मोहाक्षति, injured of मौक्तिकानामावलिः , pearl necklace. infatuation. मौक्तिकोत्पत्तिः, मोत्तिगोप्पति, स्त्री० मोती की उत्पत्ति, मोहसंविप्लवः, मोह-संविप्पलवो, पुं० मोह उपद्रव, born of pearl. injured of infatuation. मौक्यं, मोक्कं, नपुं० [मुक्ष्य ञ्] गूंगापन, मौन, मोहहानिः, मोहहाणि, स्त्री० मोहक्षति, मोहविनाश, माहक्षात, माहावनाश, मूकता, dumb. ___killed of infatuation. मौखरिः, मोखरि, पुं० एक कुल विशेष, a family. मोहाच्छन्न, मोहच्छण्ण, वि० मूढ, अज्ञानी, un मौखर्य, मोखरिय, नपुं० बकवास, known. मोहान्धकार, मोहंधपार, वि० मोहरूपी अंधकार, unthoughtable, • गाली, झूठा, आरोप, untruthasked, • निरर्थक वचन, बहुप्रलाप, ___darkness of infuation. मोहान्धमयी, मोहंधमयी, वि० अज्ञानान्धकार रूप, प्रजल्पन, uncapable thought, • darkness of knowledge, बातूनीपन, मुकरीभाव, talkative, • वाचाल, मोहित, मोहिअ, भू०क०कृ० मुग्ध, आकुलित, मूर्च्छित, अधिक बोलने वाला, garrulous. bewildered, infatuation stupified. मौख्यं, मुक्ख, वि० [मुख+ष्य] वरिष्ठता, श्रेष्ठता, मोहिनी, मोहिणी, स्त्री० मनोहारिणी स्त्री, beautiful प्रधानता, chiefest. woman. मौध्य, मुद्ध, वि० मुग्धता, मूढ़ता, मूर्खता, foolishमोहिनी, मोहिणी, वि० मोह सम्बन्धिनी माया। महतीयं ness. मोहिनी जनतायां भो! माया, related of in- मौचं, मोच, नपुं० केले का फल, fruit of bafatuation. nana. मौकलिः, मोगलि, पुं० काक, कौवा, crow. मौज, मोज, वि० [मुं+अण] मुंह की घास से निर्मित, मौका, मोगा, स्त्री० अवसर, तनुर्नरोक्तैव समस्ति मौका, maded with munjagrass. time मोजः, मोजो, पुं० मूंज का पत्ता, leaf of munja. मौक्तिकं, मोत्तिग, नपुं० मोती, pearl, • कुसुम, मौञ्जी, मुंजी, स्त्री० मूंग की गांठ, तगड़ी, gridle flower, • मुक्तफल, pearl fruit, . made of munja grass. शौक्तिक, pearl oyster. मौढ्यं, मोढयं, नपुं० अज्ञान, जड़ता, मूर्खता, • For Private and Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1200 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अविचरिता, जाड्य, foolishness, . मौनिमनस्, मोणिमणं, नपुं० शान्तमन, एकाग्रमन, अज्ञानतावश, unknownness, • लड़कपन, ___ silence mind. प्रपाठोऽस्ति मौढ्यस्य कार्यम्, childhood. मौनी, मउणी, वि० वाग्विरहित, वचन से रहित, चुप मौढ्यसत्व, मोढसत्त, वि० मूर्खता, foolishness. रहने वाला, without ask, being silence. मौत्रं, मोतं, नपुं० [मूत्रस्येदम्] मूत्र की मात्रा, mea- मौरजिक, मोरजिग, वि० [मुरज+ठक्] मृदंग बजाने sure of urine. वाला, musician of drum. मौदकिकः, मोदकिगो, पुं० [मोदक+ठक] हलवाई, मौख्यं, मोखरिय, नपुं० [मुर्ख+ष्यञ्] मूर्खता, मूढ़ता, कान्दयिक, कन्दोई, sweet maker. जड़ता, foolish. मौद्गलिः, मोद्दगलि, स्त्री० [मुद्गत+इञ्] काक, मौर्यः, मोरिओ, पुं० मौर्यवंश, चन्द्रगुप्त का कुल, a कौवा, crow. historical dynasty whose first king मौद्गीन, मोग्गीण, वि० मूंग बौने की उपयुक्तता, field was Candragupta, • मौर्य नामक ग्राम,a of munga beans village,• सातवें गणधर का नाम,a name मौनं, मोणं, नपुं० [मुनेर्भावः-अण्], मुद्रण, मूकभाव, of sevan Gandhara. मुख मुद्रणात्मक, observing silence, . . मौर्यपुत्रः, मोरियपुत्तो, पुं० सातवें गणधर, मौर्य की चुप्पी, चुप होना, शांत होना, silence, . संतान, असूत माता विजयाऽथपुत्रम्मौर्येण नाम्ना निष्क्रिय। तयोरथैकाकिताऽन्वये तु शक्तिः पुनः स हि मौर्यपुत्रः,agandhar. मौर्यवंशी, मोरियवंसी, वि० मौर्यवंशी वाले, maurya सा खलु मौनमेतु, without action, • एकाग्र होना, मग्न होना, मौना जानामि नानादरिणी, रतौ family, • चन्द्रगुप्त शासक का वंश, जो आचार्य ना मौनं सम्मतिलक्षणम्, concentration. भद्रबाहु के चरणों का सेवक और सम्पूर्ण भारत का अद्वितीय शासक था, मौर्यस्य पुत्रमथ पौत्रमुपेत्य मौनगत, मोणगअ, वि० ध्यानगत, शांत हुआ, closely attentived. मौनजाति, मोणजाइ, स्त्री० मुद्रणमुत, silenceful. स्थानस्य संस्कृतिरभूदधुनैकबिन्दुः। मौनत्यजी, मूउणजाइ, वि० मोन तोड़ने वाला, चुप्पी पश्चादनेकनरपालतया, विभिन्न, खोलने वाला, having abandoned si विश्वासवाञ्जनगणः समभूत्तु खिन्नः।। lence. मौर्यस्थलं, मोरियत्थल, नपुं० मौर्य नायक स्थान, a मौनदानं, मउणदाणं, नपुं० चुप होना, शांत होना, si- ___place of maurya. ___lence. मौरिः, मोरि,स्त्री० मौलि, मुकुट,head, forehead. मौनपदं, माउणपदं, नपुं० मौन भाव, silence na मौर्वी, मोरवी, स्त्री० मौलिक, मूलभूत, trustworture. thy,• प्राचीन पुराना, गुजरात का प्रसिद्ध स्थान, मौनभावः, मउणभाव, पुं० मौनधारणा करना, • जहाँ चीनी मिट्टी की टाइल्स एवं अन्य सेनेटरी ध्यानमग्न होना, एकाग्रता रखना, being si समान का उत्पादन होता है, a town of lence. Gujrat. मौनमुद्राः, मउणमुद्दा, स्त्री० मौन धारण की अभिरुचि, मौलिः, मउलि, स्त्री० मुकुट, शिरोमणि, ताज, किरीट, शान्तस्थिति, एकाग्रता का भाव, मौनवृत्ति, si- मोर, diadem, chief, • प्रधान, शिरमोर, • lence nature. किसी वस्तु का अग्रभाग, forehead, • चोटी मौनवृत्तिः, मउणउति, स्त्री० मौनस्थिति, मौनमुद्रा, शिखा, केशविन्यास, braid of hair. silence. मौलि, मउलि, वि० प्रमुख, मुख्य, प्रधान, chief. मौनिन्, मोणिण, वि० चुप रहने वाला, शान्त रहने । मौलि, मोलि, स्त्री० भूमि, पृथिवी, earth. वाला, having silence. मौलिमणिः, मोलिमणि, स्त्री० मुकुटमणि, diadem. For Private and Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1201 मौलिमालः, मोलिमाला, पुं० शिरोभूषण, head dia- प्रदिमलक्षणं, मिदिमलक्खणं, नपुं० मार्दव रूप, softdem. ness, tenderness. मौलिरत्नं, मउलिरयणं, नपुं० मुकुट रत्न, diadem प्रदीयसी, मिदीयसी, वि. अति कोमलता, अधिक ____gem. मृदुता, very soft. मौलिशोणमणिः, मोलि सोणमणि, स्त्री० मञ्च, मंच, अक० जाना, togo. शिरोमुकुटमणि, diadem. म्लक्ष, मिलक्ख, सक० काटना, विभक्त करना, खण्ड मौल्यं, मोल्ल, नपुं० [मूल्य+अण्] कीमत, price. खण्ड करना, to cut, to divide. मौष्टा, मोट्ठा, स्त्री० मुट्ठी मुक्केबाजी, boxing म्लात, मिलाअ, भू०क०कृ०,[म्लै+क्त] मुाया हुआ, __match. कुम्हलाया हुआ, faded. मौष्टिकः, मोट्ठिगा, पुं० [मुष्टि+ठक्] ठग, धूर्त, प्लान, मिलाण, भू०क००[म्लैक्त+क्त] मुझया हुआ, ___ rogue. मौसल, मोसल, वि० मूसल के सदृश, related to कुम्हलाया हुआ, faded, • मलिन, withiron club. ered, • गन्दा, darkness, • क्षीणकाय कृश, मौहूर्तिकः, मोहूतिगो, पुं० ज्योतिर्विद, ज्योतिषी, weak body. उत्तमोच्च सकलग्रहनिष्ठे समये मोहूर्तिकोपदिष्टे, म्लानमनस, मिलाणमण, वि० उत्साहहीन, क्षीणतायुक्त, astrologer. हताश, with fading grace. म्ना, मिणा, सक० याद करना, स्मरण करना. दहराना. म्लानिः, मिलाणि, स्त्री० [म्लै+क्तिन] माया, to read, to repeat, • सोचना, विचारना, कुम्हलाना, faded, • ह्रास, क्लान्त, थका, बोलना, to study, to think, • उल्लेख decrease, • खिन्न, उदासीन, क्षैथिल्य, करना, निर्धारित करना, to write, • अध्ययन pained. करना, सीखना, to learn. म्लायत्, मिलाय, वि० [म्लै+शतृ] कुम्हलाया हुआ। म्नात, मिणाअ, भूक०कृ०, [म्ना+क्त] स्मरण किया म्लायन्तिमलिनी भवन्ति, faded. गया, दुहराया गया, repeated. म्लायिन्, मिलाइ, वि० [म्लै+स्नु] मुझया हुआ, प्रक्ष, मिक्ख, सक० रगड़ना, साफ करना, प्रमार्जन faded, • पतला, कृश होने वाला, weaked. करना, to rub, • संचय करना, इकट्ठा करना, म्लिष्ट, मिलिट्ठ, वि० [म्लच्छ+क्त], असम्भ, अस्पष्ट, to collect,• मिलाना, मिश्रण करना, to mix, असंस्कृत, uncultured. • लेप करना, मालिश करना, to ointment. मिलष्ट, मिलिटुं, नपुं० असंस्कृत भाषण, uncultured म्रक्षः, मिक्खो, पुं० [म्रक्ष्+घञ्] पाखण्ड, कपटाचार, speech. fraud, deciet. म्लेच्छ, मिलिच्छ, अक० अस्पष्ट बोलना, असम्भ प्रक्षणं, मिक्खेणं, नपुं० [मृक्ष ल्युट्] मृदुलतम्, लेप कहना, to use wrong, to indistinct करना, सामना, oiling ointment, • संचय speech. करना, तेल लगाना, collecting oiling, • . म्लेच्छ:,मिलिच्छो, पुं० [म्लेच्छ घञ्] अव्यक्त भाषी, चुपड़ना, तेल, मलहम, ointment. indistinct speech, uncultured, • प्रक्षित, मिक्खिअ, वि० चिकने, दूषित, oiled अनार्य, असम्भ, uncultured, • निम्न, जाति, ___smeared, अभ्यक्त, massaged. बहिष्कृत, lower caste, • पापी, दुष्ट, sinप्रद, मिउ, सक० पीसना, चूर्ण करना, रौंदना, कुचलना, ful. to crunch, to rub. म्लेच्छखण्डः, मिलिच्छखंड, नपुं० अनार्यदेश, a प्रदिमन, मिद्दिम, पुं० [मृदोर्भावः इमनिच] मादक, country of non-aryan. मिष्ठान्न, मृदुता, कोमलता, दुर्बलता, sweet, म्लेच्छजातिः, मिलिच्छजाइ,स्त्री० असम्भजाति, अनार्य soft. क्षेत्रगत उत्पत्ति, non Aryan caste. For Private and Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1202 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश म्लेच्छदेशः, मिलिच्छदेसो, पुं० अनार्यदेश, असम्भदेश, non-Aryan country. म्लेच्छभाषा, मिलिच्छभासा, स्त्री० असम्भ व्यवहार, निम्न कथन, uncultured speech. म्लेच्छित, मिलिच्छो, भू०क०कृ०, असम्भव्यवहारित, uncountered thought. यः, जो, पुं० अन्तस्थ स्थान, यकार, lot semi vowel. यः, जो, पुं० [या+ड] • गाड़ी, यान, vehicle, carriage, • वायु, हवा, wind, • यश, fame, यो वातयशसो: पुसि इति च विश्वलोचनः । यश: कीर्ति, • प्रेम, love. यकन्, जगं, नपुं० जिगर, liver. यकृत्, यकिअ, नपुं० [य संयमं करोति कृक्विप् तुक् । च] जिगर, liver. यकृतकोषः, जकिअजोसो, पुं० जिगर को ढकने वाली झिल्ली, liver cover. यकृतात्मिका, जकियप्पिगा, स्त्री० एक कीट विशेष, a cockroach. यकतोदरं, जओओदर, नपुं० जिगर की वृद्धि, en- largement of liver. यक्षः, जक्खो, पुं० [यक्ष्यते-यक्ष्+घञ्] देव जाति, देव प्रकार, class of demigods, • व्यन्तदेवों का एक भेद, व्यन्तरा किन्नर किं पुरुष महारगः गांधर्वयक्ष-राक्षस-भूत-पिशाचाः। (त०सू० 4/11),• लोभ की प्रचुरता वाले, लोभभूयिष्ठाः भाण्डागारे नियुक्ताः यक्षाः, (धव० 13/391) यक्षकर्दमः, जक्ख-कदमो, पुं० कपूर, लेप, cam___phor, musk. यक्षग्रहः, जक्खग्गहो, पुं० यक्ष बाधा, demigods ___ obstructions. यक्षधूपः, जक्खधूवो, पुं० गूगल, लोबान, resin. यक्षरसः, जक्खरसो, पुं० मादक पेय, drink of intoxication. यक्षराज, जक्खराय, पुं० कुबेर, kubera. यक्षरात्रिः, जक्खरति, स्त्री० दीपावली, Dipawali. यक्षवित्तः,जक्खवित, पुं० कुबेर सदृश धन, wealth of like of Kubera. यक्षिणी, जक्खिणी, स्त्री० [यक्ष+इनि+ङीप्] यक्ष जाति की स्त्री, • कुबेर की पत्नी, a woman of yaksas, wife of Kubera, • एक अप्सरा, a beautiful woman. यक्षी, जक्खी, स्त्री० यक्षिणी, Yaksani. यक्षेन्द्रः, जक्खिई, पुं० इन्द्र, देवाधिपति,deity king. यक्ष्मः, जक्खमो, पुं० [यश्+मन्] क्षयरोग, राजरुक, राजरोग, tuberculosis. यक्ष्मन्, जक्खम, देखो ऊपर, राजयक्ष रोग, क्षयरोग, tuberculosis. यक्ष्मग्रहः, जक्खमग्गहो, पुं० क्षय रोग का आक्रमण, attacked of tuberculosis. यक्ष्मग्रस्त, जक्खगत्थ, वि० क्षयरोगी, tuberculo sis saffron. यक्ष्मणं, जक्खमणं, नपुं० राजरुक, राजरोग, tu berculosis. यक्ष्मरुज्, जक्खमरुज, नपुं० क्षयरोग, tuberculo sis. यक्ष्मिन्, जक्खिम, वि० [यक्ष्म इनि] क्षयरोग से पीड़ित, pained with tuberculosis. यज. जअ. अक० पजा करना. सम्मान करना to worship, • आहूति देना, अर्चना करना, यज्ञ करना, to sacrifice. यजः, पुं० जम, याग, यज्ञ, पूजा, यज' इति व्यत्पयेन विपर्ययेणाथवा कृत्वपि स 'यज' इत्येव भवति तस्मात् सा यजनेतत्पराभूदिति, sacrifice, आग, fire. यजत्रः,जअत्तो, पुं० [यज+अत्र] अग्निहोत्री, पुरोहित, an officiating priest. यजनं, जअणं, नपुं० [यज्+ल्युट्] यज्ञ, याग, पूजा, अर्चना, (जयो० 11/31), sacrifice, worship, यज्ञ भूमि, पूजास्थल, place of wor ship. यजमान, जजमाणो, पुं० [यज्+शानच्] क्रतुकी, यज्ञकर्ता, आतिथेयी, संरक्षक, devoted of sacrifice, a person who institutes a sacrifice. For Private and Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1203 यजिः, जजि, स्त्री० [यज्+इनि] यज्ञकर्ता, यज्ञक्रिया, ___devoted to sacrifice. यजुस्, जजु, नपुं० [यज्+उसि] मन्त्रपाठ, lesson ___of Mankra. यजुर्विद्, जजुव्विद, वि० यज्ञ ज्ञाता, यज्ञ की पद्धति जानने वाला, knowing of sacrifice. यजुर्वेदः, जजुव्वेदो, पुं० चार वेदों में द्वितीय वेद, ____Yajurveda. यजुर्वेदाध्यायः, जजुव्वेदज्झायाओ, पुं० यजुर्वेद का ___ अध्याय, lesson of Yajurveda. यज्ञः, जण्हु, पुं० [यज् भावे नङ्] याग, मख, wor Ship, to teach, • हवन, offering of oblation into fire, • पूजा कार्य,devoted of worship. यज्ञकर्तृ,जण्णकतु, वि० इष्ट समागम कर्ता इष्टिमान्, a sacrificial rite. यज्ञकर्मन्, जण्ण-कम्म, वि० यज्ञकार्य वाला, do ing of sacrifice. यज्ञकल्प, जण्ण-कप्पो, वि० यज्ञ की प्रकृति, na ture of sacrifice. यज्ञकीलकः, जण्ण-कीलगो, पुं० यज्ञ की खूटी, ___sacrificial post. यज्ञकुण्डं, जण्णकुंड, नपुं० हवनकुण्ड, pond of sacrifice. यज्ञकृत्, जण्णकिअ, वि० यज्ञकर्ता, अनुष्ठान करने वाला, performing sacrifice. यज्ञक्रतु, जण्णकिउ, वि० यज्ञकार्य वाला, doing of sacrifice, chief ceremony. यज्ञघ्नः, जण्णग्घ, पुं० यज्ञ में बाधा, obstruction ___in sacrifice. यज्ञदक्षिणा, जण्णदाहिणा, स्त्री० पूजक के लिए उपहार/भेंट, gift for sacrifice. यज्ञदीक्षा, जण्णदिक्खा, स्त्री० यज्ञ का अनुष्ठान, ob___lation of sacrifice. यज्ञद्रव्यं, जण्णदव्व, नपुं० यज्ञ की वस्तु, things of sacrifice. यज्ञपति, जण्णवइ, पुं० यजमान पूजन कराने वाला, a person who institutes. यज्ञभागः, जण्णभागो, पुं० यज्ञोपहार,offer of gift for sacrifice. यज्ञभुज, जण्णभुअ, पुं० देव, देवता, deity. यज्ञभूमिः, जण्णभूमि, स्त्री० यज्ञ स्थान, यागवनि, a place of sacrifice. यज्ञभृत्, जण्णभिओ, पुं० विष्णु, Visnu. यज्ञभोक्तृ, जण्णभोत्तु, पुं० विष्णु, Visnu. यज्ञमंत्रं, जण्णमतं, नपुं० हवनमन्त्र, यागसूत्र, sacri fice mantra. यज्ञयष्टिः, जण्णजट्ठि, स्त्री० पवित्र यष्टि, stick of sacrifice. यज्ञवल्लिः ,जण्णवल्लि, स्त्री० सोम की लता, soma creeper. यज्ञशाला, जण्णसाला, स्त्री० हवनस्थान, पूजास्थल, sacrifice ground. यज्ञसिद्धिः,जण्णसिद्धि, स्त्री० यज्ञपूर्ति, पूजा की पूर्ति, पूमजन समाप्ति, ended of sacrifice. यज्ञसूत्रं, जण्णसुत्तं, नपुं० पवित्रसूत्र, यज्ञोपवीत, sa cred thread. यज्ञस्थलः, जण्णत्थलो, नपुं० पूजन स्थान अष्टवटभूमि, place of worship. यज्ञाङ्ग, जण्णग, नपुं० यज्ञ भाग, part of sacri fice. यज्ञार्थ, जण्णत्थ, वि० यज्ञ के निमित्त, cause of sacrifice. यथानुष्ठान,जण्णाणुट्ठाण, नपुं० यज्ञ क्रिया, devoted of sacrifice. यज्ञानुष्ठायिन, जण्णाणुट्ठाइ, वि० यज्ञ कर्ता, devoted ___of sacrifice. यज्ञिका, जण्णिगा, वि० यज्ञ सम्बन्धी, यज्ञपरक, ___ related of sacrifice. यज्ञिकः, जण्णिगो, पुं० देव, deity. यज्ञिकदेशः, जण्णिगदेसो, पुं० यज्ञस्थान, place of sacrifice यज्ञीय, जिण्णअ, वि० यज्ञ सम्बन्धी, related of sacrifice. यज्ञोपकरण, जण्णवयरणं, नपुं० यज्ञपात्र, पूजा की थाली, a pot of worship. यज्ञोपवीतं, जण्णुवतीअ, नपुं० जनेऊ, यज्ञसूत्र, यज्ञोपवीतोऽपि सति, व्रतं पाल्यं मुमुक्षुणा, the sacred thread. यज्वन्, जज्ज, वि० [यज्+क्वनिप्] यज्ञ करने वाला, For Private and Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1204 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश पूजा करने वाला, अर्चना करने वाला, अनुष्ठाता, अनुष्ठान कर्ता, doing worship. यत्, ज,अक० यत्न करना, प्रयत्न करना, यतते, प्रयास करना, उद्योग करना, to add, to do, to exertion, • आतुर होना, to injre, • श्रम करना, उद्योग करना, to strive. यत्, ज, सक० सताना, दुःख देना, परेशान करना, to pain, • लौटाना, फेर देना, to return. यत, जअ, भू०क०कृ० [यम्+क्त] दमन किया हुआ, नियंत्रित, पराभूत, injured, restrained, • सीमित, संयत, मर्यादित, limited. यतं, जअं, नपुं० एड लगना, restrained. यतनं, जअणं, नपुं० [यत् ल्युट्] चेष्टा, प्रयत्न, strive. यतं, जअ, नपुं० जो, who. यतर, जअर, वि० जो, who. यतस्, जअसो, अव्य० [यद्+तसिल्] जहाँ से, जो कि, जिस जगह से, from what, whence, • चाहे जहाँ से, कि क्योंकि, चूंकि, इसलिए, सहजा स्फुरति यतः समुनस्ता, since when, • तत्पश्चात्, wherefore,• जो कि, जो भी, जैसा, because, so that. यतात्पन्, जअणो, पुं० संयतात्मा, controlled soul. यतिः, जइ, पुं० साधु, श्रमण, दुर्भावं प्रयतेत रोहुमिति यो रौद्रं तथात यति, ascetic sage, • संयत, संयमी, controlled soul, . यते प्रयले संयम-योगेषु यतमानः प्रयत्नवान् यति। (जैन० 94) यतियंतिनिपुंसि स्त्री पाठ भेद विकारयोरिति। restrain of organs of sense. यतिः , जइ, स्त्री० प्रबंध, रोक, नियंत्रण, control ler,• रोकना, ठहरन, आराम,control, plea sure,. दिग्दर्शन, विश्राम, instruction. यतिचरित्रं, जइचरित, नपुं० एक देवालय, a temple. यतित, जइअ, वि० [यत्+क्त] चेष्टा की गई, यत्न किया गया, strived, connected. यतित्व, देखो ऊपर, प्रयत्न किया गया, strived. यतिदोषः, जइदोसो, पुं० विश्रान्ति विच्छेद, strived fault. यतिधर्मः, जइधम्मो, पं० आगम निर्दिष्ट अनुष्ठान, ascetic work. यतिनायकः, जइणायगो, पुं० योगीश्वर, आचार्य, chief of sages. यतिपति, जइवइ, पुं० मुनिनायक, मुनिराज, यतेर्विश्रामस्यपतिः क्रियारहितः, a chief of sages. यतिराड, जइराड, पुं० आचार्य, योगीश्वर, यतीश्वर, Aacharya. यतिराज, जइराआ, '० मुनिराज, chief of sages. यतिवृषभः, अदिवसहो उ यतिवृषभ नामक आचार्य, तिलोपपळालिग्रंथ के रचनाकार Aacharya. यतीन्द्रः, जईदो, पुं० मुनिन्द्र,ऋषिवर, ऋतीशः, best ____of sages. यतीन्द्रभूपः, जंइदभूवो, पुं० मुनीराज, आचार्य, Aacharya. यतीश्वरः,जइसरो,पुं० आचार्य मुनिराज,acharya. यतोऽत्र, जओत्थ, अव्य० क्योंकि, whiter. यत्, जत, सव० यः, स्त्री, या, नपुं यं। देवी च यं धीयचयम्। 'ये ये रणनूपुरसाररसा' सुदमनोऽपि यस्य वो जातु, यस्या मुखे कौसुमसंविकास, या नाम पात्री, यस्मिन्, यया, येषां, who. यत्किञ्चित्, जंकिचिं, अव्य० जो कुछ भी, who, when. यत्किल, जंकिल, अव्य० जो कि, who, when. यत्तु, जत्तु, अव्य० जो भी, wherever. यत्नः, जण्णो, पुं० [यत् भावे नङ्] प्रयत्न, effort, • चेष्टा प्रयास, असम्भवोऽपि सम्भाव्य सता यत्नेन जायते, endeavour, • मनोयोग, दत्तचित्त, मेहनत, controlled of mind, • श्रम, परिश्रम, उद्योग, exertion, • पीड़ा, कष्ट, pain. यत्नगत, जण्णगअ, वि० प्रयत्न को प्राप्त हुआ, gone of effort. यत्नजाति, जण्णजाइ, वि० पीड़ा जनक उत्पत्ति, born of painful ascetic. यत्नतापस, जण्णताव, वि० उद्योगशील तपस्वी, तपस्यारत साधक, effortful. यत्नवती, जण्णवइ, वि० प्रयत्नशील, उद्यमशील, effortful. For Private and Personal Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1205 able यत्नवान्, जण्णवाण, वि० उद्यमशील, श्रम युक्त effortful. यत्प्रयुक्तिः, जण्णजुत्ति, स्त्री० उद्यमशीलता, exertionness. यत्र , जत्थ, अव्य० [यद् चल्] जहाँ, जिस स्थान पर, जिस जगह, 'यत्र गीयते गीतं प्रायः', यत्र गंधोदसंसिक्ता, where, . जब, जैसा कि - यत्र मनाङ् न कला, whither, • चूंकि, क्योंकि, 'यत्रोदयं याति किलायेमायः', when. यत्रत्थ, जत्तत्थ, वि० [यत्र+त्यप्] जिस स्थान का, जिस स्थान पर रहता हुआ, of which place. यत्र तत्र तु, जत्थ तत्थ तु, अव्य० जहाँ तहाँ भी, here and there. यत्र न, जत्थ ण, अव्य० जिस स्थान पर नहीं, no ____where. यत्राथ, जत्थाहि, अव्य० जहाँ इस तरह से, whereever. यत्रापि, जत्थवि, अव्य० जहाँ भी, wherever. यौतादक यत्रापि, जत्थ तारिंग जवापि, अव्य० जहाँ वैसा हो, everywhere of which place. यत्रैव, जत्थूव, अव्य० जहाँ भी, जिस स्थान पर ही, of which place. यथा, जहा, अव्य० [यद् प्रकारे थाल्], • जैसा कि जैसे, as, • जिस भांति का, like,• जिस तरह का, a for instance,• जैसी, जिस तरह की'बन्धो यथा स्यात्स्थिति भागमंच', • उदाहरण दृष्टान्त रूप में प्रयुक्त होने वाला अव्यय। यौवनेनाद्धतं तस्याः स्यात्कारेण यथा गिरा:। so that. यथाकदापि, जहाकदा वि, अव्य० जब कभी भी, wherever. यथाकालः, जहाकालो, पुं० ठीक समय, उचित समय, _suitable time. यथाकृत, जहाकिअ, वि. जैसा मान लिया गया. thinked of so that. यथाक्रम, जहक्कम, अव्य० ठीक क्रम, परम्परानुसार से अनुक्रम से, successively. यथाक्रमेण, जहक्कमेण, अव्य० उचित नियम से, successively. यथाख्यातचरितं,जहक्खाअचरिअ,नपुं० छद्म अस्थ जिन का चरित्र, a great character. यथाक्षम, जहक्खम, अव्य० अपनी शक्ति के अनुसार, जितना संभव, in power. यथाजात, जहाजाअ, वि० तद्प उत्पन्न हुआ, born of according, • अज्ञानी, जड़, दिगम्बर, unknow, unmind, digambar. यथाजातपदः, जहाजाअ-पदो, पुं० दिगम्बर वेश, 'यथाजातो बाह्यभ्यन्तरपरिग्रह चिन्ताव्यावृतः', digambar. यथाज्ञानं, जहाणाणं, अव्य० बुद्धि के अनुसार, knowledgeable. यथाज्येष्ठं, जहुजेटुं, अव्य० पद के अनुसार, वरिष्ठता के अनुसार, according to pada. यथातथ, जहातह, वि० सत्य सही, परिशुद्ध, खरा, सम्यक्, समीचीन, truly. यथातथं, जहातहं, नपुं० व्याख्यान, विवरण, सूक्ष्म कथन, true speech. यथातिथिः, जहातिहि, स्त्री० मरणासन्न, dead some. यथादिक, जहादिग, अव्य० सभी दिशाओं में, in all round यथानिर्दिष्ट, जहाणिद्दिट्ठ, वि० वास्तविक निर्देश युक्त, according to precept. यथान्यायं, जहण्णाअ, अव्य० उचित पद्धति से, यथार्थ नीति से, according to merit. यथापद, जहापद, अव्य० यथास्थान, according to pada. यथापुरं, जहापुर, अव्य० जैसा कि पहले था, जैसा कि पूर्व अवसरों पर था, as before. यथापाक, जहापाग, वि० यथा भाव विपाक, ac___cording to cooked. यथापूर्व, जहापुव्वं, वि० पहले जैसा, as before. यथापूर्वकं, जहापुव्वगं, अव्य० क्रम से, परम्परा से, according to. यथाप्रतीति, जहप्पइउ, वि० वास्तविक, प्रतीति, यथासमय, as is known, • यथासम्भव, as is known. यथाप्रदेशं, जहप्पदेस, अव्य० उपयुक्त स्थान में, उचित स्थान में, in capable place. For Private and Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1206 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश यथाप्रधानं, जहप्पहाण, अव्य० स्थिति के अनुसार, according to existence. यथाप्राप्त, जहपत्त, वि० अनुरूप, परिस्थिति के 34539857, gone of existence. यथाप्रार्थितं, जहप्पत्थिओ, अव्य० प्रार्थना के अनुकूल, according to prayer. यथाबलं. जहाबलं, नपुं० अत्यधिक शक्ति के साथ/शक्ति के अनुरूप, according of power. यथाभागं, जहाभागं, अव्य० प्रत्येक अंश में समस्त प्रदेशों में, in all part. यथाभाग्यविपाक,जहाभग्गविवागं,वि० यथापाकलि, according of cooked. यथाभिरुचिः, जहाभिरुइ, स्त्री० स्वच्छानुसार, अपनी इच्छा के अनुरूप, according of desire cooked. यथाभूत, जहाभूअ, अव्य० जो कुछ हो चुका उसके अनुसार, सत्यतः यथार्थतः, according to precept. यथामुखीन, जहामुहीण, वि० ठीक सामने वाला, closing of suitably. यथायथं, जहाजहं, अव्य० यथा योग्य, जैसा कि यथोचित, नियमित क्रम से, according as so the more the more. यथायुक्त, जुहाजुत्तं, अव्य० यथायोग्य, यथोचित्त, शक्ति के अनुसार, according to power. यथायोग, जुहाजोगो, अव्य० यथोचित, नियमित, उचित, सही, as that properly. यथारुक, जुहारुग, अव्य० रुचि के अनुसार, rightly. यथारुचं, जहारुच, अव्य० रुचि के अनुकूल, suit ably. यथारुचि, जहारुइ, अव्य० स्वेच्छानुसार, suitably. यथारूपं, जहारुवं, अव्य० रूप के अनुसार, दर्शन के 341464, as you like. यथार्थ, जहत्थ, वि० वास्तविक, स्वाभाविक, cor___rect suitable. यथार्थतः, जहत्थओ, अव्य० स्वाभाविकतः, संपद्येत यथार्थतो जनुषि सत्येवं मुदा मथ्यते,' rightly. यथावत्, जहाव, अव्य० ठीक ठीक, ज्यों का त्यों, यथोचित, विधि, नियम के अनुसार, सम्यक् प्रकारेण, श्रीविग्रहे स्निग्धतनोर्यथावत्सोऽन्तः स्थसम्यग्वलिनोऽनुभावः,properly, rightly. यथावसर, जहावसर, अव्य० यथानुरूप, accord _ing to precept. यथाविधि, जहाविहि, अव्य० विधि के अनुसार, ठीक ठीक, यथोचित, according to act. यथाविभवं, जहाविहवं, अव्य० अपनी आय के अनुपात से, according to wealth. यथावृत्त, जहावित्त, वि० जैसा कि हो चुका, किया गया, as happened. यथाशक्यं, जहासक्कं, अव्य० यथासंभव, accord ing to do. यथाशक्ति, जहासत्ति अव्य० शक्ति के अनुसार, यथासंभव, परोपकरणं पुण्याय पुनर्न किमिति यथाशक्ति सञ्चरतु, according to power. यथाशक्त्या, जहासक्कया, अव्य० शक्ति के अनुसार, according to power. यथा शास्त्र, जहासत्थ, अव्य० धर्मशास्त्रों के अनुसार, .जैसा कि धर्मशास्त्रों में कहा गया, accord ing to power. यथाश्रुतं, जुहासुअ, अव्य० जैसा सुना गया, heared as. यथासंख्य, जहासंख, अव्य० संख्यानुसार, • नपुं० 3Tricre fasta, according to order. यथासंख्येन, जहासंखेण, अव्य० संख्या के अनुरूप, according to number. यथासंभव, जहासंभव, वि० शम्य,समर्थ, यथाप्रतीति, according to power. यथासमयं, जहासमयं, अव्य० उचित समय पर, समयानुसार, according to time. यथासुखं, जहासुहं, अव्य० इच्छानुसार, आराम से, सुखपूर्वक, परिस्थितियों के अनुकूल, accord ing to happinessful. यथास्थानं, जहट्ठाणं, अव्य० सही उचित स्थान, right place. यथास्थित, जहट्ठिअ, वि. वास्तविकता को प्राप्त हुआ, geted to right. यथास्यात्, जहासिया, अव्य० जैसा हो, accord ing to as. For Private and Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1207 यथास्वं, जहासव, अव्य० अपने अपने क्रम से, ac- cording to order. यथास्वशक्ति, जहा-स-सुत्ति, अव्य० शक्ति के 371614, according to power. यथेच्छ, जहेच्छ, अव्य० इच्छानुसार, चाहा गया हो जैसा, as you like. यथेच्छा, जेहच्छा, अव्य० कामना के अनुसार, चाहा गया हो, इच्छानुसार, according to wish, • इष्टं, प्रिय, मनोज्ञ, lovely,• अभिप्राय सहित, • जितनी आवश्यकता हो उतना, as you want, so, • मन भरकर, अभिप्रेत, diserable. यथेष्ट, जहे?, अव्य० पर्याप्त, बहुत सा, as much ___as like. यथेष्टवस्तु, जहे?वत्थु, वि० पर्याप्त सामग्री, a much thing. यथैव, जहेव, अव्य० जैसा कि-जिस प्रकार, as like. यथोक्त, जहोत्त, वि० पूर्वोक्त, जैसा कि कहा गया, as said, as agreed, according to thought. यथोक्तकाल, जुहोत्तकाल, वि० काल के अनुसार प्रतिपादित, according timely. यथोज्झित, जहुज्झिअ, वि० विधिवत् त्यागा गया, according to time. यथोचितं, जहोचिअ, अव्य० उपयुक्त, उचित, योग्य, ठीक ठीक, उपयुक्त, यथाशम्य, न्यायोपार्जित, agreed with act, capable. यथोत्तरं, जहुत्तर, अव्य० उत्तरोत्तर, यथोत्तरं पीवरसत्कुचोरः स्थलम्, successively, higher and higher, • नियमित क्रम से, यथाक्रम से, • अग्रेऽग्र, आगे आगे, यथोत्तरं शक्ततया, विचित्रं, नमामि तत्पञ्चविधं चरित्रम्, front to front. यथोत्साहं, जहुच्छाह, अव्य० अपनी शक्ति के अनुसार, पूरी शक्ति से, according to power. यथोदय, जहोदय, अक० समुदय काल, पूर्वोक्त समय, यथोचित, as ancient time. यथोद्देश्यं, जहोद्दस्स, अव्य० संकेतित पद्धति से, विशेष रीति से, according to act. यथोपजोषं, जुहोवजोस, अव्य० मन के अनुसार, इच्छानुसार, according to mind. यथोपयोगं, जहोवजोगं, अव्य० कार्य की दृष्टि से, according to work. यद्, ज, सर्व जो, जो कुछ, that, so that, • जैसा कि, जो कोई, when, • पश्चात्, तदनंतर, who, if, • चूंकि, क्योंकि, इसलिए, लेकिन, because, • जिस कारण, जिस हेतु, be cause, • फिर भी, in order that. यद् तदपा, जं तदा, अव्य० स्वेच्छया, according to mind. यदकिञ्चित्, जदकिंचि, अव्य० जो कुछ भी नहीं, no according. यदन्तिक, जइंइण, अव्य० पार्श्व भाग में, if, even if. यदपि, जइवि, अव्य० जो भी, जो कुछ भी, फिर भी, even if, although. यद्वा, ज वा, अव्य० कल्पनान्तरे, अथवा, या तथा, or, • जैसा कि, as so, • जो कि, इसलिए। यदा, जओ, अव्य० जब, उस समय, जबकि ___ 'नवयौवनभूषिता यदा', when, if time. यदाकिल, जआकिल, अव्य० जो कि चूंकि, क्योंकि, जबकि, सुदर्शनभुजाश्लिष्टा यदा किल धरातल, that, so that, because. यदि, जइ, अव्य० [यद् + णिच् + इन्] अगर, जो, ऐसा, प्रत्ययमत्ययकरविद्धि यदि वृद्धि नरत्वम्'। if, • चाहे तो भी। यदिङ्गणं, जइंगणं, नपुं० समुद्गमन, उछलते हुए गमन, _rising. यदिङ्गवशी, जइंगवसी, वि० उसके वश में होने वाला, कामोऽपि नामास्तु यदिङ्गवश्यः, being in ___dominion. यदीदक्, जइदिग, अव्य० ऐसा ही है, as some. यदीयस्, जइयस, अव्य० जिसका यह है, • ऐसा जो है। 'यस्य संबंधी यदीयः, as some. यदीयसेवा, जइयसवा, स्त्री० जिसकी ऐसी सेवा, यस्येयं यदीया सा चासौ सेवा चेति, serve a some. यदीया, जईया, अव्य० जिसकी, so that. For Private and Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1208 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश थामना, दबाना, to crush, • उठाना, उन्नत करना, to rise, • प्रयास करन, घेरना, to cover, • शासन करना, प्रबन्ध करना, to control, to govern, • पकड़ना, ग्रहण करना, to lack, to catch, • रोकना, to control. यमः, जमो, पुं० [यम्+घञ्], संयत करना, नियंत्रित करना, restraint, • नियंत्रण, संयम, checkrein, • जीवन पर्यन्त का नियम। यावज्जीवं यमो ध्रियते-'यमस्तत्र यथा यावज्जीवनं प्रतिपालनम्', (जैन०ल० 945), तदङ्गनाऽहो ध्रियते यमेन तृणवणालीव समीरणेन,' act of life,• यमराज, yama, • उष्ट्रदेश का राजा,a king. यदुः, जदु, पुं० एक अधिपति, यादव अंश का प्रवर्तक, a king. यदुत्कृत्, जदुक्कअ, वि० अपराध करने वाला, ____guilty, criminal. यदेकदा, जएगदा, अव्य० एक बार, one time. यदृच्छा, जइच्छा, अव्य० [यद् ऋच्छ+अ+टाप्], मनपसंद करना, स्वेच्छा, मनभावी, as you like, as you mind, • संभोग, घटना, en joyment. यन्त, जंतु, पुं० [यम् तृच्] निदेशक, शासक, con ductor, • राज्यपाल, governor, • चालक, कोचवान, सारथि, rider, charioteer. यन्त्र, जंत, सक०, नियंत्रण करना, रोकना, to con troller, • बांधना, कसना, to bind, • दमन करना, जकड़ना, to restrain. यन्त्रं, जंत, नपुं० [यन्त्र+अच्] थूणी, खंभा, स्तम्भ, pilla1, कलकारखाना, machine, • पेटी, बेल्ट, कमरबनद, • चटकनी, कुंडी, ताला, lock, • नियंत्रण, बल, restraint, power.. यन्त्रकः, जंतगो, पुं० [यन्व्+ण्वुल्] यांत्रिक, यन्त्र में कुशल, controller. यन्त्रकं, जंतग, नपुं० पट्टी, a bandage. यन्त्रकस्थिति, जतगठिइ, स्त्री० मन्त्राक्षर, Mantra letter. यन्त्रण, जंतणं, नपुं० नियंत्रण, restraining, • दमन, रोकथाम, controlling, • प्रतिबन्ध, कसना, बांधना, binding, • बल, निग्रह, कष्ट, पीड़ा, pain, • अभिरक्षा, protect, • जाल, ढांचा, cover. यन्त्रणी, जंतणी, स्त्री० [यन्त्रण+ङीप] छोटी साली, ____wife's younger sister. यन्त्रभ्रमं, जंतब्भअ, नपुं० ची घुमाना, पतंग की डोरी, rope of patanga. यन्त्रिन, जंति, वि० नियन्त्रिक, controlled, • सताने वाला, being pain. यन्त्रिक, जंतिग, वि० नियन्त्रिक, controlled. यम्, जम, सक० नियंत्रण करना, दमन करना, बांधना, कसना, to control, • ठहराना, to stay, • प्रदान करना, देना अर्पण करना, to give, . यमकः, जमगो, पुं० [यम् स्वार्थे कन] प्रतिबन्ध, रोक, नियंत्रण, restrain, • यमक अलंकार, अर्थ परिवर्तन शब्द पुनरावृत्ति के साथ, समुदङ्गः समुद्गाद् मार्गलं मार्गलक्षणम्', नरराट् पररावैरी सत्वरं सत्त्वरञ्चितः, circle, • युगल, दो, मध्यादि दानी यमकस्नुभाजोः सीतेव सम्यक् परिपरिताजो, twins. यमकं, जमगं, नपुं० युगल पट्टी, swins border. यमकालङ्कारः, पुं० यमक अलंकार, स्यात्पादपदवर्णानामावृत्तिः संयुतायुता, a figher of speech, यमकं भिनावाच्या नामादिमध्यान्तगोचरम् ।। (वाग्भट्टल०) जहाँ भिन्न अर्थ वाले पाद, और वर्ण की संयुक्त या असंयुक्त रूप से आवृत्ति हो वहाँ यमक होता है। यह श्लोक के आदि मध्य या अन्त में भी हो सकता है, पाद-श्लोक का चतुर्थांश, पद-विभक्तियुक्त शब्द । वर्ण-अक्षर, fourth part of sloka, • संयुक्त और असंयुक्त। आदि मध्य अन्त आदि मध्य अन्त, पद संयुक्त, mixed and un mixed, • आदि मध्य अन्त आदि मध्य, अन्त वर्णगत संयुक्त असंयुक्त। आदि मध्य अन्त आदि मध्य अन्त । अन्तस्तले स्वामनुभाव यन्तस्त्रुटिं बहिर्भावुकतां नयन्ताः। तस्थुः सशल्याधिदशां वहन्तः For Private and Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश हदार्त्तिमेतामनुचिन्तयन्त (वीरो० 14/14 ) यमकिङ्करः, जमकिंकरो, पुं० यम का सेवक, a ser vant of yama. यमकील:, जमकीलो, पुं० विष्णु, Visnu. यमज, जमज, वि० युगल उत्पत्ति, जुड़वा, twins, twins born. • यमदूतः, जमदूओ, पुं० यमराज, काक, कौवा, crow यमद्वितीया, जमवीआ, स्त्री० कार्तिक शुक्ला दूज, भाई दूज, भातृद्वितीया, brother duga. यमधाम:, जमधामो, पुं० यम का स्थान, place of yama. यमन, जमण, वि० संयत, संयमी, rein, self control. यमनुमा, जमणुमा वि० यम नाम वाला, being of yama. यमपाशः, जमपासो, पुं० चाण्डाल, chandal. यमभागिनी, जमभागिणी, स्त्री० यमुना नदी, a river of yamuna. यमभामिनी, जम- भागिणी, स्त्री० यम की पत्नी, न यामिनीयं यमभामिनीति (वीरो० 9/40), wife of yama. यमभूपतिः, जमभूवइ, पुं० यमराज, yama. यमयातना, जम- जायणा, स्त्री० भीषण कष्ट, very pain. 9 यमराट्, जमराड, पुं० यमराज, yama. यमल, जमल, वि० जुड़वा युगल उत्पन्न हुआ, twins. यमसभा, जमसहा, स्त्री० यमराज की सभा, Assembly of yama. यमसात्, जमसा, अव्य० यम की शक्ति में, in power of yama. यमसूर्य, जमसुज्जं नपुं० भवन की आकृति, जिनमें दो कमरे हो एक का मुंह पश्चिम की ओर और दूसरे का मुख उत्तर की ओर, shape of house. यमस्थली, जमत्थली, वि० यमभूमि, पीड़ा जनक भूमि, earth of yama, painful earth. यमारातः जमाराओ, पुं० कालशत्रु, यम के शत्रु, मृत्यु, enemy of yama. यमित जमिअ, वि० संयमित, निर्योत्रत, यम, ध्यान afafu, restrained, a act of meditation. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir यमी, जमी, वि० संयमधर, संयमी, संयत, strained. 1209 यमुना, जमुणा, स्त्री० कालिन्दी, kalindi, yamuna, • जमुना नदी । यमुनाभिधान, जमुणाहिणाम, नपुं० यमुना नदी नाम, a name of yamuna. ययातिः, जजाई, पुं० एक वंश विशेष, a family. ययावर:, जजावरो, पुं० वंश, a family. ययुः, जजु, पुं० प्राप्त हुए, gone. यहि, जहि, अव्य० [ यद्+र्हिल्] जब, जबकि, when like. यवः, जवो, पुं० [यु+अच्] जौ, barley, समुदाय, भुवि वरं पुरमेतदियं मतिः प्रवितता खलु यव सतां ततिः ।। totality, heap, • माप, नाप, लम्बाई का एक पैमाना measure. • • re यवक्षारः, जवखारो, पुं० जवाखार, शोरा, सज्जी, barley solt. यवनः, जवणो, पुं० युवन जाति, मुसलिम जाति, caste of yavana. यवनानी, जवणाणी, वि० यवन लिपि, उर्दू, फारसी, script of the yavana. 2 यवनि, जवणि खी० पर्दा, आवरण, cover. यवनिका, जवणिगा, स्त्री० परदा, संवृतिका, cover. यवनी, जवणी, स्त्री० [यु+ ल्युट् + ङीप् ] यवन स्त्री, a woman of yavanas. यवसम्, जवस, नपुं० [यु+असच्] घांस, चारा, For Private and Personal Use Only grass. यवागु, जवागु, स्त्री० [ यूयते मिश्रयते यु आगु ] खिचड़ी, कांजी, चावलों का मांड, rice gruel. यवानिका, जवाणिगा, स्त्री० [दुष्टो यवो यवानी यवङीष्] अजवायन, Ajavayana. यविष्ट, जविट्ठ, वि० [ युवन् + इष्ठन् ] कनिष्ठ, सबसे छोटा, the younger. यवीयस्, जवीजस, वि० [ युवन् + ईयसुन्] छोटा बच्चा, younger. यशस्, जस, नपुं० [अश् स्तुतौ असुन् धातो+युट्च], • यश, प्रतिष्ठा, कीर्ति, प्रसिद्धि, fame, • प्रशस्ति, गौरीकृतं किन्तु यशोमयेन, renown, विश्रुत, ख्याति, परिकलितः किल यशसां Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1210 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश राशिः, यशसा विषुमात्मतेजसाऽकंमपा- यशोधन, जसोधण, वि० प्रसिद्धि प्राप्त, कीर्ति के धन कर्तुमुतास्थितो रसात्। को प्राप्त हुआ, 'यश एवं धनं यस्याः सा यश:किणः, जसोकिणो, पुं० कीर्ति से परिपूर्ण, अथ यशोधनाः', gone of famous wealth. जन्मनि सन्मनीक्षिण प्रससाराप्यभितो यश: किणः, यशोधरा, जसोहरा, स्त्री० अलकापुरी के राजा दर्शक full of fame. एवं रानी श्रीधरा की पुत्री, a queen, • राजा यशःप्रयस्, जसोपजस, नपुं० धवल दूध, white सूर्यावर्त की रानी, a queen of king milk,• कीर्ति का विस्तार-अभितोऽपि भवस्तलं suryavrata. यशः पयसाऽलङ्कतवान्निजेन सः। extended यशोनिरुपिणी, जसोणिरुविणी, वि० कीर्ति स्थापन of fame. करने वाली। यशसः कीर्ते निरुपपिणी, यशःप्रकाशित, जसो पगासिअ, वि० कीर्ति से मंडित. प्ररूपणाकारिणी, fame related with fame. यशोपटहः, जसोपडहो, पुं० कीर्ति निनाद, sound यश:प्रशस्तिः, जसोपसत्थि,स्त्री० कीर्ति लाभ, प्रशस्ति of fame. की प्राप्ति, gone of reputation. यशोभिरामः, जसोभिरामो, पुं० कीर्ति प्राप्त, gone यश:प्रसारः, जसो पसारो, पुं० ____ of fame. कीर्तिकलाप-'गर्भार्भकस्येव यशः प्रसारैः', यशोलाभः, जसोलाहो, पुं० कीर्तिलाभ, gone of leading to fame. fame. यश:शरीरं, जसासरीरं, नपुं० प्रशस्तदेह, उज्ज्वलशरीर, यशोवितानं, जसोवियाण, नपुं० यश मंडप, a tent कान्तिमान देह, beautiful body. of fame. यश:स्फूर्तिः, जसाफुडि, स्त्री० कीर्ति का विस्तार, यशोविशिष्ट, जसोविसिट्ठ, वि० प्रख्यात, कीर्तियुत, प्रतिष्ठा गान, यशस: स्फूर्तिरुद् भूति, extended famous. of fame. यशोवृष, जसोवुस, वि० कीर्तियुक्त, famous. यशस्कर, जसक्कर, वि० यशस्वी, कीर्ति प्रदाता, यष्टिः, जट्ठि, स्त्री० लकड़ी, लाठी, छड़ी, stick,' ___ leading to fame. सोटा, गदा, खंभा, स्तम्भ, तना, (जयो० 14/33), यशस्काम, जसक्काम, वि० प्रसिद्धि की कामना करने • डंठन, वृन्त, stalk, • शाखा,टहनी, branch वाला, desiring of fame. of tree. यशस्कायं, जसक्कायं, नपुं० कान्ति युक्त शरीर, यष्टिग्रहः, जट्ठिग्गहो, पुं० गदाधर, with stick. प्रभावान् देह, देदीप्यमान शरीर, charmful यष्टिनिवासः, जट्ठिणिवासो, पुं० मयूरवास, stay of body. peacock. यशस्तिलकः, जसत्तिलगो, पुं० सोमदेव रचित एक यष्टिप्राणः, जट्ठिप्पाण, पुं० शक्तिहीन, powerless. जैन संस्कृत चम्पूकाव्य यशस्तिकचम्प.a text यस्, जस, अक० प्रयास करना, प्रयत्न करना, to of change. _strive, to heated. यशस्य, जसस्स, वि० कीर्ति स्थपित करने वाला, या, जा, सक० जाना, प्राप्त होना, यामि गच्छामि, to being of fame. go, प्रयाण करना। याम एव सदसीह, यान्ति, to यशस्विन्, जसस्स, वि० [यशस्+विनि] प्रसिद्ध, march, • यातु, याति, यास्यामि-जाऊंगा, विख्यात, विश्रुत, सहजकीर्तिमान, famous. (समु० 3/9)। यशोद, जसोद, वि० कीर्तिकर, leading to fame. या, जा, अक० चलना-यास्यतीव हि भवान्, move, यशोदा, जसोदा, स्त्री० नन्द की पत्नी, कृष्ण को पालने यामि यात यदिवश्चिदुदेदि भूपवित्तु जनतावशगेति arsit, wife of Nanda, protector of यातुम् । यास्यसि, • नष्ट होना, ओझल होना, to Krishna. perish, to pass. For Private and Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश या, जा, सर्व० [स्त्री० यस्या सा काशी रुचिरा पुरी । यागः, जागो, पुं० [ यज्+घञ् ] यज्ञ, आहूति, उपहार, हवन, sacrifice. याच्, जाअ, सक० मांगना, निवेदन करना, to beg to request, • प्रार्थना करना, अनुरोध करना, to prayer, • अनुनय विनय करना, to pe tition. याचकः, जाचगो, पुं० [याच् + ण्वुल्] भिक्षुक, भिखारी, आवेदक, दीनता, begger, petitioner. यागगुरुराट्, जागगुरुराड, पुं० पुरोहित, purohit. यागगुणाभिषेकः, जाग-गुणाहिसेगो, पुं० विप्रवर, पुरोहित, यज्ञकर्ता, sacrificer. यागविभूति, जाग-विभूइ, खी० सुवृत्त, गोलाकार, कुण्ड, यज्ञकुण्ड, rounded, sacrificer. यागावनि, जागाविणि स्त्री० यज्ञ भूमि earth sac rifice place. याचनं, जाचणं, स्त्री० [याच् + ल्युट् ] मांगना, निवेदन करना, to beg, प्रार्थना, अनुरोध, request, prayer. याचनक:, जाचणग, पुं० [याचन् कन्] भिखारी, भिक्षुक, अभियोक्ता, आवेदक, begger, pe titioner. · याचना, जाचणा, स्त्री० मांगना, प्रार्थना करना, prayer, • अनुनय करना, request, अभ्यर्थना । याचित, जाचिअ, भू०क० कृ० [याच्+क्त] निवेदन किया गया, मांगा गया, requested. याचितकं, जाघिअग, नपुं० [ याचित+कन्] मांगी गई वस्तु, beged things. याचिवान्, जाधिगण, वि० मांगी गई वस्तु, beged things. याञ्चा, जांचा, स्त्री० [याच्+न+टाप्] प्रार्थना, to अनुरोध, निवेदन, prayer, request, याचना, beg, • मांगना । याजकः, जाजगो, पुं० [ यज्+ णिच्ण्वुल्] पुरोहित, यज्ञ कराने वाला, purohit. याजनं, जाजणं, नपुं० [ यज् + णिच् + ल्युट् ] यज्ञ का संचालन, अनुष्ठान, the conducting sacri fice. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir याज्ञसेनी, जण्णसेणी, स्त्री० [ यज्ञसेन+अण् + ङीप् ], द्रौपदी की पितृपरक नाम, a name of Draupdi. याज्ञिक, जण्णिग, वि० [ यज्ञाय हितं यज्ञः प्रयोजनस्य वा ठक्] यज्ञ सम्बन्धी related of sacri fice, • वेदानुयायी, related of veda. याज्ञिकः, जण्णिगो, पुं० पुरोहित, sacrificer. याज्य, जज्ज, वि० [ यज्ण्यत्] त्याग करने योग्य, to be given up. यात, जाअ, भू०क०कृ०, गया हुआ, प्रयात, दूरगत, gone. बीतता, यातं जाअ, नपुं० गति, चाल, gone, • " चला गया, attained, • प्रयाण, गमन, depature. यातनं, जाअणं, नपुं० [ यत् + णिच् + ल्युट् ] प्रतिहिंसा, प्रतिरोध बदला, कष्ट, पीड़ा, दुःख देना, requital, pain. यातना, जाअणा, स्त्री० वेदना, पीड़ा, कष्ट, दुःख, pain, • प्रतिशोध, क्षतिपूर्ति, excessive pain, • संताप, संपीडन । यातन्त, जाअंत, वि० प्रकरणान्त, मार्गान्त, ended of way. , यातुः, जाउ, पुं० यात्री, बटोही traveller, हवा, पवन, wind, • भूतप्रेत, पिशाच, राक्षस, de mon. यात्, जाउ, खी० [यत्+कन्] जेठानी देवरानी, husband's brother's wife. यात्रा, जत्ता स्त्री० [या+ष्टन्+टाप्], " 1211 • गति, जाना, प्रयाण, गमन, ग्लायन्ति तद्वधूनां मुखारविदानि यात्रासु, journey, march, तीर्थाटन, भ्रमण, pilgrimage, • उत्सव, पर्व, संस्कार, रीति, पद्धति, उपाय, livelihood, • प्रथा, प्रचलन, common practice. • यात्रिक, जत्तिग, वि० यात्रा करता हुआ, useful for · For Private and Personal Use Only > • journey प्रचलित प्रथानुकूल, practiced. यात्रिकः, जातिगो, पुं० यात्री, बटरोही, traveller. यात्रिकं, जात्तिगं, नपुं० प्रयाण, अभियान चढ़ाई, प्रस्थान journey gone. यात्री, जत्ती, पुं० यात्री, बटोही, देशाटनी, traveller. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1212 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश याथातथ्यं, जाहातत्थं, नपुं० [यथातथ+ष्यञ्] out, • निष्कासन, हटाना, to drive out,. वास्तविकता, सच्चाई, यथार्थता, truely, re- सहारा, आश्रय, आधार, support, resting ality, • औचित्य। place, • प्रचलन, अभ्यास, to move, repयाथार्थ्य, जाहत्थं, नपुं० सही प्रकृति, सच्चा चरित्र, etition. true nature. यापित, जाविअ, वि० व्यतीत, to gone. यादवः, जादवा, पुं० [यदोरपत्यं-अण] यदुवंशी, of याप्य, जप्प, वि० हटाए जाने योग्य निकालने योग्य, yadu's race. to be draw out. यादस्, जादस, नपुं० [यान्ति वेगेन-या असुन्] समुद्री याप्ययानं, जप्पजाणं, नपुं० शिविका, पालकी, veजन्तु, विशाल जन्तु, दानव, aquatic animal ___hicle carriage. sea monster. यामः, जामो, पुं० नियंत्रण, विरोध, control, • धैर्य, यादक, जाद्दिग, वि० जिस प्रकार का, जैसाकि, of • प्रहार, दिन का आठवां भाग, one eight what. part of a day. यादृक्ष, जादिक्ख, वि० जिस प्रकार का, जिसके समान, यामघोष, जामघोसो, पुं० मुर्गा, cock. ___of what qualities. यामलं, जामणं, नपुं० [यमल+अण्] जोड़ी, मिथुन, यादृच्छिक, जादिच्छिग, वि० ऐच्छिक-आकस्मिक, pair. accidential. यामवृत्तिः, जामविति, स्त्री० पहरा देना, night यादृश, जाइिस, वि० जैसा ही, जिस तरह का, of watches. ___which aspect. यामवती, जामवई, स्त्री० रात, night. यादशी, जारिसी, वि. जैसी-यादशी भवतामिच्छा, यामि, जामि, स्त्री० बहन, sister. of which sort. यामिकः,जामिगा, पुं० पहरेदार, चौकीदार, watchयानं, जाणं, नपुं० [या भावे ल्युट्] जाना, चलना, man. going, • अभियान, गमन, walking, • यामिका, जामिगा, स्त्री० रात्रि, रजनी, night. यात्रा, प्रयाण, journey, march, • वाहन, यामिकापतिः, जामिगावइ, स्त्री० रजनी, night. सवारी, गाड़ी, vehicle carriage. यामिकापतिः, जामिगावइ, स्त्री० चन्द्रमा, कपूर, याजनः, जाणजो, पुं० निहार, गमन, going walk- __moon, camphor. ing. यामुन, जामुण, वि० यमुना से सम्बन्धित, related यानबन्धं, जाणबंधं, नपुं० गति बन्ध, छन्द की विशेषता, ___with yamuna. going bind, a metre. यामुनेष्टकं, जमुणेट्ठग, नपुं० [यमुना+ इष्टकम्] सीसा, यानपात्रं, जाणपत्तं, नपुं० नाव, नौका, जहाज, ship. रांगा, lead. यानभङ्ग, जाणभंग, पुं० जहाज टूटना, breaking याम्य, जम्म, वि. दक्षिणी, shouth. ___of ship. याम्या, जम्मा, स्त्री० दक्षिणीदिशा, southernquarयानि, जाणि, अव्य० जबकि, जो कि, of what. ter. यानमुखं, जाणमुह, नपुं० गाड़ी का अगला भाग, fore ग, fore यायावर:,जाजावरा, पुं० सत, साधक, परिव्रज्याशील part of a chariot साधु, sage. यानवाहकः, जाणवाहगो, पुं० चालक, सारथी, यावः, जावो, पुं० [यु+अच+अण] जौ से, तैयार पदार्थ, chariot ridder. prepared with barley, • लाख, यान्त, जंते, वि० आत्मवर्ग,स्वपक्षीय, self group. cochineal insect, • लाल रंग, महावर। यान्यजन:, जण्णजणो, पुं० शिविका वाहक, कहार, यावकः, जावगो, पुं० लाख, महावर, रक्तवर्ण, Red ____vehicle. colour. यापनं, जावणं, नपुं० जाने देना, निकालना, to draw यावकालः, जावकालो, पुं० प्रभातकाल, morning. For Private and Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1213 nal यावच्छरीरं, जावच्छरीर, नपुं० विस्तृत देह, ex tended body. यावत्, जाव वि० [यद्+वतुप्] जितना, जितने, 'यरावच्चावच्च साकल्येऽवधौ मानवधारणे', इत्यमरः, as great as large, 'यावदागमयतेऽथ नरेन्द्रान्',• जैसे जैसे, as far as, • सब, समस्त, सम्पूर्ण,all, • जितना बड़ा, जितना विस्तृत, • जबकि, उसी समय तक, as soon as. यावत्तावत्, जावताव, वि० जितना उतना, as much. यावत्तु, जावत्तु वि० जैसे जैसे, जिस तरह से जैसे ही, as far as. यावद्दिन, जावदिण, वि० जितने दिन तक, दिनमनापि, as a time. यावबलं, जावबलो, अव्य० अपनी शक्ति के अनुसार, capable of self power. यावमात्रं, जावमेत्त, अव्य० इतना बड़ा, इतना विस्तृत, as strong as, • नगण्य, तुच्छ, empty voiel. यावशक्यं, जावसक्कं, अव्य० जहाँ तक संभव हो. as life lasts. यावसः, जावसो, पुं० घास का ढेर, heap of gras, • चारा, grass, • खाद्य सामग्री, food things. याशिका, जासिगा, स्त्री० अभिलाषा, desire. याष्टीक, जट्ठिग, वि० लाठी से सुसज्जित, weld _ing stick. याष्टीकः, जट्ठिगो, पुं० यष्टि योद्धा, • लाठी से लड़ना, fitting with stick. यास्कः , जक्का , पुं० निरुक्तार, nirkta. युः, जु, अक० सम्मिलित होना, मिलना, to sepa ___rate. यु, जु, सक० बांधना, जकड़ना, to bind. युक्त, जुत, भूक०कृ०, [युज्+क्त] सम्मिलित, मिला हुआ, संयुक्त, yoked, • सुव्यवस्थित, सहित, ready, • अञ्चित, doing duty, • योग्य, उचित, ठीक, उपयुक्त, capital, • भरा हुआ, तर्क संगत, full. युक्तं, जुत्तं, नपुं० युगल जोड़ी, pair. युक्तकर्मन्, जुत्तकम्म, वि० कर्त्तव्य में नियुक्त किया गया, doing duty. युक्तदण्ड, जुत्तदंड, वि० उचित दण्ड देने वाला, ca pable punishment. युक्तन्याय, जत्तणाय, वि० समुचित न्याय वाला, ca pable judgement. युक्तपद्धति, जुत्तपद्धदि, स्त्री० व्यवस्थित रीति । Good condition. युक्तपाठक, जुत्तपाढग, वि. वाचक, (जयो०), ____speech. युक्तमनस्, जुत्तमण, वि० सावधान मन वाला, at tentive mind. युक्तमनुज, जुत्तमणुज, वि० मनुजता सहित, man hood. युक्तरीति, जुत्तरीइ, स्त्री० संयुक्त पद्धति, joint cus tom. युक्तार्थधर, जुत्तत्थधर, वि० युक्तियुक्त वाणी वाला, speeching of logicful. युक्तिः , जुत्ति, स्त्री० [युज्+क्तिन्] उपाय, योजना, means, • व्यवहार, प्रचलन, skill, • औचित्य, योग्यता, सामंजस्य, संगति, उपयुक्तता, capable, • क्रमबद्धता, रचना rite followed by tradition, • संभावना, परिस्थिति, condition, • तर्कशक्ति, तर्कना, दलील, logicly, • युक्त्यागमाभ्यामविरुद्धकोषः। अनुमान, निगमन, हेतु, कारण, शिरो गुरुत्वान्नतिमापभक्तितुलस्थितं चेत्युचितैक युक्तिः। युक्तिकथनं, जुत्तिकहणं, नपुं० हेतुओं का वर्णन, talk___ing of cause. युक्तिकर, जुत्तियर, वि० उपयुक्त, योग्य, capable. युक्तिगत, जुत्तिगअ, वि० तर्क संगत, logicaly. युक्तिज्ञ, जुत्तिण्ह, वि. आविष्कार, कुशल, mani fest, clever. युक्तिबलं, जुत्तिबलं, नपुं० उपाय की शक्ति, power of means. युक्तियुक्त, जुत्तिजुत, वि० उपयुक्त योग्य, युक्तिगत, ___capable. युक्तिसंगत, जुत्तिसंगअ, वि० तर्क संगत, योग्य, उपयुक्त, capable of logic. युग, जुग, वि० [युनक्तीति युग एतादृगपि लसति] युक्त, capable means. For Private and Personal Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1214 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश युगं, जुगं, नपुं० [युज्+घञ्] जुआं, खच्चर, घोड़ा, आदि के कांधे पर रखा जाने वाला, गाड़ी या हल का भाग, yoke, pair. युगः, जुगो, पुं० जोड़ा, युगल, संयुक्त, युग्म, yoke, pair, • श्लोकार्थ, जिसमें दो चरण होते हैं, . मिथ, सम्बन्ध, pair, • भुजयोर्बाहुदण्डयो: युग-युगलं, yoke, • वाच्य-वाचकयोयुगं द्वितीयं धरति, कुचयुगम्। • कालविशेष, पांच वर्षों का एक युग, पंचेहिं वरिसेहिं जुगं, (ति०प० 4/29), period of time. युगत, जुगअ, वि० सम संख्या, verses united together, exist together. युगतातिरेक, जुगआइरेग, वि० सम संख्या का अतिरेक, exist together. युगदोषः, जुगदोसो, पुं० युग/जूआ से पीड़ित, कायोत्सर्ग का एक दोष, युग से पीड़ित बैल के समान जो गर्दन को फैलाकर कायोत्सर्ग में स्थित होता है, वह कायोत्सर्ग के युगदोष से दूषित होता है, pained with yoke. युगनद्ध, जुगणद्ध, वि० [युगमि नद्धो युगनद्धः] 'युगं वृषभस्कंध योरारोपितं वर्तते तद्वत्, योगोऽपि यः प्रतिभाति स युगनद्ध इत्युच्यते, (जैन०ल० 948)' a young bull for taming. युगन्धरः, जुगंधरो, पुं० गाड़ी की जोड़ी, जुआं का भाग, part of vehicle.. युगपद्, जुगपद, अव्य० [युग+ पद्+क्विप], एक साथ, एक ही समय, at once. युगलं, जुगलं, नपुं० [युज्+कलच्] मिथुन, जोड़ा, दम्पत्ति, pair, together. युगलकं, जुगलगं, नपुं० जोड़ा, युग्म, दो श्लोक, ___yoke, pair, two stanzas. युगादिभर्तृ, जुगाइभत्तु, पुं० ऋषभनाथ तीर्थंकर, Risavanath tirthankar, • प्रथम तीर्थंकर, 'युगादिभर्तुः श्री ऋषभनाथतीर्थङ्करस्य सदसः सभायाः सदस्यः ', first of tirthankar. युगादिभास्करः, जुगाइभस्सरो, पुं० आदीश्वरसूर्य, प्रथम तीर्थंकर, आदिनाथरूपी सूर्य, • आदीश्वर, भगवान, युग के प्रथम सूर्य, प्रथम सूर्यवंशी, a god of Adisavara, first sun of time. युगान्तस्थायिन्, जुगंतट्ठाइ, वि० अनन्तकाल व्यापी, extent of many time. युग्म, जुग्गं, वि० [युज्+मक्] युगल, मिथुन, जोड़ा, ध्रियते द्रुतमेव पाणिसत्तलयुग्मे स्म हितैषिणो हि सः, pair, • सम, समान, सदृश, एक सा। 'जुम्मं सममिदि एयट्ठो',count, some, like, • संगम, मिलाप, prepare. युग्मधारा, जुम्मधारो, स्त्री० संयुक्त प्रवाह, सम प्रवाह, ____fallen of some. युग्मनिरूपः, जुम्मणिरुवं, नपुं० युगल विवेचन, युग्म तस्य निरूपो निरूपणमिव, asking of to gether. युग्मनीति, जुम्मणीई, स्त्री० समान नीति,सदृश पद्धति. एक सी नियम पद्धति, act of some. युग्मपादः, जुम्मपादो, पुं० युगल चरण, foot of together. युग्मभावः, जुम्मभावो, पुं० संयुक्त भाव, a nature of together. युग्ममनुजः, जुम्ममणुजो, पुं० दम्पत्ति, pair. युग्मश्लोकः, जुम्मसलोक, पुं० दो श्लोक, एक अर्थ के लिए दो श्लोक देना, two stanzas of one meaningful. युग्य, जुग्गं, वि० [युगाय हित: यत्] जोतने के योग्य, yoking युग्यः, जुग्गो, पुं० जुता हुआ, yoked. युज, जुत, अक० सम्मिलित होना, मिलना, अनुरक्त होना, to restrain, • संबद्ध होना, जुड़ना, to concentrate. युज्, जुज, सक० जोतना, नियुक्त करना, to yoke, to restrain, • रखना, स्थिर करना, subdue, • स्थापित करना, to stay, • पूछना, प्रश्न करना, to ask, • कहना, बोलना, to thought, • तैयार करना, to devote, • चखना, उपभोग करना, to use. युज, जुज, वि० जुड़ा हुआ, संबद्ध, connected. युज्जानः, जुज्जाणो, पुं० [युज्+शानच्] रथवान, सारथि, वाहक, चालक, driver. युत, जुअ, भू०क०कृ०, [युत्+क्त], सम्मिलित, जुड़ा हुआ, joined. For Private and Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1215 युतकं, जुअग, नपुं० [युत कन्] संयुक्त, मिलाप, मिलन, joined, • युगल, संगम, pair, . मित्रता, मैत्री, friendship. युतिः, जुइ, स्त्री० [युक्तिन्] संगम, मिलन, मिलाप, भेंट, connected, • जोड़, योग, yoke, • समीपता, संयोग, सामीप्यं संयोगो वा युतिः, (धव०),provided with, • संयुक्ति, स्पष्ट योग, filled with. युद्धं, जुद्ध, नपुं० [युध्+क्त], संग्राम, समर, लड़ाई, fight, battle, • भिड़न्त, आपसी संघर्ष, another fighting युद्धकारिन्, जुद्धयारि, वि० संग्रामशील, लड़ाई करने । वाला, fighting. युद्धकार्य, जुद्धकज्ज, नपुं० संग्राम का कार्य, mes sage of war. युद्धगत, जुद्धगअ, वि० संग्राम को प्राप्त, gone to war. युद्धघोषः, जुद्धघोसो, पुं० संग्राम की घोषणा, mes _sage of war. युद्धजनित, जुज्झणिअ, वि० युद्ध में संलग्न, one delighting in battle. युद्धटंकारः, जुज्झटंकारो, पुं० संग्राम की गूंज, fight sound. युद्धदण्डः, जुज्झदंड, पुं० संग्राम पद्धति,actof war. युद्धपटहः, जुज्झपटहो, पुं० युद्ध घोष, sound of war. युद्धभय, जुज्झभय, वि० लड़ाई से डरने वाला, संघर्ष से डर, fearing of battle. युद्धभीति, जुज्झभीइ, स्त्री० संघर्ष से डर, fearing of battle. युद्धभू, जुज्झभू, स्त्री० रणक्षेत्र, संग्राम स्थल, place of war. युद्धभूमि, जुज्झभूमि, स्त्री० युद्धस्थल, संग्राम क्षेत्र, war place. युद्धरङ्गः, जुज्झरगो, पुं० रणक्षेत्र, लड़ाई का मैदान, battle ground. युद्धवीरः, जुज्झवीरो, पुं० योद्धा, शूरवीर, जांबाज, रणबांकुर, fighter. युद्धसंलग्न, जुझसंलगण, वि० युद्ध में लीन, संग्राम में तत्पर, intent upon in war. युद्धसूचक, जुज्झसूचग, वि० युद्ध घोष करने वाला, संग्राम की घोषणा/रण की सूचना देने वाला। युद्धस्थलं, जुज्झत्थल, नपुं० संग्राम स्थान, रणस्थान, रणभूमि, रणांगण युद्धभू, युद्धधरा, battle ground. युद्धागत, जुज्झागअ, वि० युद्ध में आया हुआ, come in battle. युद्धाचरणं, जुज्झायरणं, नपुं० युद्ध का आचरण, act of battle. युद्धाभिलाषिन्, जुज्झाहिलासि, वि० युद्धाथिन, युद्ध की इच्छा करने वाला, wishing of war. युद्धाभ्यासः, जुज्झब्भासो, पुं० संग्राम की शिक्षा, संग्राम का अध्ययन, teaching of war. युद्धार्थिन्, जुज्झत्थि, वि० युद्धाभिलाषी, युद्ध का इच्छुक, wisher of war. युद्धेच्छुक, जुज्झुच्छुग, वि० युद्ध चाहने वाला, wish ing of war. युध्, जुध, अक० लड़ना, संघर्ष करना, युद्ध करना, द्वन्द्व करना, to fight, to battle. युधानः, जुहाणो, पुं० [युध्+आनच्] योद्धा, बहादुर, रणवीर, रणबांकुरे, a soldier naturally strong. यधिष्ठिरः, जहिट्रिलो, पुं० पाण्डुपुत्र, पाण्डु की अग्रज सन्तान, son of pandu, eldest son of Pandu. यधिष्ठिर, जहिट्रिल, वि० युद्ध में स्थिर रहने वाला, ___staying in battle. युन्, जुण, सक० ग्रहण करना लेना, युनक्ति, गृहणाति, to take. युप्, जुव, सक० मिय देना, नष्ट करना, to kill. युयुः, जुजु, पुं० घोड़ा, अश्व, horse. युयुत्सा, जुजुत्छा, वि० [युध्+सन्+अ+टाप्] लड़ने की इच्छा, विरोधी इच्छा, desiring of battle, wishing to fight. युयुत्सु, जुजुच्छु, वि० लड़ने की इच्छा वाला, desir ing of fight. युवकः, जुवगो, पुं० कुमार, तरुण, young man, ____a youth. युवगणः, जुवगणो, पुं० तरुण समूह, ईदशे यवगणेऽथ विदग्धे का क्षति रतिपतावपि दुग्धे, young man youth. For Private and Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1216 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश युवतिः, जुवई, स्त्री० तरुणी, [युवत्+ति+ङीप्], तुलनी/तरुणी, young woman, • अंगना, स्त्री, woman, • नायिका, heroine, . महिला, योषा-जो, मनुष्य को दुःख से योजित करती है। नरं दुःखेन योजतीति युवतिर्योषा च। (भ०आ०टी० 979) युवतिकालः, जुवइकालो, पुं० तरुणी काल, तरुणाई का समय, time of young. युवतिगतिः, जुवइगइ, स्त्री० मंथन गति, तरुणी की तरह मन्द मन्द गति, walk of slowly like some woman. युवतिनयनं, जुवइणयणं, नपुं० चपल नयन, तरुणी के नेत्र, eyes of young woman. युवतिपाशः, जुवइपासो, पुं० तरुणोपाश, snare of ___young woman. युवतिभुजः, जुवइभुजो, पुं० स्त्री का भुजा, मांसल बाहु, arm of woman fat arm. युवतिरत्न, जुवइरयणं, नपुं० स्त्री रत्न, युवति रत्नमयत्नमवाप्यते तदधि कं तु शमाय समाप्यते, most woman. युवतीर्थः, जुवतित्थो, पुं० युवावस्था,young age. युवनृपः, जुवणिवो, पुं० युवराज, a prince. युवभावः, जुवभावो, पुं० तरुणभाव, चपल विचार, young nature. युवमनसी, जुवमणसी, स्त्री० तरुण भावो, युवामनस्विनी, young mind. युवराज, जुवराओ, पुं० युवनृप, राजकुमार,aprince. युवा, जुवा, वि० यौवन प्राप्त, युवावस्था को प्राप्त व्यक्ति, youngest man. युवाधिराजः, जुवाधिराओ, पुं० राजकुमार, prince. युवान्त, जुवंत, वि० तरुणान्त,ended of young. युष्मद, तुम्ह, सर्व० तू, तुम, त्वम्, you, तस्माद्, युवाभ्याम्, आइए, त तुम, तुम्ह, तुम्हें, (प्र० बहु०) युष्मत्पदप्रयोगेण न परप्रत्यवायकृत, युष्मद् पद का प्रयोग मध्यम पुरुष के लिए होता है। युस्मादृश, तुम्हरिस, वि. तुम्हारी तरह, your's some. युस्माकम्, तुम्हास, वि० तुम्हारे के लिए, for yours. यूतिः, जुइ, स्त्री० मिश्रण, मेल, मिलाप, mix. यूथं, जूह, नपुं० [यु+थक्] भीड़, टोली, समुदाय, झुण्ड, heap, रैवड, लहंडा, mass, flock, band. यूथिका, जूहिगा, स्त्री० जूही, बेला, jasmine. यून्, जूणा, पुं० कामी युवक, young. यूना, जूणा, पुं० तरुण, युवक, युवा, तरुणानां, यूनानामपि हृदये, young. यूनुः, जूणु, पुं० पुत्र, सुत, son. यूपः, जूवो, पुं० यज्ञ की लकड़ी, fuel of sacri fice. यूषः, जूसो, पुं० [यूष्+क] रसा, झोल, रस, सूप, soup, brath. येन, जेण, अव्य० जिससे, जिसके द्वारा, जिसलिए, जिस कारण से, where by, by which, • चूंकि, क्योंकि, wherefore. येन केन प्रकारेण, जेण-केण-पगारेण, अव्य० जिस किसी तरह से, in order where for. योक्त्रं, जोत्तं, नपुं० [युज्+ष्ट्रन्], डोरी, रस्सी, धागा, रज्जू, rope. योगः, जोगो, पुं० [युज् भावादौ घञ्] जोड़ना, मिलाना, yoking, • संयुक्त, संयोग, मिलान, union, mixing, • संपर्क, स्पर्श, contact, • मिलान, योग एक इह मानवतायामेवमुद्वरितुमस्तु अपायत्। भोगतो गमयतः पुनरतां किं भवेदनुभवेद् दृढ़चेता, joining, • शरीर निग्रह, restrainof body, • आत्मपरिस्पंद - मनोवचः - कायकृत्तात्मचेष्टात्मकं तु योगं स किलोपदेष्टा। शुभाशुभप्रायतया जगाद् द्वेधा जिनो यस्य वदोऽभिवादः।। soul moisture, • प्रयोग, स्वर्णत्वं रसयोगतोऽत्र लभते लोहस्य लेखा यतः, • कारण, निमित्त, हेतु, वदाद्य का दशा ते स्यान्मदीयकर योगतः, cause, . व्यवहार-त्वमिमां शोचनीयास्थामाप्तो नैष्ठुर्ययोगत:।। nature, • योग नाम एकाग्रचिन्तानिरोधकम्, existing in mind, 'स्वतोऽधरं पूर्णमिदं सुयोगैः', relation, . तल्लीनता, योग-भोगयोरन्तर खलु नासा दृशा समस्य, residing in mind, • एकता, समुदाय, सामञ्जस्य,existing in the inten For Private and Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1217 tion one only, mind, • समय, वर्षायोग, हिंसारस्य श्रीसमाजानुरोधतः,• सनिकटता, (योग आत्मनि सम्पन्नो दशमाद्गुणतः परम्। intent upon on, • नियम, विधि, act of low,. उपाय, योजना, means, plan, • व्यवसाय, कार्यपद्धति, business, work custom, . औचित्य, योग्यता, capable, • कोशिश, उत्साह, means,exertion, • फल, परिणाम, result, • पद्धति, रीति, क्रम, act, custom. योगक्षेमः, जोगक्खमो, पुं० समीचीन सुरक्षा, उचित उपाय, सम्पत्ति की सुरक्षा, acquisition and preservation of wealth, • दुर्घटनाओं से सम्पत्ति को सुरक्षित रखने का शुल्क, price of wealth preservation, • बीमाकरण, insurance of things, • कुशलक्षेम, कल्याण, सम्पत्ति लाभ, wealth acquisition. योगक्षेमार्थ, जोगक्खेमत्थ, वि० कल्याणार्थ-सम्पूर्ण प्रबन्ध के लिए प्रयोपयोगिवस्तूनामास व्यय-निबन्धनाम्। विधाय योग-क्षेमार्थ यतिश्च मषिरित्यसौ|| for all good cause. योगचूर्णं, जोगचुण्णं, नपुं० वशीकरण चूर्ण, magic ___powder. योगछाया, जोगछाहा, स्त्री० ध्यान की छाया, shed of meditation. योगतारका, जोग-तारगा, स्त्री० नक्षत्रों का योग, yoga of stars. योगत्रय, जोगत्तय, वि० मन वचन, और काम का योग, three yoka of mind thought, and kama. योगदानं, जोगत्तणं, नपुं० सिद्धान्त का संचारण, given ____up and kama. योगदृष्टिः,जोगदिट्ठि, स्त्री० निग्रहदृष्टि,yokingeye. योगधारणा, जोगधारणा, स्त्री० सतत चिंतन, ___everytime thought. योगनिन्द्रा, जोगणिंद्दा, सचेतनता, जागरण, अर्धनिद्रा, sleep of meditation. योगनिमित्तं, जोगणिमित्त, नपुं० योग का कारण, cause of yoka. योगपदं, जोगपदं, नपुं० उचित स्थान, most seat. योगफलं, जोगफलं, नपुं० नियम पालन का फल, result of act. योगभक्तिः, जोगभत्ति, स्त्री० इन्द्रिय निरोध की भक्ति, मन, वचन और काय की भक्ति, यथैति दूरेक्षणयन्त्रशक्त्या चन्द्रादिलोक किमु भोगभक्त्या, the restriction of organ of sense, . समस्त विकल्पों का अभाव, loss of all thought, • निर्विकल्प समाधि, gone into full yoga, • योजित कारण, one who practices yoga. योगबलं, जोगबलं, नपुं० त्रिविध योग की शक्ति, power of meditation. योगमाया, जोगमाया, स्त्री० सम्मोहन क्रिया, जादुई शक्ति, power of meditation. योगरङ्गः, जोगरंगो, पुं० नारंगी, orange. योगरुढ, जोगरुढ, वि० निर्वचनमूलक अर्थ वाले शब्द, the restricting of the derivate mean ing. योगवर्तिका, जोगवडिगा, स्त्री० स्निग्ध बत्ती,of the derivate meaning to a particular subject. योगवक्रता, जोगवअ, वि० मन, वचन और काम की कुटिलता, crooked of mind etc. योगवाही, जोगबाही, स्त्री० रह, सज्जी, मधु, पारा, ___sajji, honey, quick silver. योगविक्रयः,जोगविक्कओ, पुं० छल से बिक्री,sold ___with cheat. योगशास्त्रं.जोगसत्थ, नपं० हेमचन्द्रचार्य विरचित एक ग्रन्थ, a text. योगसत्यं, जोगसच्चं, नपुं० मन, वचन, और काय की यथार्थता का नाम, truly of mind etc. योगसंक्रान्तिः, जोगसंकति, स्त्री० उपयुक्त ध्यान का संचार, fallen of yoga. योगसमाधिः, जोगसमाहि, स्त्री० आत्म तल्लीनता, ____soul intent upon. योगसारः,जोगसारो, एक ग्रंथ विशेष, अपार नाम परमात्म प्रकाश,a text, who upur name of Parmatma prakash. For Private and Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1218 www.kobatirth.org योगसेवा, जोगसेवा, स्त्री० ध्यानाराधना, योगेन्द्र देवकृत, a text written by yogadeva. योगिकुलः, जोगिकुलो, पुं० यति समूह, group of sages. योगिन्, जोगि, वि० [ योग+ इनि] युक्त, संयुक्त, संलग्न, योग से सहित, connected with yoga. योगिन्, जोगि, पुं० योगी, सन्यासी, sage, • मुनीन्द्र, • • निर्मल स्वभावी मुनि, योगि तदन्यभेदेन द्वेधा, भवति साधकः, pure natureful sage, • यति yati, परिव्राजक, तपस्वी, all time heatful sage sel control, • संयमी, रहस्यमङ्गीकुरुतेऽत्र योगी सन्यास आश्रम योगभक्तिः, जोगभत्ति, स्त्री० एक भक्ति पद, मुक्तियों की ध्यानाराधना, आचार्य कुन्दकुन्द, पूज्यपाद जैसे पुराविद रचित भक्ति आचार्य ज्ञानसागर ने योगभक्ति से सम्बन्धित पांच श्लोक संस्कृत में लिखे हैं। जो भक्तिसंग्रह में संकलित हैं, a text. योगिकारः, जोगियरो, पुं० योगिराज, chief of yoga. योगिधूप, जोगिभूवो, पु० मुनिराज योगिराज, prin cipal of sage. योगिराट्, जोगिराड, पुं० मुनिराज, 'विश्वस्य किन्तु साम्राज्यमधिगच्छति योगिराद्', Acharya. योगिराज्, जोगिराआ, पुं० मुनिराज, मुनीन्द्र, आचार्य, Aacharya. योगिहृदयानन्दः, जोगिहिरणणंदो, पुं० मुनिराज के हृदय का आरम्भ, begging of chief sage. योगी, जोगी, पुं० मुनि, तपस्वी, साधक, योग धारक व्रती, योगं यः परमात्मनाऽभिलषते योगीत्यसौ संमतः । जो परमात्मा के साथ सम्बन्ध की अभिलाषा रखते हैं वे योगी हैं, sage. योगीतर, जोगीअरो, पुं० साधक, तपस्वी, one who practices yoga. योगीन्द्रः, जोगिंदो, पुं० मुनिराज, योगीन्द्रस्य समन्ततोऽपि तु पुनभेदोऽयमेतादृशः, योगीन्द्रपद । मुनिपद, great sage. योगीय, जोगीअ, अक० आचरण करना, निग्रह करना, योगीयते 'योगीवाचरति योगीव निश्चेष्टतया', to control. योगीश्वर, जोगीसरो, पुं० यतिनायक, मुनिराज, आचार्य acharya. संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश योगेष्टं जोगिट्ठ, नपुं० सीसा, रांगा, lead. योग्य, जोग्ग, वि० [ योगमर्हति यत्, युज् + ण्यत् वा ] उचित, समुचित, लायक, उपयुक्त, fit for yok ing, • सक्षम, उपयोगी, capable, • सेवा करने योग्य, ready of serve, • अर्हन्, समर्थ, qualified, capable. योग्यः, जोग्गो, पुं० युक्ति, उपाय, means, trick. योग्यं, जोग्गं, नपुं० यान, वाहन, सवारी, cart. योग्यता, जग्गआ, स्त्री० [ योग्य + न् + यप् ], सामर्थ्य सक्षमता, अनुरूपता, समीचीनता, qualification, • अनुरूपता, समीचीनता, दानमुज्झतु भवार्णवसेतु योग्यतैव सुकृताय तु हेतुः । capability skill, • औचित्य, उपयुक्तता । योग्यत्व, जोग्गतं वि० उचितत्त्व, सामर्थ्यता, capa " Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bility. योग्यदेशः, जोग्गदेसो, पुं० उचित स्थान, समीचीन प्रदेश capable place. योग्यधनं, जोग्गधणं, नपुं० उचित धन, समुचित सम्पत्ति, capable wealth. योग्यधारा, जोग्गधारा, स्त्री० उचित प्रवाह, useful fallen. योग्यपदं, जोग्गपदं, नपुं० उचित स्थान, अच्छा पद, capable pada. योग्यफलं, जोग्गफलं, नपुं० उपयोगी फल, capable result. योग्यभावः, जोग्गभावो, पुं० समुचित भाव, capable nature. योग्यभेदः, जोग्गभेदो, पुं० उपयुक्त विवरण, capable thought. योग्ययोगः, जोग्गजोगो, पुं० योग की उपयुक्तता, capability of yoking. योग्यवर, जोग्गवरो, पुं० श्रेष्ठ दूल्हा, fit var. योग्यसङ्गमः, जोगगसंगमो, पुं० योग्य सम्बन्ध, relation of capacity. योग्यसमागमः, जोग्ग- समागमों, पुं० उचित समागम, capable yoking. योज, जोअ वि० नियोजित करना, नियुक्त करना, " restraining attentiving. योजनं, जोजणं, नपुं० [युज् भावादौ ल्युट् ] विधान, means of getting जोड़ना, मिलाना, For Private and Personal Use Only • Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1219 जोतना, yoking, doing, • प्रयोग, मिलना, स्थिर करना, means, doing, • तैयारी, व्यवस्था, लेखन, प्रतिपादन, arrangement, • चार कोस की दूरी का माप। 'चतु: कोशात्मकप्रमाण' (जयो० 28/10) चतुर्गव्यूतं योजनम् (त०वा० 3/38), अट्ठहिं दण्डसहस्सेहि जोयणं', (धव० 13/339), measure of distance about 13km. योजनपृथकत्व, जोजणपुढगत्त, वि० योजन को आठ से गुणा करना, a measure. योत्रं, जोत्त, नपुं० रज्जू, रस्सी, rope. योधः, जोहो, पुं० [युध्+अच्] सैनिक, योद्धा, शूरवीर, जाबांज, रणबांकुरे, संग्राम, लड़ाई, युद्ध, sol dier, fighter. योधगर्भः, जोधगब्भो, पं० सैनिक धर्म, सैन्य कर्त्तव्य, act of soldier. योधनं, जोहणं, नपुं० [युध् भावे ल्युट्] युद्ध, संग्राम, लड़ाई, battle. योधिन, जोहि, पुं० [युध-णिनि] योद्धा, सैनिक, बहादुर, soldier. योनिः,जोणि, पुं०/स्त्री०, स्थान, स्थल, जगह,place, • गर्भाशय, बच्चादानी, vagina, womb, • जन्मस्थान, मूलस्थान, uterus, • आवास, घर, आधार, कारण, house, source, • कुल, गोत्र, वंश, abode family,• उत्पत्ति-जीव उत्पत्ति स्थान। 'योनयो जीवोत्पत्तिस्थानानि' (मूला०टी० 12/3) 'यूयते भवपरिणत आत्मा यस्मामिति योनिर्भवाधार:', (मूला०टी० 12/58)। योपनं, जोवणं, नपुं० [युप्+ल्युट्] मिटाना, विलुप्त करना, नष्ट करना, affecting the track, . उत्पीड़न, अत्याचार, ध्वंस, नाश, paining killing. योषा, जोसां, स्त्री० तरुणी, स्त्री, बालिका, young, ___woman. योषाजनः, जोसाजणो, पं० स्त्रीजन, योषाजनस्य परिवर्तितनाभिदध्ने', woman. योषास्यत्, जोसस्स, नपुं० स्त्रीमुख, योषाया आस्यतः स्त्रीमुखात्', woman mouth. योषित्, जोसिअ, वि० चेष्टित, चेष्टा युक्त, moving activity. योषित, जोसि, स्त्री० स्त्री नारी, woman. योषिता, जोसिआ,स्त्री० स्त्री. नारी, महिला, 'योषितां तु जघनं भवेत्तथा ह्यमुपात्रमिव तोयतो यथा, woman. यौक्तिक, जोतिग, वि० [युक्तित आगतः-], • उपयुक्त, योग्य, उचित, capable, • तर्कसंगत, समीचीन, तर्क पर केन्द्रित, useful, reasonable, • तळ, अनुमेय, proved correct by arguments, • प्रचलित, प्रधानुकूल, skill of arguing यौक्तिकः, जोतिगो, पुं० राजा का आमोदप्रिय साथी, a king of friend. यौगः, जोगो, पुं० योग दर्शन का अनुयायी, yoga ___philosopher. यौगिक, जोगिग, वि० [योग+ठक्] उचित, समीचीन, उपयुक्त, तर्कसंगत, capable, • प्रचलित, व्युत्पन्न, moving, shaken, • योग सम्बन्धी, related with yoga. यौतक, जोअग, वि० [युते विवाहकाले अधिगतं वुण] किसी एक व्यक्ति की सम्पत्ति, one man wealth. यौतकं, जोअग, नपुं० निजी सम्पत्ति, अपना वैभव, स्त्रीधन, woman wealth, self wealth. यौतवं, जोअवं, नपुं० [यातु+अण] एक माप विशेष, a measure. यौध, जोह, वि० लड़ने वाला, संग्राम करने वाला, ___being fighting. यौन, जोण, वि० [योनित: योनि सम्बन्धात् वा आगतः अण] सोदर, वैवाहिक, 60-uterine, mar riage. यौवतं, जोवअं, नपुं० [युवतीनां समूह-अण्] युवतीनां __ समूहो योक्तं तस्मिन् तरुणी समुदाय, युवति समूह, host of young woman. यौवति, जोवइ, स्त्री० young woman. यौवनं, जोवणं, नपुं० [यूनो भावः अण्] तारुण्य, जवानी, तरुणाई, youth, bloom of youth, • नव यौवन रूप-यौवनादिमसरिद्भवदूर्मे:, वयस्कता, young puberty. For Private and Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1220 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश यौवनगत, जोवणगअ, वि० युवावस्था को प्राप्त, gone of young. यौवनपादपः,जोवण-पादवो, पुं० सम्पन्नता युक्त वृक्ष, हरित वृक्ष, वृक्ष, समृद्ध वृक्ष, हरित वृक्ष, green tree. यौवनवती, जोवणवइ, स्त्री० तरुणी, युवा स्त्री, तारुण्ययुक्त स्त्री, young woman. यौवनवयः, जोवणवओ, पुं० युवावस्था, young age. यौवनहानिः, जोवणहाणि, स्त्री० युवावस्था, की क्षति, young fault. यौवनारम्भः, जोवणारंभो, पुं० तरुण अवस्था का . प्रारम्भ, यौवनरूप, young beginning. यौवनारामः, जोवणुरामो, पुं० तरुणिमोद्यान, तरुण उद्यान, पुष्पों से समृद्ध बगीचा, beautiful garden. यौवनाश्वः, जोवणासो, पुं० युवनाश्व का पुत्र मान्धाता, a son of Mandhata. यौवराज्यं, जोवरज्जं,नपुं० [युजराज+ष्यञ्],युवराज पद, युवराज का अधिकार, supervision of prince. यौष्याक, तुम्हागं, वि० तुम्हारा, आपका, your. रंह, रंह, अक० बहाना, जाना, to hasten, to be __quick, to flow, • बोलना, to ask.. रंहतिः, रंइइ, स्त्री० [रंह+श्तिप्] गति, वेग, speed, velocity. रंहस्, रहो, पुं० [रंह+असुन्], गति, वेग, speed, velocity, • आतुरता, प्रचण्डता, उत्कटता, उग्रता, eagerness, • गृहस्थाश्रामजनिज, a lawer of homes. रक्त, रत, भू०क०कृ०, [रञ् करणे क्तः] रंग हुआ, रागिमा, युक्त, लालिमा युक्त, लालिमा सहित, लिप्त, सना हुआ, impassioned,• अनुरक्त, अनुराग, सानुराग, loved,• प्रेमासक्त, स्नेहिल, attachment of love, • प्रिय, वल्लभ, सराग, lovely, • सुहावना, आकर्षक, मधुर, सुखद, peaceful, sweetful. रक्तः, रत्तो, पुं० लाल वर्ण, लाल रंग, red colour, • कुसुम्भ, a flower. रक्तं, रत्तं, नपुं० रुधिर,खून, लोहित वर्ण, तांबा, केसर, blood, red colour, cosper, saffron. रक्तक, रत्तगं, वि० लाल, red. रक्तकण्ठ, रत्तकंठ, वि० मधुर-कण्ठ वाला, sweet, soundful. रक्तकण्ठिन्, रत्त-कंठि, वि० माधुर्यपूर्ण कण्ठ वाला, _sweetness sound. रक्तकंदः, रत्तकंदो, पुं० मूंगा, प्रवाल। रक्तकंदलः, रत्तकंदलो, पुं० प्रवाल, मूंगा, coral. रक्तकमलं, रत्तकमलं, नपुं० लाल कमल, अरविंद, red lotus. रक्तचंदनं, रत्तचंदणं, नपुं० लाल चन्दन, केसर, saf fron, red sandal. रक्तचूर्ण, रत्तचुण्ण, नपुं० सिन्दूर, vermillion. रक्तछर्दि, रत्तछद्दि, स्त्री० रुधिर युक्त वमन, खून की उल्टी, bloodful vomitting. रक्तजिह्वः, रत्तजिव्हो, पुं० सिंह, lion. रक्ततुण्डः, रत्ततुंडो, पुं० शुक, तोता, parrot. रक्तदृश, रत्तदस, पुं० कबूतर, pigeons. रक्तधातुः, रत्तधाउ, पुं० गेरु, हरताल, तांबा, red, copper. रक्तपः, रत्तवो, पुं० पिशाच, भूत प्रेत, demon. र:,रो, पुं० खर प्रतृयाहार का एक वर्ण, इसका उच्चारण स्थान, मर्धा है, इसे अन्तस्थ में गिना जाता है, kind of word. रः,रो, पुं० रकार, R,'र'word. रः, रो, पुं० [रा+ड], • आग, अग्नि, fire,• लाल रंग-हींकार में जो 'र' है वह रक्त लाल रंग का वाचक है, ह्रीकार मध्ये यो रकारः स रक्तवर्णेः, word, who red colour, • कामानल, वह्नि-'रस्तु कामानल वह्रौ', इति विश्वलोचनः, 'रकारेण कामानलेन सहितः', • रान्त, सुरा, wine, • गर्मी, उष्णता, heat, • प्रेम, इच्छा, वाञ्छा, कामना, love desire, • गति, चाल, gone. रंह, रह, अक० जल्दी करना, वेग से चलना, to hasten, to flow. For Private and Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1221 रक्तपल्लवः, रत्त-पल्लवो, पुं० अशोक तरु, a tree of Asoka,• जोंक, a kind of water jiva, leech. रक्तपातः, रत्तपाओ, पुं० नरहत्या, killed of man. रक्तपाद, रत्तपाद, वि० रक्त पैरों वाला, reded feet. रक्तपादः, रत्तपादो, पुं० तोता, शुक, कीर, parrot, • युद्धस्थ, battleness, • हस्ति, elephant. रक्तपायिन्, रत्तपाइ, पुं० खटमल, bed-bug. रक्तपायिनी, रत्त-पाइणी, स्त्री० जोंक, leech. रक्तपिण्डं, रत्तपिंड, नपुं० लाल फुसी, red spot. रक्तप्रकोपः, रत्तपक्कोवो, पुं० कोपदेश, क्रोध स्थान, a place of anger. रक्तप्रभा, रत्तपाहा, स्त्री० गैरिकाली, गेरुकी धूलि, लाल प्रभा, redful light. रक्तप्रमेहः, रत्तप्पमहो, पुं० मंत्र में रक्त आना, being ___ in uriner blood. रक्तभवं, रत्तभव, नपुं० मांस, meat. रक्तमोचनं, रत्तमोयण, नपुं० रुधिर आना, fallen of ___blood. रक्तमृत्तिका, रत्तमितिगा, वि० गैरिक मिट्टी, red wrath. रक्तयुक्त, रत्तजुत्त, वि० अनुरक्त, अनुराग सहित, स्नेहिल, lovely, attachmentful. रक्तरहित, रत्तरहित, वि० अनुराग रहित, लालिमा विहीन, क्षीण कान्ति वाला, attachmentless, loveless. रक्तवटी, रत्तवडी, स्त्री० चेचक, small spot. रक्तवत्, रत्तसं,वि० अनुरक्त, lovely, • राग सहित। रक्तवर्गः, रत्तवग्गो, पुं० लाख, अनार का वृक्ष, a kind of thing, a tree of pomegrante. रक्तवर्णः, रत्तवण्ण, नपुं० लाल रंग, red colour. रक्तवर्णम्, रत्तवण्ण, नपुं० स्वर्ण, सोना, gold. रक्तवर्णा, रत्तवण्णा, वि० दिवानुरागिणी, sun. रक्तवसन, रत्तवसण, वि० गेरुए वस्त्र वाला, लाल वस्त्र धारण करने वाला, being in red cloth. रक्तवसनं, रत्तवसंणं, नपुं० लाल वस्त्र, गेरिक वस्त्र, red cloth. रक्तशासनं, रत्तसासण, नपुं० सिंदूर, vermilion. रक्तशीर्षक:, रत्त-सीसगो, पुं० सारस, crane. रक्तसन्ध्यक, रत्त-सझग, नपुं० लाल कमल, red lotus. रक्तसारं, रत्तसार, नपुं० लाल चंदन, red sandal wood. रक्ता, रत्ता, स्त्री० लाख, Lakha, • गुंजा का पौधा, a tree of Gunga. रक्ताक्षः, रत्तक्खा, पुं० भैंसा, कबूतर, baffalo, pi geon. रक्ताक्षिका, रत्तक्खिगा, पुं० भैंस, अनुराग युक्त नेत्रवाली, buffalo,dyed eye. रक्तांगः, रत्तंगो, पुं० खटमल, bug, • मंगलग्रह, a star of mars. रक्ताधिमंथः, रत्ताहिमंथो, पुं० आंखों की सूजन, swelling of eyes. रक्तांबर:,रत्तंबरो, पुं० लाल वस्त्रधारी, red clothful. रक्ताम्बरं, रत्तंबरो, नपुं० लाल वस्त्र, red cloth. रक्तांबरता, रत्तबारओ, स्त्री० आकाश की लालिमा, redness sky. रक्तार्बुदः, रत्तब्बुदो, पुं० रसौली, rasoli. रक्ताशोकः, रत्तासोगो, पुं० लाल फूलों वाला अशोक. a tree Asoka. रक्ताशयः, रत्तासओ, पुं० गुंजा, Gunja. रक्तिमन्, रत्तिमो, पुं० राग, ललाई, अनुराग, प्रसन्नता, रक्त इमनिच, redness lovely. रक्ष, रक्ख, अक० रक्षा करना, पोषण करना, राज्य करना, रक्षतासि, रक्षत, to protect, to ____growth. रक्ष, रक्ख, सक० बचाना, आपदर्ते धनं रक्षेद्दारान् रक्षेद्धनैरपि, to protect. रक्षक, रक्खग, वि० [रक्ष्+ण्वुल्] रक्षा करने वाला, चौकसी करने वाला, पालन-पोषण करने वाला, being protecting रक्षकः, रक्खगो, पुं० संरक्षक, पालक, अभिभावक, पहरेदार, चौकीदार, संधारक, guard, watch man, protector. रक्षण, रक्खण, नपुं० [रक्ष् ल्युट्] संधारण, अभिरक्षा, सुरक्षा, बचाव, चौकसी, 'कोः पृथिव्या रक्षणे उद्यन्ते', guarding, protectioned. रक्षणतातिः, रक्खण-त्वाड, स्त्री० संरक्षण परम्परा, संधारण रीति, protecting custom. - - For Private and Personal Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1222 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रख रक्षस्, रक्खा, स्त्री० [रक्ष भावे अ + टप्] सुरक्षा, अभिरक्षा, protection, • चौकसी, पहरा, guardness, • रक्षासूत्र, रक्षाबन्धन, protect sutra,• भस्म, राख,pouder, • दण्डनायक, protector. रक्षाकरणं, रक्खाकरणं, नपुं० सुरक्षा करना, doing protection. रक्षागृहं, रक्खागेह, नपुं० प्रसूति गृह, lying in chamber. रक्षाधिकृतः, रक्खाहिकिउ, पुं० अधीक्षक, शासक, ___protector. रक्षापेक्षकः, रक्खाखेक्खगो, पुं० द्वारपाल, पहरेदार, guard watchman. रक्षापात्रः, रक्खापत्तं, पुं० भोजपत्र, leaf of Bhoja. रक्षापालः, रक्खपालो, पुं० पहरेदार, चौकीदार, रक्षक, द्वारपाल, guard. रक्षाभूषणं, रक्खाभूसणं, नपुं० ताबीज, preserva tive, amulet. रक्षामणि, रक्खामणि, स्त्री० ताबीज, preserva tive amulet. रक्षाहारः, रक्खाहारो, पुं० ताबीज, see upur. रक्षित, रक्खित्त, वि० बचाने वाला, protecting ___protecting care. रक्ष्य, रक्ख, वि० रक्षा करने वाला, protecting care. रक्ष्यरक्षकः, रक्ख-रक्खगो, पुं० पिशाच से रक्षा करने वाला, protecting of evil spirit. रघुः, रघु, पुं० [लंघति, ज्ञानसीमान प्राप्नंति-लंघ+कु] एक सूर्यवंशी, नृप, दिलीप, पुत्र, अज का पिता, name of a king son of Dilipa. रघुकुलः, रहुउलो, पुं० सूर्यवंश, descendants of Raghu. रघुनंदनः, रहुणंदणो, पुं० राम, Ram. रघुपतिः, रहुवइ, पुं० राम, Ram. रङ्कः, रंक, वि० [रमते तुष्यति-रम्-क] अधम, नीच, गरीब, निर्धन, lower, poor, • अभागा, बेचारा, असह्य, miserable,• दयनीय, मन्थर, slow. रङ्कः,रंको, पुं० भूखा, व्याकुल,eat desire,pain ful. , रंकु, पुं० हरिण, कुरंग, कृष्णसार, मृग, deer. ङ्ग, रंगो, पुं० [रन् भावे घञ्], वर्ण, लोप, रोगन, colour, • रांगा, tin, • मण्डप, रंगमंच, नाट्यशाला, नाट्यगृह, आमोदस्थल, place of acting, arena, stage, • सभा भवन, as sembly, • सुरत स्थल। रङ्ग, रंगे, नपुं० रांगा, टिन, tin. रङ्गकारः, रंगयारो, पुं० चित्रकार, painter, actor. रङ्गकर्मी, रंगकम्मी, पुं० चित्रकार, चितेरा, painter, actor. रङ्गजीवक, रंगजीवगो, पुं० चित्रकार, रंगवेपक, painter. रङ्गचुरः, रंगचुरो, पुं० अभिनेता, नाटक का पात्र, ac tor. रङ्गजं, रंगज, नपुं० सिन्दूर, vermilion. रङ्गतत्त्वं, रंगतच्च, नपुं० रात्रिवृत्त, रागतत्त्व, love ___thought. रङ्गद्वारं, रंगदुवारो, पुं० रंगशाला का द्वार, नाटक की प्रस्तावना, मंगलगीत, stage door,entrance on the stage. रङ्गधरः, रंगधरो, पुं० चित्रकार, painter. रङ्गधर, रंगहर, वि० रागधारण करने वाला, 'रङ्ग शरीरगत-रङ्गधरं चकार', being of love. रङ्गग्र, रंगग्ग, वि० रूप रंग प्रतिष्ठायुक्त, enjoying dying. रङ्गप्रासादः, रंगप्पासादो, पुं० उच्च भवन, सौध, palace. रङ्गभू, रंगभू, स्त्री० नाट्यगृह, नाटकघर, रंगभूमि, रंगमंच, arena, the tree. रङ्गभूमिः, रंगभूमि, स्त्री० रंगमंच, नाट्यशाला, अभिनय केन्द्र, theatre, • रणक्षेत्र, रणस्थल, place of battle. रङ्गमण्डपः, रंगमंडवो, पुं० रंगशाला, नाट्यशाला, theatre plays place. रङ्गमात, रंगमाउ, स्त्री० महावर, red colour of ____feet, • कुटनी, दूती, go-between. रङ्गगय, रंगअ, सक० आलिंगन करना, सजाना, to enamoure, to decorate. रङ्गवाटः, रंगवाडो, पुं० अखाड़ा, रंगमंच, theatre. रंग For Private and Personal Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रङ्गशाला, रंगसाला, स्त्री० रंगमंच, कला मंडप, the - atre, dancehall. रङ्गस्थलं, रंगत्थल, नपुं० सुरतस्थल, प्रेम स्थान, place of fire, • रंगमंच, रंगशाला, रंगभूमि, arena. रङ्गिणी, रंगिणी, स्त्री० मनोरञ्जिका, enjoying of mind. रच्, रच सक० सुसज्जित करना, विभूषित करना, व्यवस्थित करना, to fashion, • बनाना, निर्माण करना, रचितु रचयितुं सम्पादयितुम्, to construct, • सम्पादन करना, ग्रहण करना, make, to take, लिखना, रचना करना, to write, • अलंकृत करना, सजाना, to decorate, • रखना, स्थिर करना, to stay. रचनं रचयं, नपुं० विन्यास, तैयारी, making, • सन्निवेश, सर्जन करना, उत्पन्न करना, doing • सम्पन्नता, पूर्ति, निष्पत्ति, sucessful,completing • सृजन, निर्माण, संरचना, making. " रचना, रयणा, स्त्री० [रच् युच् स्त्रियां टाप्] सृजन, निर्माण, संरचना, कृति, literary work, production, author, maker, arrange, सन्निवेश, • सम्पन्नता, पूर्ति, निष्पत्ति, completion ready, • उत्पन्न करना, बनाना, prepare. रचनापाटवः, रयणापाडवो, पुं० सृजन कला, संरचना, विशेषता, style in literature making. रचनानुरक्त, रवणाणुरत, वि० मनोनुरक्त, प्रसन्न, happinessful. रचित, रइअ वि० सन्निवेशित, सृजित अभिनिर्मित, · संरचित, composed, maked. रजकः, रजगो, पुं० धोबी, washerman, dyer. रजका, रजगा, स्त्री० धोबन धोबिन, wife of dyer. रजकी, रजगी, स्त्री० धोबिन, धोबी की भार्या, wife , of washerman. रजत, रजअ, वि० उज्ज्वल, सफेद रंग का, धवलता युक्त, pleasing, whiteness. रजतं, नपुं० चांदी, silver, • माला, garland रुधिर, blood, हाथी दांत, elephant • teeth, तारा समूह, star group. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1223 रजताचलः, रजआचलो, पुं० रजतपर्वत, mount of silver. रजनि, रयणि स्त्री० रात्रि, रात, night, चमकाने वाली पीली, turmeric night. रजनी, रयणी, स्त्री० निशा, शशिता, तमस्विनी, night. रजनीकर, रयणीयरो, पुं० चन्द्र, शशि, moon. रजनीचर: रयणीयरो, पुं० पिशाच, बेताल, a de mon. रजनीजलं, रयणीजलं, नपुं० ओस, बेताल, dew, demon. रजनीजनं, रयणीजण, नपुं० ओस, हिमकण, धुंध, dew, ice. रजनीपतिः, रयणीवर, पुं० चन्द्र, शशि, moon. रजनीप्रबन्धः, रयणीपंबंधो, पुं० निशासत्त्व. nightness. रजनीमुखं, रयणीमुह, नपुं० सन्ध्या प्रदोष, evening. रजनीशः, रयणीसो, पुं० चन्द्र, हिमांशु, निशाशु, moon. रजनीशकला, रयणीस कला, स्त्री० चन्द्राकरण, moon way. रजस्, रजा, पुं० [र+असुन्] धूली, रज, रेणु, गर्द, dust, pollen, • अन्धकार, तमस्, पाप, darkness, sin • गुण विशेष prakrtic, impurity. रजसानु, रजसाणु, पुं० मेघ, बादल, cloud, हृदय, mind, आत्मा, soul. रज समूहः, रजसमूहो, पुं० धूलि का ढेर, full of dust. रजस्पुत्रः, रजसपुत्तो, पुं० लोलुपता, लालच, very greedy. रजस्बंध, रजसबंधो, पुं० रजोधर्म बन्द होना, binding of woman in menses. रजस्वल, रजव्वल, वि० [ रजस्+ वलच् ] मैला, धूल से भरा हुआ, धूल धूसरित, full of dust, having rajas as dominat. रजस्वला, रजसवला, स्त्री० रणुबहुला, धूलि की For Private and Personal Use Only प्रमुखता, woman in menses, मासिकधर्मवती, मासिकधर्मयुक्ता, रजोधर्मयुक्ता । रजासि, रजोंस, वि० धूलिकण युक्त, पराग परिपूर्ण, full of dust. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1224 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रजोगुणकः, रजोगुणगो, पु० रजधोना, रट्, रड, वि० रटना, चिल्लाना, to shout, to roar, ___washerman, • धोबी, dyer, parrot. • दहाड़ना, चीखना, चीत्कार करना, to howlo, रज्जुः, रज्जु, स्त्री० रस्सी, डोरी, धागा, सूत, rope, • क्रन्दन करना, to cry, उद्घोषणा करना, ____cord. पुकारना, to call out, • उच्चारण करना-पुनः रज्जुगुणं, रज्जुगुणं, नपुं० सूत्र, रस्सी, धागा, rope, पुनरुच्चारण, proclaim loudly. ___cord, string. रटनं, रडणं, नपुं० [रट्+ल्युट्] चिल्लाना, उच्चारण रज्जूवत्, रज्जुवं, वि० रस्सी की तरह, some of करना, चीत्कार करना, roaring, shouting, ___rope. • घोघकना, स्मरण करना, memorising. रंज, रंज, अक० चमकना, रंगना, लाल होना, to रटनकोरक, रडणकोरग, वि० रट लगाने वाला, beglow, to redden, • मुग्ध होना, प्रेमासक्त । ing to call out. होना, to attack, • प्रसन्न होना, संतुष्ट होना, रण, रण, अक० ध्वनि करना, झनझनाना, टनटनाना, to happy, • सुशोभित होना, to delight. शब्द करना, to sounding, to tinkle. रञ्जकः, रंजगो, पुं० [रंजयति-रं+णिच-ण्वुल्] रणः, रणो, पुं० [रण्+अप्] युद्ध, संग्राम, लड़ाई, चित्रकार, रंगरेज, a painter, • उत्तेजक, battle, war, fight, • शब्द,शोर, कोलाहल, उद्दीपक, रोचक, dyer pleasure. sound, • प्रतियोगिता, काद्रवे यमपि रञ्जक, रंजग, वि० रंज करने वाला, शोक करने वाला, वक्रिमक्षणे। (जयो० 91/96) भूमिकीण-रण: ___colouring, pleasing dying. कोणे-क्वणे युद्ध, इति विश्वलोचनः, beinga रञ्जकं, रंजगं, वि० लाल चंदन, red sandal, . counterpart, quarrel strife, • कलह, सिन्दूर, vermilion. ईर्ष्या। रञ्जनः, रंजणो, पुं० रंगरेज, dyer. रणकी , रणगसिरि, वि० कलह करने वाली,quarरञ्जनं, रंजणं, नपुं० [रज्यतेऽनेन रञ् करणे ल्युट] रंग reling. करना, हल्का करना, लेप करना, रंगना, dye ' aye रणक्षितिः,रणक्खिइ,स्त्री० युद्धस्थल, रणस्थल, संग्राम ing colouring, painting, • वर्ण रंग, भू-भाग, war place battlefield. colour dye, • प्रसन्न, खुश, संतुष्ट, तृप्त, रणक्षेत्रं, रणखितं, नपुं० युद्धभूमि, battle field. pleasing delighting. रणतुलं, रणतुलं, नपुं० युद्धघोष, संग्राम बिगुल, miliरञ्जनकृत्, रंजणकिअ, वि० रंजन करने वाला.मनोरंजन tary drum. करने वाला, pleasing. रणतूर्य, रणतूरियं, नपुं० युद्ध दुन्दुभि, युद्ध घोष, a रञ्जनव्रती, रंजणव्वई, वि० प्रसन्न करने वाला, खुश military drum. करने वाला, being happiness. रणत्कारः, रणक्कारो, पुं० रण, रण के शब्द, रञ्जनार्थ, रंजणत्थ, वि० रागार्थ, सुतृप्ति के लिए, ____arattling, clanking. प्रसन्नतार्थ, cause of love, cause of रणदुंदुभिः, रणदुंदुहि, स्त्री० युद्ध घोष, युद्ध विगुल, happy. military drum. रञ्जनी, रंजणी, स्त्री० [रञ्जन्+ङीप्] नील का पौधा, रणधुरा, रणधुरा, वि० युद्ध में अग्रणी, the front a tree of neel, • मदिरा, रोचनी, wine, of battle. indigo plant. रणन्नूपुरः, रणण्णूऊरो पुं० रण रण झुनझुन करने वाले रञ्जितं, रंजिअ, वि० सुशोभित, रञ्जनी नीलिका शुण्डा नूपुर । ये ये रणनूपुरसाररासा यूनां तु चेतः पततां मञ्जिष्ठा रोप नीष्वपि इति विश्लो, charmed. सुभासाः , jingling sound. रज्यमान, रज्जमाण, वि० राज्य करने वाला, being रणभूमिः, रणभूमि, स्त्री० आजि, रणक्षेत्र, युद्ध स्थल, to administration. battle field. For Private and Personal Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1225 ma रणमत्तः, रणमत्तो, पुं० हस्ति, हाथी, elephant. रणोत्सुक, रणुच्छह, वि० युद्धाभिलाषी, desirable रणमुखं, रणमुह, नपुं० युद्ध का अग्रभाग, front of of war. battle. रंडः, रंडो, पुं० बंजर, निःसंतान पुरुष, desert, a रणमूर्धन, रणमुद्ध, पुं० लड़ाई का मुख्य क्षेत्र, सेना का man who dies without issue. मूलस्थान, the front of battle. रत, रअ, भू०क०कृ०, [रम्+क्त] निमग्न, pleased, रणरंगः, रणरंगो, पुं० मच्छर, mosquito. • लीन, तल्लीन, प्रवृत्ति, delighted,• तत्पर, रणरणकः, रणरणगो, पुं० चिन्ता, बेचैनी, खेद, (जयो० 2/48), • खुश, प्रसन्न, तृप्त, busy व्याकुलता, anxiety, regret, uneasiness. of with happiness, • निरत, found of, रणरेणु, रणरेणु, स्त्री० संग्राम रज, dust of battle. • व्यस्त, संलग्न, attached, devoted,. रणवाद्यं, रणवज्जं, नपुं० युद्ध विगुल, drum of चिरपरिचित, intention. battle. रतं, रअ, नपुं० संभोग, मिथुन, रतिक्रीड़ा, sexual रणशिक्षा, रणसिक्खा, स्त्री० युद्ध की शिक्षा, सैन्य ___intercourse. विज्ञान का अभ्यास, military science. रतकूजि, रअकूजि, नपुं० कामासक्त की सीत्कार, रणसंकुलं, रणसंकुल, नपुं० घोर युद्ध, घमासान युद्ध, sound in sexual intercourse. the confusion of battle. रतज्वरः, रअज्जरो, पुं० काक, कौवा, crow. रणसज्जा, रणसज्जा, स्त्री० युद्ध सामग्री, military रततालिन्, रअतालि, पुं० कामासक्त, स्वेच्छाचारी, accountment. _____sexualable. रणसहायः, रणसहाओ, पुं० युद्ध का सहभागी, रतनारीचः, रअणारीओ, पुं० कामदेव, मदन, cu____anally. pid, • श्वान, कुत्ता, dog. रणसिद्धि-शिङ्गः, रणसिद्धि सिंगो, पुं० रणसिद्धि में रतबन्धः, रअबंधो, पुं० मैथुन, संभोग, sexual उन्मत्त, intoxicated with fight. union. रणस्तम्भः, रणथंभो, पुं० विजय स्तम्भ, विजयस्मारक, रतहिंडकः, रअहिंडगो, पुं० बलात्कारी, कामुक, monument of war. विलासी, addicted to prostitution. रणस्थलं, रणस्थल, नपुं० युद्ध क्षेत्र, संग्रामस्थल, रता, रआ, स्त्री० रतिक्रीड़ा, कामक्रीड़ा, अनुरक्ति, battle field. sexual intercourse. रणस्थली, रणस्थली, स्त्री० युद्ध भूमि, battle field. रताङ्गी, रअंगी, स्त्री० कोमलाङ्गी, charming रणाङ्गणं, रणंगण, नपुं० युद्ध स्थल, battle field. body. रणाग्रं, रणग्ग, नपुं० युद्ध स्थान का अग्रभाग, front रतिः,रइ, स्त्री० [रम्+क्तिन्] आनंद, हर्ष,खशी, संतोष, of battle. erotic, • मैथुन, संभोग, सहवास, रतिक्रीड़ा, रणातोद्यं, रणातोज्ज, नपुं० युद्धवाद्य, संग्राम विगुल, सुरत, happy sexual, • प्रेम, स्नेह, love, ___drum of battle. loved, deep attachment, • रति-कामदेव रणापेत, रणावेअ, वि० भगोड़ा, युद्ध से भागने वाला, स्त्री, रतिदेवी, cupid wife,• शर्मपात्री रतिः, going with war. a woman of cupid. रणारम्भपरा, रणारंभवरा, वि० युद्धारम्भार्थ सन्नद्ध, रतिकर,रइयर, वि० प्रीतिकर, राम सम्पादक,lovely, longing of war. giving pleasure. रणिज्, रणिज, वि० खनखनाहट, ringing. रतिका, रइगा, स्त्री० लतिका, कामलता, loveful रणेच्छू, रणेच्छु, वि० युद्ध की इच्छा करने वाला, nature. desiring of war. रतिकेतनं, रइकेअण, नपुं० रतिगृह, a house of रणोत्थशर्म, रणोत्थसम्म, वि० युद्धजनित सुख, युद्ध sexual intercourse, • कामकेलि स्थल, करने वाले का जोश, curiousity of war. सुरत-रति मंडल। For Private and Personal Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1226 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रति कौतुक, रइ-कोउग, वि० नाम की उत्सुकता, ___ sexual discharge. रतिकौतुकः, रइ-कोउगो, पुं० रति और कामदेव, rati ___and cupid. रतिगृहं, रइगह, नपुं० क्रीड़ागृह, रतिक्रीड़ा भवन, ___pudendum mulibre. रतितस्करः, रइतक्करो, पुं० व्यभिचारी पुरुष, कामासक्त, sexual man. रतितुलित, रइतुलिअ, वि० रतितुल्य रूप, sexual like. रतिदूती, रइदूइ, स्त्री० प्रेम संदेशिनी, love mes senger. रतिनाथ:, रइणाहो, पुं० महादेव, Mahadeva, . कामदेव, cupid. रतिपतिः, रइवइ, पुं० कामदेव, स्मर, cupid. रतिप्रतिमा, रइपडिमा, स्त्री० कामपूर्ति, रतिबिम्ब, ____cupid idol. रतिप्रभः, रइप्पहो, पुं० रतिप्रभ नामक सूर्य नागराज, ___ a serpant. रतिप्रियः, रइप्पिओ, पुं० कामदेव, cupid. रतिरमणः, रइम्मणो, पुं० कामदेव, cupid. रतिरसप्रसरः, रइसप्पसरो, पुं० रतिक्रीड़ा समूह, mass of sexual. रतिराड्, रइरडि, पुं० कामदेव, स्मर, cupid. रतिरासः, रइरासो, पुं० सुरतक्रीड़ा, sexual union. रतिलपट, रइ-लवड, वि० कामासक्त,कामी, विनाशी, ___ sexual full. रतिवरः, रइवरो, पुं० रतिवर नामक कबूतर. रतिवरः __कपोतः, a name of pegion. रतिषेणा, रइसेणा, स्त्री० रतिषणा नामक कपोति, कबूतरी, a name female pegion. रतीन्द्रः, रइंदो, पुं० कामदेव, cupid. रतीन्द्रवरः, रइवरो, पुं० रतिवर, कामदेव, मदन, cupid. रतीशः, रइसो, पुं० कामदेव, स्मर, cupid. रतीशकेतः,रइसकेउ,स्त्री० कामदेव की पताका, flag ____of cupid. रतीशमतिः, रइसमइ, स्त्री० कामदेव की बुद्धि, 'रतीशस्य कामदेवस्य मतिरिव', knowledge of cupid. रतीशयज्ञः, रइसजण्णो, पुं० कामयज्ञ, kamjayan. रतीश्वरः, रईसरो, पुं० कामदेव, स्मर, cupid. रत्नं, रयण, नपुं० [रमतेऽत्र, रम्+न तान्तादेशः] मणि, मुक्ता, आभूषण, pearl, ornament, jewel, • मूल्यवान्, पदार्थ, श्रेष्ठतम वस्तु, अत्यधिक प्रिय, precious stone. रत्नकरण्ड रयणः, करंड रत्न की डिविण, सलसंदूकं A box of dimond. रत्नकरण्डः, भावकाचार, रयण-करंड, सावगावादो A text book. रत्नकंदलः, रयण-कंदलो, पुं० मूंगा, a kind of pearl. रत्नखचित, रयण-खचिअ, वि. रत्नजटित, deco ___rated withdi mond. रत्नगर्भः, रयणगब्भो, पुं० रत्नाकर, समुद्र, sea. रत्नगुलिका, रयणगुलिगा, स्त्री० रत्नपाटली, रत्नपिटक, __ pearl box. रत्नजूटः, रयणजूडो, पुं० रत्नसमूह, jewels mass. रत्नत्रयं, रयणत्तयं, नपुं० तीन रत्न, दर्शन, ज्ञान और चारित्र, three of pearl who respect, • खनिज, (हीरा पन्ना), earth precious stone, • जलज, (सीप-मोती), born in water seep etc., • प्राणिज, (गजमुक्ता), pearl of elephant. रत्नत्रयमार्गी, रयणत्तयमग्गी, वि० मोक्षमार्गी, मोक्षमार्ग के सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यकचरित्र का अनुसरण करने वाला, way of Moksha. रत्नत्रयसंसूचके, रयणतुयससूचग, वि० मोक्षमार्ग के तीन गुणों का सूचक, informer of three kind pearl, यत्पादयोः पतित्वाऽन्यभूपकरकुड्मलं व्रजति वाले। रत्नत्रयसंसूचकचित्रिकरुचिमवनितल भाले।। (जयो० 6/30), who way of Mukti. रत्नत्रयाराधनकारिन्, रयणतयाराहण-कारि, वि० तीन महारत्नों के धारण करने वाले, सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्र की आराधना करने वाले।रत्नत्रयाराधनकारिणा वा प्रस्पष्ट मुक्तोचितवृत्तभावा, three kinds of Moksha way. रत्नदीपः, रयणदीवो, पुं० रत्नजटित, दीपक, deco rate of gems. For Private and Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1227 रत्नप्रदीपः, रयणपदीवो, पुं० प्रदीप्त दीपक, प्रज्वलित दीपक, lightful deepana. रलद्वीपः, रयणदीवो, पुं० एक समुद्री द्वीप, a kind ___ of jeeva. रत्ननिकरः, रयण-णियरो, पुं० वसुमार, रत्नसमूह, ___jewels group. रत्नपरीक्षकः, रयणपरिक्खंगो, पं० मणिकार, जौहरी, jeweller. रत्नमाला, रयणमाला, स्त्री० तिलकनगर के राजा अतिवेग की रानी प्रियकारिणी की पुत्री, aname. रत्नमुख्यं, रयणमुक्खं, नपुं० हीरा, diamond. रत्नराशिः , रयणरासि, स्त्री० रत्नसमूह, pearl mass. त्रा० रत्नवा, raisen of ___gems. रत्नसमर्पक, रयणसमपउग, वि० रत्न प्रदाता, given of jems. रत्नसानु, रयणसाणु, पुं० मेरुपर्वता, the moun tain meru. रत्नसू, रयणसू, स्त्री० पृथ्वी, धरा, भू, भूमि, earth. रलसूति, रयणसूइ, स्त्री० भू, भूमि, धरणी, धरत्री, earth. रत्नाकरः, रयणाअरो, पुं० रत्नों की खान, समुद्र, mine arsit, respected with somerati. रथः, रहो, पुं० यान, वाहन, गाड़ी, chariot, • गमनचिह्न, गति, gone,• वेग, गति, speed, • वेतस्, velocity, रथस्तु स्यन्दने कार्य वेतसे चरणेऽपि चेति' विश्वलोचनः,• अवयव, भाग, अंश, हिस्सा, part, • नायक, leader,• चरण, stanza, • स्यन्दन, charioted speed. रथकट्या, रह-कद्धया, स्त्री० रथ समूह, line of chariots. रथकारः, रहयारो, नपुं० बढ़ई, सुधार, carpenter. रथकुटुम्बिन, रह-कुडुवि, पुं० सारथि, वाहक, chari oteer. रथकबूतरः, रहकुवरी, पुं० गाड़ी की शहतीरी, shaft ___ of a chariot. रथकूबरं, रहकूवरं, नपुं० देखो ऊपर, see up. रथकेतुः, रहकेउ, नपुं० रथ की ध्वजा, chariot flag. रथक्षोभः, रहखोहो, पुं० रथ का हिलना, हिचकोले __ लेना, rounding of chariot. रथगर्भकः, रहगब्भगो, पुं० पालकी, डोली, ___palanquine. रथगुप्तिः, रहगुत्ति, स्त्री० रथ का रक्षा कवच, pro ____tecting a chariot. रथचरणः, रहचरणो, पुं० पहिया, चक्र, wheel. रथचर्या, रहचरिया, स्त्री० रथ का संरचरण, रथ का घूमना, rounding of chariot. रथधुर, रहधुरो, स्त्री० रथ की धुरी, chariot nave. रथधुरी, रहधुरी, स्त्री० यानधुरी, chariotnave,. वाहक, charioteer. रथनाभिः , रहणाहि, स्त्री० रथधुरी, chariotnave. रथनीडः, रहणीअ, पुं० रथ का भीतरी भाग, inner part of chariot. रथबन्धः, रहबंधो, पुं० रथ का साज-समान, deco rated of chariot. रथमण्डलं, रहमंडलं, नपुं० रथ समूह, रथानां मण्डलं समूहः', line of chariots. रथमण्डलनिस्वनः, रह-मंडल-णिस्सणो, पुं० रथ समूह की ध्वनि, 'रथानां मण्डलं समूहस्तस्य निस्वनैश्वचीत्कारैः, sound in line of chariots. sea. रत्नाञ्चित, रयणाचिअ, वि० रत्नखचित, studded __with gems. रत्नान्वेषणकारि, रयणाववसणयारि, वि० रत्नत्रय का अनुसंधान करने वाला, rechering of pearl. रत्नायुधः, रयणाजुहो, पुं० नाम विशेष, वज्रायुध, कुमार की भार्या रत्नमाला का पुत्र, name of. रलालोकः, रयणालोगो, पुं० मणि कान्ति, jewels ___ rays. रत्नावली, रयणावली, स्त्री० रत्नसमूह, series of jewels. रत्नांशकः, रयणसंगो, पुं० रत्ननिर्मित, रत्नों से बनी, maded with gems. रनिः, रयणी, स्त्री० कोहनी, अंगुल का एक हाथ, elbow. रत्नोचितद्वीपः, रयणोचिअदीवो, पुं. रत्नद्वीप, jew___els dveepa. रत्यादयिणी, रच्चादयिणी, वि० रति की तरह आदर For Private and Personal Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1228 www.kobatirth.org रथमहोत्सव:, रहुच्छवो, रहमहुच्छवो पुं० रथोत्सव, रथयात्रा, chariot travel. रथयात्रा, रहजत्तो, स्त्री० रथोत्सव, chariot of travel. रथयुद्धं, रहजुज्झ, नपुं० रथ में बैठे हुए युद्ध करना, waring in stay of chariot. रथरेणु, रहरेणु, स्त्री० आठ त्रसरेणु का एक रथरेणु, A measure. रथवर्त्मन् रहवम्म, नपुं० राजमार्ग, मुख्यपथ, highway. रथवाहकः, रहवाहगो, पुं० सारथि, चालक, chari oteer. रथवीथि:, रहवीहि, स्त्री० राजमार्ग, highway. रथशक्ति:, रहसत्ति, स्त्री० यान शक्ति, chariot power. रथशाला, रहसाला, स्त्री० गाड़ीघर, यानशाला, chariot yard. रथस्थलं, रहत्थलं, नपुं० यानस्थान, chariot place. रथस्थितिः, रहट्ठइ, स्त्री० यान की स्थिति, वाहन की frafa, custom of chariot. रथाक्षः, रहक्खो, पुं० रथ की धुरी, nave of chariot. रथाग्रणी, रहग्गणी, पुं० सारथि, वाहक, charioteer. रथाङ्ग, रहंग, नपुं० रथचक्र, रथ का पहिया, chariot wheel. रथाङ्गिनू, रहंगि, वि० चक्री युक्त, चक्रवर्ती, चक्रधारी, रथाङ्गिनं बाहुबलि स ए: जिगाय पश्चात सांश्रिये कः, chakravarti. रथाङ्गिवद्ध, रहगिवद्ध, वि० चक्री युक्त, related with chariot. रथिक, रहिग, वि० रथ की सवारी करने वाला, seating in a chariot. रथिन्, रहि, वि० [ रथ + इनि] रथ में सवारी करने वाला, रथेन गमनशीला रथगामी, seating in chariot. रथिन्, रहि, पुं० रथ का नायक, रथ का स्वामी, रथारूढ़ warrior. रथ्यः, रत्थो, पुं० [ रथं वहति यत् ] रथाश्व, रथ का घोड़ा, chariot horse. रथ्या, रत्था, खी० मार्ग, राजपथ, रथ्या रजांसीह Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश किरन समीर उन्मत्तकल्पो भ्रमतीत्यधीरः, highway. रद्, रद, सक० खुरचना, साफ करना, फाड़ना, विदीर्ण करना, to bite, to spit to dig to scratch. रदः, रदो, पुं० दांत, खुरचना, दन्त, spliting scratching. रदखण्डनं, रदखडणं, नपुं० दांत से काटना, tooth task. , रदचक्रं, रदचक्कं नपुं० दंतमण्डल, tooth line. रदछदः, रदछदो, पुं० ओष्ठ, होंठ, lip. रदनः, रदणो, पुं० [रद्+ल्युट् ] दांत, दन्त, tooth. रदनखण्डित, रदणखडिअ वि० दन्त खण्डित, दांत से टूटने वाला biting with tooth. ररोचिषा, रदरोचिसा, स्त्री० दन्तप्रभा, दांतों की चमक, 'रदानां दन्तानां रोचिषा किरणेन दन्तकान्तिः', shine of tooth. रदवासस्, रदवासो, पुं० अधर, ओष्ठ, lip. रदालिः रदालि, स्त्री० दंत पंक्ति, line of tooth. रदांशपुष्पाञ्जलिः, रदंसपुप्फलि, सी० दन्ताकरण का समर्पण, given up of toothshine. रदांशु, रदंसु, नपुं० दन्तप्रभा, toothshine. रथ रह सक० चोट पहुंचाना, मार डालना, नष्ट करना, संताप देना, कष्ट देना, to injure, to hurt, to torment. रन्तु, रंतु, स्त्री० [रम्+तुन्] रास्ता, मार्ग, नदी, way, road, river. रन्धनं, रंधणं, नपुं० [रध्+ ल्युट् ] क्षति पहुंचाना, सन्ताप देना, injuring. " रन्ध्रं, रंध, नपुं० विवर, छिद्र, छेद, गर्त, गड्डा, खाई, दरार, split, hole, aperture • बलहीन स्थल, defect place, an imperfect, • त्रुटि, दोष, कमी, a weak, vulnerable point. रन्ध्रवधु, रंधबन्धु खी० मूषक, चूहा, mouse, rat. रन्ध्रवंश, रंधवसो, पुं० पीला बांस, Bamboo a hollow bamboo. रपू, रव, सक० कहना, बोलना, पूजना, आवाज करना, to speak, to worship, sound. For Private and Personal Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1229 रभ्, रह, सक० प्रारंभ करना, शुरू करना, वर्णन करना, to begin, to commence, to set about. रभस्, रहं, नपुं० [नभ्+असुन्] प्रचण्डता, उत्साह, बल, सामर्थ्य, impetuousity, power, strong. रभस, रहस, वि० [रभ्+असच्] • वेग, गति, प्रवाह, force, violence, • प्रबल, गहन, उत्कट, शक्तिशाली, तीक्ष्ण, तीव्र, impeturity, • प्रचण्डता, भीषणता, उग्रता, haste, speed,• साहसिकता, उत्सुकता, hurry, curiosity,. क्रोध, आवेश, anger, • खेद, शोक, खिन्नता, passion, rage, fury, • हर्ष, आनन्द,खुशी, joy, pleasure. रभसात्, रहसा, अव्य० शीघ्रमेव, violently. रभसोदयी, रहसोइयी, वि० अतिशीघ्र, violently. रम्, रम, अक० खुश होना, प्रसन्न होना, to happy, to be pleased, • खेलना, क्रीड़ा करना, to play, रहना, ठहरना, to stay, to take rest. रम्, रम, सक० सन्तुष्ट करना, प्रसन्न करना, to take delight in. रम, रम, वि० [रम्+अच्] सुहावना, आनन्दप्रद, संतोष जनक, delighting, happiness. . रमः, रमो, पुं० प्रेम, प्रीति, स्नेह, कामदेव, पति, love, ____ cupid, husband. रमण, रमण, वि० सुहावना, प्रिय, मनोहर, charm _ing, lover. रमणः, रमणो, पुं० कान्त, प्रेमी, पति, testicle, husband, • कामदेव, मदन, स्मर, cupid, sexual union, • गधा, ass. रमणं, रमण, नपुं० क्रीड़ा करना, प्रेमालिंगन, sport ing dalliance, • रति, मैथुन, sexual union, • हर्ष, उल्लास, joy, pleasure, • कूल्हा, पुट्ठा, the hip. रमणा, रमणा, स्त्री० [रमण+टाप्] सुंदर स्त्री, lovely, woman. रमणी, रमणी, स्त्री० कामिनी, पत्नी, रंविल, wife, charming woman, mistress, • कान्ता, प्रिया, तरुणी, lovely, young woman. रमणीक, रमणीग, वि० सुंदर, मनोहर, 'रमण्या इमं रमणीकमधरं', beautiful, charming. रमणीधाम, रमणीधामं, नपुं० तरुणी तेज, कान्तास्थान, lovely place. रमणीमणि, रमणीमणि, स्त्री० स्त्रीरत्न, good woman. रमन्ते, वर्त० रमण करते हैं। रममाण, रममाण, (रम्+शानच्), क्रीड़ा करने वाले। कालक्षेपंचकारासौ रममाणो निजेच्छया, being playing. रमा, रमा, स्त्री० [रमयति-रम्+अच्+याप्] पत्नी,स्त्री, स्वामिनी, wife, • लक्ष्मी, laxmi, • शोभा, कान्ति, प्रभा, आभा, charm light, bright, • धन सम्पत्ति, wealth. रमाकान्तः, रमाकतो, पुं० विष्णु, Visnu. रमानाथः,रमाणाहो, पुं० विष्णु, Visnu. रमारती, रमारइ, वि० अर्थ काम पुरुषार्थी, 'रमा च रतिश्च रमारती अर्थकामपुरुषार्थों, sexual man. रमासमाजः, रमासमाजो, पुं० स्त्री समूह, youth of woman. रमितुं, रमिउ, (रम्+तुमुन), रमण करने के लिए, for sexual. रम्भा, रंभा, स्त्री० कदली, केला, जितापि रम्भा विधुजन्मदात्री, स्वर्ग अप्सरा, plantain tree, heaven woman. रम्भाजिता, रंभाजिआ, वि० रम्भा नामक अप्सरा को जीतने वाली 'तरुणी रम्भा तरुणवयस्का रम्भा नाम स्वर्वेश्यापि जिता पराजिता', victoring of Rambha. रम्भातरु, रंभातरु, पुं० कदलीवृक्ष, plantain. रम्भाव्यञ्जनं, रंभाविंजणं, नपुं० कदली शाक, plan tain cook. रम्य, रंभो, वि० [रम्यतेऽत्र यत्] सुखद, रमणीय, लुहावना, आनन्दप्रद, charmed, happiness, • सुन्दर, प्रिय, मनोहर, charming love. रम्यः, रम्मो, पुं० चम्पक वृक्ष, एक सुंदर लता, tree of champaka. रम्यकः, रमंगो, पुं० जम्बूद्वीप स्थित चौथा क्षेत्र, a place. रम्यगत, रम्मगअ, वि० रमणीयता को प्राप्त, gone of charming. For Private and Personal Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1230 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रम्यजातिः, रम्मजाइ, स्त्री० सुंदर उत्पत्ति, born of charming. रम्यतरु, रम्मतरु, पुं० लुहावने वृक्ष, charming tree. रम्यदर्शन, रम्मदसणं, नपुं० सदर्शनी, देखने में अत्यन्त प्रिय, seeing in lovely. रम्यधारा, रम्मधारा, स्त्री० सुरम्य प्रवाह, fallen of charm. रम्यनारी, रम्मणारी, स्त्री० सुंदर स्त्री, beatiful woman. रम्यपद, रम्मपइ, नपुं० उचित स्थान, suitable place. रम्यपादपः,रम्म-पादवो, पुं० सुंदर वृक्षावली, beau ___tiful tree line. रम्यफलं, रम्मफलं, नपुं० अच्छे फल, sweetness ness fruit. रम्यभावः, रम्मभावो, पुं० मनोहर परिणाम, lovely result. रम्यशाला, रम्मसालो, स्त्री० सुंदर क्रीड़ा स्थल, a place of charm play. रय, रय, सक० जाना, पहुंचना, to go, to move. रयः, रआ, पुं० नदी प्रवाह, river fall, the stream of a river, • बल, सैन्य, battle, • गति, वेग, force, speed, रथ। वर्णन, विवेचन, कौशरस्य समुपेत्य शुचित्वं शारदोदयरयेऽस्तु कवित्वम्। • उत्साह, उत्कण्ठा, strength, power. रयात्, रआ, अव्य० शीघ्रमेव, violently, quickly. रल्लकः, रल्लगो, पुं० [रमणं रत्-इच्छा तां लाति ला+क-रल्ल+कन्] कम्बक, ऊनी वस्त्र, a woolen cloth, blanket. रवः, रवो, पुं० [रु+अप] क्रन्दन, चीख, चीत्कार, चिंघाड़, a cry, shriek, • शब्द, कोलाहल, झनझनाहट, sound, scream, ornament sound,• घंटा, भूषण, चाप,clock sound, ornament sound. रवण, रवण, वि० क्रन्दन करने वाला, चिंघाड़ने वाला, crying roaring, • ध्वन्यात्मक, शब्दायमान, screaming, • तीक्ष्ण, तप्त, sharp, hot, • चंचल, अस्थिर, fickle, unsteady. रवणः, रवणो, पुं० ऊंट, a camel. रवणं, रवणं, नपुं० पीतल, कांसा, Brass, bell metal. रविः, पुं० [रु+इ] सूर्य, दिनकर, भानु, अर्क, sun, • अर्ककीर्ति, राजा, रविकीर्ति राजा, a king of Arkakirti. रविकरः, रवियरो, पुं० सूर्यकिरण, ray of sun. रविकलः, रविकलो, पुं० सूर्यकिरण, भानुकला, ray of sun. रविकान्तः,रविकंत, पुं० सूर्यकान्तमणि,sun stone. रविकीर्तिः, रविकित्ति, पुं० अर्ककीर्त राजा, अकंपन देश का राजा,aking of Akampancoun try. रविजः, रविजो, पुं० शनिग्रह, saturn, yam. रवितनयः,रवितणओ, पुं० शनिग्रह, Saturn, सुग्रीव, Sugriva, कर्ण, karna. रविदिनं, रविदिण, नपुं० रविवार, sunday. रविधाम, रविधामं, नपुं० सूर्य का स्थान, place of sun. रविपुत्रः, रविपुत्तो, पुं० शनिग्रह, son of sun, saturn. रविप्रसादः,रवि-पसादो, पं० सर्य रूपी दीपक, sun ___light. रविप्रभः, रविप्पहो, पुं० एक देव, सौधर्म सभा का एक देव, a deity. रविप्रभव्योमयानं, रविप्पहवियोमजाणं, नपुं० रविप्रभविमान, a kind of airway. रविभासः, रविभसो, पुं० सूर्यप्रभा, सूर्यकान्त, sun light रविरीतिः, रविरीइ, पुं० अर्ककीर्ति राजा, a king. रविवारः, रविवारो, पुं० रविवार, आदित्यवार, sunday. नबी रविवासरः, रविवासरो, पुं० देखो ऊपर, सूर्यवार, sunday. रविसंक्रान्तिः, रविसंकति, स्त्री० सूर्य की एक राशि, star of sun. रशना, रसणा, स्त्री० रस्सी, डोरी, धागा, rope,cord, • रास, लगाम, girdle,a zone,• कटिबंध, कंदौरा, कमरबंध, करधौनी, करधानी, woman girdle. For Private and Personal Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1231 रश्मिः , रसमी, स्त्री० डोर, डोरी, रस्सी, rope, cord, रसग्रह, रसग्गह, वि० रस ज्ञाता, प्रसन्नता व्यक्त करने • लगाम, रास, girdle, • किरण, चन्द्रकला, वाला, perceiving flavours. प्रकाश, आभा, ray, light, • कान्ति, प्रभा, रसजः, रसजो, पुं० राब, शीरा, sugar malasses. bright. रसजं, रसजं, नपुं० रुधिर, blood. रश्मिवेशः, रसमिवेसो, पुं० राजा सूर्यावर्त का पुत्र, रसज्ञ, रसण्हु, वि० रस का पारखी, रसायन शास्त्र का यशोधरा रानी का नंदन, a son of ज्ञाता, one who appreciates the suryavarta. flavour. रस्, रस, सक० भोजन करना, चखना, स्वाद लेना, रसज्ञः, रसण्हु, पुं० भावुक, कवि, an alchemist, खाना 'रसति-भोजनं भुञ्जाने', to taste, to one who appreciates. relish, • देखना, अवलोकन करना। रसज्ञा, रसण्हु, स्त्री० जिह्वा, जीभ, रसनेन्द्रिय, the रसति-पश्यति, प्रेम्णावलोकयति, to see. sentiment of literature, the tongue. रसः, रसो, पुं० सार, फलों का रस, juice sweet, रसतारतम्यफालि, रस-तारतम्म-फालि, स्त्री० गुड़, fruit juice, • श्रृंगार, sweetness love,. मिष्टमधुरगुण वाला गुड़, sweet. प्रसाद, जल, वारि, नीर, happiness, wa रसतेजस्, रसतेजस, नपुं० रुधिर, रक्त, blood. रसदः, रसदो, पुं० वैद्य, चिकित्सक, a physician. ter, • तरल द्रव्य, तरल पदार्थ, द्रव, बहाव, sour, essence,• मदिरा, 'रसं रसित्वा भ्रमतो रसधातु, रसधाउ, नपुं० पारा, a physician. वसित्वा', wine, • रसायन, gum injure, रसनं, रसणं, नपुं० [रस्+ल्युट्], • स्वाद, रस, taste, flavour, • आस्वादन,the organof taste, sweet juice, • पंच रस। खट्टा, मीठ, कड़वा, • कोलाहल करना, टनटन करना, crying चरपरा और कसौला, five kind of rasa, . स्नेह, प्रेम, love, • आनंद, प्रसन्नता, खुशी, roaring, • क्रन्दन करना, शोर मचाना, sounding, • गड़गड़ाहट, गरजन, tinkling, happiness, • लावण्य, अभिरुचि, सौंदर्य, rumbling. charming, • धातु, quicksilver, • शरीर, रसना, रसणा, स्त्री० काञ्ची, मेखला, रसनया काञ्चया, body,• विष, poison, • काव्य के नव रस, girdle, • आस्वादन, taste flavour, . sentiment in literature, • स्वादिष्ट पदार्थ, जिह्वा, जीभ, रसनेन्द्रिय, tongue, • रसभरी, sweetness thing एवं रसनया राज्याश्चित्ते रसनयात्तया, tasteful. रसकः, रसगो, पुं० चर्मपात्र, कूपले च रसकोऽप्युपेक्षतेः, रसनाकलापच्छलं, रसणो-कला-पच्छलं, नपुं० leather box. काञ्चीदाममिष, करधनी के बहाने, girdle रसकूपिका, रसकूविगा, स्त्री० रसभरी बावड़ी, रसस्य cause. कूपिकेव रसकूपिका', fallen well. रसनाग्रवर्तिः, रसणग्गवत्ति, स्त्री० जीभ के रसकेलि, रसकेलि, स्त्री० रसक्रीड़ा, रसोद्वेलन, रसस्य अग्रभागवती, जिह्वाग्रवर्ती, the organ of केलिरापि, sexual plaining. taste, the tongue. रसकेसरं, रसकेसरं, नपुं० कपूर, camphor. रसनालिका, रस-णालिगा, स्त्री० काव्य रस, विवाह रसगन्धः, रसगंधो, पुं० लोबान, खुशबूदार गोंद, gun वर्णनात्मक काव्यरस, sentiment in literain yurrh. ture. रसगुल्लुला, रसगुल्लुला, स्त्री० रसगुल्ला, 'अधरलता रसपरित्यागः, रसपरिच्चागो, पं० विविध रसों का रसगुल्लगुलेति', 'रसगुल्गुला नाम खाद्य त्याग, given up all essences. सरसत्वादेवं कृत्वा स्मितरूपेण', a sweet रसप्रबन्धः, रसपबंधो, पुं० रस से परिपूर्ण काव्य, a kind. literature with fulfill of pleasure. For Private and Personal Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1232 www.kobatirth.org रसप्रसन्ना, रसपसण्णा, वि० श्रृंगार से प्रसन्न, आह्लादकारिण-रसेन श्रृंगारेण प्रसन्ना, happiness with love. रसफलः, रसफलो, पुं० नारिकेल तरु, a tree co conut. रसभङ्गः, रसभंगो, पुं० रसावरोध, hindrance of pleasure. रसभवं रसभव नपुं० रुधिर, blood. रसमय, रसमय, वि० आनन्द के वेग से युक्त, श्रृंगार से परिपूर्ण, full of happiness. रसयोगः, रसजोगो, पुं० रसायन प्रयोग, chemis try use. para. रसराज, पुं० श्रृंगार रस, संसारे रसराज एत्यतिथि सान्नित्यं प्रतिष्ठापन, loveness pleasure, पारा, रसलीन, रसलीण, वि० रसासक्त, juicy. रसवती, रसवई, खी० रसोई, भोजनसामग्री, 'रसवत्यपि पायसस्मिता वा घृतवद्-व्यञ्जनशालिनी स्वभावात्, kitchen, impassioned eat. रसवती, रसवई, वि० श्रृंगार रूप युक्ता । स्मितपयसा मधुरेण रसवतीय बहुगम्या, रसवती, श्रृंगाररसयुक्ता, fullfil of happiness. रसवतीकरः, रसवईयरो, पुं० सूपकार, रसोइया, cook. रसवश, रसवस, वि० प्रेमयुक्त, प्रेमभाव से परिपूर्ण, loveful. रसवशिन्, रसवसि वि० श्रृंगाराख्य अभिलाषी, श्रृंगार रस का इच्छुक, रसः श्रृङ्गाराख्यो जलात्मकच, savoury. रसविक्रयः, रसविक्कयो, पुं० मद्यविक्रय, शराब विक्रीकेन्द्र, wine sale रसशास्त्रं, रससत्य, नपुं० रसायनशास्त्र, काव्य रस ग्रन्थ, chemistry. रससार:, रससारो, पुं० अनुराग का सार, आनन्दसार, essence of love, sentiment literature. रससिद्ध, रससिद्ध वि० काव्य सम्पन्न रसवेत्ता, manifestation of rasa. रसस्थलं नपुं० जलस्थान, 'रसस्य स्थलं जलस्थानम्', apitvade or skill of developing sentiment in a poetic work. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रसस्थिति, रसट्टि, स्त्री० सरसता की परिणति, developing of sentiment. रसा, रसा, खी० [रस्+अच्यप्] जिह्वा, जीभ, tongue, • रसना, निम्नतर, रसातल, निम्नस्थल, नरक, the lower the infernal regions, नाटकीय प्रवेश, inter of dramatic. रसातलं, रसातलं, नपुं० पाताललोक, नरक, अधोभाग, neither world of one of the seven regions below the earth, the lower world. रसात्मक, रसप्पग, वि० रस से परिपूर्ण, impas sioned tasteful. रसादित, रसाइअ वि० रस क्रिया युक्त, सरसता से परिपूर्ण, juicy. रसाधिका, रसाधिगा, पुं० प्रभूतजलवती नदी, fullfil river with water. रसाधिकारः, रसाहियारो, पुं० नवरस विवेचन, a sentiment thought of usually nine. रसाभासः, रसाभासो, पुं० रस की प्रतीति, being of sentiment of rasa. रसायनं, रसायणं, नपुं० रस विज्ञान, रस पद्धति, श्रेष्ठस्य वस्तुनो रसायनस्य योगतः प्रसङ्गतो गरं विषम्, 'रसायनं काव्यमिदं श्रयामः', 'रसानां श्रृंगारादीनामयनं स्थानम्, custom of rasa, poetical sentiment. रसायनाधीद्, रसाण्णाहीड, पुं० चिकित्सक, भिषग, वैद्य, a physician. रसायनाधीश्वरः, रसयणाधीसरो, पुं० चिकित्सक, वैद्य, वैद्यराज, 'रसायनाधीश्वर वैद्य इव भाति । तथाहित रसस्य जलस्यायनं प्रवर्तनं, पक्षे रसस्य पारदाख्य धातोरयनं उपयोगकारणं तस्याधीश्वरोऽधिकारी, ' physician. रसाल:, रसालो, पुं० आम्र, 'सद्रसालसहितोऽमुनापथा रजते', the mango आम, tree. रसाल, रसाल, वि० श्रृंगार रस से अलसाए हुए, attached with love, श्रृंगार रस से परिपूर्ण, सुमना मनुजो यस्यां महिलासारसालया, 'रसालया श्रृंगाररसपरिपूर्णा', impassioned, • सरस, For Private and Personal Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1233 रसिन्, रसि, पुं० रसिक पति-प्रीतिकर, lovely ____ husband. रसेष्टित, रसेट्ठिअ, वि० रस से प्रिय - रसः शरीरं तस्येष्टौ रसः स्वादेऽपि तिक्तादौ श्रृङ्गारादौ द्रवे विषं । पारदे धातुवीर्याम्बुरागे गन्धरसे तनौ।। इति वि०, appreciating excellence. रसोत्करिणी, रसुक्करिणी, वि० सौन्दर्यधारिणी, charmful. रसोदकं, रसोदगं, नपुं० रस से परिपूर्ण जल, • रस एवं जलयुक्त, a water full taste. रसोदयः, रसोदयो, पुं० श्रृंगार का अभ्युदय,loveful rising of Rasa. रसोद्वेलनं, रसोदेलणं, नपुं० रसकेलि,playoflove. रसोनः, रसोणो, पुं० [रसेनेकेनऊनः] लहसुन, gar lic. रस सहित, 'उपद्रतोऽपयेष तरुरसालं फलं श्रणत्यङ्गभृते त्रिकालम्। रसालकोटकः, रसालकोडगो, पुं० आम के बौर, mango flower. रसालता, रसालआ, वि० आम्रफल, तुल्यता, mango some. रसालदलं, रसालदलं, वि० आम्रपल्लव, leafs of mango tree. रसाल-रसिक, रसालरसिग, वि० आम्र के रस के रसिक, रसालानामम्राणं रसिकाः,अधर-स्वादिष्ट, अधर के पान का इच्छुक, perceive of sentiments in mango juice, or lips de sire. रसाला, रसाला, स्त्री० जिह्वा, रसना, जीभ, tongue, • रसपरिपूर्ण बाला, fully juicy, • रसभरी, इमां रसालां सरसां वाचा। रसिक, रसिग, वि० [रसोऽस्त्यस्य ठन्] स्वादिष्ट रस से परिपूर्ण, fullfil with taste, • स्वादयुक्त, गुणग्राही, tasteful, • विवेचक, thinker, • सुंदर, ललित, प्रिय, beautiful, lovely,. आनन्द देने वाला, प्रसन्नता अनुभव करने वाला, doing of happiness. रसिकः, रसिगो, पुं० रसिया, प्रेमी, lover, • गुणग्राही। रसिका, रसिगा, स्त्री० प्रेमवती, lovely, • ईख रस, इक्षुरस, sugar cane juice, • राव, juice, • जिह्वा, रसना, जीभा, tongue. रसित, रसिअ, भू०क०कृ०, [रस्+क्त], ललित, प्रेम युक्त, lovely, • आस्वादित, स्वाद को चखा गया, tested, • मनोगत, इष्ट, प्रिय, mind love. रसितं, रसिअं, नपुं० मद्य, मधु, शहद, wine, li quor, • क्रंदन, चीत्कार, a cry roar. रसिता, रसिआ, वि आस्वादिता, tested. रसिति, रसिइ, अव्य० शीघ्र, तुरन्त, जल्दी, 'वै रिषन् रसिति वैरिसंग्रमव्यथेऽकथि', शत्रु समूहं रसिति शीघ्रं रिषन्-मारयन्', quickly. रसितु, रसिउ, (रस्+तुमुन् ) देखने योग्य, अवलोकयितुम्, to be seeable. रसोल्लसित, रसोल्लसिअ, वि० रस से प्रसन्नचित्त, happiness mind with rasa. रसौधदात्री, रसोघदाई,वि० रस समूह को प्रदान करने arsit, giving of taste. रस्य, रस्स, वि० रस वाला, स्वादिष्ट, रुचिकर, tasted. रह, रह, सक० छोड़ देना, त्यागना, • जिलांजलि देना, to quit, to leave, to desert. रहणं, रहणं, नपुं० [रह+ल्युट] त्यागना, छोड़कर भागना, अलग हो जाना, quiting, deser tion. रहस्, रहं, नपुं० [रह ल्युट्] त्यागना, छोड़कर भागना, अलग हो जाना, be separate. रहस्, रहं, नपुं० [रह+ल्युट्] निर्जनता, एकान्तता, 370761197, solitude, privacy, lonely place, deserted, • भेद की बात, रहस्य, privacy, loneliness, • मैथुन, संभोग, sexual, • चुपचाप, मौन, गुप्त, privacy,. एकान्त, lonely, • रहस्य, secretly. रहस्य, रहस्स, वि० [रहसि भवः यत्] • गुप्त, प्रच्छन, भेद पूर्ण, रहस्ययुक्त, concealed of hidden character, secret. रहस्यं, रहस्सं, नपुं० भेद, कौतुक, उत्सुकता, गुह्य, गोपनीय, secret, mysterious, the secret of conduct. For Private and Personal Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1234 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रहस्यभावः, रहस्सभावो, पुं० कौतुक भाव, clan destine. रहस्यवादः, रहस्सवादो, पुं० गुप्त कथन, प्रच्छन्नवाद, secret task. रहस्यवृत्ति, रहस्सवित्ति, स्त्री० रहस्यपूर्ण वृत्ति, se cret character. रहस्यफुटि, रहस्स-फुडि, स्त्री० रहस्यपूर्ण अभिव्यक्ति, asked of secret. रहःकृत, रहक्किअ, वि० स्त्रीसम्पर्क, copulation done in solitude. रहित, रहिअ, वि० अभाव, छोड़ा गया, quited, left, • परित्यक्त, वियुक्त, मुक्त, abandoned, free from, . हीन, वंचित, lower, • अकेला, एकांकी, lonely. रहोनीतिः, रहोणीइ, स्त्री० रहस्यवाद, रहस्यवृत्ति, se ___cret ask. रा, रा, सक० देना, समपर्ण करना, प्रदान करना, अनुदान देना, to give, to grant, to bestow. राका, राका, स्त्री० [रा+क+टाप्], पूर्णिमा, purnamasi having, full moon. राक्षस, रक्खस, वि० [रक्षस इदं अण्] दैत्य, पिशाच, भूतप्रेत, बेताल, 'राक्षसाशन-मद्यमांसादिरूपभोजनम्', demon an evil spirit, • दानव, भीषण-रूपविकरणप्रियाः राक्षसाः, demonical, • देव जाति, deity caste, • जोतिष विषयक योग, a yoga of jyoti's one of the astronomical yogas. रागः, रागो, पुं० आसक्ति, attachment, • अनुराग, प्रीति, स्नेह, प्रेम, love, passion, • यत्नेन योऽम्भोजदृशां महीयान रागो दृशोः प्रीततमं प्रतीयान्, affection, • देह सेवा, 'रागः कियानस्ति स देह-सेवः', to abandon, • काम-वासना, विषयासक्ति, sexual feeling, • विभाव परिणति, विकार, change of vihar, • रुचि, interest, • वर्ण, रंग, रंजक वस्तु, colour, • लालिमा, लाल रंग, red colour, • प्रेम, प्रणयानन्द, love, loveliness, • हर्ष, आनन्द, happiness, • क्रोध, दोष, anger, wrath, • प्रियता, सौंदर्य, charmful, • खेद, शोक, envy, • लालच, ईर्ष्या, malice, माया-लोभ-हस्स-रदि-तिवेदाणं दव्वकम्मोदयजीदपरिणामो रागो (धव० 12/283), distress, • प्रीतिलक्षणो रागः, (जैन०ल० 357), loveliness, • लोहितत्त्व, लालिमा, redness, • गान्धार राग, raga of gandhara, • भैरवी मल्हार आदि राग, musical mode. रागकर्मन, राग-कम्म, वि० आसक्तिजन्य कर्म वाला. attachment. रागकारिन्, रागयारि, वि० अनुराग शील, attach ment ful. रागखण्डं, रागखंड, नपुं० प्रेमांश, अनुराग, आसक्ति, attachment, loveliness. रागचूर्णः, रागचूण्णो, पुं० खैरवृक्ष, khadira pow der. रागज, रागज, वि० राग को उत्पन्न करने वाला, born of love. रागतरु,रागतरु, पुं० राग रूपी वृक्ष, khadira tree. रागद, रागद, वि० रागोत्पत्ति वाला, doing of love. रागद्रव्यं, रागदव्वं, नपुं० रंग, लेप, colouring substance. राग-द्वेष, राग-दोस, वि० राग और द्वेष युक्त, love liness and angerness. राग-द्वेषरहित, राग-दोस-रहिअ, वि० राग-द्वेष से रहित, without love. रागनिवाहिनी, रागणिवाहिणी, पुं० रोग सैंधारिणी, loveliness. रागपादः, रागपादो, पुं० रक्तवर्ण वाले चरण, red colourful feet. रागपादपः, रागपादवो, पुं० रक्तिमवृक्ष, redness ____ful of tree. रागबन्धः, रागबंधो, पुं० राग से बन्ध, manifesta tion of feeling. रागभावः, रागभावो, पुं० राग परिणाम, attachmentful nature. रागमंद, रागमंद, वि० राग की मंदता, lower of mentful nature. रागयुज, रागयुज, पुं० लाल, red. For Private and Personal Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1235 रागरञ्जित, रागरंजिअ,वि० रोग से अनुरक्त,attach- __ment with ragas. रागरुष, रागरुस, वि० प्रणयविद्वेष, loveliness. रागसम्पादक, रागसंपादक, वि० प्रीतिकर, रतिकर, loveliness. रागसु भगः, रागसुभागो, पुं० प्रीतिभाव गान्धारादिगीतस्य प्रीतिभावस्य च सुभागस्य, loveliness. रागसूत्रं, रागसुत्तं, नपुं० रंगीन सूत्र, silk thread, string of a balance, love thread. रागायास्वादित, रागासासाइअं, वि० राग को प्रकट करने वाला, लालिमा या स्नेह व्यक्त करने वाला, being of love. रागार्थ, रागत्थ, वि० अनुरञ्जनार्थ, full of loveli ness. रागिषि, रागिसि, वि० रक्तवर्णा, रागयुक्ता, स्वैरिणी, पुंश्चली, red colour, lovely, deeply at tached. रागित्वं, रागित्त, वि० राग से परिपूर्ण, अनुराग सहित, with love. रागिन्, रागि, वि० [रग+इनि] रंगीन, रंगा हुआ, coloured, • प्रेमपूर्ण, स्नेहिल, loveful, . कामासक्त, स्वेच्छाचारी,deeply attached, • प्रेमी, स्नेही, lover, • स्नेहशील, अभिलाषी, loveliness, attachmentful. राघवः, राहवो, पुं० [रघोर्गोत्रापत्यम्] रघुवंशी, रघु की संतान, descending of Raghu. राज, राज, अक० चमकना, शोभित होना, जगमगाना, रराज, देदीप्यमान होना, स्वयम्वरीभूततमा, रराज मुक्तिश्रियः श्रीजिनदेवराज, रराज मातुरुत्सङ्गे महोदारविचेष्टित, 'वर्षेण पूर्णोद्दारिणी रराज', to shine, toglitter. राज्, राआ, पुं० राजा, नृप, युवराज, king, prince. राजकः, राजगो, पुं० [राजन् कन्] राणा, राजा, नृप, king. राजकं, राजगं, नपुं० राजाओं का समूह, host of ___king. राजकरः, राजयरो, पुं० राजशुल्क, tax, tribute paid to the king राजकार्य, राजकज्ज, नपुं० राज्य का काम, king's duty, royal service. राजकन्या, राजअकण्णा, स्त्री० राजकुमारी, राजपुत्री, female prince. राजकुमारः, राअकुमारो, पुं० युवराज, राजपुत्र, prince. राजकुमारी, राजकुमारो, स्त्री० राजपुत्री, female prince. राजकीय, रायकिज्ज, वि० राजकार्य सम्बन्धी, राजपरिवार से सम्बन्धित, related with royal service, . प्रशासकीय, शासकीय, राजसत्ता से सम्बन्धित, belonging to a king, governmental. राजकीयसदनं, राजकिज्जसदणं, नपुं० राजभवन, राजप्रासाद, palace. राजकुलः, राजउलो, पुं० राजवंश, क्षत्रियकुल, king's family. राजकुलोचितः, राउकुलोचिओ, पुं० राजवंश के अनुकूल, capable of king's family. राजगणः, राअगणो, पुं० चन्द्रकुटुम्ब, king's fam ily. राजगामिन्, राअगामि, वि० राज्याधीन,escheating to the soverign. राजगोपालः, राअगोवालो, पुं० राजगोपालाचार्य, a name of Rajagopalacharya. राजगृहं, राअगहं, नपुं० शासकीय निवास, राजभवन, palace, • राजगृह नामक, क्षत्रिय कुल के प्रसिद्ध शासक सिद्धाथ कुल का एक गणराज्य, a royal dwelling, of a chief of city in magadha (Siddhartha's family). राजगृहाधिराजः, राअगेहाहिराओ, पुं० राजगृह का अधिपति, a king of Rajagraha. राजघः, राअउहो, पुं० राजाधिराज-'राज्ञ एव समर्थानेवानीतिवर्तिनो हन्तीति राजघः', chief king. राजचिह्न, राअचिंह, नपुं० राजशक्ति, राजकुल का प्रतीक, insingnia of royalty. राजतत्त्वं, राअतच्च, नपुं० राजसभा, Raja assem bly. राजतत्त्वः, राअतच्चो, पुं० पृथिवीपालक, king. For Private and Personal Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1236 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश राजतत्त्वविशारदः, राअतच्चविसारदो, पुं० राजनीतिज्ञ, administrator of a state. राजतुक्, राअतुग, पुं० राजपुत्र, स्वामीपुत्र, भूपतिबालक, किं राजतुक्तोद्वाहेन प्रजायाः सेवया तु सा, prince. राजतुज, राअतुज, पुं० राजकुमार, राजपुत्र, prince. राजतालः, राअतालो, पुं० सुपारी का पेड़, a betelnut. राजदण्डः, राअदंडो, पुं० राजशासन, राजसत्ता, a king's sceptre. राजदन्तः, राअदंतो, पुं० आगे का दांत, the front tooth. राजता, राजआ, वि० शोभता, brightness. राजदुहित्, रअदुहित, स्त्री० राजपुत्री, राजकन्या, a princess. राजदूतः, राअदूओ, पुं० राजा का प्रतिनिधि,aking's ambassador. राजद्रोहः, राअदोहो, पुं० राजा के प्रति विद्रोह, राजा के प्रति विश्वासघात, high treason sedi tion. राजद्वार, राअदुवारं, नपुं० राजमहल, gate of a ___royal palace. राजद्वारं, नपुं० राजप्रासाद का प्रधान तोरण, palace gate. राजद्वारिकः, राअदुवारिगो, पुं० राज पहरेदार, डयोढ़ीवान्, a royal porter. राजधर्मः, राअधम्मो, पुं० राजकर्तव्य, राजनियम, a king's duty. राजधानं, राअधाणं, नपुं० राजप्रासाद, place king's residence. राजधुरा,राअधुरा, स्त्री० शासन का उत्तरदायित्व, the burden of government. राजनयः, राजणओ, पुं० राजनीति, administra tion of state. राजनीति, राअणीइ, पुं० राजनय, शासन नियम, ___politics, states manship. राजनेतृ, राअणेत्तु, पुं० राजनेता, राजनायक,leader. राजनेत्री, राअणेत्ती, स्त्री० सरोजिनी नायडू जैसे राजाधिकारिणी,aking's ambassadoras a srojini Naidu. राजन्, राआ, पुं० नृप, राजा, अधिपति, king, • नायक, प्रधान, पुरुष, भूपति, चन्द्र, राजा प्रभौ नये चन्द्र यूक्षे क्षत्रिय शक्रयोः इति वि,ruler, • उच्चाधिकारी, manof administration, मेदिनीरमण, administrator of earth, • पृथिवीपालक, a proctor of earth, • शोभनशरीर, charmful body, सदाचारविहीनोऽपि सदाचारपरायणः। स राजापि तपस्वी सन् समक्षोऽप्यक्षरोधकः।। रजन्य, राजण्ण, वि० [राजन्+यत्] शाही, राजकीय, ___royal, kingly. राजन्यः, राजण्णो, पुं० राजकीय व्यक्ति, royalper sonage. राजपथः, राअपहो, नपुं० राजमार्ग, royal way. राजपण्डितः, राअपडिओ, पुं० राजा का विद्वान्, __wisdom of king's. राजपद्धतिः, राअ-पद्धइ, स्त्री० राजनीति, राजविधि, ___ royal policy. राजपट्टः, राअ-पट्टो, पुं० राज्याधिकार, king of gem. राजपुत्री, राअपुती, स्त्री० राजकुमारी, princess. राजपुरुषः, राअपुरिसो, पुं० सिपाही, सैनिक मन्त्री, king's servant. राजप्रिया, राअप्पिआ, स्त्री० राजरानी, महारानी, queen. राजप्रेष्यः, राअपेस्सो, पुं० राजसेवक, king's ser ___vant. राजभृतः, राअभिओ, पुं० सिपाही, सैनिक,a royal servant. राजभृत्यः, राअभिच्चो, पुं० राजसेवक,सचिव, मन्त्री, minister. राजमतिः, राअमइ, स्त्री० राजुल, एक राजकुमारी, भोजवंशीय राजा उग्रसेन की पुत्री, princess. राजमान, राअमाण, (राज्+शानच्), शोभायमान्, charming. . राजमार्गः, राअमग्गो, पुं० राजपथ, royal road. राजमुद्रा, राअमुद्दा, स्त्री० राजा की मोहर, the king's seal. राजमुनि, राअमुणि, पुं० प्रमुख मुनि, chief of sage. राजयक्ष्मम्, राअ-जक्ख, स्त्री० क्षयरोग, तपेदिक, For Private and Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1237 alparasi टी०बी० रोग, consumption of the moon. राजयानं, राअजाणं, नपुं० राजवाहन, रथ, a royal vehicle. राजयोगः, राअजोगो, पुं० राजसत्ता का योग,a con figuration of planets. राजरङ्ग, राजरंगे, नपुं० रजत, चांदी, silver. राजराजः, राजसआ, पुं० राजाधिराज, चक्रवर्ती, चन्द्रमा, a supreme king. राजराजिः, राजराजि, स्त्री० राजाओं की पंक्ति,राजाओं की बहुलता, excessive of king's. राजरुक्, राजरुग, पुं० राज्ञश्चन्द्रस्य रुचिंकान्तिं विजयते प्रहरतीति राजरुग्विजयी क्षयरोगः, तपेदिक, क्षयरोग, a king of disease. राजरुज्, राअरुग, राजकओं यक्ष्मण, तपेदिक,akind of desease. राजरूम, राजरुमो, पुं० चन्द्ररुचि, moon light. राजर्षि, राजरिसि, पुं० राज ऋषि, royal sage. राजलक्षणं, राअलक्खणं, नपुं० राजचिह्न, royal insignia. राजलक्ष्मी, राअ-लच्छी,स्त्री० राजसमृद्धि, राजवैभव, राजसम्पत्ति, the fortune of king. राजवंशः, राअवंसो, पुं० राजकुल, king's fam ily. राजवंशावली, राअवंसावली, स्त्री० राजकुल की परम्परा, genealogy of kings. राजवर्गः, राअ-वग्गो, पुं० राजवंश, adynasty of kings. राजवर्त्मन, राअवम्मे, नपुं० राजमार्ग, प्रधानमार्ग, royal road. राजवार्तिकं, राअवतिगा, नपुं० तत्त्वार्थसूत्र की टीका, a commentry of tatvarthasutra. राजविद्या, राअविज्जा, स्त्री० राजनीति, royal policy, king craft. राजविहारः, राअ-विहारो, पुं० राजकीय शिक्षालय, a royal convnet. राजश्रेष्ठी, राअसेट्ठो, पुं० राजसेठ, प्रमुख सेठ, chief, listings. राजशासनं, राअ-सासणं, नपुं० राजा का अनुशासन, a royal edict. राजस, राजस, वि० राजाज्ञा, तमोगुण, रजोगुण, or der of king, endowed with rajoguna. राजसंसद्, राअसंसद, स्त्री० राजकीय दण्ड व्यवस्था का स्थान, राजसभा, a court of justice. राजसत्त्वः , राअसत्तो, पुं० रजोगुण, Rajoguna. राजसत्र, राअसत्त, नपुं० चन्द्रछल, राज्ञश्चन्द्रमसः सत्रं छद्म, pretext of man. राजसदनं, राअसअणं, नपुं० राज प्रासाद, राजभवन, palace. राजसर्षपः, राअ-सरिसपो, पुं० काली सरसों, black mustard. राजसायुज्यं, राजसाउज्जं, नपुं० प्रभुसत्ता, sover eignty. राजसारसः, राज-सारसो, पुं० मयूर, मोर, a pea cock. राजसिंहासनं, राजसिंहासणं, नपुं० नृपासन, राजपीठ, a king's seat. राजसुता, राजसुआ, स्त्री० राजपुत्री, राजकन्या, prin cess. राजसुराजः, राअसुराओ, पुं० नृप श्रेष्ठ, chief king. राजस्कंधः, राअखंधो, पुं० घोड़ा, अश्व, horse. राजस्थानं, राअट्ठाणं, नपुं० राजस्थान प्रदेश, राजपूतों का प्रान्त, country of Rajasthan. राजस्वं, राजस्सं, नपुं० राजकीय सम्पत्ति, tax. राजहंसः, राअहंसो, पुं० श्वेत हंस, मराल, species of swan, • भूपवर, chief king, • राजान् एव हंसास्तैर्निषेव्यम्। राजहंसी, राजहंसी, स्त्री० मराली, हंसी, राजकुमारी. राजपुत्री, राजकन्या, female swan, prin cess. राजहस्तिन्, राअहत्थि, पुं० राजहस्ती, राजकीय सवारी acti greft, a royal elephant. राजाग्र, राजग्ग, वि० राजाओं में अग्रणी, chief in kings. राजाग्रशब्दः, राजग्ग-सद्दो, पुं० राजाग्र शब्द, राजाओं के प्रमुख शब्द, sound of kings. राजाङ्गनं, राजंगणं, नपुं० राज दरबार का व्यक्ति, राज्याधिकारी, king's servant. For Private and Personal Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1238 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश way. राजाधिकारिन, राजाहियारि, पुं० राज्याधिकारी, राजकीय व्यक्ति, मन्त्री सचिव, magistrate, judge, minister. राजाधिकृतः, राआहिकिओ, पुं० राजकीय व्यक्ति, राजा द्वारा नियुक्त किया गया व्यक्ति, relating ___to a king. राजाधिराज, राजाहिराओ, पुं० प्रमुख राजा, प्रधान अधिपति, राजराज, chief king. राजाध्यरोधी, राअ-अज्झरोहि, वि० राजमार्ग के प्रतिकूल, unsuitable of royal way. राजानकः, राजाणगो, पुं० लघु राजा, छोटे राज्य का शासक, small state king. राजापसदः, राआपसदो, पुं० अयोग्य राजा, तुच्छप्रवृत्ति वाला राजा, uncapable of a king. राजाभिषेकः, राजाहिसेगो, पुं० राजा का अभिषेक, inauguration of a king. राजाह, राजारिहं, नपुं० चंदन, अगर, sandal. राजाहणं, राजारहणं, नपुं० राजकीय, सम्मान, re specting of king. राजिः, राजि, स्त्री० पंक्ति, रेखा, line, row, a ____ streak. राजित, राजिअ, विच० सशोभित, प्रशंसित, charmed. राजिका, राजिगा, स्त्री० [राजि+क+टाप] पंक्ति,रेखा, कतार, row, line, • खेत, field, • पीली सरसों, yellow mustard. राजिलः, राजिलो, पुं० [राज्+इलच्] सर्प जाति विशेष, a serpent caste. राजीवः, राजीवो, पुं० हरिण, सारस, a king of deer, crane, • हस्ति, an elephant, मछली, a kind of fish. राजीव, राजीवं, नपुं० नील कमल, a blue lotus. राजीवकुलः, राजीवउलो, पुं० कमलसमूह, mass ____of lotus. राजीवहक्, राजीवहग, नपुं० कमलनयन, having lotus like eyes. राजीवमधुरा, राजीवमहुरा, स्त्री० कमलिनी, female ___ lotus. राजीविनी,राजीविणी, स्त्री० कमलवल्ली,creeper of lotus. राजेन्द्रप्रसादः, राजिदप्पसादो, पुं० भारत के प्रथम राष्ट्रपति, a first person of India, presi dent. राज्ञी, रण्णी, वि० रानी, राज्ञी माता मह्यम्, queen, [राजन्+ङीप्] महारानी, the wifeofaking. राज्यं, रज्ज, नपुं० [राज्ञो भावः, कर्म वा राजन्+यत्] राज्य, साम्राज्य, प्रभुसत्ता, प्रान्त, kingship, reign, royalty, • अधिकार, शासन, a kingdom. राज्यकरः, रज्जयरो, पुं० शासकीय शुल्क, tax, the tribute paid by a tributory, राज्यकालः, रज्जकालो, पुं० शासनकाल, ruler time. राज्यच्युत, रज्जचुअ, वि० राजसत्ता से पतित, de posed. राज्यतन्त्र, रज्जतेत, नपुं० शासनविज्ञान, प्रशासन पद्धति, the science of government. राज्यधुरा, रज्जधुरा, स्त्री० शासन भार, the yoke of government. राज्यभङ्गः, रज्जभंगो, पुं० राजसत्ता का विनाश, sub version of soverignty. राज्यभारः, रज्जभारो, पुं० शासन का उत्तदायित्व, the burden of government. राज्यभितः, रज्जभिअ, पुं० राज्यशासन, शासन का उत्तरदायित्व, the yoke of government. राज्यमोदः, रज्जमोदो, पुं० राज्यसत्ता का प्रयत्न, administration of governor. राज्यसम्मतः, रज्जसमओ, पुं० शासन से मान्य। राज्य व्यवहारः, रज्जववहारो, पुं० प्रशासन, शासकीय . कार्य, of government, administrator. राज्यसिंहासनं, रज्जसीहासण, नपुं० शासनासन, राजसत्ता का पद, to rule as a king. राज्याङ्ग, रज्जंगं, नपुं० प्रभुसत्ता का अधिकार, to rule as a king. राज्यापहरणं, रज्जावहरणं, नपुं० राज्य, छीनना, tak ing of reign. राज्यार्ध, राजद्ध, वि० अर्ध राज्य, half capital. राढा, राढा, स्त्री० आभा, light. राट्, राड, पुं० राजा, नृराडास्तां विलम्बेन, king. रात्रिः, रत्ति, स्त्री० [रातिं सुखं भयं वा रा+त्रिप्] रजनी, For Private and Personal Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1239 रात्रि, रात, पुरोष,night, • निशा-'रात्रि: स्वतो घोरतमो विधात्री',• प्रदोषभाव, fault nature, • अन्धकार पूर्णा तमिम्रा, full dark.. रात्रिकरः, रत्तियरो, पुं० चन्द्र, शशि, moon. रात्रिंचर:, रत्तियरो, पुं० निशाचर, चोर, डाकू, night rover, thief, • आरक्षी, पहरेदार, raksasa, watchman, • पिशाच, भूत-प्रेत, बेताल, demon. रात्रिचर्या, रत्तिचरिया, स्त्री० रात्रि में भ्रमण, turn___ing in night. रात्रिज, रत्तिजं, नपुं० तारा, नक्षत्र, star. रात्रिजलं, रत्तिजलं, नपुं० ओस, wet, damp. रात्रिजागर:, रत्तिजागरो, पुं० रात्रि में जागना, waked ___in night. रात्रितरा, रत्तितरो, स्त्री० अर्धरात्रि, half night. रात्रिदिवं, रत्तिदिवं, नपुं० अहोरात्र्य, night and _day. रात्रिपुष्पं, रत्तिपुष्पं, नपुं० कुमुदिनी, night lotus. रात्रियोगः, रत्तिजोगो, पुं० निशागमन, coming of night. रात्रिरक्षः, रत्ति-रक्खो, पुं० अन्धकार, dim, dark. रात्रिवायस, रत्तिवायस, नपुं० अन्धकार, dim, dark. रात्रिविगमः, रत्तिविगमो, पुं० रात्रि की समाप्ति, दिन का प्रारंभ, • पौ फटना, become of day. रात्रिवेदः, रत्तिवेदो, पुं० मुर्गा, cock. रात्रिवेदिन, रत्तिवेदि, पुं० कुक्कुट, मुर्गा, cock. रात्रिसंचारिन्, रत्ति-संचारि, पुं० निशाचर, night turning, • आरक्षी, guard, watchman. राद्ध, रद्ध, भूक०कृ० [राध् कर्तरि कर्मणि वा क्त] आराधित, worshipped, • कार्यान्वित, सम्पन्न, निष्पन्न, accomplished, • प्रसादित, decorated, • अनुष्ठित, prepared, • सफल, सौभाग्यशाली, प्रसन्न, successful, happy, • पकाया हुआ, रांधा हुआ, cooked. राध, राह, सक० प्रसन्न करना, खुश करना, to ac complish, • अनुष्ठान करना, निष्पन्न करना, to prepare, • प्रस्तुत करना, तैयार करना, to make, to be ready, • नष्ट करना, समाप्त करना, to kill, to destroy, • क्षय करना, विघात करना, to injure, to hurt, • उखाड़ना, उन्मूलन करना, to annoy. राध, राह, अक० सफल होना, समृद्ध होना, तैयार होना, to be successful to be ready,. आराधना करना, to worship. राधा, राहा, स्त्री० समृद्धि, सफलता, गोपिका,• राज 714 fasta, success, prosperity, a name of Gopika. राधाकृष्णः, राहाकिण्हो, पुं० राधा और कृष्ण, Radha ___and Krishna. राम, राम, वि० [रम् कर्तरि घञ्, ण वा] प्रिय, इष्ट, सुहावना, pleasing, delighting, • सुंदर, अभीष्ट, मनोरम, रमणीय, beautiful lovely, • मलिन, धूमिल, काला, black-dark, coloured. रामः, रामो, पुं० [रम्+घञ्] राम, दशरथ पुत्र, son of Dasaratha, • जमदाग्नि पुत्र, परशुराम, son of Jamadagni, • वसुदेव पुत्र बलराम, Balarama son of vasudeva, • शुद्धात्मा, काम की सम्पदा से रहित, परमात्मा, purily soul, wihtout with work. रामगत, रामगअ, वि० सौंदर्य को प्राप्त, gone of charm. रामचन्द्रः, रामचंदो, पुं० दशरथपुत्र राम, कौशल्या नन्दन, रघुवंश का पुरुषोत्तम पुरुष राम, son of Dasratha. रामठः, रामठो, पुं० हींग, Asafoetida. रामणीक, रामणिग, वि० सौंदर्य, lovely. रामणीयक,रामणीयग, वि० [रम्+णीय ठञ्], प्रिय, संदर, सुखद,lovely, beautifulpleasing. रामणीयकं, रामणीयग, नपुं० प्रियता, सौंदर्य, love liness. रामाणयकं, रामणीयग, नपुं० प्रियता, सौंदर्य, love liness. रामदत्ता, रामद्दत्ता, स्त्री० सिंहसेन की प्रिया, राज्ञी नाम्रा भुवि रामदत्ता, निसर्गतः शीलगुणैकं, सत्ता, सिंहपुर के राजा सिंहसेन की प्रिया रामदत्ता, wife of Sinhsena, Ramdatta. रामा, रामा, स्त्री० [रमनेऽनया रम् मरणे घञ्] सुंदर For Private and Personal Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1240 www.kobatirth.org स्त्री कामिनी, तरुणी, a beautiful woman, a charming young woman, प्रिया, पत्नी, गृहस्वामिनी, wife, mistress, सिन्दूर, vermilion, • हींग, Asafoetida रामाजन, रामाजणो, पुं० खीजन, woman. रामाभिधा, रामाहिआ, स्त्री० स्त्री स्मरण, thinking of woman • शुद्धात्मा परमात्मा, कामसम्पदा, pure soul, god. रामाविभूषित, रासविहसिअ वि० स्त्री से सुशोभित, प्रिया के सौंदर्य से परिपूर्ण full charmed with woman. रामोपयोगिनी, रामोवजोगिणी, खी० विवाहयोग्य, capable of marriage. राम्भः, रम्मो, पुं० [ रम्भा+अण्] सन्यासी की लकड़ी, Bamboo staff of a sanyasi. राव, रावो, पुं० [रु+घञ्] क्रन्दन, चीत्कार, cry, • चिंघाड़, दहाड़, scream, howl, yell, • शब्द, af, sound. रावण, रावण, वि० [रावयति भीषयीति सर्वांन रु+ णिच् + ल्युट् ] क्रन्दन करने वाला, चीखने , वाला, crying yelling. रावणः, रावणो, पुं० लंकाधिपति रावण, a king of ravana. रावणि, रावणि, पुं० इन्द्रजित, रावण का पुत्र, Indrajit son of Ravana. राशिः, रासि स्त्री० [ अश्नुते व्याप्नोति+अश+इव्] ) ढेर, संग्रह, समुच्चय, समुदाय, group, multitude, heap, • संख्या विशेष, the number, figures, • नाना समूह, measure, भण्डार, mass. राशिचक्र, रासिचक्कं, नपुं० तारामण्डल, the zodiac. राशित्रयं रासित्तयं, नपुं० त्रैराशिक गणित, the rule of the three. राशिफलं, रासिफलं, नपुं० नाम राशि फल, the zodiac result. राशिभागः, रासिभागो, पुं० किसी राशि का अंश, [part of Zodiac. राशिभोगः, रासिभोगो, पुं० सूर्य, चन्द्र, sun, moon. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश राशिमण्डलं, रासिमंडलं, नपुं० राशिचक्र, the zodiac. राष्ट्रं, रट्ठ, नपुं० [राज्+ष्ट्रन् ] राज्य, देश, साम्राज्य, जिला प्रदेश, मण्डल, kingdom, empire, country, • अधिवासी, जनता, प्रजा, people subjects. राष्ट्र, रो, पुं० सार्वजनिक कष्ट, any national. राष्ट्रकण्टवः, रट्ठकंटवो, पुं० राष्ट्र का कांटा, nail of the nation. राष्ट्रनेतृपरिकर, रटु-पेठपरियर, वि० राष्ट्र के नेताओं का समूह, राष्ट्र नायक समूह, mass of king dom. राष्ट्रिय, राष्ट्रिय वि० [राष्ट्रभवः] राज्य से संबंधित, related with kingdom, belonging to sovereignty, belonging to born in a country. राष्ट्रिय, रडिओ, पुं० नृप, अधिपति, शासक, king, the ruler of a kingdom. रास्, रास, अक० शब्द करना, चिल्लाना, किल किलाना, to cry, to scream. रासः, रासो, पुं० [ रास्+घञ्] कोलाहल, शब्द, ध्वनि, sound, ingeneral, एक नृत्य विशेष, a kind of dance. · रासक, रासग, वि० क्रीड़ा कारक, a kind of drama. रासकं, रासगं, नपुं० अभिनय का छोटा अंश, a kind of inner drama. रासकर, रासयर, वि० क्रीड़ा करने वाला, playing. रासक्रीझकरी, रामकीलायरी, वि० गोचारक क्रीड़ा, playing cause. रासभ:, रासहो, पुं० [रास अभाच्] गर्दभ, गधा, an ass, a donkey. राहु:, पुं० [ रह+ उण्] एक ग्रह नक्षत्र, one star, a planet that eclipses sun and moon, • राक्षस, demon. राहुग्रसनं, राहुगसणं, नपुं० चन्द्र या सूर्य ग्रहण, a planet that eclipses sun and moon. राहुग्रहणं, राहुग्गहणं, नपुं० राहुग्रसन, seeing up. राहुदर्शनं राहुदंसणं, नपुं० राहुग्रहण, seeing up. राहुस्तकं, राहुसूयगं नपुं० राहुग्रहण, सूर्यग्रहण, चन्द्रग्रहण, an eclipse. For Private and Personal Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1241 रि, रि, सक० जाना, पहुंचना, to go, to move. रिफ, रिफ, अक० कलंक लगाना, to revile, to रिक्त, रित्त, भू०क०कृ०, [रिच्+क्त] खाली, शून्य, blame. अभाव, emptied, empty, • साफ किया रिष्, रिस, सक० क्षति, पहुंचाना, चोट पहुंचाना, to गया, छोड़ा गया, cleared,evacuated. injure, • नष्ट करना, मार डालना, रिषन्-संहरन, रिक्तं, रित्त, नपुं० खाली स्थान, छोड़ा गया स्थल, to harm, to hurt. रिष्ट, रिट्ठ, भूक०कृ०, [रिष+क्त] क्षतिग्रस्त, चोटग्रस्त, ___emptied place, an empty space. रिक्तपाणि, रित्तपाणि, स्त्री० खाली हाथ वाला, emp ___injured, • अभागा, unlucky. tied handed. रिष्टं, रिटु, नपुं० उत्पात, क्षति, ठोस, mischief, रिक्तहस्त, रित्तहत्थ, पुं० खाली हाथ वाला, empty injury, • दुर्भाग्य, विनाश, हानि, misforhanded. tune, ill-luck, • सौभाग्य, समृद्धि, prosरिक्ता, रित्ता, स्त्री० चन्द्रमास के पक्ष की चतुर्थी, of perity, • दुर्भाग्य, misfortune, • हानि, the fourth. क्षति, injury, harm. रिक्तार्थिका, रित्तत्थिगा, स्त्री० रिक्तातिथि, Rikta रिष्टिः, रिट्रि, पं० [रिष+क्तिन] असि. तलवार. tithi. sword. रिक्तोदरः, रित्तोदर, पुं० भूखे पेट, empty belly, री,री, अक० टपकना, गिरना, रिसना, बहना, पसीजना, without eat. to flow, to go, to move, to drip. रिक्थं, रिक्थं, नपुं० [रिच+थक्] वैभव, धन सम्पत्ति, री,री, स्त्री० कर्ण,कान, (श्रोतरि भवि स्त्रियामिति). inheritance, bequest, • उत्तराधिकार में hear. प्राप्त सम्पत्ति, properly in general. रीज्या, रिज्जा, स्त्री० निन्दा, झिड़की, censure, रिक्थहरः, रित्थहरो, पुं० उत्तराधिकारी, an heir. blame, modesty, • कलह, ईर्ष्या, reरिङ्ग, रिंग, अक० रेंगना, सरकना, पेट के बल चलना, proach, shame. दबे पांव चलना, to crawl, to creep, to रीढकः, रीढगो, पुं० मेरु दण्ड, रीढ की हड्डी, the back bone. go slowly. रीढा, रीढा, स्त्री० [रीह्+क्त+टाप्] अनादर, तिरस्कार, रिङ्गणं, रिंगण, नपुं० [रिड+ल्युट्] रेंगना, चलना, ___गमन क्रियाशील, गति, deviating. अपमान, disrespect, contempt. रीण,रीण, भू०क०कृ०, [री+क्त] टपका हुआ, रिसा रिच, रिच, सक० निर्मल करना, साफ करना, to clean, to clear, to purge, • बढ़ाना, हुआ, झरता हुआ, bozed, flowed, dripped. विस्तार करना, to excel, to surpass, • रीणा, रीणा, स्त्री० उदासीनता, उदासीना, वियुक्त करना, छोड़ना, त्यागना, to empty. 'रीणात्युदासीना सती मुहः', 'जिता हरिण्यो द्रुताश्च रिटि:, रिडि, स्त्री० [रि+टिन्] वाद्य विशेष, musi रीणाः', unhappiness. cal instrument. रीतिः, रीइ, स्त्री० [री+क्तिन्] पद्धति, क्रम, a line, रिपुः, रिउ, पुं० शत्रु, प्रतिपक्षी, दुश्मन, an enemy, boundary,• प्रणाली, ढंग, मार्ग,शैली, विधा, afoe,an opponent, • ठग,cheat, वंचक, प्रक्रिया, method, • नीति, mode, manकमजोर, हीन, क्षीण, weak, • बलहीन, ner, custom, practice, • प्रथा, प्रचलन, शक्तिरहित, powerless. motion, moving, • वाक्यविन्यास, styles रिपुसम्पदः, रिउसंपदो, पुं० शत्रु सम्पत्ति, wealth of diction, • आरकट, पीतल-रीतिः स्यन्दे of enemy. प्रचारे च लोहकिट्टारकूटयो इति वि०, रिपुसारः, रिउसारो, पुं० वैरिशिरोमणि, a king of हंसोऽभ्यवापि काकस्य रीतिः सौवर्ण्य भागिति। gem. For Private and Personal Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1242 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश प्रतिलोमविचारणे सोऽहमित्यनुवादिना।। stream, • प्रकार-शीतिरीमपि तच्छुत्वा, . विचार-समन्ताद्भद्र विख्याता श्रियो भराप्तपथरीतिः।नदी, मूत्र,मार्ग, प्रशाधन, river, urine, way, fashion. रीतिकरी, रीइयरी, वि० विचार करने वाली, being ___ think. रीतिसृद्धिः, रीइसिद्धि, स्त्री० पदरीति, शब्द शक्ति, power of word. रीतिज्ञ, रीइण्हु, वि० रीति जानने वाला, पद्धति विचारक, mannerful, thinker of cus tom. रीतिधर,रीइहर, वि०पित्तलयुक्तं,रीकार सहित, with hikar. रु, रु, अक० बोलना, चिल्लाना, शब्द करना, रोना, शोर करना, to ask, to cry, to sound, to roar. रुक, रुग, स्त्री० रुचि, शोभा, कान्ति, lustre, brightness. रुक्कर, रुक्कर, वि० रुचिकर, liking. रुक्म, रुम्म, वि० [रुच्+मन्] उज्ज्वल, स्वच्छ, ध्रवल, bright, pure. रुक्मः , रुम्मो, पुं० स्वर्णाभूषण, golden orna ment. रुक्म, रुम्मं, नपुं० स्वर्ण, सोना, gold, • लोहा, _iron. रुक्मकारकः, रुम्म-कारगो, पुं० सुनार, gold- ___smith. रुक्मिन्, रुम्मि, पुं० [रुक्म-इनि] रुक्मिणी का भाई, brother of Rukmini. रुक्मिणी, रुम्मिणी, स्त्री० [रुक्मिन्+ङीप्] विदर्भ शासक भीष्मक की पुत्री, daughter of vidarbha. रुक्ष, रुक्ख, वि० रुखा, बालुकामय, desert. रुक्ष, रुक्ख, अक० चढ़ना, आरुढ़ होना, (अरुक्षत्), ___to mount. रुखं, रुहं, नपुं० निर्भय होना, रोर्भयस्य खं शून्य नाशरूपं निर्भयनिवासस्थानं सम्भवति, दृग्व्यापार, सदृश, greater, like. रुग्, रुग, पुं० रोगी, रोग, disease. रुग्ण, भू०क०कृ०, [रुज्+क्त] रोगी,ज्वर ग्रस्त, व्याधि पीड़ित, afflict with disease, • व्यथीकृत, वकीकृत, painful, • क्षतिग्रस्त, टूटा हुआ, जो बुखार आदि के वश होकर अपना धन्धा न कर पाए, injured. रुच, रुच, अक० चमकना, जगमगाना, to shine, • पसंद करना, सुहावना करना, to like, • प्रसन्न होना, to please, • रुचना, अच्छा लगना, न रोचते चेदमुकास चौरतुजे, look splendid. रुच/रुचा, स्त्री० कान्ति, प्रभा, प्रकाश, light, lus tre, आपं चैव हलतानां यथा वाच। निशा दिशा। • रंग, छवि। इत्युक्ते रुच् शब्दादाप् प्रत्यय, loveness, beauty, • अभिरुचि, इच्छा, splendour,• शोभना, अच्छा लगना, hand some. रुचक, रुचग, वि० रुचिकर, सुखद, आनंदप्रद, agreeable, • क्षुधावर्धक, appetiser, • चरचरा, तीक्ष्ण, sharp, acrid. रुचकः, रुचगो, पुं० नींबू, citron, • कबूतर, pi geons. रुचकं, रुचगं, नपुं० दांत, tooth, • हार, माला, garland, • काला नमक, black salt, sockal salt. रुचात्मन्, रुचप्पा, वि० अभिरुचिपूर्ण,agreeable. रुचामय, रुचामअ, वि० कान्तिमय, brightness. रुचिः, रुचि, स्त्री० [रुच्+कि] कान्ति, प्रकाश आभा, प्रभा, light, lustre, splendour, • उज्ज्व लता, ray of light, • छवि, रंग, appearance, colour, • स्वाद, आनंद, अभिरुचि, 'रुच्यां न जातु तमृते सकला समस्या', taste, relish, • शोभामनुरक्ति,beautiness, • लवलीनता, तल्लीनता, desire for contact, • कामना, खुशी, 'फलतीष्टं सतां रुचि', wish, desire. रुचिकर, रुइयर, वि० स्वादिष्ट, रोचक, pleasing, tested,• चमकीला,शोभायमान, charmful. रुचिकरी, वि० इष्टकरी, आनंदायी, palatable. रुचिकारक, वि० सुरुचिपूर्ण, कान्तिपूर्ण, गुणवती, brightness. For Private and Personal Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1243 रुचित, रुचिअ, वि० सौंदर्यपूर्ण, अभिरुचि युक्त, रुज्/रुजा, रुज, स्त्री० भंग, injure,• पीड़ा, संताप, beautiful. यातना, वेदना, pain, • रोग, disease, . रुचिदा, रुचिदो, वि० रुचिकर, pleasing. अस्वास्थ्यकर, diseaseful, • बाधा, विघ्न, रुचिधुरी, रुचिधुरी, वि० यशस्वी, famous glo- 'शत्रुसम्पत्तीनां मध्ये रुजां प्रजातिः', • बीमारी, rious. व्याधि, sickness, malady, • थकावट,श्रम रुचिभर्तृ, रुचिभत्तु, पुं० सूर्य, दिनकर, sun, पति, प्रयत्न, कष्ट, effort, exertion, labour. husband, • चन्द्र, moon. रुजप्रतिक्रिया, रुजपडि-किरिया, स्त्री० रोग का रुचिमल्ल, रुचिमल्ल, वि० शोभा युक्त, bright Fafanrit, conteraction of disease, curness. ing practice of medicine. रुचिर, रुचिर, वि० [रुचिं राति ददाति-रुच्+किरच्] रुजभेषजं, रुजभसज, नपुं० औषध, medicine. मनोज्ञ, glean, palatable, • उज्ज्व ल, रुजसद्मन्, रुजसदमण, नपुं० विष्ठा, मल, feces, कान्तिमय, रुचिकर, brightness, • मधुर, excrement. ललित, sweet, dainty, • क्षुधावर्धक, भूख रुजि, रुचि, स्त्री० वेदना, रोग, pain, disease. बढ़ाने वाला, appetiser, • पुष्टिदायक, रुण्डः , रुंडो, पुं० [रुण्ड्+अच्], कबन्ध, धड़, सिर बलवर्धक, स्वादिष्ट, रुचिकर, powerful, रहित शरीर, headless body trunk. tasteful. रुतं, रुअं, नपुं० [रु+क्त], क्रन्दन, विपलन, विलाप, रुचिरं, रुचिरं, नपुं० केसर, safforn. acry, yell, • किलकिलाना, दहाड़ना, roar, रुचिरता, रुचिरआ, वि० मधुरता, ललितपना, • कूजना, शब्द करना, chirping of bird. मनोहरता, 'रुचिरतामिति कोकिकपित्सतां रुतज्ञः, रुतण्हु, पुं० भविष्यवक्ता, ज्योतिषी, an anसरसभावभूतां मधुरारवैः, Sweetness. रुचिरुचिता, रुचिरुचिआ, स्त्री० तल्लीनता की। रुतव्याजः, रुअवियाजो, पुं० कूट क्रन्दन, स्वांग, विशेषता, अभिरुचि की इच्छा, desire of lus- simulated cry. रुद्, रुद, अक० रोना, विलाप करना, क्रंदन करना, रुचिवेदन, रुचिवंयणं, नपुं० इच्छाज्ञान, उचित संवेदन, to cry, रौति, रुदति, • शोक मनाना, आंसू ___wish knowledge. बहाना, दहाड़ना, चिल्लाना, to weep, to laरुचिहेतु, रुचिहेउ, पुं० रुचि का कारण, 'जल इव ment, • फूट फूटकर रोना, to howl, to तडपहारिणीशे तु स्वादु तेव सासीदुचिहेतुः, cause roar, to scream. of relish. रुदनं, रुदण/रुयण, नपुं० [रुद्+ल्युट्] क्रंदन, विलाप, रुचमान, रोचमाण, (रुच्+शानच्), प्रिय लगने वाला, शोक करना, weeping, crying, wailing. having to lovely. रुदित, रुदिअ/रुइअ, वि० [रुद्+क्त] क्रदित, रुचिष्णु, रोचिण्हु, वि० रुचिकर लगने वाला, de विलापित, शोकाकुल हुआ, weeped, cryed. sired. रुच्य, रुच्च, वि० उज्ज्वल, साफ, स्वच्छ, प्रिय, सुंदर, रुद्ध, रुद्ध, भू०क०कृ०, [रुध्+क्त], अवरुद्ध, बाधा युक्त, रुका हुआ विरोधी, obstructed, imमनोज्ञ, lustre, clean pure.. रुच्यर्थ, रुच्चत्थ, वि० उत्तमता, अच्छा लगने वाला, peded, • घिरा हुआ, opposed, en closed. being lovely. रुद्ध, रुद्दो, वि० [रोदिति-रुद्+रक्] भयंकर, भयानक, रुज्, रुज, सक० नष्ट करना, ध्वंस करना, to in डरावना, भीषण, dreadful, to riffic, jure, to disorder, • दुःख देना, to pain, frightful. तोड़ना, to break, • पीड़ा देना, रोगग्रस्त होना, रुद्रः, रुद्दो, पुं० आदि देव, शिव, of gods, Siva. to kill, to disease. ger. tre. For Private and Personal Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1244 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रुद्राक्षः, रुद्दवक्खो, पुं० भीषण पक्ष। रुद्राक्षः, रुद्दक्खो, पुं० रुद्राक्ष नामक वृक्ष, the berry of this tree. रुद्राक्षमाला, रुद्दक्खमाला, स्त्री० रुद्राक्षमाला, gar- land of Rudra. रुद्राणी, रुद्दणी, स्त्री० पार्वती, गौरी, parvati. रुद्रावासः, रुद्दावासो, पुं० कैलास पर्वत, हिमालय, the mountain Kailash, श्मशान, a cemetary. रुध्, रुह/रोह, सक० अवरुद्ध करना, रोकना, विरोध करना, to obstruct, • विघ्न डालना, बाधा डालना, to besiege, • थामना, संधारण करना, to hold up, • बांधना, बन्द करना, to arrest, • सीमित करन, घेरना, to impede,. छिपाना, ओझल करना, to preserve,• गुप्त करना, to close up, • आज्ञा मानना, स्वीकार करना, to order, • नियंत्रण करना, to hide, ____to cover. रुधिर, रुहिरं, नपुं० [रुध्+किरच्] लहू, खून, मंगलग्रह, blood, planet, mars, • केसर, saffron. रुरु:, रुरु, पुं० हरिण, मृग, kind of deer. रुवर्णाभावः,रुवण्णाभावो, पुं० 'रु' वर्ण का अभाव, wordless. रुश्, रुसो, सक० नष्ट करना, मारना, घायल करना, to injure. रुशत्, रुसअ, (रुश्+शत्) घायल करने वाला, चोट पहुंचाने वाला, नष्ट करने वाला, injuring, hurting. रुष, रुस, अक० रुषना, नाराज होना, to be an gry, • क्षुब्ध होना, रोष करना, to be vexed, • रुष्ट होना, क्रोधित होना, to be annoyed. रुष्, रुस, स्त्री० क्रोध, कोप, गुस्सा, रोष, anger, wrath rage. रुषा, रुसा, स्त्री० क्रोध, कोप, गुस्सा, रोष, anger wrath. रुषाङ्कित, रुसकिअ, वि० क्रोध से युक्त, रोष सहित, with anger, wrathful. रुषान्वित, रुसण्णिअ, वि० सरोष. कोप सहित. angerful. रुषारुणं, रुसारुणं, नपुं० क्रोध से लाल, red with anger. रुषःस्थली, रुसत्थली,स्त्री० कोपवती, angerness. रुष्टा, रुद्धा, वि० क्रोधित हुआ, कुपित हुआ, an gered. रु, रुह/रोह, अक० उगना, फूटना, अंकुरित होना, to grow, to spring up, • उपजना, विकसित होना, बढ़ना, to shoot forth, • उठना, उन्नत होना, चाहना, to germinate,• स्वस्थ होना, to increase. रुह, रुह/रोह, सक० रखना, उठाना, निर्देशित करना, आरोपित करना, नियुक्त करना, to trust, to raise up, to elevate. रुह/रुह, रुह/रोह, वि० अंकुरित हुआ, उत्पन्न हुआ, growing produced in. रुद्धा, रुद्धा, स्त्री० [रुह् टाप्] दूर्वा, घास, दूबड़ा, ___the grass, Druvana.. रुक्ष, रुक्ख, वि० [रुक्ष्+अच्] खुरदरा, रुखा, कठोर, rough, harsh, • कसैला, असम, कठिन, कर्कश, not smooth, • दूषित, मलिन, मैला, unclean, • क्रूर, निर्दय, cruel, unkind, • नीरस, सूखा, शुष्क, arid, parched up, dry. रुक्षणं, रुक्खणं, नपुं० [रुक्ष्+ल्युट्] सुखाना, पतला करना, drying, making thin. रुढ, रुढ, भू०क०कृ० [रुह्+क्त] अंकुरित, उगा हुआ, उपजा हुआ, grown, sprung up, • विकसित, वृद्धि को प्राप्त, shot forth, developed, • विस्तृत, विकीर्ण बृहद्, large, high,exalted,• स्थूलकाय, fat body,. विदित, ज्ञात, known, commonly known, • व्यापक, popularity accepted, • आरुढ, arisen, • शब्दरुढ़, a word, conventionalised. रुढिः, रुढि, स्त्री० [रुहाक्तिन्] परम्परा, प्रथा, रिवाज, tradition, • प्रसिद्धि, ख्याति, fame, . उगना, उपजना, rise, birth, production, • वृद्धि, विकास, वर्धन, growth, germination, • प्रचलित अर्थ, popular meaning. For Private and Personal Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1245 examination,• आलंकारिक वर्णन, meta physical. रूपता, रूवत, वि० स्वरूपता, metaphorical handsome. रूपदानं, रूवदाणं, नपुं० रुपये का दान, given up __money. रूपदात्री, रूवदतो, वि० स्वरूप प्रतिपादन करने वाली, appearing like. रूपधुरी, रूवधुरी, स्त्री० रूप युक्त, beautiful. रूपनिधिः, रूवणिद्धि, स्त्री० सौंदर्य सिन्धु, beauti ful sea. रूपमाला, रूवमाला, स्त्री० सौंदर्य परम्परा, रमणीय स्रग, charming garland. रूपया, रूवया, स्त्री० चमेली, jasmine. रूपराशिः, रूवरासि, स्त्री० सौंदर्य समूह, beauti ful. रूप, रूष, सक० गढ़ना, बनाना, to form,●विचार करना, निश्चित करना, to thought, • ढूंढना, खोजना, अन्वेषण करना, to research, • परीक्षा करना, अनुसंधान करना, toexamine. रूपं, रूवं, नपुं० आकृति, शक्ल, form, figure, रुपता, प्रकार, निवृत्तिरुपंचरणं मुदेव', king, सद्वृत्तिरूपं चरणं श्रुतं च, • स्वरूप, वस्तु स्वभाव,natural state,• प्रकार, भेद, जाति, kind, caste, . प्रतिबिम्ब, प्रतिच्छाया, . सादृश्य, समरूपता, • ध्वनि, शब्द, sound, word,• धातुरूप, शब्द रूप, the form of a noun verb, derived. रूपकः, पुं० [रूप्+ण्वुल्] रुपया, सिक्का, • नगर कलदार। रूपकं, रूवगं, नपुं० शक्ल, आकृति, form, fig ure, .चिह्न, चेहरा-मोहरा, shape, sign, feature, • प्रकार, जाति, king, caste, . रूपक नाट्य विशेष । 'दृश्यं तत्राभिनेयं तद्रूपारोपात्तु रुपकम्', (साहित्य दर्पण), dramatic rep- resentation, • रूपक अलंकार-जिसमें उपमेय को उपमान के ठीक समनुरूप वर्णित किया जाता है, a poetic figure, रूपकं यत्र साधादर्थयोरभिदा भवेत्। समस्तं वा समस्तं वा खण्डं वाखण्डमेव वा।। (वाग्भटालंकार 4/64) जहाँ धर्मसाम्य के कारण उपमेय और उपमान में भेद ही न रह जाय, वहाँ 'रूपक' अलंकार होता है, a figure of speech, • समासयुक्त, a kind of weight, • अपूर्ण और पूर्ण। अपूर्ण को निरङ्ग और पूर्ण को साङ्गरूपक कहते हैं। हिमालयोल्लासि गुण स एव द्वीपाधिपस्येव धनु विशेषः। • रूपकयुक्तसमाभसोक्ति, रूपकयुक्तापहृति । रूपक श्लोषानुप्राणित (जयो० वृ० 7/64), वाराशिवंशस्थितिरातिविभाति भोः। पाठका क्षात्रयशोऽनुपाती। संसदीह नियतो नृपासने सोऽजयज्जयनृपः कृपाशने। दुर्मदाचलभिदः सदा स्वतो धारकः क्षणलसच्चमत्कतः।। रूपणं, रूवणं, नपुं० [रुप् ल्युट्] गवेषण, परीक्षा, रूपरेखा, रूवरेहा, स्त्री० वर्णन प्रक्रिया, investi gation custom. रूपवत्, रूववं, वि० मनोहर सुंदर, beautiful, . शारीरिक सौंदर्य युक्त, beautiful bodily. रूपवती, रूववट्ठ, स्त्री० सौंदर्यशाली, beautiful. रूपसम्पदि, रूवसंपदि, स्त्री० रूप-चेष्टा, change of charm, सौंदर्य भाव, रमणीयता, charm ing nature. रूपसुधासवित्री, रूवसुहासविती, वि० रूप सुधा को जन्म देने वाली, रूप सौंदर्य, giving of beauty. रूपाचलं, रूवाचलं,नपुं० एक पर्वत, a mountain. रूपाजीवा, रूवाजीवा, स्त्री० वेश्या, harlot. रूपान्तूपासकाधिपः, रूवतूवासगाहिवो, पुं० श्रावक शिरोमणि, great shravaka. रूपाभृत, रूवाभिअ, वि० रुप वाला, extremely ___beautiful. रुपिणी, रुविणी, वि० मनोहारिणी, beautiful. रूपी, रूवी, स्त्री० रूप, रसादि युक्त, charmful. रुप्य, रुप्प, वि० [रुप+यत्] सुंदर, ललित, beau tiful. रुप्यं, रुप्पं, नपुं० चांदी, रुपया, silver, coin, a rupee. रुप्यकः,रुप्पगो, पुं० नाणक, रुपया,arupee,coin. For Private and Personal Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1246 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रूष, रूस, सक० अलंकृत करना, सजाना, विभूषित रेचनं, रेयणं, नपुं० [रिच+ल्युट्] रिक्त करना, emp करना, to adorn, to decorate, • पोतना, tying, • घटना, • श्वास बाहर निकालना, चुपड़ना, मण्डित करना, लीपना, to brust. मल बाहर निकालना, exhaling. रूषित, रूसिअ, भू०क०कृ०, [रुष्+क्त], अलंकृत, रेचित, रेचिअ, वि० [रिच्+णिच्+क्त], साफ किया adorned smeared, • बिछाया हुआ, गया, विरेचित, श्वसित, emitted, empty. pounded, • खुरदरा, सूखा, रूक्ष, soiled. रेज, रेज, अक० सुशोभित होना, to shake, to रे, रे, अव्य० [रा+के] सम्बोधनात्मक, अव्यय, अरे, shine. अये, रे सम्बोधने, oh, or,avocative par रेणुः, रेणु, स्त्री०/पुं० धूल, रजकण, रेतल, धूली, पांशु, ticle. __ पराग, पुष्पराज, pollen of flowers, dust. रेकहो, रेकहो, स्त्री० भंकाहर, नीचवृत्ति परिहारक, रेणुका, रेणुगा, स्त्री० परशुराम की माता, mother ___lower thought. of Parsurama. रेरेः, अव्य० अरे, अये, रे रे कियज्जल्पसि कोऽसि', रेणुगत, रेणुगअ, वि० पाशुगत, dustful. Are, aye, a vocative particle. रेणुभारः, रेणुभारो, पुं० धूलि पुञ्ज, mass of dust. रेखा. रेहा. स्त्री० [लिख+अच्+याप् लस्य रः] पंक्ति, रेतस, रेस्स, नपुं० वीर्य, धातु, seed,pragnancy. लकीर,श्रेणी। रेखैकिका नैव लघुनं गुर्वी लघ्व्याः रेप, रेव, वि० तिरस्करणीय, नीच, अधम, निम्न, परस्या भवति स्विदुर्वी, a row, range, a ensurable, lower. line, streak, • चित्रांकन, रेखांकन, आलेखन, रेफ, रेह, वि० [रिफ+अच्] निम्न, अधम, lower, विलेखन, अंश भाग, delineation, sketch, •निन्दित, रेको निन्दितो, vile,censurable, drawing, part. • सञ्जुल, भयंकर। रेखांकनं, रेहगणं, नपुं० चिह्न, प्रतीक, रेखा चित्र, रेफ, रेहो. पं०'र'.वर्ण. र. R, word,. रेफो, 'र' लेखसंकेत, sign, drawing. वर्ण पुंस्येवकुत्सितं, त्वभिधेयवत् इति रेखाङ्कित, रेहंगिअ, वि० पंक्तिबद्ध, lineal. faxanten:, a mean miser a syllable. रेखात्रयं, रेहतयं, पुं० तीन रेखाएं, स्वर्गात् सुरद्रो रेवटः, रेवडो, पुं० [रेव+अटच्] सूकर, सूअर, बांस सलिलान्नलस्य लताप्रतानस्य भुवीऽपकृष्य। सार की छड़ी, pig, • बवंडर, bamboo stick, किलालङ्कत एष हस्तो रेखात्रयेणेत्यभवा प्रशस्तः, wind rounded. three line. रेवतः, रेवओ, पुं० [रेव+अतच्] नींबू वृक्ष, citron रेखात्रित्रयं, रेहातितयं, नपुं० त्रिसूत्री, three sutra. ____tree. रेखागणितं, रेहगणि, नपुं० ज्यामिति, रेखाओं से गणना, रेवती, रेवइ, स्त्री० नक्षत्र विशेष, a star. ____geometry. रेवा, रेवा, स्त्री० रेवा नदी, नर्मदा नदी, the river रेखानुबिद्ध, रेहाणुविद्ध, वि० रेखांकित, scratched. of Narmada, • रति, रुचि, रेवा नीली रेखापरम्परा, रेहापरंपरा, स्त्री० अकपाली, to mark स्मरस्त्रियो इति विश्वलोचनाः, name of Rati, with lines. lovely. रेखाव्याप्त, रेहवयाप्त, वि० रेखा की व्यापकता युक्त, रेवारसः, रेवोरसो. पं० आनन्द रस, 'रेवाया रते रस extended of line. आनन्दः', happiness. रेचक, रेचग, वि० [रेचयति रिच्+णिच्+ण्वुल्] रिक्त रेष, रेस, अक० दहाड़ना, चिल्लाना, to roar, to करने वाला, purgative. howl. रेचकः, रेचगो, पुं० श्वसन, श्वास, exhalation. रेषणं, रेसणं, नपुं० [रेष्+ल्युट्] दहाड़ना, चिल्लाना, रेचक, रेचगं, नपुं० दस्त, विरेचन, a sodium of roaring, neighing. barley. रै, रे, पुं० [राते: डैः] धन, सम्पत्ति, वैभव, wealth. For Private and Personal Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1247 रैवतः,रेवओ, पुं० [रेवत्या अदूरो देशः] रैवतक पर्वत, a mountain रैवतकः, रेवअगो, पुं० रैवतकगिरि, a mountain. रोकं, रोअ, नपुं० [रु+कन्] छिद्र, hole, • नाव, नौका, जहाज, boat, ship, • नि:संकोच-रोकस्त रोचिषी ति विश्वलोचन, shaking. रोकारः, रोगारो, पुं० रोज, प्रतिदिन, every day. रोगः, पुं० [रुज्+घञ्] रोग, व्याधि, पीड़ा, कष्ट, disease, • नरकादि दुःख, संयुतोऽपि समासि भोगानात्मनाऽनुभवितुं किल रोगान्, sickness, • रहस्य, infirmity, distemper. रोगंकरी, रोगयरी, वि० रोग युक्त, व्याधि वाला, afficted with disease. रोगगत, रोगगअ, वि० दुःख से प्राप्त हुआ, diseaseful. रोगग्रस्त, रोगगत्थ, वि० दुःख से पीड़ित, pained of pain. रोगस्थानं, रोगट्ठाणं, वि० दुःख से पीड़ित, pained ___weith pain. रोगहर, रोगहर, वि० पीड़ा नाशक, curative. रोगहारिन्, रोगहारि, वि० चिकित्सा, विषयक,phy sician. रोगिणी, रोगिणी, स्त्री० रोगग्रस्त स्त्री, diseaseful woman. रोगी, रोगी, वि० रोगग्रस्त व्यक्ति, illness man. रोचक, रोचग, वि० [रुच्+ण्वुल्] रुचिकर, रंजक, सुखद,pleasant, agreeable, • भूख बढ़ाने वाला, उत्तेजक, क्षुधोत्तेजक, exciting appitite. रोचकं, नपुं० भूख, Hunger. रोचनं, रोयणं, नपुं० सुंदर, प्रिय, इष्ट, beautiful, lovely, pleasing, • लाल कमल, रक्तकमल, कूटशाल्मलीवृक्ष, रोचनो रक्तकहलारेकूट शाल्मलि-शाखिनि इतिवि, red lotus, • उज्ज्वल, आकाश, अन्तरिक्ष, bright, sky. रोचना, स्त्री० [रोचन+टाप्] सुंदर स्त्री, beautiful woman, • रुचिकरी, commonly woman, • उज्ज्वल आकाश, स्वच्छ अन्तरिक्ष, clear sky. रोचनकारक, रोचणकारग, वि० रुचिकर, agree able. रोचमान, रोचमाण, वि० [रुच्+शानच्] उज्ज्वल, स्वच्छ, साफ, • कान्तिमान्, प्रभावान्, shin_ing bright. रोचित, रोचिअ, वि० रुचिकर, प्रिय, lovely. रोचिष्णु, रोचिण्हु, वि० [रुच्+इष्णुच] चमकीला, उज्ज्वल, चमकदार, देदीप्यमान, bright, resplendent shining, • प्रफुल्लवदन, blowing body,• क्षुधावर्धक, exiciting appetite. रोचिस्, रोचि, नपुं० [रुचेः इसि:] प्रकाश, आभा, कान्ति, प्रभा, light, brightness. रोदनं, रोअणं, नपुं० [रुद्+ल्युट्] रोना, क्रंदन करना, weeping. रोदस्, रोदं, नपुं० [रुद्+असुन] आकाश और पृथ्वी, heaven and earth. रोधः, रोहो, पुं० [रुध्+घञ्] अवरोध, गतिरोध, बाधा, विघ्न, bank, shore, check, • दबाना, प्रतिबन्ध लगाना, पकड़ना, रोकना, stopping, • बन्द करना, घेरना, hindrance. रोधनः, रोहणो, पुं० [रुध ल्युट्] रोकना, ठहराना, stopping, cheating, • निरोध, अवरोध, गतिरोध, नियंत्रण, बाधा, confining.. रोधकरणं, रोहकरणं, नपुं० निरोध करना, रोकना, stopping. रोधवशः, रोहवसो, पुं० रोध का कारण, अवरोधवश, गतिरोधवशेनासावेतस्योपरि रोषणा, cause of stop. रोधस, रोह, नपुं० [रुध+असुन्], • बांध, पुल, तटबन्ध, shore,adam, mountain slope, • किनारा, ऊंचा, गतिरोध। रोधः, रोद्धो, पुं० [रुध्रन्] लोध्रवृक्ष, a kind of tree. रोधं, रोद्ध, नपुं० पाप, अपराध, क्षति, sin, offence, injury. रोपः, रावो, पुं० उगाना, बौना, रोपना, raising, set For Private and Personal Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1248 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ting up, • पौध लगाना, planting, • छिद्र, गह्वर, hole, cavity. रोपणं, रोवणं, नपुं० रोपना, उगाना, raising, set ting, • जमाना, उठाना, healing, • पौध लगाना, घाव भरना, planting, filling. रोमकः,रोमगो, पुं० रोम नामक नगर, the city of Rome. रोमकूपः, रोमकूवो, पुं० चमड़ी के ऊपर छिद्र, pore of skin,रोमर्गत, रोमरन्ध, skin pore. रोमकेशरं, रोमकेसरं, नपुं० चंवर, मुरछल, whisk. रोमगर्तः, रोमगत, पुं० रोम छिद्र, pore of the skin. रोमन, रोम, नपुं० रोम, शरीर के छोटे-छोटे बाल, tiny hair on the body. रोमन्थः, रोमंथो, पुं० जुगाली, चर्वणा, ruminat ing, chewing. रोमपङ्किः, रोमपंति, स्त्री० लोमाली, row of hair below of navel. रोमपुलकः, रोमपुलगो, पुं० हर्षातिरेक, रोंगटे खड़ा होना, horripilated. रोमभार, रोमभारो, पुं० रोमाञ्चपन, horripilation. रोमभूमिः, रोमभूमि, स्त्री० बालों का स्थान, skin. रोमरन्धं, रोमरंधो, नपुं० रोमकूप,pore of the skin. रोमराजिः,रोमराजि, स्त्री० रोमावली, रोम समूह, row of hair. रोमलता, रोमलआ, स्त्री० रोम समूह, row of hair. रोमविकारः, रोमविगारो, पुं० पुलक, रोमाञ्च, hor____ripilation. रोमविक्रिया, रामेविक्किरिया, स्त्री० पुलक, रोमाञ्च, ____horripilation. रोमविभेदः, रोमविभेदो, पुं० पुलक रोमाञ्च, हर्ष, horripilation. रोमहर्षः, रोमहरिसो, पुं० रोमों का खड़ा होना, horripilating रोमहर्षणः, रोमहरिसिणो, पं० बहेडा, विभीतक, a medicine plant. रोमाङ्कः, रोमगो, पुं० रोम चिह्न, row of hair. रोमाणी, रोमाणी, वि० रोमाञ्जित, हर्षित, happi- ness. रोमाञ्चः, रोमंचो, पुं० हर्ष, खुशी, पुलक, आनंद, 'सूचीव रोमाञ्चततीप्यहो सकृत्', अञ्चन, happy joy. रोमाञ्चकारिणी, रोमचकारिणी, वि० रोमाञ्च को उत्पन्न करने वाली, आनन्दकारिणी, 'यत्कथा खलु धीराणामपि रोमाञ्चकारिणी', horripilating. रोमाञ्चनं, रोमंचणं, नपुं० आनन्द, खुशी, पुलकभाव, ___joy, happy. रोमाञ्चनतः, रोमाचणओ, वि० रोमाञ्चकारी, hor___ ripilation. रोमाञ्चभर, रोमंचभरो, वि० हर्ष से परिपूर्ण, आनन्द युक्त, happinessful. रोमाञ्चित, रोमंचित, वि० हर्षित, अंकुरित, पुलकित, उत्कण्ठित, horripilated. रोमावलि, रोमावली, स्त्री० रोमपंक्ति, रोमराजि, row of the hair. रोमोदगम, रोमोग्गम, वि० परिपुष्ट, powerful. रोरुदा, रोरुदा, स्त्री० [रुद्+यङ्+अ+टाप्] प्रचण्डक्रंदन, अत्यन्त विलाप, violent weep ing excessive weeping. रोलम्बः, रोलंबो, पुं० [रो+लम्ब+अच्] भौंरा, भ्रमर, a big bee. रोमलम्बकुलः, रोलंबकुलो, पुं० षट्पद समूह, भ्रमरसमूह, रोलम्ब: षट्पदो भङ्गश्वञ्चरीकोऽलिरित्यापि, इति कोष, beeness. रोषः, रोसो, पुं० [रुष्+घञ्] कोप, क्रोध, गुस्सा, जनेषु वा रोषमितेऽपि भूपे। सूक्तीव्रपरिपणामो रोषः। anger wrath, rage, • उपसर्ग, गतिरोधवशेनासावेतस्योपरि रोषणा। having attack, • तमस्, dark, • द्वेष। भूरागस्य न वा रोषस्य न, शान्तिमयी सहजा वा। another rage. रोषकर, रोसयर, वि० गुस्सा करने वाला, being angry. रोषकारक रोस-कारग, वि. कोप को बढ़ाने वाला, ____excessiving of anger. रोषगत, रोसगअ, वि० कुपित शरीर वाला, being angry body. रोषजन्य, रोसजण्ण, वि० क्रोधजन्य, angerful. For Private and Personal Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1249 रोषताप, रोसताव, वि० क्रोध से पीड़ित, pained with anger. रोषभावः, रोसभावो, पुं० क्रोध भाव, anger na ture. रोषशील, रोससील, वि. द्वेष शील, rageful. रोषहर, रोसहर, वि० क्रोध को जीतने वाला, ___curativing of anger. रोषाग्नि, रोसग्गि, स्त्री० क्रोध रूपी अग्नि, fire of anger. रोषारूणं, रोसारुण, नपुं० प्रभातिकमरूणिमा, प्रात:कालीन लालिमा, कोसासण, क्रोध से तमतमाया हुआ, morning, brightness, angerful. रोहः, रोहो, पुं० [रुह्+अच्] गहराई, ऊंचाई, ris ing, height, • बुद्धि विकास, rising of knowledge, • बली, बौर, अंकुर, bud, blossom. रोहणः, रोहणो, पुं० [रुह ल्युट्] एक पर्वत नाम,a __mountain. रोहणं, रोहणं, नपुं० आरोहण, सवार होना, mount _ing. रोहिताश्वः, रोहितओसो, पुं० अग्नि, आग, fire. रोहिषः,रोहिसो, पुं० [रु इषन्] रोहित मछली, a kind of fish. रौक्ष्य, रोक्ख, नपुं० [रुक्ष्नष्यन्] कठोरता, रुखापन, hardness, • कर्कशता, क्रूरता, dryness. रौद, रोद्द, वि० चिड़चिड़ा, गुस्से वाला, भीषण, बर्बर, भयानक, violent, irascible, fierce, sav age, termile. रौद्र,रोइं, नपुं० जोश, उमंग, क्रूर, कोप,रुद्रः क्रूराशयः तस्य कर्म तत्र भवं वा रौद्रम्, wrath rage, heat, for midableness, • निरन्तर प्राणवधादिक चिन्तन, • भीम, भयानक, 'रुद्राशयभवं भीमपि', रोदयते प्राणिन इति रुद्रो हिंस्त्रो रुद्रेभवं रौद्रम्, (जैन०ल० 964)। रौद्रध्यानं,रोद्दज्झाणं, नपुं० रुद्र परिणामों से युक्त ध्यान, करमनुष्य का ध्यान, mediated with rage, • अन्येषां हतये मृषोक्तिकृत्ये चौर्यप्रयोगाय वा, वित्ताद्यर्जन हेतवे च य इमे चित्तानुरक्तिस्तवाः। (मुनि० 21), • मानसिक अनुराग, हिंसानंदी, मृषानन्दी मौर्यानन्दी और परिग्रहानन्दी ये चार मनुष्य के क्रूरभाव है, इनका चिन्तन रौद्रध्यान है। रौद्रपरिणामः, रोद्दपरिणामो, पुं० रौद्रभाव, rage ___nature. रौद्रमानसः, रोद्दमाणसो, नपुं० रौद्रध्यान, a kind of dhyana. रौप्य, रोप्प/रुप्प, वि० चांदी से संबंधित, चांदी से fafia, related with silver. रौरवः, रोरवो, पुं० बर्बर, कोर, दुःखपूर्ण, नरक विशेष, a sages. रौरव, रोरव, वि० [रुक+अण्] मृग की खाल से farfa, maded with deer leather. रौरवनरकः, रोरव-णरगो, पुं० रौरव नामक नरक,a kind of Naraka. रौहिणः,रोहिणो, पुं० चंदन तरु, वटवृक्ष,akind of tree. रौहिणेयः, रोहिणेओ, पुं० बछड़ा, वत्स, बुध ग्रह, a calf of balarama, the planet mer cury. रौहिणेयं, रोहिणेअ, नपुं० पन्ना, मरकतमणि, an emerald. रोहणदुमः, रोहणदुमं, पुं० चंदन तरु, sandal tree. रोहन्तः, रोहतो, पुं० वृक्ष, tree. रोहन्ती, रोहंती, स्त्री० लता, creeper. रोहिः,रोहि, पुं० [रुह-इनि] हरिण,deer,• धर्मात्मा व्यक्ति, a religious man, • वृक्ष, tree,. बीज, a seed. रोहिणी, रोहिणी, स्त्री० [रुह्+इनन् ङीष्] लाल रंग की गाय, • नक्षत्र विशेष, चतुर्थ नक्षत्र, a red cow,astar, • एक प्रसिद्ध रानी, a famous queen, • बलराम की मातुश्री, mother of Balrama. रोहिणीपतिः, रोहिणीवई, पुं० चन्द्र, moon. रोहिणीप्रियः, रोहिणीपिओ, पुं० चन्द्र, moon. रोहिणीरमणः, रोहिणीरमणो, पुं० चन्द्र, moon. रोहित, रोहिअ, वि० लाल रंग, red colour. रोहितः, रोहिओ, पुं० लोमड़ी, रोहित मछली, a fox, a kind of deer, a species of fish. रोहितं, रोहिअ, नपुं० रुधिर, blood, केसर, saf- fron. For Private and Personal Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1250 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रौहिष, रोहि, पुं० हरिण, deer. रौहिषः, रोहिसो, पुं० हरिण, deer. रौहिषं, रोहिस, नपुं० तृण विशेष,akind of grass. ल लः, लो, पुं० अन्तःस्थ वर्ण इसका उच्चारण स्थान दन्त्य है, 'ल' word a short syllable, semi vowel it is also used sometimes, for 'R' indicative of all the tenses in the form of lakar. लः, लो, पुं० इन्द्र, Indra, • हस्वमात्रा, in prosody it indicates a small vowel. लक्, सक० स्वाद लेना, चखना, ग्रहण करना, प्राप्त करना, to taste, to take. लकः, लगो, पुं० [लक्+अच्] मस्तक, सिर, fore head. लकचः, लकचो, पुं० बडहर तरु, bread tree. लकुचाञ्चित, वि० लीची वृक्ष से युक्त, licki _treeful. लकुटः, लउड, पुं० [लक्+उटन्] मुद्गर, सोंटा दण्ड, club. लक्तकः, लातगो, पुं० लाख, महावर, be red colour, • चिथड़ा, लत्ता, जीर्ण वस्त्र, rang cloth. लक्तिका, लतिगा. स्त्री० [लक्तकायप] छिपकली. ___akind of lizard. लक्ष, लक्ख, सक० प्रत्यक्ष करना, जानना, समझना, to think, • अवलोकन करना, देखना, to see,• निरंतर, परखना, ज्ञात करना, toknow, • अंकित करना, चिह्नित करना, to sign, . प्रकट करना, मनोनीत करना, to indicate. लक्षं, लक्खं, नपुं० [लक्ष्+अच्] सौ हजार, लाख, one hundred thousand, • चिह्न, संकेत, निशान, लक्ष्य, sign, aim, • छद्मवेश, pre tence, fraud. लक्षक, लक्खग, वि० [लक्ष्+ण्वुल] गौण रूप से अभिव्यक्त करने वाला, indicative. लक्षकं, लक्खग, नपुं० लाख, lacs. लक्षणं, लक्खणं, नपुं० विवक्षित वस्तु की भिन्नता का बोध, परस्परव्यतिकरे सति येनान्यत्वं लक्ष्यते तल्लक्षणम्। (त० वा० 2/8),by which the real meaning set aside and the in direct meaning. लक्षणं, लक्खणं, नपुं० [लक्ष्यतेऽ नेन लक्ष करणे ल्युट्] चिह्न-'सुषुवे शुभलक्षणं सुतम्', mark sign, • विशेषता, खूबी, आकृति, शरदं भुवि वर्षणात् पुनः क्षणवल्लक्षणमेत्य वस्तुनः। • स्वरूप, परिभाषा, यथार्थ वर्णन, 'तस्मात् सम्यक्त्वमेकं स्यादत्तिल्लक्षण । दपि, indication, • बोधक चिह्न, संकेत, निशान, indicator mark, • नाम, पद, स्थान, अभिधान, name, • कारण, हेतु, cause, • चिह्न, cause,• चिह्न, sign, • बहाना, pretence, fraud. लक्षणहीन, वि० विलक्षण, संकेत रहित, indicatorless. लक्षणा, लक्खणा, स्त्री० उद्देश्य, ध्येय, aim, • शब्द का परोक्षप्रयोग, object, an indirect application secondary signification of word, • गौण सार्थकता, • शब्द की एक शक्ति। मुख्यार्थ वाधे तद्योगे रुढितोऽथप्रयोजनात् अन्योऽर्थो लक्ष्यते यत्सा लक्षणारोपित क्रियाः।। (काव्य 5), one the powers of a word. लक्षणान्वित, लक्खणण्णिअ, वि० शुभलक्षणों से युक्त, having good marks. लक्षणान्विति, लक्खण्णइ, स्त्री० शुभ लक्षण की प्रतीति, सदने कसुलक्षणान्वितितनयेनाथ, लसत्तमस्थितिः। having good marks. लक्षण्य, लक्खण्ण, वि० [लक्षण+यत्] शुभ लक्षण arci, having good mark. लक्षशस्, लक्खस, अव्य० [लक्ष+शस्] लाख लाख संख्या में बड़ी संख्या में, by hundreds of thousands in large numbers. लक्षाधिपः,लक्खाहिवो, पुं० लखपति, lace leader. लक्षित, लक्खिअ, भूक०कृ०, [लक्ष्+क्त] अवलोकित, दर्शित, seen, observed, • चिह्नित, अंकित, marked, beheld, • उद्दिष्ट, परिभाषित, indicated,defined,• परीक्षित, examined. For Private and Personal Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1251 लक्षीकृत्, लक्खीकिउ, वि० प्रत्यक्षीकृत, परीक्षित, लक्ष्मीपति, लच्छीणिवइ, पुं० विष्णु, Visnu, • सुपारी examined, inquired. का पेड़, the betelnut tree. लक्ष्मण, लक्खण्ण, वि० शुभ लक्षण युक्त, लक्ष्मीपत्रः,लच्छीपुत्तो, पुं० कामदेव, धनिक, धनवान, सौभाग्यशाली, समृद्धिशाली, possessed of ___cupid, wealth man. good. लक्ष्मीपुष्पः, लच्छीपुष्फो, पुं० लाल, red lotus. लक्ष्मणः, लक्खमणो, पुं० राम का अनुज लक्ष्मण, लक्ष्मीपूजनं, लच्छीपुयण, नपुं० धन की पूजा, लक्ष्मी दशरथ पुत्र, सुमित्रा तनुज, sonof dasaratha अर्चना, the worship of Laxmi. by his wife sumitra, • एक औषधि, a लक्ष्मीफलः, लच्छीणलो, पुं० बिल्व तरु, the Bilva medicine, • सारस, the crane. tree. लक्ष्मणा, लक्खमणा, स्त्री० हंसिनी, a goose. लक्ष्मीमति, लच्छीमइ, स्त्री लक्ष्मी का निकास, पद्म लक्ष्मन्, लक्खं, नपुं० [लक्ष्+मनिन्] चिह्न, निशान, frara, lakshmi abode. विशेषता, sign, mark, • अंकन, परिलक्षण, लक्ष्मीरमणः, लच्छीरमणो, पुं० विष्णु, Visnu. take, • सारस पक्षी, the crane, sārasa, लक्ष्मीवसति, लच्छीवसइ, स्त्री० लक्ष्मी का निकास, bird. पद्म निवास, lakshmi abode. लक्ष्माधर्मः, लक्खआधम्म, वि. अधर्म के स्वरूप लक्ष्मीवारः, लच्छीवारो, पु० बहस्पतिवार, वाला, having un religious. thursday. लक्ष्मीः , लच्छी, स्त्री० [लक्ष्+ई, मुट्+च] • विष्णु लक्ष्मीवेष्टः, लच्छीवेट्ठो, पुं० तारपीन, turpentine. पत्नी 2/11, हरि रामा, wife of visnu, • fvishnu. लक्ष्मीसहजः, लच्छीसहजो, पुं० चन्द्र, moon. सौभाग्यवती, समृद्धि, धनदेवी, सौभाग्य, for- लक्ष्य, लच्छ, सं०कृ०, [लक्ष्+ण्यत्] दृश्य, पश्य, tune prosperity wealth devi, • श्री, देखने योग्य, to be looked, visible, . good luck, shree, • इन्द्रिरा, Indra, • ज्ञातव्य, प्राप्त, • चिह्नित, अंकित, marked, मोती, diamond, . हल्दी, turmeric, . • संकेतित, अभिज्ञेय, signed. प्रियता, लावण्य, सौंदर्य, beautiful, loveli लक्ष्यं, लच्छ, नपुं० उद्देश्य, चिह्न, निशाना, aim, sign. ness, • दानस्वभावी, त्यागलक्षणा, 'लक्ष्मीति लक्ष्यक्रम, लच्छक्कम, वि० प्रत्यक्षज्ञेय, the शब्दस्य प्रथमैकवचने सम्प्राप्तस्य विसर्गाभावस्य method of which is preceptable. लक्ष्यभेदः, लच्छभेदो, पुं० निशाना लगाना, उद्देश्य लोपो न भवति, यथा नद्यादिशब्दस्य भवति । पूर्ति, hitting the mark. लक्ष्मीक्षः, लच्छिच्चो, पुं० विष्णु, visnu, • आम्र लक्ष्यवलना, लच्छवलणा, स्त्री० शरण्य परम्परा, बाणों तरु, अहंकार, mango tree, • भाग्यशाली का लक्ष्य, aim of arrow. व्यक्ति, a prosperous man. लक्ष्यसुप्त, लच्छसुत्त, वि० उद्देश्यविहीन सोया हुआ, लक्ष्मीकान्तः, लच्छीकंत, पुं० विष्णु, नृप, visnu, असत्य सोया हुआ, • निद्रा की भूमिका वाला, king. feigning sleep. लक्ष्मीगत, लच्छीगंथ, वि० धनकोष प्राप्त, gone to लग, लग, अक० लग जाना, चिपकना, मिलना, wealth. सम्मिलित होना, लगतु, to adhere,to strict, लक्ष्मीगृहं, लच्छीगेहं, नपुं० रक्त कमल, पद्म, red • लगना, प्राप्त होना, to cling, to attach, lotus. लक्ष्मीनाथः, लच्छीणाहो, पुं० विष्णु, Visnu. to touch, to effect. लगड, लगड, वि०प्रिय, रमणीय, मनोहर, lovely, लक्ष्मीनिवासः, लच्छीणिवासो, पुं० धनदेवी का वास, handsome. place of wealth devi. लगवणं, लगवण, नपुं० व्यञ्जन, sweet eating. For Private and Personal Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1252 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्दकोश thought lessness, power of assum ing. लगदलि, लगदलि, पुं० भ्रमर, भौरा, big bee. लगित, लगिअ, भू०क०कृ०, [लग+क्त] संबद्ध, अनुसक्त, प्राप्त उपलब्ध, attached, con nected. लगुडः, लगुउ, पुं० मुद्गर, लाठी,लकड़ी, दण्ड, डण्डा, a club, stick, staff. लग्न, लग्ग, भू०क०कृ०, [लग्+क्त] जुड़ा हुआ, चिपका हुआ, adhered, • अनुषक्त, संबद्ध, held fast, concealed. लग्नः, लग्गो, पुं० भाट, चारण, bondsman, abard. लग्नं, लग्ग, नपुं० संपर्क बिन्दु, शुभ दिन का मुहूर्त, the point of contact. लग्नकुण्डलकः, लग्गकुडलगो, पुं० लग्नस्थान, auspicious time. लग्नदिनमः, लग्गदिणं, नपुं० शुभदिन, auspicious time. लग्ननक्षत्रं, लग्गणक्खत्त, नपुं० शुभनक्षत्र, an aus picious asterism. लग्न,गवत्, लग्गभिंगवं, वि० भृगचिह्न युक्त, signful of bee. लग्नमण्डलं, लग्गमंडलं, नपुं० राशिचक्र, the zo diac. लग्नमासः, लग्गमासो, पुं० शुभ महीना, an auspi cious month. लग्नविधि, लग्गविहि, वि० शुभविधि, मंगल प्रसंग, auspicious act. लग्नशुद्धिः, लग्गसुद्धि, स्त्री० मंगल प्रसंग, auspi___ciousness. लग्निका, लग्गिगा, स्त्री० [लग्न+क+टाप] लग्नक्रिया, incorrect from of. लधिमन्, लहिमा, पुं० [लघु+इमनिच्] हलकापन, lightness, • कम करना, घटना, धीमा करना, न्यून करना, obsence of weight, • तिरस्कार करना, घृणा करना, friviolity, • लघुता, नगण्यता, lowness. लघिमा, लघिमा, स्त्री० लघुता, स्वल्पीभाव, एक ऋद्धि विशेष, जिस ऋद्धि से वायु के समान अतिशय लघु शरीर किया जा सके , 'वायोरपि लघुतरशरीरता लघिमा', (त०वा० 3/36), लघिष्ठ, लाहिदु, वि० [अयमेषामतिशयेन-लघु+इष्ठन्] हलके से हलका, बहु लघु, very small, lightest. लघीयस्, लहीज, वि० [अयमनयो अतिशयेन लघुः ईयमुन्] अत्यन्त हलका बहुत हलका, lighter, lower. लघु, लहु, वि० हल्का , अल्प, light, not heavy, • न्यून, तुच्छ, कम, little, small short, . ह्रस्व, संक्षिप्त, सामासिक, brief, • क्षुद्र, तृणप्राय, नगण्य, महत्त्वहीन, wretched, . नीच, अधम, low, • अशक्त, दुर्बल, ओछा, weat, feeble,• चुस्त, फुर्तीला, चपल, active, light,• प्रिय, मनोहर, सुंदर, रमणीय, lovely, handsome. लघुकाय, लहुकाअ, वि० हलके शरीर वाला, light bodied. लघुक्रम, लहुक्कम, वि० जल्दी चलने वाला, hav___ing a quick step. लघुखट्विका, लहुखट्टिविगा, स्त्री० खटोला, small __bad. लघुगोधूमः, लउगोधूमो, पुं० छोटी जाति का गेहूं, ___small kind of quail. लघुचित्त, लहुचित्त, वि० हलके मन वाला, light minded. लघुचेतस, लहुचेअ,वि० हलके चित्त वाला, light minded. लघुजङ्गलः,लहुजंगलो, पुं० लवा पक्षी, a king of bird. लघुता/लघुत्व, लहुत्त, वि० हलकापन, लाघव, lightness, shortness, • नगण्यता, महत्त्वहीनता, तिरस्कार, lively, • अपमान, निरादर, disrespect,dishonour,• संक्षेप, संक्षिप्तता, smallness, littleness, • सुगमता, सुविधा, activity, • निरर्थकता, स्वेच्छाचारिता, facility. लघ्वी, लहुवी स्त्री० [लघु ङीष्] हलकी, अल्प, लघुतरा, small type of small chariot,. कोमलांगी स्त्री,delicate woman. For Private and Personal Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1253 शर्मिंदा होना, 'कामो न तु लज्जेति', to be shamed, to be bashful. लज्जा, लज्जा, स्त्री० [लज्ज्+अ+टाप्] शर्म, त्रपा, shame subhash, • लज्जा नामक स्त्री, a kind of woman, • शर्मीलापन, शर्मिंदगी, bashfulness, . छुईमुई का पौधा, embrassment, a bashful plant. लज्जाकर, लज्जायर, वि० शर्म को प्राप्त हुआ, gone of shame. लज्जाधर, लज्जाहर, वि० विनय धारक, bashful. लज्जायवती, लज्जायवई, स्त्री० लज्जाशीला, ___shameful impudent. लज्जाल, लज्जालु, वि०विनयशालि, शर्मीला, लजाया हुआ, modest, bashful. लज्जालुता, लज्जालुत्त, वि० ह्रीणता, लज्जायुक्त हुआ, bashed, ashamed. लज्जालुभावः, लज्जालुभावो, पुं० अपत्रपा, bash ful. लङ्का, लंका, स्त्री० लंका, रावण की राजधानी, the capital of ravana. लङ्कार्थ, लंकत्थ, वि० व्यभिचारिणीनार्थ, unchaste woman. लङ्काधिपः, लंकाहिवो, पुं० रावण, ravana. लङ्काधीशः, लंकाहीसो, पुं० रावण, ravana. लङ्कापति, लंकावइ, देखो ऊपर। लङ्गनी, लंखणी, स्त्री० लगाम की बल्गा, the bit ____of a bridle. लङ्गः, लंगो, पुं० लंगड़ापन, hamence. लङ्गलं, लंगूलं, नपुं० लांगूल जंगली पशु, the tail of an animal. लङ्ग, लंघ, अक० उछलना, मूदना, छलांग लगाना, to spring, • चढ़ना, सवारी करना, to leap, to go, • आक्रमण करना, झपट्टा मारना, to attack, to injure, • उल्लंघन करना, अतिक्रमण करना, to exact, • उपवास करना, to fast, • अवज्ञा करना, to detract. लङ्कन, लघणं, नपुं० उपवास, संयम, • अनशन, तप का भेद, fasting, • छलांग, उछाल, कूदना, leaping, jumping, • चढ़ना, उठना, mounting,rising up to, • हानि, अपमान, disregardingdespising, • अनिष्ठ, क्षति, a harm, an injury. लङ्घनाशय, लंघणासय, वि० मार्गातिक्रम, उल्लंघन का अभिप्राय, going beyond,exceeding. लक्षित, लंघिअ, भू०क०कृ०, [लङ्घ+क्त], उपवासित, fasted, • अवज्ञात, unknown, • अपमानित, अनाहत, insulted, disregarded, • उल्लंघन किया गया, passed, over, • पार किया गया, violated, • कूदा, leapt over. लकितवती, लंघिअवइ, वि० अतिक्रमावती, hav ing passed over. लछ, लछ, सक० चिह्न लगाना, देखना, to mark, to see. लज, लज, सक० छिपाना, ढकना, to be ashamed, to blame. लज्ज, लज्ज, अक० लज्जित होना, कलंकित होना, लज्जाविहीन, लज्जाविहीण, वि० लज्जारहित, विनयहीन, immodest, shameless. लज्जासरि, लज्जासरि, स्त्री० त्रपापगा, river of shame. लज्जास्पदः, लज्जप्फदो, पुं० लज्जायुक्त, shame___ful, bashful. लज्जित, लज्जिअ, भू०क०कृ०, [लज्ज्+क्त], विनयशील, शर्मीला, लजाया हुआ, शर्मिंदा, modest, bashful, ashamed, abashed. लज, लज्ज, सक० कलंक लगान, निन्दा करना, to blame, to censure, • भूनना, तलना, to cock, to roast, to fry,• मारना, नष्ट करना, to kill, to injure, • कहना, to speak,. प्रहार करना, देन, बलिष्ठ होना, to strike, to give, to be strong. लञ्जः, लज्जो, पुं० [लञ्ज+अच्] पांव, पैर, feet, • पूंछ, a tail, • कच्छा, धोती की लांग, the end of a lower garment, tucked into the waist band. ला लीलाप कच्छा Current . धार an adulteress, • व्यभिचारिणी स्त्री,prostitute,• लक्ष्मी, निन्द्रा, laxmi, sleep. For Private and Personal Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1254 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्दकोश लञ्जिका, लजिगा, स्त्री० [लञ्ज+ण्वुल्+टाप्] रण्डी, वेश्या, prostitute, harlot. लट्, लड, अक० तुतलाना, क्रंदन करना रोना, to ___cry, to talk like a child. लटः, लडो, पुं० [लट्+अच्] मूर्ख, बुद्ध, a fool, • त्रुटि, दोष, fault, defect, • लुटेरा, a rob ber. लटकः लडगो, पुं० [लट्-क्वुन्] ठग, धूर्त, छली, a cheat, rogue, rascal. लटभ, लडभ, वि० सुंदर स्त्री, तरुणी, charming woman, • लावण्यमय, मनोहर, प्रिय, charming woman. लट्टः, लट्टो, पुं० दुष्ट, बदमाश,a rogue,acheat. लट्वः, लडो, पुं० [लटेक्विन्] घोड़ा, अश्व, horse, • नट, अलक, of a cast, • गैरेया, a kind of bird. लड्, लड, अक० खेलना, क्रीड़ा करना, to play, to sport. लड, लड, सक० फेंकना, उछालना, to throw up, to toss, • कलंक लगाना, to blame,. जीभ लपलपाना, पुचकारना, सताना, to hole of tongue. लड्डुः, लड्डु, पुं० लड्डू, मोदक, a sugar ball. लड्डुकः, लडुगो, पुं० देखो ऊपर। लड्डुकं, लड्डुग, नपुं० मोदकानि लड्डुकानि च,asugar ball. लड्डभक्तिः, लड्डुभति, स्त्री० मोदक भक्षण, eating of modaka. लण्ड्, लंड, सक० ऊपर उछालना, फेंकना, to throw वाली, handsome body of creeper like. लताजिह्वः, लआजिब्भो, पुं० सर्प, सांप, snake. लतातरु, लआतरु, पुं० साल वृक्ष, नारंगी का पेड़,a kind of tree. लतापनसः, लआपणसो, पु० तरबूज, the water melon. लताप्रतानं,लआपआणं, नपुं० लतातन्तु, लताविस्तार, the tendril of a creeper, • वल्लरी संलग्न, surrounding in creeper, • लता झुरमुट- 'लतानां प्रताने गता'। लताभवनं, लआभवण, नपुं० लताकुंज, a grove, an bower. लतामणिः , लआमणि, स्त्री० मूंगा, coral. लतामण्डपः, लआमंडवो, पुं० लताकुंज, लतागृह, लताभवन, शीतगृह, a bower, an sobour,. a groove. लतामय, लआमय, वि० अंकुर, shoot, sprout. लतावलयं, लआवलयं, नपुं० लता सहित, an ___arbour. लतामृगः, लआमिगो, पुं० वानर, बंदर, monkey. लतायावकं, लआयावग, नपुं० लतागृह, लताकुंज,a grove. लतावृक्षः, लआरुक्खो, पुं० नारियल का पेड़, the coconut tree. लतावेष्टः, लआवेट्ठो, पुं० रतिबंध, संभोग का एक प्रकार, a kind of coitus. लतावेष्टनं, लआवट्ठण, नपुं० लताकुंज, agroove. लति, लइ, स्त्री० आश्रय, support. लतिका, लइगा, स्त्री० [लता कन्+टाप्] छोटी लता, बेल, वल्लरी, creeper, • मोतियों की लड़ी, a string of pearls. लत्तिका, लतिगा, स्त्री० छिपकली,akind of liz ard. लप, लव, नपुं० बोलना, वार्तालाप करना, कानाफूसी करना, to ask, to speak, to talk, . दिखलाना, बतलाना, • दुहराना, बार-बार बोलना, to whisper, • मुकरना, मेंटना,झूठ बोल जाना, to wail. लपनं, लवणं, नपुं० [लप्+ल्युट्] बोलना, कथन, प्रतिपादन, वार्ता, मुख, speaking, talking. up. लण्डं,लण्डं, नपुं० [लण्ड्+घञ्] विष्ठा, मल,odure. लण्ड्रः , लंडो, पुं० लंदन, London. लता, लआ, स्त्री० [लत+अच्+टाप्] बल्ली, बेल, वल्लरी, a creeper, 'जयस्य वाग्वाण्येव वल्लरी लता पल्लविता', creeping plant, • नवपल्लव युक्त वल्लरी, नवपल्लवतो यथा लता शुशुभे साऽऽशु शुभेन वा सता। लतागृहं, लआगेहं, नपुं० लतामण्डप, लताकुंज, an ordour, a grove. लताङ्गी, लअंगी, स्त्री० लता से समान सुकुमार अंगों For Private and Personal Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1255 लपनोमान, लवणोमाणं, वि० सुख साधन, the mouth. लपित, लविअ, भू०क०कृ०, [लप्+क्त] कहा हुआ, बोला हुआ, asked. लब्ध, लद्ध, भू०क०कृ० [लभ+क्त], प्राप्त किया, ग्रहण किया, got, taken, • उपलब्ध किया, स्वीकार किया, obtained, acquired, • ज्ञान प्राप्त किया, received, perceived, • अवशेष, remainder, seized,acquired. लब्धघात, लद्धघाउ, वि० प्राप्तघात, gone kill. लब्धफलं, लद्धफल, नपुं० प्राप्त फल, desired thing. लब्धबाहु,लद्धबाहु, वि० अनावश्यक, uncapable लब्धविषय, लद्ध-विसओ. वि. विषय को प्राप्त, gone subject. लब्धिा, लद्धि, स्त्री० जीव समागम, ऋद्धि प्राप्ति, प्राप्ति, शक्ति आश्रय, एका दुरितस्य तादृक् क्षयोपशान्ति:लब्धि अस्ति, gaining, acquisition, • अर्थग्रहण शक्ति, power of profit, 47914214faste afat, a kind of labdhi, • लम्भनं लब्धि अभिग्रहण, प्राप्ति, gaining, • तप विशेष से प्राप्तऋद्धि,akind of heat. लब्धिस्थानं,लद्धिट्ठाण, नपुं० समस्त चारित्रस्थान की प्राप्ति 'सव्वाणि चेव चरित्तदुठाणानि लद्धि?णाणि' (कसाय पा० 672), gone of all charac ter place. लब्धि, लद्धि, नपुं० प्राप्त, अवाप्त, उपलब्ध, gain ___ing, taken. लभ, लह, सक० प्राप्त करना, ग्रहण करना, लभ्यनिष्ठति, प्रातव्यवस्तु, अलब्धवान्, to obtain, • अधिकार करना, स्वीकार करन, to acquire, • जानना, सीखना, to known,. उपलब्ध करना, अवाप्त करना, to take, . समझना, प्रत्यक्ष ज्ञान, प्राप्त करना, to take,. पहुंचना, 'लब्धा पदं तट्टति किञ्चशस्यैः', to receive, to learn. लभनं,लहणं, नपुं० [लभ+ल्युट्] प्राप्त करना, ग्रहण, अवाप्त स्वीकार, taking, getting, रखना, having, • जानना, सीखना, knowing, . पहुंचना, finding. लभसः, लस्सो, पुं० धन, वैभव, सम्पत्ति, wealth. लभसं, लहसं, नपुं० घोड़े की रस्सी, a rope for tying a horse. लभ्य, लअ, वि० [लभ कर्मणि यत्] प्राप्त होने के योग्य, पहुंचने योग्य, मिलने योग्य, capable of being, • योग्य, उपयुक्त, उचित, attain able. लमकः, लमगो, पुं० प्रेमी, lover. लम्पटः, लंपडो, पुं० दुश्चरित,स्वेच्छाचारी, greedy, ___lust ful. लम्पट, लपड, वि० लालची, लोलुप, लालायित, विषयी, विलासी, कामुक, व्यसनी, इन्द्रियपरायण, libertine, covertous, lustful. लम्फः ,लंफ, पुं० [लम्फ्-घञ्] कूद, उछाल, छलांग, leap, jump. लम्फनं,लफणं, नपुं० [लम्फ्ल्यु ट्] कूदना, उछलना, ___leaping, jumping. लम्ब, लंब, अक० लटकना, दोलायमान होना, हिलना, _to hang down, • अनुषक्त होना, to dangle,• पड़ना, पिछड़ना, to take, toget. लम्ब, लंब,सक० उठाना, 'बहुशैत्यमितीरयल्ललम्बे', to go down, • ठहराना, आश्रय देना, दूर करना, बड़ा करना, ललम्बे, to reste, to hold, to sly behind, • हराना, बिछाना, to let down, to fall down, • थामन, संभालना, to be attached. लम्ब, लंब, वि० [लम्ब्+अच] दीर्घ, large, . लम्बमान, झूलता हुआ, लटकता हुआ, hanging down, • फैला हुआ, विस्तृत, pendent, • बड़ा, विस्तार युक्त, long, tall, • चम्पू लम्ब, अध्याय, सर्ग, part, lesson, chapter. लम्बकः, लंबगो, पुं० लंबरेखा, अक्षांशरेखा, a ser pent dicular, the complement of latitude. लम्बकर्णः, लंबकणगो, पुं० गर्दर्भ, ass, • बकरा, goat, • हस्ति, elephant, • बाज, शिकार, a bird of bay,• पिशाच, राक्षस, demon. For Private and Personal Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1256 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश लम्बजठर, लंबजठर, वि० मोटे पेट वाला, लम्बोदर, big belly. लम्बनः, लंबणो, पुं० [लम्ब् ल्युट्] शिव, शंकर, Siva, Shankar, • कफ प्रधान प्रकृति, a disease. लम्बनं, लंबण, नपुं० झालर, लटकन, hanging down, depending, • उतरना, नीचे आना, coming of low. लम्बपयोधरा, लंबपयोहरा, स्त्री० लटकते स्तन वाली, a woman with hanging breast. लम्बबाहु, लंबबाहु, पुं० लम्बी भुजा, large arms. लम्बा, लंबा, स्त्री० लक्ष्मी, दुर्गा, Laxmi, Durga. लम्बिका, लंबिगा, स्त्री० [लम्ब्+ण्वुल+टाप्] कोमल, तालुका, उपजिह्व, गल कण्ठ का कौवा, soft part of palat. लम्बित, लंबिअ, भू०क०कृ० [लम्ब+क्त] लटकता हुआ, झूलता हुआ, hanged, • अनुषक्त, सहारा लिए हुए, laying, attached. लम्बितालका, लंबितालगो, स्त्री० लम्बे लटकते हुए। auf aicit, having long curls. लम्बुषा, लंबुसा, स्त्री० लम्बा हार, सात लड़ियों का हार, a necklace of seven strings. लम्बोदरः, लंबोदर, वि० स्थूलोदार, मोटे पेट वाला, atgaici, big, bellied. लम्बोदरः, लंबोदरो, पुं० गजानन, गणपति, गणेश,a name of Ganesa. लम्बोदरजा, लंबोदरजा, वि० भयवर्जित, पीड़ा नाशक, pain killer. लम्बोष्ठ, लंबुट्ठो, पुं० ऊंट, ऊष्ट्र, camel. लम्भः,लभ, पुं० [लभ+घञ्+नुम्] सिद्धि, अवाप्ति, means of gain, • मिलन, attainment, acquirement, • पुनः प्राप्ति, recovery, • लाभ, gain. लम्भनं, लंभणं, नपुं० [लभ+ल्युट्+नुम्] प्राप्ति, अवाहित, ग्रहण, स्वीकार, procured, ob tained. लम्भित्, लंभिअ, भू०क०कृ०, [लभ्+क्त, नुम्] उपार्जित, गृहीत, प्राप्त हुआ, दत्त, हासिल,procured, got, • नियुक्त, प्रयुक्त, संजोया गया, obtained, given, • सम्बोधित, कहा गया, improved, spoken. लम्भितपार, लंभिअपार, वि० पारंगत, • उस पार गया हुआ, having crossed over. लय, सक० जाना, पहुंचना, to go, to move. लयः, लयी, पुं० [ली+अच्] कीर्तन कला, pause in music, • चिपकना, मिलाप, लगाव, union, adherance, • प्रच्छन, ढका हुआ, larking, covered, • संगलन, पिघलना, घोल, deep concentration, • अदर्शने, विघटन, गहन एकाग्रता, absorption of re main, • संगीत में विश्राम, विराम, गति, a place of rest, • आवास, निवास, habation, • अभाव,विनाश, नाश, extinction, • सुरक्षात्मक उपाय, destruction, • बहाना, चढ़ाना - 'बाराधारा विसर्जनेन तु पदयोजिनमुद्रायाः, लयोऽस्तु कलङ्ककलायाः, fed. लयकालः, लयकालो, पुं० प्रलयकाल, set the time of destruction. लयक्रिय, लयकिरिय, वि० लयक्रिया, विनाश, de stroyed, dead. लयगत, लयगअ,वि० विघटित, पिघला हुआ, आवास युक्त, destroyed, dissolved. लघजन्य, लयजण्ण, वि० संगलित हुआ, de stroyed. लयनं, लयणं, नपुं० [ली+ल्युट्] जुड़ना, चिपकना, ___sticking. लयपुत्री, लयपुती, स्त्री० नटी, अभिनेत्री, an ac tress, a female dancer. लल, लल, सक० खेलना, इठलाना, क्रीड़ा करना, to play, • प्रेमालिंगन करना, to fondle, • लपलपाना, to frolic. लल, लल, वि० क्रीड़ासक्त, विनोद प्रिय, लालसा युक्त, playful, • अभिलाषी, इच्छुक, de sirable. ललजिह्वा, ललजिब्भा, वि० लपलपाती जीभ वाला, whose tongue is dangling. ललत्, लल, वि० [लल+शत] खेलने वाला. For Private and Personal Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1257 लपलपाता हुआ, playing, sporting, biling. ललनं. ललणं, नपुं० [लल+ल्युट्] क्रीड़ा, खेल, आमोद-प्रमोद, रंगरेली, sport, play, plea- sure, dalliance. ललना, ललणा, स्त्री० [लल्+णिच्+ल्युट्+टाप्] कामिनी, स्त्री, तरुणी, a woman, wanton woman. ललनाकालः, ललणाकालो, स्त्री० नारी समूह, ललनैतत्कलं मनोहर, mass of woman. ललनिका, ललणिगा, स्त्री० [ललना+कन्+टाप्] छेटी सी, little, miserable woman. ललन्तिका, ललतिंगा, खी० [लल्+शतृ+ङीप्+कन्+टाप्] लम्बी माला, a long necklace, • छिपकली, lizard. ललाका, ललागो, पुं० [लल्+आकन्] जननेन्द्रिय, the penis. ललाट, णिडाल, नपुं० मस्तक, माथा, the fore- head. ललाटतटं, ललाड/णिडालतडं, नपुं० माथा, fore- head. ललाटपट्टिका,ललाडपट्टिगा, स्त्री० सिरमोर, the flat surface of the forehead. ललाटलतिका, णिडाललतिगा, स्त्री० मस्तक रेखा, the line on the forehead. ललाटरेखा, णिडालरेहा, स्त्री० मस्तक रेख, the line on the forehead. ललाटिका, ललाडिगा, स्त्री० [ललाट+कन्+टाप्] टीका, सिरमोर, मत्थे का आभूषण, ornament of forehead. ललान्त, ललंत, वि० पुष्पान्तर, flower inner. ललाम, ललाअं, वि० सुंदर, प्रिय, मनोहर, 'आसीत्तदाराम-ललाममञ्चमहो', beautiful lovely. • दर्शनीय, रमणीय, charming.. ललामसारः,ललामस्सरो, पुं० सुंदर उद्देश्य, lovely aim. ललित, ललिअ, वि० [लल+क्त] सुंदर, प्रिय, श्रृंगार युक्त, रमणीय, beautiful, lovely, hand- some, • प्रांजल, सुहावना, लावण्यमय, रुचिकर, graceful, elegant, • अभीष्ट, मृदु, कोमल, आकर्षण, pleasing soft, gentle. ललितं, ललिअं, नपुं० क्रीड़ा, रंगरेली, खेल, विनोद, प्रीतिभाव, playing sporting. ललिततम, ललिअमय, वि० सुंदरतम, amorous beautiful. ललितपद,ललिअपद, वि० श्रृंगार युक्त रचना, प्रांजल काव्यपद, a elegantly composed. ललितप्रहारः,ललिजप्पहार, पुं० मृदु आघात, gentle blow. ललिता, ललिआ, स्त्री० [ललित+टाप्] सुंदर स्त्री, तरुणी, कामिनी, a woman,• स्वेच्छाचारिणी स्त्री, wanton woman, • कस्तूरी, musk. ललिताक्षर,ललिउक्खेरं नपं० कोमलाक्षर, प्रांजलाक्षर, elegantly composed. ललिताभावती, ललिआभावइ, स्त्री० मृदु अक्षर से युक्त स्त्री, elegant by composed woman. ललितान्तरङ्ग, ललितरंग, वि० सुंदर अंतरंग वाले, having charming woman. ललिताप्सरस्, ललितप्पसरा, स्त्री० सुंदर अप्सरा, having very lovely woman. ललितावर्तः, ललिआवट्टो, पुं० भंवर, जलावर्त, rounding water. ललित्व, ललित्तं, वि० श्रृंगार युक्त, प्रियत्व, मनोहरत्व, having charmful. लवः, लवो, पुं० उत्पाटन, लल्लुंचन, कटाई, लावनी, cutting, • अनुभाव, हिस्सा, अंश, part,. ग्रास, टुकड़ा, खण्ड, bit, piece, section,. कण, बिन्दु, अल्पमात्रा, अनुभाग, drop particle, • लेश, पल्लव, half a second, . हानि, विनाश (सात श्लोक का एक लव), loss, destruction, • राम पुत्र-लव, son of Rama's. लवकुशाख्य, लवकुसाह, वि० लव और कुश सहित, पुत्रयोगेन सहित, with Lava and Kusa. लवङ्गः, लवंगो, पुं० [लू+अङ्गच्] लौंग का पौधा, clove plant. लवङ्गं, लवंग, नपुं० लौंग, clove लवडकं, लवंगगं, नपुं० [लवङ्ग कन्] लौंग, clove. लवङ्गि,लवंगि,वि० लताङ्गि, creeper of clove. For Private and Personal Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1258 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश लवण, लवण, वि० क्षारीय, नमकीन, salt, • सुंदर, प्रिय, मनोहर, charm, lovely handsome. लवणः, लवणो, पुं० खारा, नमक का पानी, नमकीन, लवणसमुद्र, saline taste sea of salt wa ter. लवणं, लवणं, नपुं० नमक, खारा, लुण, नोन, salt, • कटक, छावनी, camp, capital. लवणपूर्ण, लवणपुण्ण, वि० कान्तियुक्त, beauti- ful. लवणातिगत, लवणाइगअ,वि० नमकीनपने को प्रापत, लवण वाला, having gone of salt, . कान्तिहीन, brightless. लवणात्मता, लवणण्पआ, वि० खारापन, नमकीनपना, saltness. लवणाधिक, लवणाहिग, वि० लवण से परिपूर्ण, कान्तियुक्त, with saltful, bright less. लवणापरिणाम, लवणापरिणाम, वि० कान्ति प्रसार युक्त, कान्ति युक्त, परिणाम वाला, brightnessful. लवणाब्धि, लवणुद्धि, पुं० लवण समुद्र, sea of salt water. लवणाम्बुराशिः, लवणंबुरासि, स्त्री० लवण समुद्र, saline sea. लवणाम्भस्, लवणंभ, पुं० लवणादधि, saline sea. लवणालयः, लवणालओ, पुं० लवण सागर, saline sea. लवणिमा, लवणिमा, वि० लावण्य, सौंदर्य, beau____tiful. लवणोत्तम, लवणुत्तम, नपुं० सैंधा नमक, यवक्षार, saundha salt. लवणोदकः, लवणोदग, पुं० क्षीर समुद्र, saline sea. लवणोदधिः , लवणोदहि, पुं० लवण समुद्र, saline sea. लवनं,लवणं, नपुं० [लु भावे कर्मणि च ल्युट्] लुनाई, काटना, लावनी, कटाई, cutting, reaping, harvesting. लवनं,लवणं, नपुं० दरांती, हंसिया, काटने का साधन, an instrument for mowing. लवली, लवली, स्त्री० [लव+ला+क+ङीष्] लता fasta, a kind of creeper. लवित्रं, लवितं, नपुं० [लूयतेऽनेन+लू+इत्र] दरांती, । हंसिया, cutter, knife, sickle. लश, लस, सक० अभ्यास करना, कला सीखना, to exercise. लशुनः, लसुणो, पुं० लहसुन, garlic. लष, लस, सक० चाहना, इच्छा करना, to wish, to desire. लषित, लसिअ, भू०क०कृ० [लष्+क्त] वाञ्छित, इच्छित, चाहा गया, wished desired. लष्वः, लस्सो, पुं० [लष्+वन्] नट, अभिनेता, ac tor, dancer. लस्, लस, अक० चमकना, दमकना, देदीप्यमान होना, to shine, toglitter, • प्रकट होना, उगना, to flash, to grace, to adorn, siç करना,खेलना, उदित होना, toplay,to frolic, to arise, • बन जाना, होना। लसत्प्रसाद, लसप्पसाद, वि० सुशोभित राज भवन, ___elecoreted palace. लसत्सुवास, लसत्सुवास, वि० सुंदर आभूषण, charming ornament. लसन्त, लसंत, (लस+शत), शोभायमान, charmful, • चमकता हुआ, lighted, • उगता हुआ, rised. लसन्निधानं, लसण्णिहाणं, नपुं० शोभा निधान, be come, shine. लसा, लसा, स्त्री० [लस्+अच+याप्] केसर, saf fron, • हल्दी, turmeric. लसिका, लसिगा, स्त्री० [लस्+अच्+कन्+याप्] थूक, लार, spite, saliva. लसित, लसिअ, भू०क०कृ०, [लस्+क्त] देदीप्यमान हुआ, सुशोभित, graced, decorated. लसीका, लसीगा, स्त्री० [लस्+ङी+कन्+यप्] थूक, पीप, saliva, • इक्षुरस, sugarcane, • टीके का रस, pus, hymph. लज्, लज्ज, अक० शर्मिन्दा होना, लज्जित होना, शर्माना, लजाना, to be ashamed, to feel shame. For Private and Personal Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश लस्त लत्थ वि० [तस्+क्त] आलिंगित, embraced, clasped, • दक्ष, कुशल, निपुण, skilful, skilled. लस्तकः, लत्थगो, पुं० [लस्त+कन्] धनुष का मध्यभाग, the middle of a bow. लस्तकिन् लत्थिगि, पुं० [लस्तक+ इनि] धनुष, bow. J लहरि:, लहरि, स्त्री० [लव इन्द्रेण इव ह्रियते ऊर्ध्वगमनाय ल+इइन् ] a wave, लहर, लकल्लोल, a large wave, स्वेच्छाचारिणी स्त्री, unchaste woman, • जिड़ा, tongue. लहरिप्रियः, लहरिप्पिओ, पुं० कदंब तरु, a tree of kadamba. लहरिमति, लहरिमइ, स्त्री० समुत्कण्ठावती उत्कण्ठिता बुद्धि वाली, waveful, knowledge. लहरियुक्त, लहरिजुत्त, वि० भूरिवलिबद्ध, fulfil. लहरी, लहरी, स्त्री० [ल+हृ+इन+ ङीष् ] तरंग, जलकल्लोल, a wave. ला ला सक० ग्रहण करना, प्राप्त करना, लेना, लाना, " लाति गृह्णतीति, to take to receive, लान्ति । ला, ला, स्त्री० समागम, दान देना, गौ पुमान् वृषभे स्वर्गे खण्डवज्रहिमांशुषु ला तु दान किलाश्लेष इति कोषात् व्याख्या कार्या, coming given up, cow, man, • लाभ, take up. लाकुटिक, लाउडिंग, वि० [लकुटः प्रहरण यस्य ठक् ] लाठी से सुशोभित, दण्ड से विभूषित, armed with a club. लकुटिकः, लाउडिगो, पुं० संतरी, पहरेदार, द्वारपाल, watchman. लाक्षकी, लक्खगी, स्त्री० सीता, Sita. लाक्षणिक, लक्खणिग, वि० [ लक्षणया बोधयति ठक्] विशिष्ट, संकेतित, चिह्नित, figurative, in dicatory, पारिभाषिक, गौण having a secondary sense, secondary inferior, • निकृष्ट, technical term. लाक्षणिकः, लक्खणिगो, पुं० पारिभाषिक शब्द, technical term. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir लाक्षण्य, लक्खण्ण, वि० [लक्षण वेत्ति ज्य] • संकेत सम्बन्धी परिभाषा सम्बन्धी, relating to signs, Indicative चिह्न युक्त, लक्षण और चिह्नों की व्याख्या करने योग्य । लाक्षा, लक्खा, स्त्री० [लक्ष्यतेऽनया लक्ष्+अच्] लाख, जतुपरिणति, red dye, lac, • महावर, वीरबहूटी, largely used by woman. लाक्षातरु, लक्खातरु, पुं० पलास, ढाकतरु, in incient time as an article of decoration. 2 1259 लाक्षाप्रसादः, लक्खप्पसाद, पुं० लोध्रवृक्ष, a kind of tree. " लाक्षाप्रसाधन: लक्खप्यासधणो, पुं० वृक्ष नाम लोध्रवृक्ष, a kind of tree. लाक्षारंग, लक्खारगं, पुं० यावक, लाक्षारस, red colour. लाक्षारक्त, लक्खारत, वि० लाख से रंगा हुआ, लाख से लिपटा हुआ, dyed with lac. लाक्षारसः, लक्खारसो, पुं० लाल रंग, महावर, आलक्त, an ointment. लाक्षावाणिज्य, लक्खावाणिज, नपुं० लाख का व्यापार, with resin of laksa, bussiness of laksa. लाक्षिक, लक्ख, वि० [ लाक्षा+ठक् ] लाख से संबंध रखने वाला, लाख से बना हुआ, related with red dye. For Private and Personal Use Only लाख, लाख, अक० सूख जाना, नीरस होना, to be dry, • सक्षम होना, पर्याप्त होना, to arid, देना, to suffice, to be competent to give, • प्रदान करना, to prevent. लागुडिक, लागुडिंग, वि० यष्टि विभूषित, equipped with a cudgel. लाघ्, लाह, अक० बराबर होना, पर्याप्त होना, सक्षम होना, to be equal. 1 लाघवं लाहवं, नपुं० [ लघोर्भावः अण्] अल्पता, क्षुद्रता, लघुता, smallness, • हल्कापन, नगण्यता, littleness, lightness अनादर, घृणा, अपमान, अप्रतिष्ठा, disrespect, dishonour, • फुर्ती, चुस्ती, वेग, quick Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1260 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश . ness, speed, • क्रियाशीलता, दक्षता, तत्परता, activity,dexteority,• संक्षेप, अल्पमात्रा, लघो वो लाघवं-लोभनिवृत्ति, shortness,. दक्षता-व्यसनोप्रनिपात, insignificance, . शुचिता-कुशलता। लाङ्गलं, लगगलं, नपुं० [लङ्ग+कलच्] हल, a plough, • ताडवृक्ष, the palm tree, . शिशन, penis, tail, • लिंग, sign. लाङ्गलग्रह, लगलग्गहो, पुं० किसान, कृषक, हाली, ___ a ploughman. लाङ्गलदण्डः, लगलदंडो, पुं० हलस, हल का दण्ड, the pole of a plough. लाङ्गलपद्धतिः, लगगलपद्धति, स्त्री० खंड, हल की रेखा, a furrow. लाङ्गलफालः, लगगलफालो, पुं० हल्का फाली, a plough share. लाङ्गलिन्, लगगलि, पुं० [लाङ्गल+इनि] बलराम, __Balrama, • नारिकेल तरु, coconut tree. लाङ्गली, लंगली, स्त्री० [लाङ्गल+अच्+ ङीष्] नारिकेल तरु, coconut tree. लाङलीषा, लंगगलीसा, स्त्री० हलस, हल की मूठ, the pole of a plough. लाङ्गलं, लंगुल, नपुं० पूंछ, tail, • शिशन, penis, • लिंग, sign. लाङ्कलं, लंगूल, नपुं० पूंछ, शिशन, tail, penis, • लिंग, बंदर, sign, monkey. लालिन्, लंगूलि, पुं० [लाङ्गल+इनि] वानर, बन्दर, लंगूर, monkey. लाङलिकाफलं, लंगलिगफलं, नपुं० नालिकर, नारियल, coconut fruit. लाज, सक० कलंक, लगाना, निन्दा करना, to be ashamed, • भूनना, तलना, to roast, to blame. लाजः, लाजो, पुं० [लाज्+अच्] गीला धान, watted grain. लाजा, लाजा, स्त्री० लाजे, खील, धान्य के फूले हुए लाजा, parched, • भ्रष्टवीही, grain, • धान्य लावा। लाजि, लाजि, स्त्री० राजि, पंक्ति, row, line. लाञ्छ, लंछ, सक० सजाना, अलंकृत करना, to decorate,. भेद करना, विशिष्ट बनाना, to distinguish, to mark. लाञ्छनं, लंछणं, नपुं० [लाञ्छ् कर्मणि ल्युट्] चिह्न, निशान, sign, mark, • नाम, अभिधान, name, • धूम,dark,• दाग, धब्बा, कलंक, fault. लाञ्छनयुक्तः, लंछणवुत, वि० कलंकित, faultful. लाञ्छनेशः, लंछणेसो, पुं० चंद्र, moon. लाञ्छित, लंछिअ, भू०क०कृ०, [लाञ्+क्त] चिह्नित, निशान युक्त, अन्तरयुक्त, signed, marked, • कलंकित, कलंकयुक्त, faultness, . सुसज्जित, विभूषित, decorated. लाटः, लाडो, पुं० लाट देश, a country. लाटानुप्रासः, लाडाणुप्पासो, पुं० शब्द और शब्दों की पुनरावृत्ति, one of the word repetition. लाटिका, लाडिगा, स्त्री० रेचना, एक विशेष शैल, a particular style of composition. लाड्, लाड, सक० दुलारना, पुचकारना, प्रेम करना, loving, • कलंकित करना, निन्दा करना, blaming, • फेंकना, उछालना, throwing. लाण्ठनी. लठाणी, स्त्री० व्यभिचारिणी, कुल्या स्त्री, ___ an unchaste. लात, लाअ, भू०क०कृ०, [ला+क्त] लिया, ग्रहण किया, taken. लात्वा, लता, स०कृ०, लाकर, ग्रहणकर, taken up, ___received. लानित, लाणिअ, वि० लाया, ग्रहण किया, लिया, received. लान्तकः, लतगो, पुं० लान्तव स्वर्ग, a kind of heaven. लापः, लावो, पुं० [लप्+घञ्] बोलना, बातें करना, speaking, • किलकिलाना, तुतलाकर बोलना, talking, • लपर-लपर करना, लत्वी बोलना, बातूनी, prating. लावः, लावो, पुं० बटेर पक्षी, [लु+घञ्], a kind of bird. लावकः, लावगो, पुं० देखो ऊपर, a sortof quial. लाबुः, लाबु, पुं० लौकी, आल, अलाबु, तूमड़ी, a kind of gourd. लाभः, लाहो, पुं० [लभ्+घञ्] फायदा, नफा, gain For Private and Personal Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1261 ing, • प्राप्ति, आवाप्ति, उपलब्धि, अभिलषितार्थ की प्राप्ति, इच्छित प्राप्ति, capture, conguest, • इच्छा, लोलुपता, मुनाफा, ad vantage, desire. लाभकः, लाहगो, पुं० फायदा, मुनाफा, gain, profit. लाभमान, लाहमाण, (लभ+शानच्) लाभ होने वाला, being gain. लाभान्तरायः, लाहतराओ, पुं० लोभ में बाधा, इच्छा में रुकावय/विघ्न, लाभस्य विघ्नमृदन्तरायः, fault in profit. लाभालाभः, लाहालाहो, पुं० लाभ-हानि, gain and ungain. लामञ्जकं, लामजुअ, नपुं० सुगंधित घास, the root of a particular fragrant grass. लाम्पट्य , लंपड, वि० [लम्पट+ष्यञ्] लम्पटता, कामुकता, भोगासक्ति, lasciviousness, lustfulness. लाल, लाल, सक० दुलार करना, प्यार करना, लालन करना, to love, • स्नेह करना। लालः, लालो, पुं० लार, थूक, थुत्कधारा, निष्ठीवन, salive, spite. लालनं, लालणं, नपुं० [लल् ल्युट्] प्यार, लाड़, दुलारना, पुचकारना, स्नेह करना, caresing, fondling, • आत्मरंजन, मनोरंजन सम्भालना, a vermindulgence. लालनीय, लालणिज्ज, वि० [लल्+अनीयर्] दुलार योग्य, 'प्यार योग्य','लालनीयःस्तनन्धपः अबोध बालकः', lovable. लालस, लालस, वि० लालसा, इच्छुक, वाञ्छा युक्त, लालायित, आनंद देने वाला, ardently,longing for, taking pleasure in, • अनुरक्त, भक्त, रागी, तल्लीन, तन्मयता, devoted to, fond of. लालसकर, लालसयर, वि० इच्छावर्धक, wisher. लालसा, लालसा, स्त्री० [लस् स्पृहायां यङ् लुक् भावे अ] इच्छा, अभिलाषा, उत्सुकता, वाञ्छा, , desire, eagerness, • याचना, निवेदन, अनुनय, अभ्यर्थना, as king, solicitation, • खेद, शोक, regret, sorrow. लालसीक, लालसीग, नपुं० चटनी, sauce. लाला, लालो, स्त्री० [लल्+णिच्+अच्+टाप्] लार, थूक, निष्ठीवन, थूत्कार, saliva, spite. लालाटी, लालाडो, वि० माथा, मस्तक, forehead. लालायित, लालाइअ, वि० इच्छुक, वाञ्छाशील, उत्कण्ठित, desireable. लालालाम, लालालाम, वि० लार युक्त, salivaful. लालावित, वि० लार से भरा हुआ, full of saliva. लालिकः, लालिगो, पुं० [लाला+ठञ्] भैंसा, buf falo. लालित, लालिअ, भू०क०कृ०, [लल+णिच्+क्त] स्वीकृत, पालित,coaxed, fondled, • प्यार किया गया, दुलार किया गया, loved, . अवस्थित, स्थित, करपल्लवलालिते सुधा-लतिकाया, seduced, • अवनावहो बुधाः। • पालन क्रिया गया, स्नेहित, indulged, • अभिलषित, इच्छित, अभीषित, desired. लालितकः, लालितगो, पुं० [लालित+कन्] लाडला, प्यारा, दुलारा, प्रिय, lovely, fondling, darling, • स्नेहपात्र, वात्सल्य भाजन, little favourite. लालित्य, लालिच्च, वि० प्रियता, लावण्य, सौंदर्य, आकर्षण, माधुर्य, रमणीयता, अभीष्टता, charm, loveliness, graceful. लालिन्, लालि, वि० [लल्+णिच्+णिनि] बहकाने वाला, फुसलाने वाला, a seducer. लालिनी, लालिणी, स्त्री० [लालिन ङीष] स्वेच्छाचारिणी स्त्री, कामिनी, a wanton woman. लालुका, लालुगा, स्त्री० माला, हार, a kind of _necklace. लाव, लाव, वि० [लू कर्तरि घञ्] काटने वाला, धुनाई करने वाला, cutting, lopping, plucking. लावः, लावो, पुं० काटना, लुनाई करने वाला, cut ting, • लाव पक्षी, a cutter, a quail. लावकः, लावगो, पुं० [लू+ण्वुल] लवा पक्षी, बटेर, a quail. For Private and Personal Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1262 www.kobatirth.org लावक, लावग वि० लाखनी, काटने वाला, एकत्र करने वाला, a cutter, a harvester. लावण, लावण, वि० [लवर्ण संस्कृत अण्], • नमकीन, खारा, saline. लावणिक, लावणिग, वि० [लवणे संस्कृतं ठण्] नमकीन, नमक से निर्मित, salted, dressed with salt, • प्रिय, सुंदर, मनोहर, lovely, charming. लावण्य, लावण्ण, वि० [लवण+ ष्यञ् ] सौंदर्य, सलोनापन, मनोहरता, रमणीयता, (लावण्य, का सरल अर्थ सौंदर्य है, पर सूक्ष्म दृष्टि से विचार किया जाये तो इसका अर्थ शरीर की वह चमक है, जिसमें सामने स्थिति वस्तु प्रतिबिम्बित हो। loveliness, charmful, लावण्य-सौंदर्यम्, लावण्यं - लवणभावम्, लावण्यं क्षारभूतम्, salt ness. . लावण्यकरः, लावण्णपरो पुं० सौंदर्य को बहाना, लावण्य का पूर, सौंदर्य की धारा, 'लावण्यस्य पू झर: ' पूरो बभौ । लावण्यखचित लावणण खचिअ वि० लावण्ययुक्त सौंदर्य से परिपूर्ण लावण्येन सौंदर्येन खचित: परिपूर्ण, full of beautiful • लवण भाव से परिपूर्ण लवण भावेन खचित: परिपूर्णः, salt ness. लावण्यमय, लावण्णमय वि० [ लावण्य+मयट् ] सौंदर्य युक्त, रमणीयता से परिपूर्ण, having beautiness, charmful, handsome, lovely. लावण्यवती, लावण्णवई, स्त्री० सौंदर्यशालिनी स्त्री, having fascinating beauty. लावण्यसुमनोलता, लावण्ण-सुअणोलआ, स्त्री० सौंदर्य रूप पुष्पा की लता, लावण्यं सौंदर्य तदेव सुमनसः पुष्पाणि तेषां लता वल्लीरूपं, lovely, flower of creeper. लावण्याङ्कः, लावण्णंगो, पुं० मधुर, लावण्यगृह, लावण्यस्य सौंदर्यस्याङ्को भवन, lovely. लावण्यासारः, लावण्णसारो, पुं० सुंदरता का सार 'लावण्यस्य सौंदर्यस्य आसार प्रसार:', hand some. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश लावनं लावण, नपुं० उच्छेदन, one who uproots. लाविकः, लाविगो, पुं० [लाव्+ठक् ] भैंसा, buf falo. लाषुक, लासुग, वि० [लप्-उकञ्] लोलुप, लालची, लोभ, gready person. लासक, लासग, वि० [लण्ण्वुल्] खेलने वाला, किल्लोल करने वाला, sporting jumping. लासकः, लासगो, पुं० नर्तक, • उल्लासक, अभिनयक, dancer, • मयूर, मोर, peacock, पिंजरा, cage, • आलिंगन, embracing, clasping. लासकं, लासगं, नपुं० चौबारा, बुर्ज, a room on the top of a building. लासकी, लासगी, स्त्री० नर्तकी, dancer of female dancer. लासनिवासः, लासणिवासो, पुं० नृत्य शाला, रंगमंच, dance place. लासिका, लासिगा, स्त्री० [लासक+ ङीष् ] नर्तकी, female dancer. लास्यं, लस्सं, नपुं० [लस् + ण्यत् ] नृत्य, नाच, नाचना, dancing. लिक्षा, लिक्खा, स्त्री० ल्हीक, लीख, a nit, a louse. लिक्षिका, लिकिखगा, स्त्री० [लिक्षी+कन् + यप् त्वम् ] लीख, anit. लिख, लिह, सक० लिखना, उत्कीर्ण करना, अंकन करना, लिलेख, आलिखत्, आलेखन करना, चित्रित करना, रङ्ग भरना, to write to scratch, to paint, • पीस डालना, खोदना, to crush. लिखनं, लिहणं, नपुं० [लिख् + ल्युट् ] लिखना, लेखन, अंकन, चित्रांकन, writing, painting/ लेख, हस्तांकन, चित्रण, निरूपण, writing. लिखित, लिहिग, भू०क० कृ० [ लिख्+क्त] लिखा हुआ, चित्रित, समङ्कित, writen, painted. लिखितं, लिहिद, नपुं० लेख, लेखन, अंकन, writ ing, • रचना, काव्य रचना, write of poem. लिगु, लिगु, पुं० [लिंग+कु] हरिण, a deer, • मूर्ख, foolish. लिङ्ग, लिखा, अक० जाना, हिलना-डुलना, to go to move. For Private and Personal Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1263 लिङ्ग, लिंग, सक० आलिंगन करना, परिभ्रमण करना, लिपिफलक, लिविफलग, नपुं० लिखने का पट्ट, परिरमण करना, • रंग भरना, चित्रित करना, to black board. embrace, to claspe, to paint. लिपिशाला, लिविसाला, स्त्री० पाठशाला, विद्या केन्द्र, लिङ,लिंगां, नपुं० [लिङ्ग+अच] चिह्न निशान, संकेत, writing school. लक्षण, प्रतीक, प्ररूप, प्रतिबिम्ब, mark, sign, लिपिसज्जा, लिविसज्जा, स्त्री० लिखने का उपकरण, inference, • मूर्ति, idol. ___writing thing. लिङ्गधारिन्, लिंगधारि, वि० वेषधारी, लक्षणयुक्त, लिप, लिव, सक० लीपना, पोतना, to anoint, to markful. besmear. लिङ्गनाशः, लिंगणासो, नपुं० आलिंगन, embrac लिप्त, लित, भू०क०कृ०, [लित्+क्त] संलग्न, ___ing, clasping. आसक्त, लगा हुआ, attached, anointed, लिङ्गपरामर्शः, लिंगपरामस्सो, पुं० चिह्न विचारना, • सना हुआ, ढका हुआ, लीपा हुआ, covलक्षण सोचना, sign think. ered, • संयुक्त, मिला हुआ, जुड़ा हुआ, लिङ्गपुराणः, लिंगपुराणो, पुं० एक पुराण का नाम,a painted. kind of purana. लिप्तहस्तकवती, लित-हत्थगवई,वि० संयुक्त हाथों लिङ्गप्रतिष्ठा, लिंगपइट्ठा, स्त्री० पिण्ड स्थापन, वाली, लिपटे हुए हाथों वाली, being atमूर्तिस्थापना, establishment. _tached hands. लिङ्गवर्धन, लिंगवड, वि० उत्तेजना पैदा करने वाला, लिप्सा, लिच्छा, स्त्री० [लभ् सन् भावे अ], अभिलाषा, being embracing. वाञ्छ, प्राप्त करने की इच्छ, desire togain, लिङ्गवेदी, लिंगवेदी, वि० लक्षण का ज्ञाता, known desire, desire wish. • of sign. लिप्सु, लिच्छ, वि० [लभ+सन्+3] प्राप्त करने का लिङ्गिन, लिंगि, वि० [लिङ्गमस्त्यस्य इति] विशेषता इच्छुक,शक्रज्ञया, desiring toget,लिप्सुरसौ युक्त, लक्षण सहित, • छद्मवेशी, पाखंडी, सूक्ष्म, त्वदाज्ञां सुरीगणः स्यात्सफलोऽपि भाग्यात्। शरीरधारी, having marks, character. लिबिः,स्त्री० लिपि,writing, methodof writलिङ्गिन, लिंगि, पुं० ब्रह्मचारी, hypocritical. ing. लिपिः, लिवि, स्त्री० [लिप्+इक] लिपि विशेष, लिम्प, लिप, सक० लीपना, पोतना, to paint, to writing, • ब्राह्मी लिपि, खर्राष्ट्रीलिपि, देवनागर smeare, • कलंक लगाना, मलिन करना, लिपि, alphabet, • लिखना, लेख, कलुषित रहना, to dirt, to faeces. लिखितवर्ण, वर्णमाला, लिखने की कला, लिम्पः, लिंपो, पुं० लप, मालिश, rub, crush. method of writing script, • लीपना लिम्पट, लिंपडो, वि. कामासक्त, विषयाभिलाषी, पोतना, painting, पत्र, letter. ___desirable. लिपिकः,लिविगो, पुं० लेखन, लिपिक, • अंकेक्षक, लिम्पटः, लिंपडो, पुं० दुचरित्र, व्यभिचारी, charwriter. acterless. लिपिकरः, लिवियरो, पुं० लेखक, लिपिक, नक्काशी लिम्पाकः, लिंपागो, पुं० नींबू, चकोतरा, lemon. वाला, writer. लिम्पितुं, लिविउ, (लिम्प्+तुमुन्), लीपने के लिए, लिपिकारः, लिवियारो, पुं० लेखक, लिपिक,writer. for painted. लिपिज्ञ , लिविण्हु, वि० लिखने वाला, a लिलिङ्ग, लिलिंग, वि० आलिङ्गितवती, ____palaeographer. ___embraceful. लिपिन्यास, लिविणयास, पुं० नकल करने की कला, लिश, लिस, सक० जाना, चोट पहुंचाना, to go, to a rat of writing. injure. सूदन, For Private and Personal Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1264 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश लिष्ट, लिट्ठ, भू०क०कृ०, [लिश्+क्त] न्यून हो गया, लीलावत्, लोलाग, वि० क्रीड़ामय, खिलाड़ी, being low. player. लिष्वः, लिस्सो, पुं० नर्तक, अभिनेता, dancer ac- लीलावती, लीलावइ,स्त्री० लावण्यमयी स्त्री, beau____tor. tiful woman. लिह्, लिहो, सक० चाटना, चखना, to lick, to लुक, लुग, अव्य० लुक् प्रत्यय, look pratyaya. taste,• चबाना, खाना, to sip. लुञ्छ, लुंच, सक० तोड़ना, लोंचना, खींचना, छीला, ली, ली, सक० पिघलना, टपकना, विघटित होना, to काटना, उखाड़ना, लुञ्चत्, to place, to root melt, to dissolve, • चिपकना, लेटना, out, to cut, to rob. विश्राम करना, to adhere, toclasp, • लीन लुचः, लुचो, पुं० उखाड़ना, लोंच करना, rooting, होना, अनुरक्त होना, to embrace, to plucking. dwelism, छिपना, to hide. लुञ्चित्, लुचिअ, भू०क०कृ०, [लुञ्+क्त] उखाड़ा लीक्का, लिक्का, स्त्री० लीख, यूकांड, eggs of हुआ, निकाला गया, खींचा हुआ, robed, louse. plucked, taken out. लीढ,लीढ, भू०क०कृ०,[लिह+क्त] चखा गया, चाय ७९ लुद, लुड, सक० मुकाबला करना, विरोध करना, गया, खाया गया, licked, pierced, eated. उठाना, चमकना, कष्ट उठाना, बोलना, to opलीन, लीडा, भू०क०कृ०, [ली+क्त] चिपका हुआ, pose, to resist, to rise,• अपहरण करना, to take. जुड़ा हुआ, sticking, adhering, संयुक्त, लुट, लुढ, अक० पछाड़ना, बदलना, देदीप्यमान होना तल्लीन, dissolved, • प्रच्छन्न, आवृत्त, चमकना लेटना,लठन भवीह प्रणनाम दण्डवज्जिनं आच्छादित, cover, • संलग्न, लुप्त, ओझल, यथासौ शरणागतः स्मरः, to rob, to turn, attached, not seen. लीला, लीला, स्त्री० [लियंलाति-ला+क] खेल, to shine. लुंठित, लुढिअ, भू०क०कृ०,[लुक्त] लौटाया हुआ, क्रीड़ा, विनोद, मनोरंजन, आनन्द,play, sport, लुड़कता हुआ, taked, rolled. enjoyment, • विलास, यस्मिन् पुमांसः लुड, लुड, सक० क्षुब्ध करना, बिलौना, आलोडित मुरसार्थलीलाः, • केलि, sportiveness, • करना, to injure, to crush, to cover,. सौंदर्य, लावण्य, लालित्य, charm, beauty, ढकना। • छाद्मवेश, ढोंग, बनावट, characteristic लुण्ट्, लुट, सक० चुराना, जाना, to seat, to rob, mark. लीलागृहं, लीलागेहं, नपुं० क्रीड़ा स्थल, रमणभवन, • लूटना, खसोटना, to rob. लुण्टकः, लुटगो, पुं० चोर, लुटेरा, thief, robber. ___playground. लीलागेहं, लीलाग्गेह, नपुं० देखो ऊपर, • रंगशाला, लुण्टाकः, लुटगो, पुं० चोर, डाकू, लुटेरा, thief, ___inner apartment. rob. लीलाकमलं, लीलाकमलं, नपुं० मनोरंजन, लुण्ठ्, लुंठ, सक० जाना, गति देना, क्षुब्ध करना, to केलिकमल, enjoyment, sport lotus. go, to injure, • लूटना,खसोटना, to steal, लीलातामरसं,लीलातासरस, नपुं० केलिकमल, पराग, to rob. play, lotus, flower held in hand to लुण्ठकः, लुंठगो, पुं० [लुण्ठ्+ण्वुल्] चोर, डाकू, play with flower dust. लुटेरा, thief. लीलामात्रं, लीलामेत्तं, नपुं० क्रीड़ामात्र, merelya लुण्ठनं, लुंठणं, नपुं० [लुण्ठ+ल्युट्] लूटना, चुराना, ___sports. ___robing. लीलारति, लीलारइ, स्त्री० मनोविनोद, mind लुण्ठा, लुंठा, स्त्री० [लुण्ठ्+अ+टाप्] लूट, खसोट, happyness. rob, • लुड़ना, plunder. For Private and Personal Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1265 लुण्ठाकः, लुठागो, पुं० लुटेरा, चोर, डाकू, thief, लुप्तयान, लुत्तमयण, वि० नष्ट मन वाला, mindrobber. less. लुण्ठिः , लुंठि, स्त्री० लूटना, चुराना, डकैती डालना, लुप्तराशि, लुत्तरासि, वि० धन की क्षीणता वाला, ___ robing. निर्धन, poor. लुण्ड्, लुंड, स्त्री० लूटना, चुराना, डकैती डालना, लुप्तशील, लुत्तसील, वि० शीलमुक्त, character___robing. less. लुण्डिका, लुंडिगा, स्त्री० गेंद, कंदुक गोल पिण्ड, लुब्ध, लुद्ध, भू०क०कृ० [लुभ्+क्त] लोभ, लालची, ___ball, • उचित चाल चलन, capable gone. उत्सुक, लालायित, greedy, covetous, लुन, लुण, सक० अपहरण करना, छीनना, लुनीते, to avaricious. take. लुन्थ, लुंथ, सक० प्रहार करना, मारना, कष्ट उठाना, लुब्धः,लुद्धो, पुं० लम्पट, शिकारी व्याध, a leacher to injure, to kill, to pain. hunter, libertine. लुप, लुव/लोउ,सक० विस्मित करना, आश्चर्य करना. लुब्धकः, लुद्धगो, पुं० लालची, लम्पट, शिकारी. घबरा देना, to confuse, • अपहरण करना, hunter, fowler. छीनना, ठगना, लूटना, to confound, • लुब्धकता, लुद्धगत्त, वि० उत्सुकतावश, उल्लंघन करना, अपकार करना, उपेक्षा करना, लुब्धकताबलेन कीयदिनाम, cause of liberto destroy. tine. लुप्त, लुत्त, भू०क०कृ०, अदृश, भग्न, टूटा हुआ, • लुभ्, लुह, अक० लालच करना, लोभ करना, उत्सुक क्षतिग्रस्त, नष्ट, वञ्चित, • सोया हुआ, ठगा गया, होना, भटकना, ललचाना, to long for, to destroyed,disappeared,• ओझल हुआ, be greedy, to covet. लोप हुआ, उपेक्षित, अप्रयुक्त, not seen. लुम्ब, लुंब, सक० सताना, तंग करना, to torment, लुप्तकिरण, लुत्तकिरण, वि० अदृश किरण, un ___to harass. लुम्बिका, लुविगा, स्त्री० एक वाद्ययंत्र, a kind of ___ seen ray. लुप्तधन, लुत्तधण, वि० छिपा हुआ धन, violated musical instrument. wealth. लुल, लुल, सक० घूमना, लुड़कना, लोटना, हिलाना, लुप्तधर्म, लुत्तधम्म, वि० धर्म से वञ्चित हुआ, de- क्षुब्ध करना, दबाना, कुचलना, to move, to prived of religion. roll, to toss about. लुप्तधाम, लुत्तधाम, वि० नष्ट स्थान वाला, being लुलित, लुलिअ, भू०क०कृ०, गुदगुदाया, disarlost place. ranged, • हिलाया, लुढ़काया हुआ, लुप्तपद, लुत्तपद, वि० पदविहीन, disappeared touched, • अव्यवस्थित, छितराया हुआ, pada. dishevelled, • दबाया हुआ, कुचला हुआ, लुप्तपादप, लुत्तपादव, वि. वनस्पति का अभाव, __ended of trees. disturbed. लुप्तफल, लुत्तफल, वि० फल रहित,lostof fruit. ललिता, लुलिआ, स्त्री० चंचला, चपला, trebling, लुप्त बन्धु, लुतबंध, वि० बन्धुओं का अभाव, fickle. friendless. लष, लुस/लोस, सक० चोट पहुंचाना, नष्ट करना, to लुप्तभाव, लुत्तभाव, वि० भाव रहित, lost of na _injure, to kill. ture. लुषभः, लुसहो, पुं० उन्मत्त हस्ति, an elephant लुप्तमोह, लुत्तमोह, वि० क्षीण मोह, neglected in rut. • moha. लुह, लुह, अक० लालच करना, उत्सुक होना, लोभ लुप्तयत्न, लुत्तजण्ण, वि० प्रयत्न से रहित, effort- होना, लालायित होना, to covet, to desire, less. to long for. .. For Private and Personal Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1266 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश लू, लु, सक० काटना, कतरना, वियुक्त होना, विध्वंस करना, नष्ट करना, to cut, to lop, to clip, to sever. लूकाकृत, लूगाकिउ, वि० मर्कटिकार्थ, मकड़ी के प्रयोजनार्थ, spider cause. लूता, लूआ, स्त्री० [लू+तक+याप्] मकड़ी, spider, • चींटी, an ant. लूतातन्तु, लुआतंतु, पुं० मकड़ी का जाल, spider's wed. लून, लूण, भू०क०कृ०, काया गया, छांया गया, वियुक्त किया गया, चुना गया, नष्ट किया गया, topped, severed, cut off, plucked. लून, लुणं, नपुं० पूंछ, tail. लूमं, नपुं० [लू+मक्] पूंछ, tail. लूमशिखा, लूमसिहा, स्त्री० जहरीली पूंछ, having poison in the tail. लूक, लूव, सक० चोट पहुंचाना, क्षतिग्रस्त करना, to injure, • लूटना, चुराना, डकैती डालना, to hurt, to rob, to plunder, to steal. लेखः, लेहो, पुं० [लिख्+घञ्] लिखना, लिखावट, writing,• प्रशस्ति, writtendocument, • अभिलेख, शिलालेख, कूटलेख, docu ment. लेखकः, लेहगो, पुं० [लिख्+ण्वुल] लिपिक, लिपिकार, चितेरा, a writed, copyist. लेखन, लेहण, वि० लिखने वाला, चितेरा, writing ___scratching. लेखनः, लेहणो, पुं० हिसाब, लिपिकार, document. लेखन, लेहणं, नपुं० लिखना, प्रतिलिपि करना, . खुरचना, छीलना पतला करना, writing, tran___scribing. • लेखनप्रमादः, लेहणपमादो, पुं० लिखने में प्रमोद, negligence of writing. लेखनिकः, लेहणिणो, पुं० [लेखन्+ठन्] पत्रवाहक, a letter carrier. लेखनी, लेहणी, स्त्री० कमल, a pen, • चम्मच, a ____spoon. लेखपत्रं, लेहपत्तं, नपुं० पत्र लेख, लिखावट, संदेश, . letter. लेखपत्रिका, लेहपत्तिगा, स्त्री० चिट्ठी, पत्र, संदेश, letter. लेखलेशः,लेहलेसो पुं० तिलक.लेखस्य लेशस्तिलक रूप, a markof head. लेखहरः, लेहहरो, पुं० दूत, संदेशवाहक, ____messanger, envy. लेखहारः, लेहहारो, पुं० पत्रवाहक, a letter car rier. लेखहारिन, लेहहारि, पुं० चिट्ठिदशा, डाकिया, पत्रवाहक,post man. लेखा, लेहा, वि० [लिख्+अ+टाप्] रेखा, धारी, लकीर, शलाका, सलाई, streak, stroke, furrow, row, • रेखांकन, लिखावट, चित्रांकन, चित्रण, writing, drawing lines, • आकृति, छाप, निशान, delineation, painting, • गोट, किनारी, अंचल, झालर, corner of cloth, • चोरी, thief. लेखाकृत, लेहाकिउ, वि० अङ्गलीकृत, lined. लेखाङ्कित, लेहाकिउ, वि० रेखाङ्कित, लेख से अंकित, 'लेखेनाङ्कितं तथा व्यक्ताभिलेखाभिराङ्कितं,' painted with written. लेखातिगः, लेहातिगो, पुं० लेखिनी, कमल, a pen. लेखावितय, लेहाविहअ, वि० तीन रेखाएं, three lines. लेखिनी, लेहिणी, स्त्री० [लेख्+ल्युट्+ङीप्] कमल। समुल्लेखक/, pen. लेख्य, लेह, वि० [लिखाण्यत्] अंकित किये जाने योग्य, चित्रित करने योग्य, writtenpainted, scratched, to be drawn. लेख्यं, लेहं, नपुं० लिखना, अंकित करना, प्रतिलिपि, चित्रण, writing, रेखांकन, art of writing, transcribing. लेख्यकृत, लेहकिउ, वि० लिखा गया, written. लेख्यगत, लेहगअ, वि० चित्रित, लिखित, अंकित, painted written. लेख्यचूर्णिका, लेक्खचुण्णिगा, स्त्री० कूची, तूलिका, a paint brush. लेख्यपत्रं, लेहपत्तं, नपुं० लेख, पत्र, संदेश पत्र, let___ter,document.. लेख्यप्रसङ्गः,लेहपतंगो, पुं० दस्तावेज,document. लेख्यस्थानं, लेहट्ठाणं, नपुं० लिखने का स्थान, place of writter. For Private and Personal Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1267 लेण्डं, लेंड, नपुं० विष्टा, मल, feces,excrement. लेतः/लेतं, लेओ, पुं०/नपुं०, आंसू, अश्रु, tears. लेप, लेव, सक० जाना, पहुंचना, to go, to move, पूजना, to worship. लेपः, लेवो, पुं० [लिप्+घञ्] लीपना, पोतना, smearing plastering, • उपटन, मालिश, ointment, ointment, salve, the wipings of the hand. लेपकः, लेवगो, पुं० लीपना, पोतना, स्वच्छ करना, सफाई करना, plaster, mason, white washer. लेपकरः, लेवयरो, पुं० पोतने वाला, चुनाई करने वाला, being washer. लेपनः, लेवणो, पुं० [लिप्+घञ्] धूप, लोबान, in cense. लेपनं, लेवणं, नपुं० पोतना, लीपना, ointing, लापना, ointing, smearing plastering. लेपनी, लेवणी, स्त्री० चूना, सफेदी, white washer. लेप्य, लेप्प, वि० [लिप ण्यत्] लीपे जाने योग्य, to • be plasted, to be smeared. लेप्यं, लेप्पं, नपुं० लीपना, पोतना, plastering ___smearing, moulding, modelling. लेप्यकृत, लेप्पकिउ, पुं० प्रतिमाकार, मूर्तिकार, बेलदार, a model maker. लेप्यमयी, लेप्पमइ, स्त्री० [लेप्य+मयद+ङीप] पुत्तालिका, गुड़िया पुतली, adoll, puppet. लेलिहः, लेलिहो, पुं० [लिह+यङ, लुक् द्वित्वादि ततः अच] • सर्प, सांप, a snake, serpent. लेलिहानः, लेलिहाणो, पुं० सर्प, सांप, शिव, Ser pent, Siva. लेशः, लेसो, पुं० अल्प, थोड़ा, अंश, कण, अणु, a small bit, small portion, an atom, हिस्सा, • बिन्दु, point, • समय माप, गुण,a measure of time,.लेश अलंकार-जिसमें इष्ट का अनिष्ट के रूप में और अनिष्ट का इष्ट के रूप में वर्णन विद्यमान होता है, a figure of speech caused by concealing some thing through some excuse. लेशमात्र, लेसमेतं, नपुं० कर्णिकामात्र, even in small quantity. लेश्या, लेस्सा, स्त्री० दुर्भावना, लेश्या, bad im pulses, • आकुल भाव, thought point, ill thinking, . प्रकाश, प्रभा,रोशनी, light, bright, • कषाय की रंजना, कषाय योग, tinged kasaya stained of kasaya, . जिससे प्राणी कर्म से बंधता है, boded with karmas. लेश्यागत, लेस्सागअ, वि० लेश्या को प्राप्त हुआ, gone of ill thought. लेश्यागेहं, लेस्सागेह, नपुं० लेश्या स्थान, place of _lesya. लेश्यापरिणति.लेस्सापरिणइ.स्त्री० लेश्या की स्थिति, शुभ स्थिति अशुभस्थिति,changedof lesya. लेश्याभावः, लेस्साभाइ, पुं० लेश्या परिणाम, na ture of lesya. लेश्यावान, लेस्सावाण, वि० लेश्या वाला, having ____lesya. लेश्यावलम्बनं, लेस्सावलंबण, नपुं० लेश्या का ___आधार, supported. लेश्याविशुद्धिः, लेस्साविसुद्धि, स्त्री० निराकुल भाव, pure nature. लेष्टुः, स्त्री० मिट्टी/मृत्तिका, ढेला, lump of earth. लेसिकः, लेसिगो, पुं० हस्ति पर आरूढ़, rider of an elephant. लेहः, लेहो, पुं० [लेह+घञ्] चाटना, चखना, चाट, चटनी, अवलेह, licking, pickle, tasting . a lambative. लेहनं, लेहण, नपुं० चाट, चटनी, चाटना, licking sipping with the tongue. लेहिनः, लेहिणो, पुं० सुगाहा, borex. लेह्य, लेज्झा, वि० चाट, अवलेह, tasty, to be licked. लेह्यं, लेज्झ, नपुं० [लिङ्ग ठण्] किसी चिह्न से सम्बन्धित, अनुमित, related with any sign, inferred, किसी वस्तु का आस्वाध, any thing to be eaten by licking, a lambative food in general. लैङ्गिकः, लैंगिगो, पुं० मूर्तिकार, प्रतिमाकार, maker of images, a statuary. लोक, लोक, सक० अवलोकन करना, देखना, cor For Private and Personal Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1268 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Hard निहारना, प्रत्यक्ष ज्ञान करना, लोकयति, tolook लोकज्ञ, लोअण्हु, वि० संसार को जानने वाला, at, to see, to view, • जानना, मानना, knowing the world. समझना, to find, to congratulations, • लोकज्ञता, लोअण्हुत्त, वि० लोकविदता, see up. अभिवादन करना, बधाई देना, to greet, to लोकतत्त्वं, लोअतच्च, नपुं० जन-जन का ज्ञान, congratulations. knowledge of mankind. लोकः, लोको, पुं० लोग, मनुष्य, the world, . लोकतन्त्र, लोअतंत, नपुं० जनतन्त्र, course of ___world. संसार, जगत्, विश्व, जनसमूह, मानव,people, लोकतिलकः, लोअतिलगो, पुं० जन-जन का पूजा humanity, visible word, • समुदाय, स्थल, देवालय, जिनालय, a place of worसमिति, समूह, a group,company,• क्षेत्र, ship, among people. स्थान, प्रान्त, प्रदेश, open space, • दृष्टि, लोकतुषारः, लोअतुसारो, पुं० कपूर, camphor. प्रचलन, परम्परा, a region, tract, • दृष्टि, लोकत्रयं, लोअत्तूय, नपुं० तीन लोक, उर्ध्वलोक, दर्शन, see, स्थान, place, पृथ्वी, earth, • मध्यलोक और अधोलोक, the three world, लोक जीवन, a division of the universe. who upper, middle and lower लोककण्टकः, लोगकंडगो, पुं० दुष्ट पुरुष, दुर्जन, world. . torturing the people. लोकत्रयहित, लोअत्तयहिउ, वि० तीनों लोकों का लोकख्याति, लोअक्खाइ, स्त्री० लौकिक प्रसिद्धि, हितकारी, beneficial to every man of ___worldlyfame. world's. लोककथाः, लोअकहा, स्त्री० जन प्रचलित कथा, a लाक लोकत्रयी,लोअत्तयी, नपुं० तीनों लोकों, the three worlds taken collectively. popular legend. लोकत्रयीतिलकः, लोअत्तयीतिलगो, वि. तीनों लोकों लोककर्त, लोअकत्तु, वि० संसार का रचयिता, का मुख्य स्थान, a chief place of three सृष्टिकर्ता, the creator of the world. worlds. लोककृत, लोअकिउ, देखो ऊपर। लोकद्वारं,लोअदुवार, नपुं० स्वर्ग स्थान, theplace लोकख्यातः,लोअखाइ, पुं० लोक प्रसिद्ध,worldly of heaven. fame. लोकधर्मः, लोअधम्मो, पुं० जनता का धर्म, reliलाकेगाथा, लोकगाहा, स्त्री० जन सामान्य की प्रचलित gion of every man. कहानी, लोकगान, लोगों में गाया जाने वाला लोकधात, लोअधाउ, पुं० संसार की श्रेष्ठ वस्तु, a गान, a song handed down. ___great thing of world. लोकचक्षुस्, लोअ-चक्खु, पुं० सूर्य, दिनकर, रवि, लोकधात, लोअधाउ, पुं० आदि ब्रह्म, शिव, विधाता, sun. Siva, Brahma. लोकचमत्कारक, लोअ-चमक्कारग, वि० जन-जन लोकधैर्य, लोअधीर, वि० लोगों की धीरता। को आश्चर्य उत्पन्न करने वाला, being sur लोकनाथः, लोअणाहो, पुं० आदि प्रभु, • शिव, prise of among people. Adiprabhu, Siva. लोकचारित्रः,लोअचारित, नपुं० लोक व्यवहार, the लोक निर्गत, लोअ-णिग्गअ, वि० संसार से निकलता way of the society. हुआ, being with world. लोकजननी, लोअ-जणणी, स्त्री० लक्ष्मी, जगत् माता, लोकनेत, लोअणेत्तु, पुं० आदीश्वर, शिव, Adisvar, Laxmi, world mother. Siva. लोकजित, लोअजिअ, पुं० जिनदेव, जिनप्रभु, an लाकानन्दालयः, लाभ लोकनिन्दालयः, लोअ-णिंदालओ, पुं० जनापवाद, epithet of Jina, Jinadeva. ____deformation. लोकंज्येष्ठः,लोअ-जेट्ठो, पुंजिनदेव, जितेन्द्रिय पुरुष, लोकपः लोकपालः, लोअवो/लोअपालो, पुं० worship of among people who Jina. दिक्पाल, राज, प्रभु, king. For Private and Personal Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1269 लोकपतिः, लोअवइ, पुं० ब्रह्मा, राजा, प्रभु, लोकलोचनं, लोअलोयण, नपुं० सूर्य, रवि, sun. नरशिरोमणि, Brahma, king. लोकलोपिन्, लोअलोवि, वि० लोकोत्तर, अनुपम, लोकपथः, लोअपहो, पुं० संसार पद्धति, विश्व की 'लोकलोपिलवणापरिणामः', greatest. परम्परा, way of world. लोकवचनं,लोअ-वयणं,नपुं० किंवदन्ती,लोकवाता, लोकपद्धतिः, लोअपद्धति, स्त्री० लोक रीति, ac- जनश्रुति, common talk. cepted way. लोकवर्मन्, लोअवम्म, नपुं० लोक प्रचलित मार्ग, लोकपितामहः,लोअ-पिउमहो, पुं० ब्रह्मा, Brahma. सांसारिक मार्ग, common way. लोकप्रान्तः, लोअपंत, पुं० सर्व प्राप्त, general लोकवादः, लोअवादो, पुं० जनचर्चा, जनप्रवाद, rumour. popular report. लोकप्रकाशनः, लोअपगासणो, पुं० सूर्य, sun. लोकविधि, लोअविहि, स्त्री० लोक प्रचलित क्रिया, लोकप्रख्यानः, लोअपक्खाणं, पुं० लोक प्रसिद्ध, a mode of proceeding prevention in the world. wordlyfame. लोकवित्त, लोअवित्त, वि० लोक की जानकारी. लोकप्रवादः, लोअपवाद, पुं० एक पूर्व विशेष, knowing of world. सर्वसाधारण में प्रचलित बात, genealy fame. लोकविपरीत, लोअविरीअ, वि० संसार से भिन्न लोगों लोकप्रवाहः, लोअप्पवाहो, पुं० जनसमूह, general की मान्यता से पृथक्, unliking of people. people. लोकवृत्तं,लोअवुत्त, नपुं० लोक व्यवहार, लोक चर्चा, लोकबन्धु, लोअबंधु, पुं० सूर्य दिनकर, भानु, sun. जनवाद, the way of the world. लोकबाह्य, लोअ-बाहिर, वि० समाज से बहिष्कृत्, लोकव्यवहारः, लोअववहारो, पुं० लोकरीति, लोक नो ____excluded from society. परम्परा, the way of the world. • लोकमातृ, लोअमाउ, स्त्री० लक्ष्मी, laxmi. लोकश्रुतिः, लोअसूइ, स्त्री० जनश्रुति, जनप्रवाद, a लोकमार्गः, लोअमग्गो, पुं० लोक सम्मत प्रथा, popular report. जनप्रचलित पथ, anestablished custom. लोकसंकरः, लोअसंकरो, पुं० लोक की अव्यवस्था, लोकमार्गदशिन्, लोअमग्गदेसि, वि० जन-जन की लोक के एकमात्र गुरु ऋषभदेव, generalconवास्तविकता को दिखलाने वाला, seeing of fusion in the world. general people. लोकसंग्रहः, लोअसंगहो, पुं० लोक कल्याण, शिव, लोकमूढता,लोअमूढत्तं, स्त्री० लोक में अन्ध विश्वास. ब्रह्म, Risava, Siva, Brahma. common follows. लोकसमयः, लोअसमयो, पुं० लोक शास्त्र, लोक लोकमूर्खता, लोअमुक्खत्तं, देखो ऊपर, liking of सिद्धान्त, popular people thought text, dark. popular people. लोकयात्रा, लोअजत्ता, स्त्री० लोक व्यवहार, लोकसम्प्रदायः, लोअसंपदाओ, पुं० जनसमूह, जीवनचर्या, आजीविका, वृत्ति, worldy af- popular people. fairs, the course of worldly life. लोकसमयख्यातिः, लोअ-समय-खाइ, स्त्री० लोकरक्षः, लोअरक्खो, पुं० नृप, राजा, प्रभु, king. लोकशास्त्र में प्रसिद्ध, जनप्रवाद, लोकबिंदुसार, लोकरञ्जनं, लोअरंजणं, नपुं० सर्व साधारण का universally known, public rumour, अनुरञ्जन, pleasing the world, popu a text, lokbindusar. लोकसिद्ध, लोअसिद्ध, वि० लोक प्रचलित, curlarity. लोकरवः, लोअरवो, पुं० जनश्रुति, सर्वमान्य चर्चा, rent, among the people.. लोकस्थिति, लोअट्ठिदि, स्त्री० संसार का संचालन, popular talk common talk. लोकरीतिः, लोअरीइ, स्त्री० लोक पद्धति, world सांसारिक अस्तित्व, conduct of the unicustom. verse. For Private and Personal Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1270 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश - - लोकहास्य, लोअहास, वि० जन परिहास, world derided. लोकहित, लोअहिअ, वि० जन जीवन का कल्याण, beneficial to mankind killer of world beneficial. लोकहितैकलोपी, लोअहिएगणाही, वि० संसार हित का एकमात्र नाशक, killer of world ben eficial. लोकाकाशः, लोगागास, पुं० धर्मादिद्रव्य से युक्त प्रदेश, लोक से संबंधी आकाश, a space with world, that portion of akasa in which jiva pudgala, dharma, adharma, and kala exist is known as lokakasa. लोकाख्यानं,लोगक्खाण, नपुं० लोक का उद्देश्य, aim of world. लोकाग्रः, लोअग्ग, पुं० लोक का अग्रभाग, जहाँ तक छह द्रव्य का अन्तिम भाग है, front of world. लोकाग्रशिखामणिः, लोअग्गसिहामणि, स्त्री० सिद्धशिला, सिद्धस्थान, place of siddha. लोकाग्रहः, लोगग्गहो, वि० वर्णन का आग्रह, tak ing of thought. लोकाचारः, लोगायारो, पुं० व्यवहार, जन-व्यवहार, लोकविधि, long standing, social tra dition. लोकाचारखेदित्व, लोगयारखेदित्त, वि० व्यवहार के आचरण के प्रति खिन्नता प्रकट करने वाला, dejecting of social tradition. लोकातिग,लोगातिग, वि० असाधारण, अतिप्राकृतिक, ___surpassing the world. लोकातिशय, लोगातिसय, वि० असाधारण, संसार के लिए श्रेष्ठ, surpassing the world. लोकाधिपः, लोगाधिव, पुं० नृप, राजा, king. लोकाधिपतिः, लोगाहिवइ, पुं० नृप, राजा, king. लोकानुप्रेक्षा, लोगाणुप्पहा, पुं० संसारानुप्रेक्षा, thought of world. लोकानुरागः, लोगाणुराहो, पुं० लोकरुचि, जनरुचि, popular. लोकान्तर, लोयंतरं, नपुं० लोगों के बीच, लोक के मध्य, middle of people's. लोकान्तिकः,लोगतिग, पुं० लोकान्तिक देव,akind of deity. लोकापवादः, लोगापवाद, पुं० जनापवाद, जन श्रुति का अपवाद, public scandal. लोकाभ्युदयः, लोगब्भदयो, पुं० लोककल्याण, जन कल्याण, welfare of people. लोकायितकः, लोगाइयगो, पुं० लोकवाद को महत्त्व देने वाला चार्वाक दर्शन, अनात्मवादी, नास्तिक, भूततत्ववादी, one studying the lokayata's, chakravaka, one follow ing the lokayat. लोकालोकः, लोगालोगो, पुं० लोक और अलोक, लोकाकाश और अलोकाश, world and world upper, the portion of Akasa in which jiva pudgala, dharma, Adharma and kala exist in known as Lokakasa and the Akasa beyond it is called Alokakasa. लोकाश्रयः,लोगासओ, पुं० संसार का आधार, sup port of world. लोकोत्तरः, लोगुत्तर, पुं० अनुपम, श्रेष्ठ, great su per nature. लोकोत्तरकान्तिः,लोगुत्तरकंति,स्त्री० अनुपम सौंदर्य, super charming. लोकोत्तरगुणः, लोगुत्तरगुण,पुं० उन्नत गुण, सर्वश्रेष्ठ गुण, super nature. लोकोत्तरमहिमा, लोगुत्तरमहिमा, स्त्री० महती प्रभावना, great disclosing. लोकोत्तररूपः, लोगुत्तररुव, पुं० लोकातिशायी रूप, ___ अनुपम सौंदर्य, beautiful. लोकोत्तरवृत्तिः, लोगुत्तरवुति, स्त्री० विसर्ग परिणाम, ended nature. लोकोत्तरसौंदर्य, लोगुत्तर-सुंदर, वि. विशेष सुंदरता, beautiful. लोकोपकारी, लोगोवयारी, वि० जन जन का उपकार करने वाला, doing favour every per son. लोकोपकृत, लोगो वकिउ, वि० जनोपकारी, लोकहितकारी,doing favourable. लोच, लोच, सक० देखना, अवलोकन करना, निरीक्षण . For Private and Personal Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश करना, सोचना, विचारना, to view to see, behold, to observe. लोचं, लोचं, नपुं० अश्रु, आंसु, tears. लोचकः, लोचगो, पुं० [लोच्ण्वुल्] मूर्ख पुरुष, धूर्त लोचो मौर्व्या भ्रूश्लथ धर्मणि इति वि आंख की पुतली, केंचुली, a stupid person, the pupil of the eye, the slough of a snake, • लेम्प का काजल, lamp black, • काजल, collyrium, • कान के बाले, a kind of earring • मोमपिण्ड, निरीक्षक, दर्शक, a bowstring, observer. लोचनः, लोचणो, पुं० नाम विरूप a name with , out charm. लोचनं, लोयणं, नपुं० [लोच् + ल्युट् ] नेत्र, नयन, अवलोकन, दर्शन, देखना, keep seeing sight, viewing. लोचनता, लोयणत, वि० नयनरूपता, seeing. लोचनापथः, लोयणापहो, पुं० दृष्टिक्षेत्र, the range of eye sight. लोट्, लोड, अक० मूर्ख होना, पागल होना, मदहोश होना, उन्मत्त होना, to be foolish, to mad. लोठ, लोडो, पुं० [ लुट्+घञ्] लोटना, लुङ्कना, moving. लोड, लोड, अक० पागल होना, मूर्ख होना, मूर्च्छित होना, विलोडित करना, to be foolish, to mad, to move. लोडनं, लोडणं, नपुं० अशान्त करना, उद्विग्न करना, striking disturbing. लोणार, लोणारी, पुं० नमक, salt. लोतू, लोओ, पुं० [लू+तन्] अश्रु, आंसू, tears, • चिह्न, संकेत, a mark, sign. लोत्रं, लोतं, नपुं० चुराई गई सम्पत्ति, लूटा गया धन, stolen, property. लोभ / लोध्रः, लोडो, पुं० लाल, रक्त, लोधवृक्ष, red, of a tree with red flowers. लोपः, लोवो, पुं० [लुप्-भावे घञ्] लोप, क्षति, हानि, अभाव, समाप्ति, taking away, • समाप्ति, loss, destruction, failure, • प्रकृति प्रत्ययादि लोप, elision of letter, • उन्मूलन, अपाकरण, उत्साधन, अन्तर्धान, अप्रचलन, eli Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1271 sion, उल्लंघन, अतिक्रमण, dropping, अनुपस्थिति, disappearance, • अदर्शन, वर्णलोप, elision of a letter in gram mar. लोपनं, लोवणं, नपुं० अतिक्रमण, उल्लंघन, viola tion • अभाव, हानि, क्षति करना transgression, loss, • छूट देना, omission, dropping. लोपमित, लोवमिअ, वि० व्यलोपि, dropping. लोपयति, लोवए, व०क० लोप करता है, depri vation. लोपा, लोवा, स्त्री० अगस्त्य मुनि की पत्नी, wife of sage Agastya. लोपाकः, लोवागो, पुं० गीदड़, श्रृंगाल, jackal. लोपिन्, लोवि, वि० [ लुप्+ णिनि] हानि पहुंचाने वाला, लोप करने वाला, लुप्त होने वाला, injuring, harming. लोभ, लोहो, पुं० [ लुभ्+घञ्] लालच, लोलुपता, लालसा, लोभात्क्रोधः प्रभवति, लोभात्कामा, प्रजायते, लोभान्मानश्च माया च लोभः अपस्य कारणम् ।। covetousness, greed, cupid - ity. • आसक्ति, इच्छा, desire for वाञ्छ, चाह, attachment, • लोभकषाय, • बाह्य पदार्थ की इच्छा, longing after, • ममकार बुद्धि avarice, cupidity, • उत्कण्ठा, entice. लोभगत, लोहगअ, वि० लोभ कषाय को प्राप्त, gone of greed kasaya. लोभजन्य, लोहजण्ण, वि० लालसा युक्त, greedy. लोभद्रव्य, लोहदव्व, वि० द्रव्य का आकांक्षी, desirable of thing. लोभपिण्ड, लोहपिंड, वि० आहारलोलुपी, पिण्ड For Private and Personal Use Only इच्छुक, desirable of eating. लोभभक्त, लोहभत्त, वि० भोजन का इच्छुक, आहारासक्त, भोजन भट्ट, desirable of eat. लोभित, लोभ, वि० लोभ करने वाला, greedy. लोम:, लोमो, पुं० पूंछ, hairy, wooly, • दल, समूह, group, रोम, शरीर के रोम समूह, the hair on the body, • मृदुल, soft. • Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1272 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश लोमक, लोमग, वि० रोमाञ्चित, हर्षित, प्रफुल्लित, ____ horripulated. लोमकिन्, लोमकि, पुं० एक पक्षी विशेष, a bird kind. लोमतति, लोमतइ, स्त्री० रोमराजि, line of hair, ____containing hair. लोमन्, लोम, नपुं० रोम, शरीरगर्त बाल, hair. लोमकीट:, लोमकीडो, पुं० जूं, लीख, a louse. लोमकूपः, लोमकूवो, पुं० रोम के छिद्र, a pore of the skin. लोमगर्तः, लोमगत्त, पुं० रोम, छिद्र,रोम रंध्र,apore of the skin. लोमपंक्ति,लोमपंति, स्त्री० रोमसमूह, line of hair. लोमरन्धं, लोमरंध, नपुं० रोमछिद्र, apore of the skin.. लोमलाजिः, लोमराजि, स्त्री० रोम समूह, line of hair. लोमसृष्टिः, लोमसिट्टि, स्त्री० रोम उत्पत्ति, bornof ___hair. लोमाभाव, लोमाभाव, वि० निलोम, hairless. लोमालिक, लोमालिग, स्त्री० रोमपंक्ति, line of लोलुप, लोलुव, वि० [लुभ्+यङ्+अच् भस्य पः] उत्सुक, इच्छुक, लोभवशगंत, very eager desirous, desirable, • लाल सागत, . लालची, लोभी, greedy, covetous. लोलुपा, लोलुवा, स्त्री० लालची, लोभी, लालसा, उत्कण्ठा , greed, covetous. लोलुभ, लोलुह, वि० अत्यन्त लालसा युक्त, लालसाशील, उत्कण्ठाजन्य, very destruc tive, very greedy. लोष्ट, लोट्ठ, अक० ढेर लगाना, संग्रह करना, to heap ____up, to accumulate. लोष्टः, लोट्ठो, पुं० [लुष्+तन्] मिट्टी का ढेला, a ___lump of earth. लोष्ट,लोटुं,नपुं० मृत्तिका पिण्ड,a lump ofearth. लोष्टः, लोढु, स्त्री० मृत्तिका पिण्ड, a lump of _____earth. लोष्ठः, लोट्ठो, पुं० पत्थर, पाषाण, stone. लोह, लोह, वि० [लूयतेऽनेन, तू+ह] ताम्रमय, तांबे से युक्त, reddish made of iron. लोहः, लोहो, पुं० लोहा, अयस्क, एक धातु, red metal, iron, copper, तांबा, • इस्पात, धातु, अस्त्र, हथियार, steel. लोहकण्टकः, लोहकंडगो, पुं० वंशी, बडिरा, iron, ___nail. लोहकार, लोहयारो, पुं० लुहार, a blacksmith, ____ironsmith. लोहकिट्ट, लोहकिट्ट,नपुं० लोह की जंग, iron-dust. लोहकीलक, लोहकीलगो, पुं० लोहे की कील, शलाका, a iron spike. लोहखण्ड, लोहखंडं, नपुं० अयस्क समूह, iron keep. लोहचर्ण, लोहचुण्ण, नपुं० लोहभस्म, iron rust. लोहर्ज, लोहजं, नपुं० कांसा, bell-metal. लोहजालं,लोहजालं, नपुं० कवच, a coat of mail. लोहदण्डः , लोहदंडो, पुं० लोहे की छड़, ironstick. लोहदाविन्, लोहद्दावि, पुं० सुहागा, fascing sub stance. लोहबद्ध, लोहबुद्ध, पुं० लोह से युक्त, ironless. ___ hair. लोमाली, लोमाली, स्त्री० रोमपंक्ति रोमावलि, line of hair. लोमावलिः, लोमावलि, स्त्री० रोम समूह, line of ____hair. लोमाशः, लोमासो, पुं० गीदड़, मृगाल, jackal. लोल, लोल, वि० [लोड्+अच् उस्य ल लुल्+घञ्] 'पा कांपता हुआ, हिलता हुआ, दोलायमान, shaking, rolling, • विक्षुब्ध, अशान्त, व्याकुल, बेचैन, tremulous, • चंचल, चपल, अस्थिर, आतुर, उत्सुक, fickle, inconstant, . अस्थायी, नश्वर, restless, uneasy, agi- tated. लोलता, लोलआ, वि० चंचलता, frail, transient. लोलाक्षिका, लोलक्खिगा, स्त्री० चंचल नेत्र वाली स्त्री, a rolling eye. लोलाञ्चता, लोलंचत्त, स्त्री० चंचला स्त्री, लोलं चञ्चलमञ्चलं यस्याः सा, a woman with roling eyes. For Private and Personal Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1273 लोहमुक्तिका, लोहमुत्तिगा, स्त्री० लाल मोती, red pearl. लोहरजस, लोहरजं,नपुं० लोहे की जंग, मोर्चा, rust of iron. लोहराजकं, लोहराजगं, नपुं० चांदी, रतज, silver. लोहल,लोहल, वि० लोहे से निर्मित, maded with ___iron. लोहशंकु, लोहसंकु, स्त्री० लोहे की कील, iron ___spike. लोहिका, लोहिगा, स्त्री० [लोह+ठन+टाप] लोहे का पात्र, iron pot. लोहित, लोहिअ, वि० लाल रंग का, ताम्र, निर्मित, ___red coloured, maded of copper. लोहितः, लोहिओ, पुं० एक वृक्ष विशेष,akind of tree, • लाल रंग, मंगल ग्रह, red, mangal graha,• सर्प, snake, मृग, species of लौम्य, लोम्म, वि० [लोक भवः - लोक ष्यञ्] सांसारिक, भौतिक,worldly. लौड़, लोड, अक० पागल होना, to mad. लोल्य, लोल्ल, वि० [लोलस्य भावः ष्यब] चापल्य। तरलता, fickleness. लौह, लोह, वि० लोहे से निर्मित, made of iron. लौहं, लोह, नपुं० लोहा, अयस्क, iron. लौहजं, लोहनं, नपुं० लोहे को जंग, rust of iron. लौहबन्ध, लोहबंधो, पुं० लोहे की बेड़ी, जंजीर, iron felters, for prisoners. लौहभाण्डं, लेहभंड, नपुं० लोहपात्र, iron pot. ल्पी, ली, अक० मिलना, सम्मिलित होना, to meet. ल्वी, ली, सक० जाना, पहुंचना, to go. a deer. लोहितं, लोहिअं, नपुं० तांबा, copper, • रुधिर, blood, • केसर, जाफरान, saffron. लोहितवर्णः, लोहिअवण्णो, पुं० आरक्तवर्णी (जयो० 15/2) red colour. लोहितकल्माष, लोहिअकम्मास, वि. लाल धब्बों वाला, Reding. लोहितक्षय, लोहिअसओ, वि० रुधिर नाश। Redless. लोहिनी, लोहिणी, स्त्री० रक्तवर्ण वाली स्त्री, Redcolouring woman. लौकान्तिकः,लोगंतिअ, पुं० सुर ऋषि,• देव विशेष। (भक्ति० 32) a saint, a kind of Deva. लौकिक, लोगिग, वि० [लोक विदितः प्रसिद्धो हितो वा ठण] सांसारिक, भौतिक, पार्थिव। (जयो० 26/100), worldly, mundane, • सामान्य, साधारण, प्रचलित, local. लौकिक-कल्याण, लोगिग-कल्लाणं, नपुं० सांसारिक हित। (जयो 2/7) worldly beneficial. लौकिकाचरणं, लोगिगाचरणं, नपुं० सांसारिक हित। (जयो० 2/7) worldly beneficial. लौकिकज्ञ, लोगिगण्हु, वि० लोक व्यवहार जानने वाला, worlding. वः, वो, पुं० इसका स्थान अन्तस्थ है। वकार, आभ्यन्तर ईषत् स्पृष्ट, the last semivowel. वः, वो, पुं० पवन, वायु, हवा, air, • भुजा, वरुण, arm, varuna • समाधान, सम्बोधन, मांगलिक कार्य, conciliation Addressing Auspiciousness, • निवास, आवास, house, • सागर, sea, Residence . व्याघ्र, tiger, • अस्मद् शब्द के षष्ठी एकवचन में (वि) युस्माक के श्रीवधमाना भुवि देवदेवः (वीरो० 6/1) हमारी, हमारा, अर्थ निकलता है। like, as, asin lohere the word may be. वं, व, नपुं० वरुण, कुम्भ वः कुम्भे वरुणे 'ति' fagacitan, Varun व, व, अव्य० अथवा, यथा, तदह, जैसा कि, as, like,asin. वंशः, वंसो, पुं० [वमति उद्गिरति वम् + श् तस्य नेत्वम्] • बांस, वेणु, bamboo, • हस्तिकुम्भस्थल, elephant head, . मानदण्ड, measuring-rod, • कुल, परिवार, जाति, कुटुम्ब, परम्परा, वंशस्य, जातिर्जकनस्य मातुः पिता, family, • संग्रह, समूह, समुदाय, संघात, समुच्चय, • रीढ़ की For Private and Personal Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1274 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश हड्डी, backbone, गृह का उर्ध्वकाष्ठ, beam of a house. वंशकठिनः, वंस-कढिणो, पुं० बांसों का झुरमुट, ___forest of bamboo. वंशकुट, वंसकुडो, वि० वक्ष स्थापक, वंश चलाने वाला, काल प्रवर्तक, increasing a fam ily further. वंशकर्पूररोचना, वंस-कप्पूर-रोपणो, स्त्री० वंशलोचन, तवाशीर, a white seed like matter found in side. वंशकृत्, वंसकअ, पुं० कुल संस्थापक, कुलप्रवर्तक, increasing family further. वंशक्रमः, वसक्कमो, पुं० वंशपरम्परा, कुल परम्परा, family per petuation. वंशक्षीदी, वंसक्खीदी, स्त्री० वंसलोचन, bamboo manna. वंशगत, वंसगअ, वि० परम्परा को प्राप्त हुआ, fam ily perpetuation वंशचरित, वंसचरिअ, नपुं० कुलपरिचय, • परम्परागत परिचय the know of family. वंशचिन्तक, वसचिंतग, वि० वंश जानने वाला, कुल परम्परा का चिन्तक, the knowed of fam- ___ily. वंशछेत्तु, वंसछेत्तु, वि० कुल का अंतिम व्यक्ति, the first man of a family. वंशज, वंसज, वि० पूर्वज, कुल परम्परा को, born ___ in lineage. वंशजः, वंसजो, पुं० सन्तान, प्रजा पवित्रकुलोत्पन्न, born in lineage. वंशजं, वंसअं, नपुं० वंशलोचन, born in lineage. वंशज्योति, वंसजोइ, स्त्री० कुल परम्परा की प्रभा, a ___ brightness. वंशतत्त्वं, वंसतच्चं,नपुं० बांस का सार, bamboo manna वंशनर्तिन, वंसणट्टि, पुं० नट, विदूषक, pole dancer. वंशनाडिका, वंस-णाडिगा, स्त्री० बांसुरी, flute. वंशनाथः, वंसणाहो, पुं० वंश प्रमुख, कुलनायक, a family man. वंशनिर्माता, वंसनिम्माआ, पुं० कुलकर, a greatman. वंशनेत्रं, वंसणेत्तं, नपुं० बांस का पत्ता, bamboo leaf. वंशपत्रकः, वंसपत्तगो, पुं०न रकुल, reed,• पौंड्रा, root of sugarcane. वंशपत्रकं, वंसपत्तगं, नपुं० हरताल, reed. वंशपरम्परा, वंसपरंपरा, स्त्री० कुलरीति, वंशानुक्रम, family per petuation. वंशपूरकं, वसपूरगं, नपुं० इक्षुमूल, गन्ने की जड़, root of sugarcane. वंशभागः, वंसभागो, पुं० कुलांश, family man. वंशभेदकर, वंसभेदयर, वि० गोत्रभिद, family. वंशभोज्य, वसभोज्ज, नपुं० वंश परम्परा की सम्पत्ति, family wealth. वंशमहीरुह, वस-महीरुहो, पुं० वेणुवृक्ष, कुलपादप, bamboo tree. वंशरीति, वंसरीइ, स्त्री० कुल परम्परा, family perpetuation. वंशलक्ष्मी, वंसलक्खी, स्त्री० कुल का सौभाग्य, fam i ly good luck. वंशलोचनं, वंसलोयणं, नपुं० औषधि विशेष,aking of medicine. वंशवाद्यं, वंसवज्ज, नपुं० बांसुरी, वंशे महरे कुतो वंशवाद्यस्यतु समुद्भवः। flute. वंशविततिः, वस-विइइ, स्त्री० परिवार, संतान, fam _ily, continuity. वंशशर्करा, वंस-सक्करा, स्त्री० बंसलोचन, bam "boo-manna. वंशशलाका, वंससलागा, स्त्री० बांस की खूटी, bam boo stick. वंशस्थिति, वंसटिइ, स्त्री० कुल की धारा, family perpetuation. वंशिका, वंसिगा, स्त्री० बांसुरी, flute. वंशिवर, वसिवरो, पुं० गृहस्थ, staying inhouse. वंशी, वंसी, स्त्री० [वंश+अच्+ङीष्] वाद्य विशेष । (जयो० 12/77) बांसुरी, मुरली, flute, • व्याध, शिकारी, hunter, bowler. वंशीधरः, वंशीहरो, पुं० कृष्ण, वासुदेव, Krishna, Vasudeva, • बंशी बजाने वाला। वंशीधरिन, वंसीधरि, पुं० कृष्ण, वासुदेव,• मुरलीधर, वशाध krishna. For Private and Personal Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1275 वंश्य, वस्स, वि० [वंशे भवः यत्] कुल परम्परा से सम्बन्धित, मेरुदण्ड से सम्बन्धित, genea___logical. वंश्यः, वस्सो, पुं० पूर्वज, कुलज, वंशत, born in __lineage, • परिवार का सदस्य, increas ing a family further, • शहतीर। वकुशः, वउसो, पुं० वकुशमुनि, जो उत्तरगुणों को भी अच्छी तरह नहीं समझ पाया,asaint, name of a sage. वकः, वगो, पुं० बगुला, crane,• ठग, धूर्त, false, devotee, . एक राक्षस, बकासुर, a de- mon killed by Krishna. वक्कू, वक्क, सक० जाना, पहुंचना, to said, to go. वक्तव्य, वत्तव्व, स०कृ०, [वच्+तव्यत्] कहे जाने योग्य, कहने योग्य, प्रकथन योग्य, to be said, to be spoken, • गर्हणीय, निन्दनीय, दूषणीय, censurable inferior, • नीच, दुष्ट, low man, • कवित्वसामर्थ- 'वक्तव्यतोऽलंकृति दूरवृत्ते' (वीरो० 1/26) । वक्तव्यं, वत्तव्वं, नपुं० भाषण, कथन, प्रतिपादन, saying, speaking, • विधि, नियम, सिद्धान्त, वाक्य, 'सज्ज्ञानैकविलीयन । वक्तव्यं श्रीमता च तद्भवता।' injunction, order, आरंभ, undertaking, effrot, • बाण की नोंक, edge of an arrow. वक्त्रखुरः, वत्तखुरो, पुं० दन्त, दांत, teeth. वक्त्रजः, वत्तओ, पुं० ब्राह्मण, विप्र, Brahman, vipra. वक्त्रतालं, वत्तयालं,नपुं० मुख से बजाया जाने वाला वाद्ययन्त्र, A musical instrument played with the mouth. वक्त्रदलं, वत्तदलं, नपुं० तालु, palate. वक्त्रपटः, वत्तपडो, पुं० परदा, आच्छादन, veil. वक्त्ररन्ध, वत्तरंधो, नपुं० मुखछिद्र, मुख विवर, ___mouth hole. वक्त्रभेदिन, वत्तभेइ, वि० चरपरा, तीक्ष्ण, bitter. वक्त्रवासः, वत्तवासो, पुं० संतरा, मौसमी, orange. वक्त्रशोधनं, वत्त-सोहणं, नपुं० मुख साफ करना,. नींबू, चकोतचरा, citron fruit. वक्त्रशोधिन्, वत्त-सोहि, पुं० नींबू, चकोतरा, cit ron fruit. वक्वेन्द्र, वत्तिंद, स्त्री० मुखेन्द्र, face of moon. वक्र, वक्क, वि० [वङ्क+रन्] • कुटिल, तिर्यग, crooked, • टेढ़ा, झुका हुआ, चक्करदार,. गोलमोल, मण्डलाकार, the bend of stream, • कूट, घातक, नाशक, विध्वंसक। वक्रः, वक्को, पुं० शनिग्रह, मंगलग्रह, saturn, __mars. वक्र, वक्कं नपुं० नदी का मोड़, the bend of stream, • प्रतिगमन, बहाव। वक्रकण्टः , वक्ककंटो, पुं० बेर का पेड़, jujube tree. वक्रकण्टकः, वक्ककंटगो, पुं० खैर, तरु, a Khadira tree. वक्रखङ्गः, वक्कखग्गो, पुं० कटार,तलवार,sword. वक्रगति, वक्कगइ, स्त्री० टेढ़ी चाल, तिर्यक् गति, crooked gait. वक्रगामिन्, वक्कगामि, वि० कुटिल गति वाला, टेढ़ी चाल चलने वाला, जालसाज, बेईमान, mov ing crookedly. वक्रग्रीवः, वक्कगीवा, पुं० ऊँट, उष्ट्र, camel. वक्रचञ्च, वक्कचंचु, स्त्री० तोता, शुक्र, parrot. rule. वक्ता, वत्ता, वि० बोलने वाला, (समु० 3/22) say- ing. वक्तु, वत्तु, वि० वक्ता, कहने वाला, (समु० 9/31), ____speaker. वक्ति, वत्ति, सूचक, (जयो० 3/106) speaker. वक्त, वतु, वि० [वच्+तृच्] वक्ता, बोलने वाला, कहने वाला, वाक्पटु, प्रवक्ता, speaker, ora tor, teacher. वक्त, वत्तु, पुं० विद्वान् पुरुष, अध्यापक, व्याख्याता, orator,'सत्यमसत्यं ब्रवीतीति वक्ता' (धव० 9/220) वक्त्रं, वत्तं, नपुं० [वक्ति अनेन वच् करणे ष्ट्रन्] • मुख, मुह, बदन, mouth, face, • थूथन, nuzzle, • प्रोथ, चोंच, nuzzle, beak,. For Private and Personal Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1276 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वक्रतुण्डः, वक्कतुंडो, पुं० गणपति, गणेश,Ganesa. वक्रदंष्ट्रः, वक्कदंट्ठा, पुं० सूकर, सूअर, pig. वक्रदृष्टि, वक्कदिट्ठि, स्त्री० तिरछी चितवन वाला, अँगा, कुटिलता युक्त आंख वाला, moving crookedly. वक्रदृष्टिः, वक्कदिट्ठि,स्त्री० तिरछी अक्षि, तिर्यग् नेत्र, ___crooked eye. वक्रता, वक्कत्त, वि० कुटिलता, वक्रिम, crooked. वक्रतावस्था, वक्कआवट्ठा, स्त्री० वक्रिमक्षण, कुटिल भाव की स्थिति, crook nature. वक्रत्व, वक्कत्त, वि० कुटिलता, तिर्यग् गति युक्त, • कौटिल्यक, crooked gait. वक्रनकः, वक्कणगो, पुं० शुक, तोता, parrot. वक्रनासिकः, वक्कणासिगो, पुं० उल्लू, owl. वक्रपुच्छ:/वक्रपुच्छकः, वक्कपुच्छो/वक्कपुच्छगो, पुं० श्वान, कुत्ता, dog. वक्रपुष्पः, वक्कपुष्फो, पुं० ढाक, वृक्ष,dhak tree. वक्रबालधिः, वक्कबालहि, पुं० श्वान, कुत्ता, dog. वक्रभावः, वक्कभावो, पुं० टेढ़ापन, कुटिलभाव, crook ful. वक्रभू, वक्कभू, पुं० कुटिल भौंह, crookeye. वक्रलता, वक्कलया, स्त्री० झुकी हुई लता, मण्डलाकार बल्लरी, crook creeper. वक्रलांगूलः, वक्क-लंगूल, पुं० कुत्ता, कुक्कुट, श्वान, dog. वक्रवक्रः, वक्कवक्को, पुं० सूकर, सूअर, pig. वक्रवाक्यं, वक्कवक्कं, नपुं० कुटिलवाक्य, घुमावदार, कथन, ingenious, speech. वक्रिन्, वक्कि, वि० [वक्र + इनि] कुटिल, (जयो० 11/96) कुटिल गामी, वक्रता, crooked curvature. वक्रिमन्, वक्किम, पुं० [वक्र + इमनिच्] • कुटिलता, वक्रता, टेढ़ापन, • चक्कर, घुमाव, crookedness, curvature, • धूर्तता, चलाकी, ठगी, छलभाव, Jackaed, wicked. वक्रिमक्षणं, वक्किमक्खणं, नपुं० वक्रतावस्था, कुटिलता का समय, crook time. वक्रिमकल्पः, वक्किम-कप्पो, पुं० कुटिल विचार, 'वक्रस्य भावो वक्रिमा - तस्य कल्पः समुत्यादः' । crook thought. वक्रोष्टिः/वक्रोष्टिका, वक्कोट्ठि, स्त्री० [वक्र ओष्ठो यस्याम्] मृदु मुसकान, मन्द-मन्द हास्यता, a gentle smile. वक्रोक्ति, वक्कुत्ति, स्त्री० [वक्र: उक्ति यस्याम्] • वक्रकथन, कुटिल, प्रतिपादन, ingenious speech, • वक्रोक्ति नामक अलंकार। जिसमें टालमटोल युक्त कथन श्लेष के साथ कहा जाता है। प्रस्तुतादपरं वाच्यमुपादायोत्तरप्रदः। भङ्गश्लेषमुखेनाह यत्र वक्रोक्तिरेव सा। (वाग्भट्टालंकार 4/14) वक्रोक्तिश्लेषः, वक्कुत्ति-सिलेसो, पुं० वक्रोक्ति युक्त श्लेष, crooked speech. वक्रोक्तिर्दृष्टान्तः, वक्कुत्तिदिटुंतो, पुं० वक्रोक्ति पूर्ण दृष्टान्त। रजो यथा पुष्पसमाश्रयेण किलाऽऽबिलं मद्वचनं च येन। वीरोदयोदारविचारचिह्नं सतां गलालाङ्करणाय किन्न ।। crooked specch वक्रोडुपः, वक्कोडुवो, पुं० स्वकीय मुखचन्द्र मुख। वक्रोडुपे किंपुरुषाङ्गनाभिः क्लुप्तावलोक्याथ च TEUTT Pft: I mouth of moon. वक्ष, वक्ख, अक० वृद्धि को प्राप्त होना, बढ़ना, कहना, (जयो० 3/55), शक्तिशाली होना, to grow, best strong, • क्रुद्ध होना, to be angry, • संचित होना, to collect. वक्षस्, वक्खं,नपुं० [वह + असुन् + मुच च] छाती, वक्षस्थल, हृदय,सीना। वक्षसो हृदयस्य स्फुरणं, breast. वक्षजा, वक्खआ, स्त्री० स्त्री का वक्षस्थल, breast ____of woman. वक्षरुहा, वक्खरुहा, स्त्री० देखो ऊपर, breast of woman. वक्षणं, वक्खणं, नपुं० सम्पत्तिकर। पूर्णकलश, मंगलकलश। वक्षस्थलं, वक्खत्थलं, नपुं० छाती, उरस्थल, breat, bosom. वक्षस्फरणं, वक्खप्फरण,नपुं० हृदय स्फुरण,breast, throbbing. वक्षारः, पुं. वक्षारपर्वत, aname of mountain. वक्षागिरि, पुं० वक्षारपर्वत। वख्, वह, सक० जाना, पहुंचना, to go. For Private and Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1277 वगाहः, वगाह, पुं० अवगाह, bathing. वकः, वंको, पुं० [वक+अच] नदी का मोड़, bend of a river. वङ्का, वंका, स्त्री० [वङ्क + टाप्] मेढ़ी, a control point. वङ्किलः, वंकिलो, पुं० [वङ्क + इलच्] कांय वििद्ध, वंकि, स्त्री० एक वाद्य यन्त्र। वङ्ग, वंग, सक० जाना, लंगड़ाना, to go. वङ्गरः, वंगरो, नपुं० वङ्गवासी,vangvasi, inhab ____itants of Bengal. वङ्गा, वंगा, पुं० कपास, बैंगन का पौधा। वङ्गं, वंगं, नपुं० सीसा, • रांगा, red lead. वंडाजः, वंगाजो, पुं० पीतल,brass,• सिन्दूर, Red lead. वङ्गजीवनं, वंगजीवणं, नपुं० चांदी, रजत, silver. वङ्गदेशः, वंगदंसो, पुं० बंगाल का राजा, rulers of Bengal. वङदेशनपः, वंगदेसणिवो, पुं० बंगाल का राजा, ___ rulers of Bengal. • वङ्गाधिपतिः, वंगाहिवइ, पुं० वग अधिपति । rulers of Bengal. वडाधिपतिः, वंगाहिवइ, पुं० वंग देश का राजा, rulers of Bengal. वच, सक० कहना, बोलना, प्रतिपादन करना, to say, • वर्णन करना, बखान करना, वाचयेत्, to speak, tocall, to recite,• समाचार देना, संदेश देना, reproach, • घोषणा करना, पुकारना, to call. वचः, वचो, पुं० [वच् + अच्] तोता, शुक, par rot, • सूर्य दिनकर, sun. वचं, वयं, नपुं० कथन, बात, वचन, उपदेश, संदेश, speak, call, advice. वचनं, वयणं, नपुं० [वच्+ल्युट्] बोलना, कहना, speak, • उच्चारण, बात, प्रकथन, उक्ति, उद्गार, utterance, • भाषण, प्रवचन, उद्घोष, speech, • दुहराना, पाठ करना, घोषणा, announce, • वाक्य, वाणी, नियम, विधि, word,• एक वचन, बहुवचन,num वचनकर, वयणयर, वि० आज्ञाकारी, आदेश पालक, • उपदेशक, obedient. वचनकारिन्, वयणयारि, वि० आज्ञाकारी, वचन, 416797, obedient. वचनक्रमः, वयणक्कमो, पुं० प्रवचन, धारावाह निरूपण, speaking. वचनग्राह्नि, वयणंगाहि, वि० आज्ञाकारी, अनुवर्ती, obedient. वचनपटु, वयणपडु, वि० कहने में चतुर, great in the speech. वचनप्रचारः, वयणप्पयारो, पुं० दिव्यध्वनि,avoice of divya. वचनविरोधः, वयणविरोहो, पुं० पाठ विरोध, say ___ing something. वचनबलं, वयणबलं, नपुं० वचन विषयक व्यापार, saying bad. वचनामृतं, वयणामिउ, नपुं० अमृत रूप वाणी, voice ___ of immortality. वचनीयर.वयणीयर, वि० [वच् + अनीयर] कथनीय, निरूपणीय, प्रवचनीय, कहने योग्य, प्रतिपादित करने योग्य, to be spoken, • निन्दनीय, दूषणीय, related, censurable. वचनीयं, वयणिज्ज, नपुं० कलंक, निन्दा, a guilt of a speaking. वचनोच्चारणं, वयणुच्चारणं, नपुं० वाक्योच्चारण,a speak of word. वचरः, वयरो, पुं० कुक्कुट, मुग्ण, cock, • निम्नव्यक्ति, rogue man, • ठग, धूर्त, वाचारल, मुखरी, crafty, rogue. वचस्, वय, (वच् + असुन्) भाषण, वचन, कथन, विधि, आज्ञा, उपदेश, विवेचन, speech, voice. वचसम्पतिः, वयसंपइ, स्त्री० [वचेसां वाचां पतिः षष्ठया अलुक्] बृहस्पति, गुरु गृह, Brahaspati, the lord of Speech. वचस्ततिः, वयत्तइ, स्त्री० वचनमाला, वाक्यावलि। speech line. वचस्तम्भः, वच-अंभो, पुं० वचन कीलित, injured with words. वचोधिदेवता, वहिदेवआ, स्त्री सरस्वती, भारती, belonging to Bharati. ber. For Private and Personal Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1278 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वचोधृत, वओधिउ, वि० वचन धारक, (दयो० 27) _speech, goddess of speech. वज्र, वज्ज, सक० जाना, पहुंचना, to go. वज्रः, वज्जो, पुं० इन्द्र, अस्त्र, वज्रायुध, हीरक, Indra's missile, diamond. वज्र, वज्जं, नपुं० मुदगर, • इन्द्र, अस्त्र, Indra's missile, • हीरमणि, विद्युत, diamond, thunder bot. वजः, वज्जो, पुं० सैन्य व्यूह, सैन्य रचना, सैन्य सुरक्षा की पद्धति, having vajra as his armour. वज्र, वज्जं, नपुं० अभ्रक,• इस्पात, iron, • कठोर, कठिन, hard, • आंबलक, Emblic, my robalan, • बच्चा, बालक, boy. वजकंटक, वज्जकंटणो, पुं० वज्रकील, thunder bolt-nail. वज्रकर, वज्जकंकरो, पुं० हनुमान, Hanuman, having vajra. वज्रकाण्ड, वज्जकंडं, नपुं० वज्रकाण्डसन्धान | vajra kanda. वज्रकीलः, वज्जकीलो, पुं० वज्र निर्मित कील, दृढ़कील, thunderbolt, nail, • बिजली, electric. वज़क्षारं, वज्जक्खारं, नपुं० वज्र मिट्टी श्वेत, कंकण, •क्षेत्र/खेत कंकर।aalkaline earth. वज्रखण्डं, वज्खंडं, नपुं० हीरकखण्ड, diamond. वज्रगोपः, वज्जगोवो, पुं० वीस्वधूटी, veer ___vadhuti. वज्रचञ्चः, वज्जचंचु, पुं० गिद्धपक्षी, vulture. वज्रचर्मन्, वज्जचम्मं, गैंडा वजजित्, वज्जजिउ, पुं० गरुड़ पक्षी, Garuda. वज्रज्वलनं, वज्जजलणं, नपुं० विद्यत. बिजली. lightning. वज्रज्वाला, वज्जजाला, स्त्री० बिजली, lightning. वज्रतुण्डः, वज्जतुंडो, पुं० गिद्ध,vulture,• मच्छर, ____mosquito. वजनाराचसंहननं, वज्जणाराय-संहणणं,नपुं० वज्रमयी हड्डी, vajra bone. वज्रर्षषनाराचसंननं, वज्जवसह-णाराअ-संणणं, नपुं० अभेद्य हड़ियों का संचय,vajra boneful,. डांस मच्छर, mosquito, • गरुड़,Garuda. वज्रतुल्यं, वज्जतुल्यं, नपुं० नीलम मणि,diamond. वज्रदंष्ट, वज्जदंट्ठो, पुं० एक कीट विशेष, a kind of worm. वज्रदन्तः, पुं० मूषक, rat, • सूकर, hog. वज्रदशनः, वज्जदसणो, पुं० मूषक, चूहा, rat. वज्रदेह, वज्जदेह, वि० दृढ़ शरीरी, having vajra as his armour. वजदेहि, वज्जदेहग्गि, वि० शक्ति सम्पन्न, शक्तिशाली देह, vajra armour. वज्रदृढ़, वज्जदिढो, वि० वज्र की तरह मजबूत, वज्र की तरह शक्तिशाली, vajra armour. वज्रधरः, वजहरो, पुं० इन्द्र, Indra. वज्रनाभः, वज्जणाहो, पुं० कृष्णचक्र, सुदर्शन चक्र, discuss of Krşna. वग्रनिर्घोषः, वज्ज णिग्घोसो, पुं० बिजली की चमक, विद्युत्तडक, light of electric. वज्रपाणिः , वज्जपाणि, पुं० इन्द्र, Indra. वज्रपातः, वज्जपाअ, पुं० विद्युत् पतन, बिजली गिरना, farsit 13712117, fall of thunder bolt. वज्रपुष्पं, वज्जपुष्पं, नपुं० तिल का पुष्प, blossom of sesamum. व्रजभृत्, वज्जभिउ, पुं० इन्द्र, Indra. वज्रमणिः, वज्जमणि,स्त्री हीरक मणि,diamond. वज्रमुष्टिः, वज्जमुट्ठि, पुं० इन्द्र, Indra. वज्ररदः, वज्जरओ, पुं० सुकर, सूअर, hog. वज्रलेपः, वज्जलेवो, पुं० दृढ़लेप, सीमेन्ट आदि का प्लास्तर, a heavy hard mortar, ce ment like. वज्रलोहकः, वज्जलेहगो, पुं० चुम्बक, magnet. वज्रव्यूहः, वज्जवह, पुं० सैन्य व्यूह, सैन्य सुरक्षा विधि। Army protection army care. वज्रशल्यः, वज्जसल्ल, पुं० सेही जानवर, porcu pine. वज्रसार, वज्जसारो, वि० पत्थर की भांति कठोर, having the strength of vajra. वज्रसूचि, वज्जसूई, स्त्री० हीरक सुई। Dimond nail. वज्रषेणः, वज्जसेणो, पुं० साकेत नगरी का राजा, For Private and Personal Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1279 (वीरो० 11/28) A name of king varjshena of saket city. वज्रसेनः, वज्जसेणो, पुं० महाकच्छ का एक राजा, जो अत्यंत दुराचारी था। a king of Maha kacha. वजहृदयं, वज्जहिइयं, नपुं० कठोर हृदय, दृढ़ हृदय, compact soul. वज्राकारः, वज्जायारो, वि० वज्र तुल्य, आकार वाला। compact of dimond. वज्रायुधः, वज्जाउहो, पुं० चक्रायुध राजा का पुत्र । sun of chakrayudha. वजिन्, वज्जि, पुं० इन्द्र, शक्र, पुरन्दर, • देव, इन्द्र, • ऊलूक, उल्लू, Indra, Owl. वञ्च, वंच, सक० ठगना, धोखा, देना, to stagger, waver • जाना, भागना, हटना, togo stry, move. वञ्चक, वंचग, वि० [वञ्च् + णिच् + ण्वुल्], • ठग, धूर्त, चालाक, मक्कार, chearogue, . धोखेबाज, छली, deceitful, crafty. वञ्चकः, वंचगो, पुं० ठग, धूर्त, cheating, rogu ery, • गीदड़, jackal, • छडूंदर, • पालतू नेवला। वञ्चकता, वचगत्त, वि० ठगीपना, धूर्तता, cheat ____ing, roguery. . वञ्चतिः, वचइ, स्त्री० अग्नि, आग, fire. वञ्चथः, वंचहो, पुं० [वञ्च् + ल्युट्], • ठगना, धोखा देना, चालाकी, • ठग, धूर्त, बदमाश, उचक्का, deceitful, cheating, crafty,• कोयल, cuckoo. वञ्चनं, वंचणं, नपुं० [वञ्च् + ल्युट], • ठगा, धोखा देना, धूर्त, ठग, cheating. वञ्चना, वंचणा, स्त्री० माया, छल, भ्रम, cheat,. ठगी, चालाकी, धूर्तता, cheating, • क्षति, हानि, अभाव, loss. वञ्चित, वंचिअ, भू०क०कृ०, [वञ्च + क्त], • ठगा गया, धोखा खाया गया,cheated, rogured, • असमर्थ, प्रतारित। वञ्चक, वंचुग, वि० छल से परिपूर्ण, धोखे से युक्त, deceitful, crafty, • ठगी, धोखा देने वाला। cheater. वञ्चकः, वंचुगो, पुं० गीदड़, Jackal, सियार। वझुलः, वंचुलो, पुं० [वश्च + इलच] बेंत, नरकुल, cane, • एक पक्षी विशेष। • अशोक वृक्ष, reed, Asoka, • रम्य, सुंदर, beautiful. वझुलदुम, वंजुलहुमो, पुं० अशोक वृक्ष, Asoka. व, वड, सक० घेरना, to surround, • कहना, बांटना, विभाजन करना, घेरा डालना, to talk. todived. वटः, वडो, पुं० [वट् + अच्] बड़ का पेड़, ban yan tree, कौड़ी, pill, • गोलिका, छोटी गेंद, अंटी, वटिका, pill, ball, • डोरी, रस्सी, string, pill वटकः, वडगो, पुं० नमकीन, • बड़ा चुम्बन, kiss ing,• [वट + कन्], बाटी, एक गोल,आटे से निर्मित बाटी, • छोट पिंड, गेंद, वटिका, pill, ball. वटपत्रं, वडपत्तं, नपुं० चमेली, पुष्प, fragrant flowers. वटरः, वडरो, पुं० [वट् + अरन्] मुर्गा, कुक्कुट, cock, • चटाई, net, • पगड़ी, turban,. चोर, लुटेरा, thief, • सुगन्धित, घास, per fume ghas. वटाकरः, वडागरो, पुं० डोरी, रस्सी, string, pill, cord. वटिकः, वडिगो, पुं० [वट् + इन् + कन्] शतरंज का - मोहरा, pill. वटिका, वडिगा, स्त्री० [वट् + इन् + कन् + यप्] टिकिया, गोली, pill. वटिन्, वडि, वि० [वट् + इन्] डोरीदार, मंडलाकार, TISTICHTE I stringable, sorroundable. वटिन्, वडि, पुं० वटिक, गेंद, कन्दुक, stringful, ball. वटी, वडी, स्त्री० [वट् + अच् + ङीष्], • डोरी, रस्सी, धागा, pill, • वटिका, string. वटीवलनं, वडीवलणं, नपुं० रज्जुसम्पादन, रस्सी बांटना, string turn. वटुः, वडु, पुं० [वटति अल्पवस्त्र-वट+3], लड़का, बटुक, किशोर, boy, youth, student, . ब्रह्मचारी, brahmacarin. For Private and Personal Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1280 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश son. वटुकः, वडुगो, पुं० [वटु + कन्] लड़का, छोकरा, वणिकतुजः, वणिगतुजो, पुं० वैश्य बालक, trade किशोर, बालक, boy, youth. वठ्, वढ, अक० मोय होना, शक्तिशाली होना। to वणिक्पथः, वणिग-पहो, पुं० व्यापार, क्रय, विक्रय, fat to strong. विपणि प्रदेश, बाजार, व्यापार केन्द्र, वठर, वढर, वि० मन्द बुद्धि वाला, dulling. विपणिस्थान, सौदागर, आपणिका, दुकान, वठरः, वढरो, पुं० मूढ, मूर्ख, बुद्धिहीन।'निभालयामो' trade street. वठरं जगज्जनम्', dull, stupid, • वैद्यं, वणिकवश, वणिग-वसो, पुं० सौदागर,सेठ, trader, चिकित्सक। physician, • जलपात्र, wa merchant. ter jar. वणिक्वृत्तिः, वणिग-वृत्ति, स्त्री० व्यापारिक क्रिया, वडभः, वडहो, पुं० संकुचित हाथ-पांव वाला मनुष्य, व्यापार, सौदागर, trade. dull man. वणिक्सार्थः, वणिग-सत्थो, पुं० व्यापारी वर्ग, वडवा, वडवा, स्त्री० [बलं वाति - बल + वा+क+ ___ trader group. यप्] घोड़ी, mare, • वेश्या, रण्डी, har वणिगीसः, वणिगीसो, पुं० वैश्यपति, सेठ, trader. lot, • अग्नि , fire. वणिज, वणि पुं० [पणायते व्यवहरति पण + इज् वडवाग्निः , वडवग्गि, स्त्री० वडवानल, अरण्य अग्नि, पस्य वः] व्यापारी, सौदागर, trader. - समुद्राग्नि, submarine fire. वणिजः, वणिजो, पुं० [वणिज् + अच] सौदागर, वडवानलं, वडवाणलं, नपुं० अरण्यग्नि, समुद्र की व्यापारी, trader, • तुलाराशि। अग्नि, submarine fire. वणिजकः, वणिजगो, पुं० सौदागर, व्यापारी, trader. वडवामुखः, वडवामुहो, पुं० समुद्र के अंदर रहने वाली वणिज्य, वणिज्जं, नपुं० व्यापार, क्रय विक्रय, trade आग, submarine fire. वण्ट, वंट,सक० बांटना, विभाजित करना, • बनाना, वडा, वडा, स्त्री० [वड् + अच् + यप्] बड़ा, दाल हिस्सा करना, apportion, distributor. की बनी हुई बाटी, a lump. वण्टः, वंटो, पुं० [वण्ट् + घञ्], • हिस्सा, भाग, वडिशं, वडिसं, नपुं० [बलिनो मत्स्यान् श्यति खण्ड, अंश, part, • कुंआरा, व्यक्ति, un married. नाशयति],a kind of cake,• वंशी, flute. वण्टकः, वंटगो, पुं० [वण्ट् + घञ् स्वार्थे क],. वण, वण, सक० शब्द करना, ध्वनि करना, to बांटने वाला, वितरण करने वाला, विभाजन, ___sound. वणिज, वणिज/वलिगं, पुं० [पणायते व्यवहरति पण distributor,•वितरक, हिस्सा, अंश, भाग। _ + इजि पस्य वः] व्यापारी, सौदागर, trader. part. वणिक्कर्मन्, वणिग-कम्मं, नपुं० व्यापार कर्म, वण्टनं, वंटणं, नपुं० [वण्ट् + ल्युट्], • विभाजन, purpose of trade. विभक्त करना, बांटना, हिस्सा करना, distriवणिक्कार्यः, वणिग-कम्मारिओ, पुं० बहुमूल्य bution. वस्तुओं की बिक्री करने वाला व्यापारी, the वण्टालः, वंयलो, पुं० [वण्ट् + अलच्], • कुदाल, thing of trader. खुर्पा, shoval, • नाव, a boat. वणिक्क्रिया, वणिग-किरिया, स्त्री० क्रय-विक्रय वण्ठ, वंठ, सक० एकांकी जाना, वीरो की प्रतियोगिता. व्यापार, trade. ____ A contest of heroes, going alone. वणिजनः, वणिग-जणो, पुं० व्यापारी, व्यवसायी, वण्ठ व्यापारी व्यवसायी वण्ठ, वंद, वि० [वण्ठ् + अच्], • विकलांग, . व्यवहारी, trader. अविवाहित, dwarf, bachlor. वणिजनः, वणिगजणो, पुं० व्यापारी वर्ग, निगम, वण्ठः, वंठो, पुं० कुंआरा व्यक्ति, सेवक, ठिगना, markets street. bachelor. servant longless. For Private and Personal Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1281 वण्ठरः, वंडरो, पुं० [वण्ड् + अरन्], • बांस का आवेष्टन, servant, dwarf, • रस्सी, • कुत्ता, श्वान, rope of tying,dog. वण्ड, वंड, सक० बांटना, हिस्से करना, घेरना, आवेष्टित करना। to apportion of distributor to sorround. वण्ड, वंड, वि० [वण्ड् + अच्] अपांग, विकलांग, अपाहिज, to apportion to, • अविवाहित, कुंआरा, unmarried, crippled. वण्डः, वंडो, पुं० जननेन्द्रिय की कमी, emaciated. वण्डरः, वंडरो, पुं० [वण्ड् + अरन्] कंजूस, mi ___ser, हिजड़ा, eunuch, नपुंसक वत्, वं, वि० संज्ञा शब्दों के साथ लगने वाला प्रत्यय। वतेति खेद (जयो० 9/80) वतायं खेदोऽस्ति वतेति खेदे, 'दुग्धाब्धिवदुज्ज्वले तथा कं कौमुदं तु परं तस्मिन् कलावति कलावति।' An affix added to nouns to show possession. an affix added to nouns or adjectivos to denote likeness or resemblanec. वत्सा, वच्छा, स्त्री० [वत्स् + टाप्] बछिया, बहड़ी, female calf. वत्सिमन्, वच्छिम, पुं० [वत्स् + इमनिच] बचपन, कौमार्य, जवानी, childhood. वत्सीय, वच्छीओ, पुं० गोप, ग्वाला, cowherd. वद्, वद/वअ, सक० बोलना, कहना, उच्चारण करना, अवदत् वदामः, to speak, tell, sing, . घोषणा करना, समाचार देना, संदेश देना, to carry message, नमस्कार करना, to show respect, • संकेत करना, आभास देना, • उद्योग करना, चेष्टा करना, • लुभाना, फुसलाना, मनाना, • संबोधित करना, पुकारना वक्तुं, • अंकित करना, निर्धारित करना, • विवाद करना, पीयूष कुम्भाविति हन्त कामी वदत्यहो सम्प्रति किम्वदामि।। वद, वअ, वि० [वद् + अच्] बोलने वाला, कहने वाला, speaking. बदन, वयणं, नपुं० [वद् + ल्युट]. . मख.चेहरा. • छवि, दर्शन, शरीर, mouth, face. वदन्ती, वदंती, स्त्री० [वद् + झच् + ङीष्] भाषण, प्रवचन, manner of. . वदन्य, वदण्ण, वि० प्रवाही वक्ता, speaking speak, agreeably. वदालः, वदालो, पुं० बवण्डर, भंवर, तूफान, a whirlpool. वदावद, वदावअं,वि० [अत्यंत वदति- वद्+ अच्] अधिक बोलने वाला, वाक्पटु, बातूनी, वाचाल ___speaking, talkative. वदान्य, वदण्ण, वि० [वद् + आन्य] प्रवाही वक्ता,a speaker. वदान्यः, वदण्णो, पुं० उदार, दानशील, दाता, अत्युदार व्यक्ति, liberal. वदि, वदि, अव्य० चन्द्रमास, कृष्णपक्ष, dark half of a month. वद्य, वज्ज, वि० [वद् + यत्] कहने योग्य, to be spoken. वव,सक० मारना, प्रवचन, कथन,tokill, to talk. वधः, वहो, पुं० मारना, हत्या, घात, विनाश, आघात, प्रहार, killing, . प्राणवियोग - शिरोमणि, सिर आभूषण, diadem. वतोका, वयोगा, स्त्री० [अवगत लोक यस्याः - अवस्था अकार लोपः] बांझ स्त्री, नि:संतान स्त्री, a woman with no children. वत्सः, वच्छो, पुं० [वद् + सः] बछड़ा, गाय का बच्चा, calf, . लड़का, पुत्र, boy, child. व्रत्सं, वच्छ, नपुं० छाती, वक्षस्थल, हृदय, chest, breast. वत्सकवत्, वच्छवं, वि० बछड़े की तरह, child- hood. वत्सराजः, वत्थराअ, पुं० वत्सदेश का राजा, aking . of Yatsdesh. वत्सशाला,वच्छसाला, स्त्री० गौशाला, cow place. वत्सल, वच्छल, वि० प्रिय, अतिस्नेही, दयालु, अनुरागी, dear, devoteed to. वत्सलं, वच्छलं, नपुं० प्रेम, स्नेही, affection, ten derness. वत्सलताभिलाषी, वच्छंलअहिलासी, वि० स्नेह का stogon, one who toves. . For Private and Personal Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1282 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 'आयुरिन्द्रियबलप्राणवियोगकरणं वधः। (स० सि० 6/11)',slaughter, death, injury, • प्राणी, पीड़ा, ताडन, हनन, punishment, stroke. वधकः, वहगो, पुं० जल्लाद, कातिल, हत्यारा, de structive, hangman. वधकर्माधिकारिन्, वह-कम्माहिणी, वि. जल्लाद, फांसी देने वाला, hangman. वधक्रिया, वहकिरिया, स्त्री० घातक क्रिया, killer. वधकोपदेशः, वहगोवएसो, पुं० संहारक व्यक्तियों के लिए उपदेश, a speech for kills. वधजीविन, वहजीवि, पुं० शिकारी, कसाई, hang- man. वधत्रं, वहत्तं, नपुं० अस्त्र, हथियार, weapon. वधदण्डः, वहदंडो, पुं० शारीरिक दण्ड, दैहिक यातना, punishment. वधपरीषहजयः, वहपरीसहजओ, पुं० विकारों का शान्तिकपूर्वक सहन करना, मारपीट सहना, (त. सू० 146), injured conquering. वधातिवर्ति, वहादिवत्ति, स्त्री० नित्य रूप-सुकार प्रणाशः स्यात्तेन वधातिवर्ति, deserving kill- ing. वधित्र, वहितं, नपुं० कामोन्मत्त, कामदेव,kamdeva. वधुः, वहु, स्त्री० पुत्रवधु, स्नुषा, युवति, स्त्री० bride, newly, married spouse. वधूः, वहू, स्त्री० [डह्यते पितृगेहात् पतिगृहं वह् + ऊधक्] दुलहिन, पत्नी, भार्या, wife,daughter in law, woman, • महिला, स्त्री, परिणीता, विवाहिता स्त्री, 'पुरिसं वधमुवणेदित्ति होदि' (भ० आ० 977) वधूजनः, वहूजणो, पुं० स्त्री समूह, ladies. वधूटी, वहुडी, स्त्री० [वधू + टि + ङीष्] अल्पवयस्का वधूः। पुत्रवधू। नवोढा, तरुणी स्त्री, नवयौवना, (जयो० 12/114) नवाङ्गी। 'नवप्रसङ्गे' परिहस्टचेता नवां वधूटीमिष कामि एताम्, young wife, young woman. वधूदोषः, वहू-दोसो, पुं० कायोत्सर्ग में सिर नीचा करना एक दोष है। वधूवतिनी, वहूवइणी, स्त्री० विधवा नियमवती। वध्य, वज्झ, वि० [वधमर्हति वध् + यत्] मारे जाने योग्य, हत्या किये जाने योग्य, to be killed. वध्यः , वज्झो, पुं० शिकार, हनन, killed,offered. वध्यपटहः, वज्झपडहो, पुं० मृत्युदण्ड का घोष, drum struck. वध्यभूमिः, वज्झभूमि, स्त्री० मृत्युदण्ड का स्थल,at the time of execution. वध्यमाला, वज्झमाला, स्त्री० मृत्युदण्ड के समय पहनाई जाने वाली माला, the garland of death. वध्यस्थलं, वज्झत्थल, नपुं० मृत्युदण्ड का स्थान, ___sloughter place. वध्या, वज्झा,स्त्री० [वध्य + यप्] वध, हत्या, कातिल, killing. वधं, वझं, नपुं० चमड़े की पट्टी, a leather thong. वन्, वण, सक० सम्मान करना, पूजा करना, seek for, • याचना करना, प्रार्थना करना, to beg, to request, • अनुग्रह करना, सहायता करना, desire, to favour, • विनाश करना, नष्ट करना, पाना, to kill, to injure, share, get. वनं, वणं, नपुं० [वन् + अच्] जल, water, • भुवन, जन-जीवनं भुवनं वनं इत्यमरः, अरण्य, जंगल, वृक्षदल, forest, • स्थान, आवास, abode, • प्रवास, sojourn,• विपिन, for est. वनकणा, वणकणा, स्त्री० पिप्पली। A kind of tree. वनकदली, वणकदली, स्त्री० जंगली केला, wild banana. वनकरिन्, वणकरि, पुं० जंगली हाथी, wild el ephant. वनक्रीड़ा, वणकीला स्त्री० जलक्रीड़ा। • वन विहार, अरण्य परिभ्रमण। वनकुञ्जरः, वणकुंजर, पुं० जंगली हाथी, wild el ephant. वनकुक्कुटः, वणकुक्कुडो, पुं० जंगली मुर्गा, wild cock. वनक्षेत्र, वणखेत्तं, नपुं० वनतानित, अरण्यस्थल, for est place. For Private and Personal Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1283 वनखण्डं, वणखंडं, नपुं० जंगल का भाग, forest place. वनगजः, वणगजो, पुं० जंगली हाथी, wild el ephant. वनगवः, वणगवो, पुं० जंगली बैल, wild ox. वनगहनं, वणगहणं,नपुं० झुरमुट, सघनवन क्षेत्र, thick part of forest. वनगुप्तः, वणगुत्तो, पुं० भेदिया, जासूस, spy. वनगुल्मः , वणगुम्मो, पुं० जंगली झाड़ी, wild tree. वनगोचर, वणगोयर, वि० अरण्य को जानने वाला। • वन क्षेत्र को समझने वाला, वनचारी, found in woods. वनगोचरः, वणगोयरो, पुं० अरण्य, जंगल, fre quenting woods. वनचंदनं, वणचंदणं, नपुं० देवदारु का वृक्ष, forest. tree name of tree. वचचन्द्रिका, वणचंदिगा, स्त्री० चमेली, Jasmine, fragrant flowers. वनचम्पकः, वणचंपगो पुं० जंगली चम्पा, fragrant . flowers. वनचर, वणयर, वि० वनवासी, अरण्यचर, an as cetic, a wild man. वनचर्या, वणचरिया, स्त्री० अरण्यवास, जंगल में । आवास, wild house. एकाकी विचरण वनछागः, वणछगो, पुं० जंगली बकरा, wildgoat. वनजः, वणजो, पुं० हस्ति, हाथी, elephant, एक घास विशेष, wild Grass. वणज, वणजं, नपुं० नीलकमल, blue lotus. वनजा, स्त्री० जंगली अदरक। wild gingar. वनजीविन्, वणजीवि, वि० वनवासी, अरण्यवासी, an ascetic. वनततिः, वणतइ, स्त्री० वनराजि, वनसम्पदा, a wild __man, wild line. वनतानितः, वणताणिओ, पुं० वन विस्तार - वनस्य तानि विस्तारे - वनक्षेत्रं, wild extent. वनदः, वणओ, पुं० बादल, मेघ, cloud. वनदाहः, वणदाहो, पुं० दावानल, दावाग्नि, fire in woods. वनदेवता, वणदेवओ, पुं० वनदेवता, वनरक्ष, a silvan diety. वनदुमः, वणहुमो, पुं० जंगली वृक्ष, wild tree. वनधारा, वणधारा, स्त्री० वृक्षावलि, छायादार मार्ग, avenue of trees. वनधेनुः, वणधेणु, स्त्री० गाय, गवय, wild cow. वननिवासकरः, वण-णिवासयरो, पुं० दावैकनाथ, वनदेवता, a silvan diety. वनपजातः, वणपजाओ, पुं० मालिपुत्र, मालाकारतनय, gardener son. वनपाठः, वणपाढो, पुं० वनरक्षक, forest ranger, • मालाकार, माली, gardener. वनपांसुलः, वणपंसुलो, पुं० शिकारी। Hunter. वनपाव, वणपासो, नपुं० वनप्रदेश, अरण्यक्षेत्र, for ___est place. वनपुष्पं, वणपुष्पं, नपुं० जंगली फूल, wild flower. वनप्रवेशः, वणप्पवंसो, पुं० तपस्वी जीवन में प्रवेश, leading the life of a hermit. वनप्रस्थः, वणपत्थो, पुं० पठार, सघन वन क्षेत्र, wooden table land. वनप्रियः, वणपिओ, पुं० कोयल, cuckoo, • दाल चीनी का वृक्ष | A tree of Dalclini वन बहिणः, वण-वरिहिणो, पुं० अरण्य मयूर, wild peacock. वनभूः/वनभूमिः, वणभू, वि० वनभूमि, • अरण्यभू, • गहनावनि, forest, born in wood. वनभमिरुपागत, वणभूमिरुवागअ, वि० अरण्य क्षेत्रगत, wild placeful. वनमक्षिका, वण-मक्खिगा, स्त्री० गोमक्षी, डांस, gad ___fly. वनमल्ली, वणमल्ली, स्त्री० जंगली चमेली, wild jasmine. वनमाला, वणमाला, स्त्री० वृक्षावली, सघन वृक्ष पंक्तियां, avenue of trees. वनमालिन, वणमालि, पुं० कृष्ण, Krisna. वनमालिनी, वणमालिणी, स्त्री० द्वारिका पुरी, ___dvaraka puri. वनमूतः, वणमूओ, पुं० मेघ, बादल,cloud. वनमुद्गः , वणमुग्गो, पुं० अरण्य मूंग, wild munga. For Private and Personal Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1284 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ers. वनमोचा, वणमोचा, स्त्री० अरण्य कदली, wild वनस्पति, वणप्फइ, स्त्री० वन सम्पदा, सजीव वृक्ष, kadali. Botany. वनरक्षकः, वणरक्खगो, पुं० वनपालक, forest वनस्पतिकायिकः, वणप्फइ काउय, पुं० वनसम्पदा, -ranger. जिनका शरीर वनस्पति होता है, 'वनस्पतिः वनराजः, वणराओ, पुं० सिंह, lion. कायः येषां ते वनस्पतिकायः वनस्पतिकाया एव वनरुहं, वणरुहं, नपुं० कमल का फूल,lotus flow- वनस्पतिकायिकाः (धव० 3/357)', Botany, a chatan trees. वनलक्ष्मी, वणलच्छी, स्त्री० अरण्य शोभा, wild वनस्पतिजीवः, वणप्फइजीवो, पुं० वनस्पति जीव, beauty, • कदली, वनश्री, wild bright- जो जीव वनस्पतिकाय नामकर्म के उदय से ness. युक्त होता है। Botany. वनलता, वणलया, स्त्री० जंगली बेल, wild वनाखुः, वणाहु, पुं० खरगोश, hare. ___creeper. वनाग्निः , वणग्गि, स्त्री० दावानल, fire in woods. वनवह्निः, वणवहणी, स्त्री० दावानल, दावाग्नि, fire - वनाजः, वणाजो, पुं० जंगली बकरा, wild goat. in woods. वनवासः, वणवासो, पुं० वन में निवास, living in वनान्तः, वणंतो, पुं० अरण्यप्रदेश, जंगली सीमा, forforest. est, 'हिंसामहं प्रोज्झितवानथान्ते प्राणांच वन वासनः, वण-वसणो, पुं० गंधबिलाव,Gandh संन्यासितया वनान्ते' वनभूमि forest land. Bilava, • वानप्रस्थ आश्रम, Jackal, life वनान्तरं, वणंतरं, नपुं० उपवन, अरण्य का पृथक् भाग, of hermit. another wood in the mid forest. वनवासिन, वणवासि, पुं० वनवासि, कमल, wild वनापगा, वणावगा, स्त्री० अरण्यसरित, जंगली नदी, man, lotus. wild river. वनविचरणं, वण-वियरणं, नपुं० वन में भ्रमण, an वनारिष्टा, वणारिट्ठा, स्त्री० जंगली हल्दी, wild turascetic. meric. वनव्रीहि, वणवीहि, स्त्री० अरण्य धान्य, wild grain. वनाईका, स्त्री० जंगली अदरक। wild ginger. वनशोभनं, वणसोहणं, नपुं० कमल, अरविंद, lo वनालक्तं, वणालत्त, नपुं० लाल मिट्टी, गेरुक। Red cirth. वनश्वन, वणसाणं, पुं० गीदड़, व्याघ्र, गंध बिलाव, वनालिका, वणालिगा, स्त्री० सूरजमुखी, sun tree. ____ Jackal. वनावनिः, वणावणि, स्त्री० काननभूमि, forest land. वनश्री, वणसिरी, स्त्री० वनदेवी, वनलक्ष्मी, अरण्य । वनाश्रमः, वणासमो, पुं० जंगल में आश्रम, वानप्रस्थ 191, a silvan deity. आश्रम, एकान्त वास, wild in hermit. वनसंकटः, वणसंकडो, पुं० मसूर, a pulse, len- वनाश्रमिन, पुं० वानप्रस्थी, संन्यासी, तपस्वी, her mit. वनसद्, वणस, पुं० वनवासी, forest man. वनाश्रयः, वणासओ, पुं० वनवासी, wildman. वनसरोजिनी, वणसरोजिणी, स्त्री० जंगली कपास, वनिः, वणि, स्त्री० [वन् + इ] कामना, इच्छा, वाञ्छा, wild lotus. चाह, wish, desire. वनस्थः , वणत्थो पुं० हरिण, deer, • तापस, an वनिका. वणिगा. स्त्री० [वनीकन् + यप्] उपवन, ascetic. छोय जंगल, small field of tree,agarवनस्थली, वणत्थली, स्त्री० वन सम्पदा समूह, den tree. wooden ground, • आधुनिक शिक्षा का वनिता, वणिआ, स्त्री० [वन + क्त + टाप्] वनीजनी, केन्द्र। A morden education center. कामिनी, प्यारी ललना, पत्नी, beloved tus. til. For Private and Personal Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1285 woman, woman, wife, स्त्री, महिला, woman, • पत्नी, गृहिणी, गृहस्वामिनी. पतिपरायण स्त्री, कान्ता, योषिता। वनिताकथा, वणिआ-कहा, स्त्री० स्त्री संबंधी कथा, स्त्रियों के विषय में चर्चा, a story of woman. वनिताक्षणी, वणियक्खणी, पुं० श्री लक्षणा, (जयो० 3/3) वनिताविलास, वनिता स्त्रियस्तासां क्षणो विलासविभ्रमादिलक्षणा, beloved woman. वनिताजनः, वणिआजणो, पुं० स्त्री समूह, woman youth. वनिताद्विष, वणिआदिस, पुं० स्त्री से घृणा करने वाला। being hat of woman. वनिताधामं, वणिआधाम, नपुं० गृहिणीकक्ष, woman room. वनितानन्द, वणिआणंद, वि० स्त्री सम्बन्धी आनन्द, ___woman joy. वनितानपुरः, वणिआ-णेउरो, पुं० स्त्री के पैर, ___women feet. 'वनितापादः, वणिआपाओ, पं० स्त्रियों की छवि. women beauty. वनितामोदः, वणिआमोओ, पुं० स्त्रियों में आमोद, ___women joy. वनितालावण्यः, वणि,आ लावण्णो, पुं० स्त्रियों की ofa, women beauty. वनितास्नेहः, वणिआसणेहा, पुं० स्त्रीप्रेम, woman love. वनितासौन्दर्य, वणिआसुंदर, वि० स्त्रियों का सौंदर्य, women beauty. वनिन्, वणि, पुं० [वन् + इनि] वृक्ष, तरु, tree,. सोमलता, somlata,• वानप्रस्थ,wooden table land. वनिष्णु, वणिण्हु, वि० [वन् + इष्णुच्] मांगने वाला, याचना करने वाला, याचक, beggar. वनी, वणी, स्त्री० [वन् + ङीष्] जंगल, अरण्य, गुल्म, झुरमुट, wooden land. वनीजनी, वणीजणी, स्त्री० वनिता, स्त्री, woman. वनीयकः, वणीयगो, पुं० [वनि याचनामिच्छतिवनि + क्यच् + ण्वुल्] भिक्षुक, साधु, saint, sage. वनेकिंशुकः, वणीकिंसुगो, पुं० जंगल में किंशक. wild kinshak. वनेचर, वणेयर, वि० जंगल में रहने वाला, forest dweller. वनेचरः, पुं० वनवासी, living in woods, • तपस्वी, सन्यासी, an ascetic, • वन्यपशु, wild animal, • वनदेवता, वनमानुष, पिशाच, a silvan diety, • अरण्यजाति, शवर, भील, wild species. वनेज्यः, वणेज्जो, पुं० आम की जाति, a species of mango. वन्द्, वंद, सक० प्रमाण करना, वन्दना करना, नमन करना, to praise, to salute with respect, • आराधना, करना, पूजा करना, प्रशंसा करना, स्तुति करना, to prayer. वन्दकः, वंदगो, पुं० [वन्द् + ण्वुल] प्रशंसक, चारण, भाट, स्तुतिकर्ता, • पूजक, अर्चक, स्तुतिकर्ता, praising. वन्दनं, वंदणं, नपुं० [वन्द् + ल्युट्],• नमन, प्रणाम, नमस्कार, praising, • अभिवादन, प्रणाम, स्तुति, praise, • आराधना, अर्चना, गुणानुवाद, • प्रशंसा, कीर्तन, salutation. वन्दनमाला, वंदणमाला, स्त्री० वन्दनवार, स्वागत द्वार, वन्दन वारण, मत्तवारण, praise door. वन्दनमालिका, वदणमालिगो, देखो ऊपर वन्दनवारः, वंदणंवारो, पुं० मत्तवारण door hang ing floweng. वन्दना, वंदणा, स्त्री० पूजा, स्तुति, आराधना, 'वन्दना त्रिशुद्धि द्वयासना चतु:शिरोऽवनति, द्वादशावर्तना, (त०वा० 6/24),• साधुओं के छह आवश्यक कर्म में तीरा आवश्यक कर्म, • आवर्त पूर्वक सिर झुकाना, one who greets with respect, • कायोत्सर्ग पूर्वक नमन, तीर्थकर स्तवन, praising. वन्दनार्थ, वंदणत्थ, वि० पूजनीय, अर्चनार्थ, wor thy of praise. वन्दनी, वंदणी, स्त्री० पूजा, अर्चना, आराधना, स्तुति, praise. वन्दनीय, वंदणिज्ज, वि० प्रशंसनीय, प्रणम्य योग्य, सत्कार योग्य, admirer, praising. For Private and Personal Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1286 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वन्दनीया, वंदणिया, स्त्री० हरताल, गौरोचना, orpiment. वन्दा, वंदा, स्त्री० [वन्द् + अच् + टयप्] भिक्षुणी, सन्यासिनी, आराधक, a female saint, praising. वन्दारु, वंदारु, वि० [वन्द् + आरु] श्रद्धालु, विनीत, FATE, expanded. वन्दित, वंदिअ, भू०क०कृ०, [वन्द + क्त] आराधित, पूजित, अर्चित, प्रशंसित, saluted, praised, prayer. वन्दित्वा, वदित्तां/वदिऊण, सं०कृ०, [वन्द् + क्त्वा] पूजकर, स्तुति करके। doing praise. वन्दिन, वंदि, पुं० [वन्द् + इन्] स्तुति गायक, चारण, भाट, panegyrist, prisoner. वन्दी, वंदी, वि० [वन्दि + ङीष्] बन्दीगृह, bard, jail. वन्दीपालः, पुं० काराध्यक्ष, जेलर, jailor. वन्द्य, वंद, वि० [वन्द् + ण्यत्] पूज्य, सत्कार योग्य, माननीय, सम्मानीय, प्रशंसनीय, नमस्करणीय, adorable, captive, • स्तुत्य, श्लाघ्य, प्रशंसा का पात्र, worthy of praise, wor thy of homage. वन्द्रः, वंदो, पुं० [वन्द् + रक्] भक्त, पूजा करने वाला, worshipper. वन्दं, वंद, नपुं० समृद्धि, great growth. वन्ध्या, वंझा, स्त्री० बांझ स्त्री, barren woman. वन्धुरा, वंधुरा, वि० शोभायमान, lighted. वन्ध्यासुतः, वंझासुओ, पुं० वन्ध्यापुत्र, बांझ का पुत्र, एक दार्शनिक दृष्टान्त है, जिसमें पूर्ण अभाव के लिए ऐसा कथन किया जाता है। 'खपुष्पैः रुते मूढः स वन्ध्यासुतशेखरम्', a son of bar ren woman. वन्य, वण्ण, वि० [वने भवः यत्] जंगल से सम्बन्ध रखने वाला। for wild foresting. वन्यः, वण्णो, पुं० जंगली जानवर, wild animal. 'वन्यं, वण्णं, नपुं० जंगली उपज, wild grain. वन्यगजः, वण्णगजो, पुं० जंगली हाथी, wild el ephant. वन्यगत, वण्णगअ, वि० अरण्य को प्राप्त हुआ, wilded. वन्यजातिः, वण्णजाइ, स्त्री० अरण्य जनसमूह, wild creatures. वन्यपादप, वण्णपादवो, पुं० अरण्य वन सम्पदा, wild wealth. वन्यप्राणी, वण्णपाणी, स्त्री० जंगली पशु-पक्षी, wild creatures. वन्य-भिल्लः, वण्णभिल्लो, पुं० वनवासी, wood man. वन्यवनस्पतिः, वण्ण-वणप्फइ, स्त्री० जंगली वनस्पतियां, mighty tree. वन्या, वण्णा, स्त्री० [वन्य + टाप्] वन समूह, झुरमुट, wooden table • जलराशि, बाढ़, जलप्रलय। वप्, वप, सक० बोना, बिखेरना, लगाना, रोपना, to throw, to seatter seeds in a field, • मूढ़ना, काटना, shave. वपः, वपो, पुं० बीज बोना, seatter seeds in a field, • मूंडना, बुना, shear. वपनं, वपणं, नपुं० [वप् + ल्युट्] बोना, • मूड़ना, काटना, sowing, • बुनना, • वीर्य, शुक्र, बीज, shearing, shaving, seed. वपनी, वपणी, स्त्री० नाई की दुकान, क्षौर शाला, shave house, • तन्तु शाला। वपा, वपा, स्त्री० चर्बी, वसा, marrow, • छिद्र, रन्ध्र, गर्त, fat, hol, • बमी, दीमक का टीला। वपाकृत्, वयाकिउ, पुं० वसा, मज्जा, fat. वपिलः, वविलो, पुं० [वप् + इलच्] प्रजापति, वाप, पिताश्री, father. वपुनः, वउणो, पुं० सुर, देवता, god. वपुष्मत्, वपुस्स, वि० [वप् + उसि + मतुप्] वपुस्स, • सुन्दर, मनोहर, beautiful, • शक्तिशाली, embodied. वपुष्मती, वपुस्समइ, वि० दिव्यदेह सम्पन्न, सुन्दर देह युन्त of beautiful body. वपुस्, वपु, नपुं० [वप् + उसि] शरीर, देह, body, • रस, प्रकृति, सौन्दर्य, छवि, • तनु। Juice, __natucer. beautiness. वपुस्गुणः, वपुग्गुणो, पुं० रूप की श्रेष्ठता, • शरीर सौष्ठव, physical development. वा For Private and Personal Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1287 वपुस्थ, वपुत्थं, वि० शरीरस्थ, देहगत, वपुषि तिष्ठतीति वपुः स्थ शरीरवर्ती। Bodyful. वपु:स्थ, वपुत्थ, वि० शरीरवर्ती, • देहजन्य, bodyful. वप्त, वत्तु, पुं० [वप् + तृच्] पिताश्री, वाप। वप्ता, पिता, father, • कवि, poet. वप्त, वत्तु, वि० बोने वाला, पादप लगाने वाला, to be sowing shaver. वप्रः, वप्पो, वप्पो, वि० [उप्यते अत्र वप् + रन्] दुर्गप्राचीरए प्राकार, परकोटा, rampart, mound, midwall, • दीवार, टीला, भित्ति, तटबन्ध, wall, bankofariver, • नदीतट, पार्श्व, किनारा, bank of a river, • भवन की मूल नींव, foundation of a build ing, • खाई, खातिका, ditch. वप्रः,वप्पो, पुं० पिता, father, प्रजापति,prajapati. वप्रक्रीड़ा, वप्प-कीला, स्त्री० तटबन्ध पर भ्रमण की स्थिति, • नदी तट पर परिभ्रमण, playful butting of an elephant. • वप्रच्छल, वप्पच्छलं, नपुं० परकोटे के बहाने, तट बन्ध का भोग, bank of mounds. वप्रशिखरः, वप्पसिहरो, पुं० परकोट, खतिका का। ऊपरी भाग, mid wall. वप्रि, वप्पि, पुं० [वप् + किन्] खेत, समुद्र, sea, ___ field, ocean. वप्री, वप्पी, स्त्री० [वप्रि + ङीष] मिट्टी का टीला, पहाड़ी भाग, ऊँचा भाग, mound, hillock. वभ्र, वब्भ, सक० जाना, पहुंचना, प्राप्त होना, to go. to move, to get. वम्, वम, सक० वमन करना, थूकना, to vomitte, • बाहर निकालना, उड़ेलना, उत्सर्जन करना, • अस्वीकृत करना, छोड़ना, eject. वमः, वमो, पुं० [वम् + अप्] वमन करना, कै करना, छोड़ना, विसर्जन करना, vomitting,eject___ing. वमथुः, वमहु, पुं० [वम् + असुच] थूकना, वमन करना, उद्वमन, थूत्कर, फूत्कार,vomitting, flow of wather. वमथुच्छलं, वमथुच्छलं, नपुं० थूत्कार व्याज, फूत्कार के छल से, vomitting cheat. वमनं, वमणं, नपुं० [वम् + ल्युट्] कै, उल्टी, _vomitting, • बाहर निकालना, फेंकना, flow. वमनी, वमणी, स्त्री० जोंक, a fly. वमनीया, वमणीआ, स्त्री० मक्खी, a fly. वमिः, वमि, स्त्री० [वम् + इनि] अग्नि, आग, fire, • बीमारी, जी मिचलाना, sickness, nau sea. वमिः, वमि, पुं० ठग, छली, व्यक्ति, cheatman, ___cheater. वमिहेतु, वमिहेउ, पुं० वमन का कारण, cause of bomitter. वमितवंत, वमिअवंत, [वम् + शत्] वमन करने वाला, vomitted. वमी, वमी, स्त्री० [वमि + ङीष्], उलटी करना, _bomiting. वंभाखः,बंभाहो, पुं० रंभाने की आवाज, lowing of cattle. वभ्रः, वब्भो, स्त्री० चिंडटी, ant. वभ्रकूट, वब्भ-कूडं, नपुं० बॉबी, बिल, an ant . pit. वय, वअ, सक० जाना, पहुंचना, to go. वयनं, वयणं, नपुं० [वि + ल्युट्] बुनना, weav ing. वयनकीटः, वयणकीडो, पुं० मकड़ी,ऊर्णनाम, spi ____der. वयस्, वअ, नपुं० आयु, जीवन, यौवन, बाल्यकाल, age,youth, • अवस्था, वय, जवानी। वयस्तु यौवने बाल्यप्रभृतौ वया इति वि, mature adult. वयस्, वओ, पुं० काक, कौवा, crow. वयस्कर, वयक्कर, वि० स्वास्थ्य देने वाला, आयु बढ़ाने वाला। वयस्गत, वयसगअ, वि० वयस्क, वयोवृद्ध, hav ing growth of age. वयस्थ, वयस्थ, वि० परिपक्वावस्था, mature, young old. वयस्था, वयत्था, स्त्री० सखि, • सहेली, • समान वयस्का, a young woman. वयस्य, वयस्स, वि० [वयसा तुल्यः यत्] समवस्क, मित्र, साथी, समान अवस्था वाला, friend. For Private and Personal Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1288 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ful place. वयः सन्धि, वआ सधि, स्त्री० तारुण्यमूर्ति, youth- वरटः, वरडो, पुं० हंस, goose. ___ful. वरटापतिः, वरडावइ, पुं० हंस, goose. वयस्यवर्गः, वयस्स-वग्गो, पुं० मित्र समूह, friend वरणार्थ, वरणत्थ, वि० वरण करने के लिए, fit to youth. be selected. वयुन, वउण, नपु० ज्ञान, विवक, प्रत्यक्षज्ञानशाक्त, वरतनु, वरतणु, वि० सुन्दर शरार वाला, beautiful ____action, knowledge. ___body. वयोधस्, वयोह, पुं० [वयो यौवनं दधाति - वयस् + वरतनु, वरतणु, स्त्री० सुन्दर स्त्री, कामिनी, beauti धा+असि] युवा, प्रौढ़ व्यक्ति, mature old. ful woman. वयोभियुक्त, वयोहिजुत्त, वि० पक्षियों सहित, वयसा वरतन्तु, वरतंतु, पुं० एक ऋषि विशेष, a rishi, नवयौवनेनाभिव्युक्ता, वदोभि, पक्षिभिरभिर्युक्ता, name of a sage. birdsful. वरद, वरअ, वि० मंगलप्रद, अभीष्टदायक, वरदायक, वयोरंगं, वयोरंगं, नपुं० [वयसो रंगमिव] सीसा, दर्पण, वर देने वाला, ful filling, wishes, be___ looking glass. stowing boon. वयोवृद्धः, वयोवुद्ध, पुं० वय में अधिक, senior of वरदरङ्गः, वरअंइगो, पुं० यथेष्ट वरदान का स्थान। वरं ___old age. senior cityzen. ददातीति वरदो यो रङ्गः स्थानम्। fulfilling वर, वर, सक० मांगना, चुनाना, छटना, वरण करना, वरिष्यति, to choose. वरदर्शन, वरदसणं, वि० सुदर्शन, सुन्दर दर्शन, वर, वर, वि० [वृ- कर्मणि अप्] श्रेष्ठ, प्रधान, प्रमुख, वरदायक, वरदान, granting boon. उत्तम, अच्छा , well, choice, wish, re- __ वरदा, वरदा, स्त्री० पुत्री, कन्या, कुमारी कन्या, वरं ward, oh! yes, कृपा, favour, • दूल्हा, वल्लभं ददातीति वरदा' (जयो० 5/14) वरं पति, husband,• याचना, अनुरोध, अनुनय, यथेष्टं ददातीति यावत् (जयो० 5/14), विनती, प्रार्थना, requested, • जमाता, maiden, golf, Durga, seen yun, fulजमाई, कुंवर सा, son-in-law, • कामुक, filling wishes. कामासक्त, desiring, lustful, • तीक्ष्ण, वरदान, वरदाण, वि० वर प्रदान करने वाला, grantsharp, • कामना, इच्छा, वाञ्छा, चाह, ing boon. मनोरथ, desire, • उत्तम भाग, highest वरदायक, वरदायग, वि० वर प्रदाता, bestowing boon. part, • बल वरेत्यत्र रलयोरभेदाद् बला वरदे/वरदेवः, वरदेवो, पुं० उत्तम देव, well-Deva. बलवती, strength, energy. वरदुमः, वरहुमो, पुं० अगर का वृक्ष, • उत्तम जाति वरं, वरं, नपुं० केसर, जाफरान, saffron. का वृक्ष, a well tree. वरंग, वरंग, वि० उत्तम अंग, well part. वरनिर्वाचनं, वर-णिव्वायणं, नपुं० वरचयन, wish वरंगः, वरंगो, पुं० हस्थि, हाथी,elephant, • सिर, a boon. मस्तक, head. वरपक्षः, वर-पक्खो , पुं० दुल्हे का पक्ष, a part of वरंगना, वरंगणा, स्त्री० कमनीय स्त्री, beautiful bridegrooms. woman. वरप्रस्थानं, वरपट्ठाणं, नपुं० विवाह के लिए दूल्हे का वरणो, वरणो, पुं० प्राकार, परकोट, कोट, आवरण, प्रस्थान, going to select of brideएक वृक्ष विशेष, rampart, cover,apar groom. ticular tree. वरफलः, वरफलो, पुं० नारिकेल तरु, coconut वरचंदना, वरचंदणा, नपुं० देवदारु, चीड़ की लकड़ी, tree. ___a tree of devadaru. वर बाह्निकं, वर-बहिणिक, नपुं० केसर, जाफरान, वरणं, नपुं० ग्रहण करना, लेना, स्वीकार करना, saffron. ___choosing. वरमाल्य, वरमाला, स्त्री० वरमाला, वरण करने की For Private and Personal Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1289 माली, स्वीकारोक्ति माला, select garland of bridegroom. वरमाला, वरमाला, स्त्री० वरणमाला। वरयात्रा, वरज्जता, स्त्री० विवाह के लिए दूल्हे का प्रस्थान, बरात, procession of bride groom. वरयात्रिकर, वर-जत्तिया, वि० बराती, दूल्हे के साथ चलने वाले व्यक्ति, processed man. वरयातकसमूहः, वर-जतिग-समूहो, पुं० बराती, processed men. वरयानं, वर-जाणं, नपुं० विवाह योग्य वाहन, cart of bridegroom. वरयानसमूहः, वरजाण-समूहो, पुं० वरयात्रा समूह, processed men. वररुचिः, वररुचि, पुं० प्राकृत व्याकरण का रचनाकार, a grammarian of prakrit. वरर्तु, वर-रिउ, स्त्री० श्रेष्ठ ऋतु, श्रेष्ठ कान्ति, well Ritu. वरलः, वरलो, पुं० बर्र, wasp,• हंसिनी, female goose. वरलब्ध, वरलद्ध, वि० वरदान को प्राप्त, grant ing boon. वरलब्धः, वरलद्धो, पुं० चम्पक वृक्ष, a tree of champak. वरवत्सला, वरवच्छला, स्त्री० चम्पक वृक्ष, a tree of champak. वरवत्सला, वर-वत्त्छला, स्त्री० सासू, mother-in law. वरवर्णं, वर-वण्णं, नपुं० स्वर्ण, सोना, gold. वरवर्णशासिका, वर-वण्ण-सासिगा, वि० श्रेष्ठ रूपधारिणी, वरवर्णिनी, उत्तमकामिनी, a woman of beautiful. वरवर्णिनी, वर-वण्णिणी, स्त्री० रूपिणी स्त्री, सुन्दर स्त्री० कामिनी, a woman of beautiful, • लक्ष्मी, Lakshmi, • दुर्गा, सरस्वती, Durga, Sarasvati. वरवेशधारक, वर-वेस-धारगं, वि० सुंदर रूप का धारण करने वाला, beautifulness. वरसन्नयः, वर-सण्णओ, पुं० वनयात्रिक, बराती, processed men. वरभ्रजः वरब्भजो, पुं० वरमाला, दूल्हे के वरण की माला, पतिचयन की माला, a select gar land. वरा, वरा, स्त्री० [वृ + अच् + टाप] • त्रिफला-हरड़, बहेड़ा और आंवला, a group of three medicines Myrobogn, Beddanuts and indian goose Berry, • सुगंधित द्रव्य, fragrance thing, . हल्दी, tur meric. वराक, वराग, वि० बेचारा, दयनीय, वृद्धो वराको जडधी रयेण, असहाय, आर्त, पीड़ाजन्य स्थिति वाला, अभागा, दु:खी, त्रस्त, व्याकुल, wretched. वराकः, वरागो, पुं० शिव, संग्राम, Siva, battle,. युद्ध, war. वराकी, वरागी, स्त्री० दीन, • बेचारी, • अभागिन्, wretched, • चकवी, chakvi. वराङ्ग, वरंग, नपुं० सिर, मस्तक, 'वराङ्गमूर्धगुह्ययो' __इत्यमर वराङ्गमस्तके योतैः इति वि। Head. वराङ्गिन, वरंगि, वि० सुंदर देह वाली रूपवती, beau ___tiful woman. वराटः, वराडो, पुं० [वरमल्य मटति - अट् + अण], • कपर्दिका, • कौड़ी, a small shell, . रस्सी, डोरी, thread, cowrie. वराटकः, वराडगो, पुं० कमल, • कोड़ी, Lotus, shell, • डोरी, रस्सी, thread, कमलगट्टा, reed vesels of a lotus. वराटिका, वराडिगा, स्त्री० [वराट् + कन् + यप्] कौड़ी, a small shell. वराणः, वराणो, पुं० इन्द्र, an epithet of Indra. वराणसी, वराणसी, स्त्री० बनारस नगरी। • वरुणा और अस्सी नदी का स्थान, the city of Banārasa, Varanasi, rivers varuna and Assi place. वरारकं, वरारगं, नपुं० हीरक मणि, diamond. वरार्थ, वरत्थं, वि० वरण योग्य, selected. वराह, वि० वर के योग्य, selected for bride groom. वरालः, वरालो, पुं० लौंग, लवण, clove. For Private and Personal Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1290 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वराशिः, वरासि, स्त्री० [वरं आवरणमश्नुते वर + वरिष्ठं, वरिटुं, नपुं० तांबा, copper, • मिर्च, pep अश् + इन्] [वरै: श्रेष्ठैः अस्यते per. क्षिप्यते-वर+अस्+इन्] मोटा कपड़ा, स्थूल वरी, वरी, स्त्री० [वृ + अच् + ङीष्] संज्ञा सूर्य की वस्त्र, coarse cloth. पत्नी छाया, शतावरी का पौधा, name of वरासिराट्, वरासिराड, पुं० श्रेष्ठखड्ग, a well Samjña - wife of surya selected. sword. वरीतुम, वरीउं, (वरी+कुमुन) वरण करने के लिए, वराह, वराहो, पुं० [वराय अभीष्टाय मुस्तादिलाभाय selected आहन्ति-भूमिन् आ + ह्र + ड] सूकर, boar, वरीयस्, वरीस, वि० [वरः उरुर्षा उरु + ईयसुन्],. गृहकोल, hog, • मैंढा, बैल, बादल, ram, अधिक समीचीन, उत्तमोत्तम, अत्युच्चै, . bull, cloud. अत्युत्तम, बहुत, अच्छा, अच्छे रूप में प्रवर्तित, वराहकदः, वराहकंदो, पुं० वराहीकन्द, एक खाद्य greatest, better, wider. पदार्थ, a kind of food. वरीवर्तिन, वरीवत्ति, वि० उत्तमोत्तम,• अच्छे रूप में वराहकर्णः, वराह-कण्णो, पुं० एक बाण विशेष, a प्रवर्तित, greatest great. kind of arrow. वरीवर्दः, वरीवद्दो, पुं० बैल, सांड, ox, bull. वराहकर्णिका, वराह-कण्णिगा, स्त्री० एक अस्त्र वरीषुः, वरीसु, पुं० [वरः श्रेष्ठः इषु यस्य] कामदेव, विशेष, एक यक्ष, name of yaksa, a kind Kamdeva, cupid. of missile. वरुटः, वरुडो, पुं० म्लेच्छ जाति, one of the low वराहकल्पः, वराह-कप्पो, पुवराहावतार का समय, castes. the period during, Vishnu. वरुडः, वरुडो, पुं० एक जाति विशेष, one of the वराहमिहिरः, वराहमिहिरो, पुं० ज्योतिर्वेत्ता, बृहत्संहिता low castes. का रचयिता, a astronomer, the author वरुणः, वरुणो, पुं० आदित्य, सूर्य, sun, . of Brahatsamhita. वृक्ष-सुखाशो राजतिनिशे वरुणे सुमनोरथ इति वराहश्रृंगः, वराह-सिंगो, पुं० शिव, शंकर, name विश्वलोचनः, • अन्तरिक्ष, समुद्र, rnid-reof Siva, Shankara. gion, sky, sea. वरिमन, वरिमो, पुं० श्रेष्ठता, सर्वोपरिता, प्रमुखता, वरुणपाशः, वरुणपासो, पुं० घड़ियाल,dolphin, ___expanse,pre-eminence. crocodile. . वरिवसित, वरिवसिअं, वि० पूजा गया, अर्चित, वरुथं, वरुहं, नपुं० बख्तर, कवच, armour. सम्मनित, सत्कृत, वरिवस्सा, devoted, वरोचित, वरोचिअ, वि० वरयोगय, वरण योग्य, विवाह worshipped, respected. करने योग्य, subject of selection. वरिवस्या, वरिवस्सा, स्त्री० [वरिवंसः पूजायाःकरणं, वरेण्य, वरेण्ण, वि० [वृ + एन्य] वान्छनीय, सर्वोत्तम, वरि वस् + क्यप् + अ + यप्] पूजा, अर्चना, श्रेष्ठ, प्रमुख, पूज्यमत, bridegroom of seप्रार्थना, सम्मान, सत्कार, भक्ति, worship, lection, chosen, best, excellent. prayer, respect. वरेण्यम्, वरेण्णं, नपुं० केशर, saffron. वरिष्ठ, वरि?, वि० [वर! उ/ उरु + इष्ठन्] . वरोटः,पुं० [वराणिश्रेष्ठानि उयनि दलानि यस्य] मकवे सर्वोत्तमता, अत्यन्त श्रेष्ठ, अत्यन्त पूज्य, great- का पौधा। est, best, • पूज्य, प्रमुख, most excel- वरोटं, नपुं० बर्र, भिड़। lent, • अत्यन्त विशाल, अत्यन्त विस्तृत, ___ वर्करः, वक्करो, पुं० [वृक् + अरन्] मेमना, lamb, largest great spacious. • बकरा, पालतू जानवर, kid, goat, young वरिष्ठः, वरिट्ठो, पुं० तीतर पक्षी, partridge,• संतरे domesticanimal, • आमोद, क्रीड़ा विहार, का वृक्ष, orange tree. मनोरंजन, wish, reward. For Private and Personal Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वर्कराटः, वक्कराडो, पुं० [ वर्करं परिहासं अटति गच्छति वर्कर + अट् + अण] कटाक्ष, तिरछी नजर, side-glance. a वर्कुट, वक्कुडो, पुं० कील, अर्गला, चटखनी, pin, bolt, the log to bolt the doors. वर्ग:, वग्गो, पुं० [वृञ् + घञ्] • श्रेणी, विभाग, class, group, एक राशि, अविभागप्रतिच्छेद, a group समूह समुदाय, समन्वय, एक रूपता, company, • अनुभाग, अध्याय, परिच्छेद, ग्रन्थ का एक अनुच्छेद / हिस्सा, chapter of a book, • कर्म प्रदेश के अनुभाग, karma's group, • स प्रवर्ग, टोली, पक्ष, group, भाग, part, • कवर्ग आदि का समूह त्रिवर्ग भावात्प्रतिपत्तिसार स्वयं चतुर्वर्णविधिं चकार । जनोऽपवर्ग स्थितये भवेऽदः नाऽभिज्ञत्वममुष्य वेद। (वीरो० 3/9) 'क-च-ट वर्गाणां भावात्सद्भावाद ज्ञानान्तरं यः स्वयमेव चतुर्थी वर्णानां त थ द ध धां - विधिं चकार ka-varga in grammar. वर्गघनः, वग्गघणो, पुं० वर्ग का घनफल, square root. वर्गजात, वागजाअ, वि० समन्वय को प्राप्त हुआ, gone of class. - - वर्गणा, वग्गणा, स्त्री० समूह, समुदाय, संख्या योग, group, सब जीवों के अनन्तवें भाग प्रमाण वर्गों के समूह वर्गसमूहलक्षणां वर्गाणां समूहो वर्गणा भण्यते । (जैन० ल० 983) a group of Samkhya, • असंख्यात लोक प्रमाण योगाविभाग प्रतिच्छेदों की एक वर्गणा होती है। वर्गणाप्रदेशः, वग्गणा-पएसो, पुं० वर्गणा नाम, वर्गणा प्रदेश group of duration. वर्गनिसर्ग, वग्ग णिसग्गो, पुं० वर्ग की रचना, making of groups. वर्गपदं, वग्गपदं, नपुं० वर्गमूल, संख्या निकालने की पद्धति, square root. वर्गफलः वग्गफलो पुं० घनफल, square root. वर्गबन्धः, वग्गबंधो, पुं० अनुच्छेद में विभक्त, chapterition. " वर्गभावः, वग्गभावो, पुं० अनुभाग, अध्याय, chap ter. वर्गमण्डित, वग्गमंडिअ वि० त्रिवर्ग से सुशोभित । कुचु टुनामेव समूहसेवितः kacha-tu groups, अपवर्ग विचारक, considered of salvation. • वर्गमूलं वग्गमूलं, नपुं० वर्गमूल, वर्गपद, square root. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1291 वर्गशस्, वग्गसो, अव्य० समूहवार, of a group. वर्गशब्दः, वग्गसद्दो, पुं० प्रत्येक वर्ग शब्द कवर्ग, चवर्ग, आदि के शब्द, ka, cha etc. group in grammar, • शब्द संग्रह, 'वर्गशब्दस्य 'जात्यर्थकत्वात्' । वर्गशिरः, वग्गसिरो, पुं० समूह में अग्रणी वर्गः समूहस्तस्य शिरांसि मस्तकानि foremost of group. वर्गीय, वग्गीय, वि० [ वर्ग छ] प्रवर्ग से सम्बन्धित, समूह से जुड़ा हुआ, belonging to a class or category. वर्ग्य, वग्ग, वि० [ वर्गे भवः यत् ] एक ही श्रेणी का, a category. वर्ग्यः, वग्गो, पुं० सहयोगी, सहपाठी, class fel low. वर्च, बच्च, अक० चमकना, प्रकाशित होना, कान्तिगत होना, to light. • वर्चस् वच्चस, नपुं० [वर्च् असुन्ं] शक्ति, बल, वीर्य, strength energy, • प्रभा, कान्ति, आभा, light, रूप, आकृति, colour, • विष्ठा, मल, excrement. वर्चस्कः, वच्चक्को, पुं० [ वर्चस् + कन्] प्रभा, कान्ति, प्रकाश, आभा, तेज, light, brightness, वीर्य, बल, शक्ति, strength, energy. वर्चस्मिन् वच्चस्सि वि० [वर्चस्+ विनि] ओजस्वी, शक्तिशाली, सक्रिय, तेजस्वी, प्रकाशवान्, उज्ज्वल, brilliant, brightness, light , For Private and Personal Use Only ness. वर्ज:, वज्जो, पुं० [वृज् + घञ् ] त्याग, परित्याग, छोड़ना, leaving. वर्जनं, वज्जणं, नपुं० [वृज् + ल्युट् ] त्याग, परित्याग, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1292 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश छोड़ना, विसर्जन, परिमुंचन, leaving, aban- doning, giving, • तिलांजलि, बहिष्करण, banishing, • क्षति, हानि, चोट, हत्या, loss, • वैराग्य, indifference to the world. वर्ज, वज्जं, अव्य० निकालकर, त्यागकर, बाहर करके, निष्क्रान्त। doing leave cloing banish ing. वर्जित, वज्जिअ, भू०क०कृ०, [वृज् + क्त], . विसर्जित, निःसृरित, except, giving up, • परित्यक्य, उत्सृष्ट, बहिष्कृत, leaved, . वंचित, विरहित, inferior, . हीन, निम्न, fallen, low. वर्ण्य, वज्ज, वि० [वृज् + ण्यत्] छोड़ने योग्य, बहिष्कृत किये जाने योग्य, banded, pro hibited. वर्ण, वण्ण, सक० वर्णन करना, व्याख्यान करना, प्रतिपादित करना, चित्रित करना, to describe, to extol, • कथन करना, निरूपण करना। वृर्णी वर्णयते किलाक्ष विषयान्, to talk. वर्णः, वण्णो, पुं० वर्ण, शब्द, अक्षर, letter,voice, word, • ककार, कवर्ग,Kavargaetic in grammar, • ब्राह्मणादिवर्ण वर्णानां ब्राह्मणादीनाम्, Bramanetc. caste, • श्रेणी, जाति, वग, appearance, • वश, प्रकार, जातिभेद, • ख्याति, प्रसिद्धि, कीर्ति, विभूति, fame,• प्रशंसा, यश, • रूप, आकृति, छवि, colour, external appearance, • रंग, रोगन, colour, • सौंदर्य, लावण्य, beauty based on physical structure,• अक्षर, ध्वनि, कवर्गादि वर्ण, sound, • आवरण, चादर, दुपट्टा, cover, • ढक्कन, चपनी, cover, • गुण धर्म, state. वर्ण, वण्णं, नपुं० केसर, जाफरान, saffron. वर्णक, वण्णगं, वि० श्रेणीगत, वर्ग गत, to cast वर्णकूपिका, वण्णकविगा, स्त्री० दबति, स्याहीपात्र, inkpot. वर्णक्रमः, वण्णक्कमो, पुं० परम्परागत, एक वर्ण युक्त, वर्ण व्यवस्था , to caste letters, to colours in successive order. वर्णवृत्ति, वण्णउति, पुं० चित्रकार, कलाकार, • वर्णमाला, कवर्ग क्रम, letter's order. वर्णचारकः, वण्णचारगो, पुं० चितेरा, painter. वर्णचारिन्, वण्णचारि, वि० वर्ण के अनुसार विचरण करने वाला, वर्ण व्यवस्था का अनुसरण करने वाला, giving of words. वर्णचेष्टा, वण्णचेट्ठा, स्त्री० रूपसम्पदा की इच्छा, wanted of complexion. वर्णज्येष्ठः, वण्णजेट्ठो, पुं० वर्ण में प्रमुख, great in caste. वर्णतूलिः, वण्णतूलि, स्त्री० कूची, तूलिका, रंगकर्मी की कूची, Paint brush. वर्णद, वण्णअ,वि० रंग साज, colouring mate rial. वर्णदं, वण्णअ, नपुं० दारु लकड़ी, sandal-wood. वर्णदात्री, वण्णदाइ, स्त्री० हल्दी, हरिद्रा, turmeric. वर्णदूतः, वण्णदूओ, पुं० पत्र, संदेश, letter. वर्णधर्मः, वण्णधम्मो, पुं० विशिष्ट कर्त्तव्य, great duty. वर्णनं, वण्णणं, नपुं० [वर्ण + ल्युट] वर्णन, कथन, विवेचन, निरूपण, प्रतिपादन, विवेचन, रूपं प्रतिध्वमिति तस्य च वर्णने कः, description, •चित्रण, आलेखन, चित्रांकन,word. ing, • प्रशंसा, स्तुति, praise, • वक्तव्य, उक्ति, विचार, thinking. वर्णनपर, वण्णणवर, वि० वर्णनपरक, वाचक, विवेचक, dictator. वर्णनीय, वण्णणिज्ज, वि० प्रशंसनीय, अक्षरांकन से युक्त, describes. वर्णपदं, वण्णपदं,नपुं० अक्षरमाला, word order. वर्णपातः, वण्णपाउ, पुं० अक्षरलोप, loss of syl lables as in. वर्णपुष्पं, वण्णपुष्पं, नपुं० पारिजात का फूल। A flower of parijata. letters. वर्णकर, वण्णयर, वि० ब्राह्मणादि वर्ण करने वाला, ___Brahma etc. extoling. वर्णकालः, वण्णकालो, पुं० वर्णनकाल, • प्रस्तुति समय, praise time. For Private and Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वर्णपुष्पकः, पुं० पारिजात पुष्प, a flower of Parijata. वर्ण प्रकर्षः, वण्णपकस्सो, पुं० रंगों की महनीयता, www.kobatirth.org fineness of colour. वर्णप्रसादनं, वण्णप्पसादणं, नपुं० अगर की लकड़ी, चंदन लकड़ी, sandal wood. वर्णप्रेमिन्, वण्णपेम्मि, वि० सौंदर्य का इच्छुक, desired of beauty. वर्णभङ्गिन् वण्णभाग, वि० वर्णभेद वाला, distinct ness. pen, वर्णमातृ, वण्णमाठ, खी० कूचिका, कूची, paint brush • लेखनी, निर्झरणी, प्रसादिनी, प्रमार्जनी, brush. वर्णमातृका, वण्णमाउगा, स्त्री० भारती, सरस्वती, presiding diety of arts and knowledge a speech. वर्णमाला, वण्णमाला, स्त्री० अक्षरमाला, वर्णनां माला - वर्णक्रम, to caste letter in suc cessive order. वर्णमालाक्रमः, वण्णमालाकमो, पुं० अक्षरमाला के वर्ग का क्रम, देखें ऊपर, बारहखड़ी, see up, series of letters. वर्णयोगः, वण्णजोगो, पुं० सौंदर्य का संयोग • अक्षर संयोग saste of letter. वर्णराशिः, वण्णरासि, खी० अक्षर माला, series of letters. वर्णवर्ति, वण्णवति, स्त्री० तूलिका, कूची, paint brush. वर्णवर्तिका, वण्णवत्तिगा, स्त्री० कूची • तूलिका, paint brush. वर्णलोप:, वण्णलोवो, पुं० अक्षरलोप, loss of a syllable. वर्णलोपवती, वण्णलोपवई, स्त्री० वर्णलोप, loss of syllable. वर्णविधिः, वण्णविहि, स्त्री० वर्णस्थापना, describe of caste. वर्ण-विलासिनी, वण्ण-विलासिणी, स्त्री० हल्दी, हरिद्रा, turmeric . वर्णविलोडक, वण्णविलेडग, वि० अक्षरों की चोरी करने वाला साहित्यक चोर, a poet stealing others words. , Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1293 " वर्णविशेधिनी, वण्ण-विसोहिणी, स्त्री० संशोधकत्री । वर्णवृत्तं वण्णवतं, नपुं० वर्णिक छन्द, जिसमें वर्णों की गणना की जाती है, a kind of metre, सम् अर्थसम विषम इन्द्रवज्रा, भुजंगप्रपात वगण, मगण, तगण, रगण, जगण, भगण, नगण, सगण, युक्त छन्द । वर्ण व्यवस्थितिः, वण्ण-विवट्ठिइ, स्त्री० वर्ण व्यवस्था, वर्णविभाग, to divide of caste, knowl edge of caste. " वर्णशिक्षा, वण्णसिक्खा, वर्ण माला की शिक्षा, लिपिज्ञान, अक्षरज्ञान। knowing of letter. वर्णसंकरः, वण्णसंकरो, पुं० अर्न्तजातीय विवाह के कारण उत्पन्न वर्ण (हित 24 ) यदि जन्म संस्काराभ्यां कौलीन्यमिति कथ्यते। नादीणां किल संस्काराभावातः काऽस्य संगति ।। (हित० 232 श्लोक 72), mixing of the castes • वर्णों का सम्मिश्रण, mixing of the let ters. वर्णसंघातः, वण्णसंघाओ, पुं० वर्णमाला, series of letters. वर्णसङ्कर्य, वण्णसंकरिअ, वि० वर्ण मिश्रित, mixed of the caste. • वर्णाङ्कः, वण्णंको, पुं० लेखनी, कलम, pen. वर्णागमः, वण्णागमो, पुं० वर्णों का जोड़ना, अक्षर समागम, • सन्धि, coming together of syllable. वर्णापसदः, वण्णावसओ, पुं० जातिच्युत, loss by class or caste. वर्णापेत, वण्णावेउ, वि० जातिशून्य, loss by caste. वर्णाश्रमः, वण्णसमो, पुं० विविध आश्रम, ब्रह्मचर्याश्रम, गृहस्थाश्रम, वानप्रस्थाश्रम और संन्यासाश्रम, diverse hermitage, वर्णी गेहि वनवासि योगी, आर्यप्रवृत्ति, सुन्दर, honourable behaviour. वर्णाश्रमपद्धतिः, वण्णासम पद्धइ, स्त्री० समान वर्ण · For Private and Personal Use Only - व्यवस्था, equal describe, आसावर्ण विवाहश्च प्रभवत्यार्षसम्मतः । समाचारविचारेद्धाऽतो वर्णाश्रमपद्धतिः ।। वर्णिक छन्द, वणिगछंदो, पुं० वर्णवृत्त, यगण, मगण Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1294 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आदि गण युक्त काव्य रचना। जात्या वृत्तेनापि लसन्तौ, a kind of metre, सालंकारतया खलु सन्तौ। सार्द्धविरामायच्च जम्पती, श्रीछन्दसी गुणेन सम्प्रति।। (जयो० 22/81) 'वृत्तेनेति मात्रिक छन्दो जातिर्वर्णिक छन्दश्च वृत्तमिति। (जयो० व 22/81)' वर्णिका, वण्णिगा, स्त्री० लेखनी, कमल, निर्भरणी, 1. कूची, तूलिका, रंगलेप, pen, paint .. brush, • स्याही, मसि, ink. वर्णित, वण्णिअ, भू०क०कृ० [वण् + क्त],• चित्रित, लिखित, रचित, खचित, painted, com mented, • ब्रह्मचर्य योग्य, celebrated, • वर्णन की गई। वर्णिन, वण्णि, वि० [वर्णोऽस्त्यस्य इनि], . चित्रवाला, लेख युक्त, रचित, • वर्ण से सम्बन्धित, जातिगत वर्ण से युक्त, coloured, castewise. वर्णिन्, वण्णि, पुं० [वर्ण + इनि] वर्णी, ब्रह्मचारी, celebate, • गृहस्थवान्, प्रस्थर्षिनामकाः। ब्रह्मचर्य को प्राप्त, • वर्णि आश्रम, ब्रह्मचर्याश्रम (जयो० 2/117) वाणीभूषणवर्णिनं घृतवरी देवी च यं धीचयम् (सुद० 1/46) 'वर्णि वर्णयते किलाक्षविषयान्स्वप्नेपमा नित्यतः' (मुनि० 33) जो इन्द्रिय सम्बन्धी विषयों को स्वप्न के समान वर्णित करते हैं, बताते हैं वे वर्णी हैं। वर्णिनी, वण्णिणी, स्त्री० [वर्णिन् + ङीष्] स्त्री, वनिता, एक वर्ण की स्त्री, woman,a caste of woman, • हल्दी, turmeric. वर्णः, वण्णु, पुं० [वृ + णुः नित्] दिनकर, भानु, सूर्य, sun. वर्णोघः, वण्णोहो, पुं० अक्षर समूह, series of let ____ter. वर्ण्य, वण्ण, वि० [वर्ण + ण्यत] वर्णन करने योग्य, विवेचन करने योग्य, to be described, experienced. वयँ, वण्णं, नपुं० केसर, जाफरान, Saffron. वर्ण्यभावः, वण्णभावो, पुं० वर्णनीयता के भाव, वर्णन करने योग्य, विचार, a think of descrip tion attitude. वर्तः, वतो, पुं० [वृत् + घञ्] वृत्ति, जीविका।। वर्तक, वतग, वि० [वृत् + ण्वुल्] वर्तमान, विद्यमान, अवस्थित, स्थित, जीवित, staying steady, alive,. संघ प्रवर्तक, prompting. वर्तकः, वतगो, पुं० बटेर, quail, • घोड़े का सुम, ___horse's hoof. वर्तकं, वत्तगं, नपुं० पित्तल, कांसा। Brass. वर्तका, वत्तगा, स्त्री० बटेर, लबा, quail. वर्तकी, वत्तगी, स्त्री० बटेर, लबा, quail. वर्तन, वतणं/वट्टण, वि० [वृत् + ल्युट्] स्थिर रहने वाला, विद्यमान रहने वाला, stayed, a ___lived, स्थिर, विद्यमान, वर्तमान, revolv ing, a biding, staying. वर्तनः, वत्तणो, पुं० ठिगना, बौना, dwarf. वर्तनं, वट्टणं, नपुं० वृत्ति, व्यवसाय, • जीविका, जीवन निर्वाह, attitude, business, वर्तनं कस्यचित्कोऽपि, कदाचित् कर्तुमर्हति। (हित० 13), • चलना, प्रवर्तन, जाना, गमन (दयो० 61) चाल चलन, व्यवहार, आचरण। • व्यापार, क्रय-विक्रय, go, occupation, • पात्र, भाण्ड, वर्तनानां पात्राणाम्' pot, वर्तनादि परिणामतो हितम्, • गोलक, गेंद, ball. वर्तना, वट्टणा, स्त्री० कालाश्रित वृत्ति, परिवर्तित होना, कालाश्रया वृत्ति, attitude of timechanging in time, • पुनरभ्यसन, परिणमन । 'वृतेर्णिजन्तात् कर्मणि भावे वा युटि स्त्रीलिंगे वर्तनेति भवति, वय॑ते वर्तनमात्र वा वर्तना - इति (स०सि० 5/22) अपनी सत्ता को स्वीकार करते हुए हर एक द्रव्य की समय-समय पर होने वाले परिवर्तन को वर्तना कहते हैं। (तत्त्वार्थ सूत्र० पृ० 78), changing, • प्रवर्तना, परावर्तन, पलटना, changing of nature. वर्तनिः, वत्तणि/वट्टणि, पुं० [वर्तन्तेऽस्यां जनाः, वृत् + निः] सूक्त, प्रशंसा, सूक्ति, स्तुति, Matts, ___ laudation, Praise. वर्तनिः, वट्टणि, स्त्री० मार्ग, पथ, रास्ता, way, road. वर्तनी, वट्टणी, स्त्री० पथ, रास्ता, मार्ग, way, path, For Private and Personal Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org • पीसना, चूर्ण बनाना, grinding of medicine, • जीना, जीवन, live, • कर्म, गति, karma, round. वर्तमान, वट्टमाण, वि० [वृत् + शानच् ] विद्यमान, स्थित। जीने वाला, ठहरने वाला, staying living, • मुड़ना, चक्कर काटना, moving, • चक्कर काटना, moving परिणत होने वाला, परिवर्तन होने वाला, a biding. वर्तमानः, वट्टमाणो, पुं० वर्तमान काल, अद्यतनकाल, चलने वाला काल, प्रत्युत्पन्न, a time of abide. वर्तमानकाल:, वट्टमाणकालो, पुं० सम्प्रतिकाल, a time of abide • वर्तमान स्थिति से सम्बन्धित काल। वर्तमानगतिः, वट्टमाण- गइ, स्त्री० आधुनिक गति, सम्प्रतिकाल की क्रिया, round of abide. वर्तमानदृष्टिः, वट्टमाणदिट्टि, स्त्री० आधुनिक दृष्टि in sight, • परिणत दृष्टि । वर्तमान- पथः, वट्टमाण-पहो, पुं० प्रवर्तन का मार्ग, moved way. वर्तमान स्थितिः, वट्टमाणट्टि, खी० आधुनिक परिस्थिति, abide conduct. वर्तरुकः, वट्टरुगो, पुं० [वर्त + रा + ऊक्], • पोखर, जोहड़, गर्त, गड्डा, a pool, a whirlpool, • जलावर्त, भंवर, a pool of water. वर्तिः, वत्ति, स्त्री० [वृत् + इन्] दशालोचन, पत्राली, बही, abide • उबटन, लेप, कज्जल, morsel, • अंगराग, मल्हम, mosel, दीपक की बत्ति, collyrium, झालर किनारी। 1 " वर्तित वत्तिअ वि०भू०क० कृ०, प्रवर्तित, being. वर्तिन् वत्ति, वि० प्रवर्तित होने वाला, स्थित रहने • वाला, being, abiding staying, गतिशील, परिवर्तनशील, युक्त, situated, • व्यवहारी, व्यापारी, perservant. वर्तिर:, वतिरो, पुं० बटेर, लबा, a kind of quail. वर्तिष्णुः, वत्तिण्डु, वि० [ वृत् + उलच्] गतिशील रहने वाला, परिवर्तन करने वाला, प्रवर्तित होने वाला, चलने वाला, चक्कर लगाने वाला, revealing, using tricks of wrestling, • वर्तुलाकार, round, globular, वर्तमान, विद्यमान abide. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1295 वर्तुल, बत्तुल, वि० [वृर्त उलच्] गोल, कुण्डालाकार, मण्डलाकार, a rounded. वर्तुलः, वसुली, नपुं० वृत्त, circle. वर्तुलः, वतुलो, पुं० मटर, carrot, pea. वर्तुलभङ्ग विभङ्गाकार, वत्तुलभंग विभंगावारो, पुं० जवलेविका, जलेबी, जो गोलाकार तीन चार घेरों से युक्त होती है, a kind of sweet Jalebi. • + वर्तुलाकृतिः, वत्तुलागि, स्त्री० सुवृत्त, अत्यन्त गोलाकार, आकृति, (जयो० वृ० 24/11) वर्त्मन् वम्म, नपुं० [वृत् मनिन् ] पथ, रास्ता, मार्ग। (सुद० 3 / 10 ) मनोऽपि यस्य नो जातु संसारोचित वर्त्मनि । (सुद० 132 ), • रीति, पद्धति, विधि, प्रचलनक्रम पूर्वानुक्रम • धार, किनारा, मर्यादा सन्निवेध च कुनङ्करैः, कुलान्येतवाचरणमिङ्गितं बलात् । आचरेत् स्वकुल सक्तिमानियद्वसद्भिरूपतिष्ठित हि यत्।। (जयो० 2/8) • | " वर्त्मनि वम्मि, स्त्री० रास्ता, मार्ग वर्त्मबन्धः, वम्मबद्ध, पुं० पलक रोग । वर्द्धित, वड्डिअ, (भू० क० कृ०) संल्ललित, पालित, निरादरीकृत्। proetected. वर्त्मभू, वम्मभू, स्त्री० मार्ग, स्थान, भूभाग, way, place. वर्त्मविरोधिन, वम्मविरोहि, वि० मार्गविरोधी way less. For Private and Personal Use Only वर्त्मसद्, वम्मसद्धं, नपुं० सदाचरण का मार्ग। 'वर्त्म सदाचारमार्गेऽस्ति', way of. वर्त्मसम्बलः, वम्म-संबलो, पुं० पथ का कलेवा, मार्ग का पाथेय, पाथेय पथ्य, पाथेय पिण्ड । वर्द्धमानः, वड्ढमाणो, पुं० सिद्धार्थ पुत्र, त्रिशलानन्दन, a son of sidharth, • कुण्डग्राम का राजकुमार, जो वैराग्य धारण कर घोर तपस्वी बना और केवल ज्ञान को प्राप्त कर तीर्थंकर महावीर भी कहलाए। वर्द्धमानस्वामिन्, वडमाण - सामि, पुं० देखो ऊपर । to cut to divide to shear. to fall. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1296 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वर्ध, वद्ध,सक० काटना, छेदना, विभक्त करना, cut- ting dividing increcing cousing lead, red lead. • मुड़ना, बांटना, • पूरा करना। वर्धः, वद्धो, पुं० [वध् + अच्] काटना, बांधना, • बढ़ाना, समृद्धि करना, • वृद्धि, बढ़ोत्तरी। वर्धकः, वड्डगो, पुं० [वृध् + ण्च् ि + ण्वुल] बढ़ई। A carpenter वर्धन, वड्डण, वि० [वृध् + णिच् + ल्युट्], • बढ़ने वाला, उगने वाला, • आवर्धन, समृद्धि करने वाला। inscreassing growing, causing to incerease,enlarging, magni- fying. वर्धन, वड्वणो पु० A bestower of prosperijy a tooth growing nother too ha. वर्धनः, वड्डणं, पुं० शिव, Siva. वर्धनं, वड्डणं, नपुं० उगना, बढ़ना, शिक्षा देना, उल्लास, उन्नति। growth rease, growing caus ing teaching. वर्धनी, वड्डणी, स्त्री० बुहारी om, Awatergon. वर्धनशील, वड्डणसील, वि० बर्धिष्णुक। वर्धमान, वड्डमाण, वि० [वृध् + शानच्] बढ़ने वाला, गतिशील होने वाला, वृद्धि कारक, grow- ing, increasing, श्रिया सम्वर्धमानन्तमनुक्षणमपि प्रभुम् । श्रीवर्धमाननामाऽयं तस्य चक्रे विशाम्पतिः।। (वीरो० 8/6) वर्धमानः, वड्डमाणो, पुं० एक जिले का नाम,a name of capital, • अन्तिम तीर्थंकर महावीर के जीवन का प्रारंभिक नाम। श्री वर्धमाननामाऽयं तस्य चक्रे विशाम्पति, name of Vardhaman, वर्धमानस्य अर्हतोऽभिधानतस्तनामोच्चारणपूर्वकं अभिजनं स्वजन्मस्थानं सम्प्राताः, • अर्हत् वर्धमान, तीर्थकर वर्धमान। a lord of Vardhman. वर्धमानं, वड्डमाणं, नपुं० ढक्कन, तश्तरी, cover of pot, . रहस्यमय रेखाचित्र, secret to mark with lines. वर्धमानकः, वड्डमाणगो, पुं० एक पात्र विशेष, ढक्कन, चपनी, earthen plate, शराब, मदिरा। वर्धमानत, वडमाणअ, वि० बढ़ते हुए, विकास करते हुए। grothed, increased. वर्धय. वडय अक. प्रसार करना. विकास करना. फैलाना, विस्तृत, होना, 'जगदाह्लादको बालचन्द्रमाः समवर्धत', to increase, to grant, to strength. वर्धयत्, वड्डअ, वि० बढ़ते हुए, विकास करते हुए-इङ्गितेन निजस्याथ वर्धयन्मोदवारिधिम, growing. वर्धयन्त, वड्डयंत, (वर्धय् + शत) बढ़ते हुए, प्रसार करते हुए, growing. वर्धस्व, वद्धस्स, वि० बधाई, belonging to congratation. वर्धापन, वडावणं, नपुं० [वर्ध छेदं करोति - वृध - णिच् आप ततो भावे ल्युट्], • काटना, बांटना, cutting, • छेदन करना, भेदन करना। di viding. वर्धित, वड्डिअ, (भू०क०कृ०), [वृध् + णिच् + क्त] बढ़ता हुआ, विकास करता हुआ,growing, • विस्तृत किया हुआ, फैला हुआ, in creasing, • विशाल बनाया हुआ। वर्धिष्णु, वडिण्हु, वि० [वृध् + इष्णुच्],• वर्धनशील, विकासशील, • फलने फूलने वाला, prone to grow, • उमड़ने वाला, वृद्धिशील। बर्द्धिष्णुरधुनाऽऽनन्दवारिधिस्तस्य तावता। 'गुण समुद्रो वर्धिष्णुः वृद्धिशीलोऽभवत्।' वर्धिष्णुक, वड्डिण्हुग, वि० वर्धनशील, बढ़ती हुई वृद्धिगत। तेजोनिधौ सोमसुते प्रतीपा वर्धिष्णुके मृत्युमुखे समीपात्, proneness to grow. व. वड. नपं० [वध + रन] पड़ी. बेल्ट. leather ___ strap,• सीसा, दर्पण, Mirror. वर्धिका, वड्ढिगा, स्त्री० [वर्ध + ङीष् + कन् + यप्] चमड़े की पट्टी, कमरबन्द, leather strap. शनि व न आवणेति अंग-व-मनिन] . कवच, छाल, वल्कल, cover, armour. वर्मणः.वम्मणो.पुं० नारंगी तरु, orange colour. For Private and Personal Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1297 वर्मिः, वम्मि, पुं० वामी मछली, मत्स्य विशेष, a वर्षज, वस्सज, वि० हेमकूट, विवध, बरसात से उत्पन्न, kind of fish. of varshdhar, growing in rainings. वर्मित, वम्मिउ, वि० [वर्मन् + इतच्] कवच युक्त, वर्षणं, वस्सणं, नपुं० [वृष + ल्युट्] वर्षाकाल वृष्टि, कवचधारी, equipped with a armour, वर्षा । raining season, • सिंचन, बौछार, ready for. raining fall. वर्मितं, वम्मिउं, (वम् + तुमन) कवचित, कवच करने वर्षधरः, वस्सहरो, पुं० मेघ, बादल, cloud. के लिए, for equipe. वर्षधरगिरि, वस्सहरगिरि, पुं० वर्षधर पर्वत, (त. वर्य, वरिअ, वि० [वृ + यत्] सर्वोत्तम, उत्कृष्ट,ex- सू० 51) तद्धिभाजिनः पूर्वापरायता हिमबन् cellent, • मुख्य प्रधान, प्रमुख, best, chief. महाहिमवनिषध नील-रुक्मि-शिखरिणो वर्याः, वरियो, पुं० कामदेव, मदन, Kamadeva. वर्षधरपर्वताः।। (त० सू० 3/11) वर्या, वरिया, स्त्री० वरण करने वाली कन्या, a girl वर्षपूगः, वस्सपूगो, पुं० वर्षों का समुच्चय, to be fit for marriage. collection of years. वर्वरः, वव्वरो, पुं० वर्वर जाति, भील जाति, block वर्षप्रतिबन्धः, वस्सपडिबंधो, पुं० अनावृष्टि, सूखा, head, • बुद्ध, प्रलापी, मूर्ख,curly, • जाति अकाल, वर्षाभाव, famine. च्युत, बहिष्कृत, out caste. वर्षप्रियः, वस्सपिओ, पुं० चातक पक्षी, चक्रवाक, वर्वर, वव्वर, वि० [वृ + अरच्] बल खाता हुआ, the cātakabi. हकलाने वाला, stammering. वर्षयन्त, वस्सयंत, (वृष् + शत) बरसते हुए। वर्वरकं, वव्वरगं, नपुं० [वर्वर + कन्] चन्दन लकड़ी, ___rained. __white sandal wood. वर्षवरः, वस्सवरो, पुं. हिजड़ा, अन्तः पुर, रक्षक, .वर्वरं, वव्वरं, नपुं० पीला चंदन, yellow sandal cunuch. wood, • सिंदूर, sindur. वर्षवृद्धिः, वस्सवुड्डि, स्त्री० जन्मदिन, auspicious वर्वरा, वव्वरा, स्त्री० मक्खी, a kind of coin, • things done on birthday. वनतुलसी, wild Tulsi. वर्षशतं, वस्स-सअं, नपुं० सौ वर्ष, hundred वर्वरीकः, वव्वरीगो, पुं० [वृ + ईकन्] धुंघराले बाल, years. curly hair. ' वर्षसहस्त्रं, वस्स-सहस्सं,नपुं० एक हजार वर्ष, thouवर्षः, वस्सो, पुं० [वृष् भावे घञ् कर्तरि अच् वा] sand years. द्वन्द्वसमासे वर्षम्, वर्षा, बारिश। मुमुदे समुदीक्ष्य वर्षा, स्त्री० वस्सा, [वष + अच् + यप] वर्षाकाल, व ततपतिर्भुवि वर्षामिव चातकः सतीम्, rain, • • वर्षाऋतु, rainy season,• मेघवृष्टि, वर्षा, छिड़कना, सींचना, फेंकना, उत्सरण, बौछार, बरसात, वर्षा होना, rainy day. to be get. वर्षाऋतु, वस्सा-रिउ, स्त्री० वर्षा का समय, पयोदकाल, वर्षः, वस्सो, पुं० वर्ष, साल, year. बरसात का समय, rainy time. वर्ष, वस्सं, नपुं० भारतवर्ष,a country Bharata, वर्षाकालः, वस्सा-कालो, पुं० पयोदकाल, वर्षा का वत्सर, संवत्सर, • क्षेत्र, स्थान, place. समय, rainy day. वर्षक, वस्सग, वि० बसरने वाला, गिरने वाला, rain- वर्षाक्लेशः, वस्सा-किलेसो, पुं० वर्षाभाग का कष्ट, ing. a pain of rainy day. वर्षकरः, वस्सकरो, पुं० मेघ, बादल, cloud. वर्षान्तर, वस्संतरो, पुं० क्षेत्र के बीज, स्थान के मध्य। वर्षकोषः, वस्सकोसो, पुं० मास, महीना, month, वर्षान्तर पर्वतः, वस्संत-पव्वओ, पुं० क्षेत्रों के मध्य • ज्योतिषी, निमित्तशास्त्री। आए हुए कुलाचल, वर्षोषु वर्षान्तर, नन्दीश्वरे वर्षगिरि, वस्सगिरि, पुं० वर्ष, पर्वत, वर्षधर पर्वत,a यानि च मन्देषु, a mountain of mountain. Varshantar. For Private and Personal Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1298 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वर्षाभू, वस्साभू, पुं० मेंढक, frog. वर्षाम्बु, वस्संबु, नपुं० चातुर्मास, वर्षाकाल, का संयोग, refuse in rainy season, • श्रावण कृष्ण प्रतिपदा से कार्तिक शक्ल पर्णिका तक। "पञ्चम्या नभसः प्रकृत्यभवतादूर्जस्विनी या क्षमा, तावद्ध सशतावधौ निवसतादेकत्र लब्ध्वा समां। एतस्मिन्भवति स्वतोऽवनिरियं प्राणिव्रजैराकुला, संजायेत ततोऽर्हतां सुमनो सावुज्जजम्भे तुला। (मुनि० 7)" वर्षार्चिस, वस्सच्चि, पुं०, मंगलग्रह। Mangal graha. वर्षावसरसमयः, वस्सावसर-समओ, पुं० शरद - काल | after of rang season. वर्षावसारः, वस्सावसारो, पुं० बौछार, दृष्टि, कलिर्नुलिफल, autumn. वर्षिका, वस्सिगा, स्त्री० वर्षाकत्री, raining. वर्षितं, वस्सिअ, नपुं० [वृष + क्त] वर्षा, वृष्टि, rain. वर्षिष्ठ, वस्सिट्ठ, वि० [अतिशयेन वृद्ध] अत्यन्त वृद्ध, बहुत बूढ़ा, very old. वर्षीयस, वस्सीअ, वि० अधिक बड़ा, elder, very old. वर्षुक, वस्सुअ, वि० [वृष् + उकब] जलमय, बरसने वाला, देह, prone to rain, body. वर्णन, वस्सं, नपुं० शरीर, देह, body. वहः, वरहो, पुं० मयूर, peacock. वल्, वल, सक० जाना, पहुंचना, ठकना, घेरना, to go, surround वल्, वल, अक० मुड़ना, आकृष्ट होना, अनुरक्त होना, to turn around, to love. वलग्नः, वलग्गो, पुं० [अवलग्न इत्यत्र भागुरिमतेर अकरलोपः] कमर, waist. वलग्नं, वलग्गं, नपुं० कमर, कटि, मध्य भाग, waist. वलनं, नपुं० [वल भावे ल्युट्], • घूमना, चक्कर काटना, मुड़ना, to turn round, surround, • गोलाकार, मण्डलाकार, वर्तुलाकार, surround. वलभी, वलही, स्त्री छज्जा, projection. वलभी, स्त्री० एक नगरी, स्थान विशेष। श्वेताम्बर जैनागमों की एक वाचना वलभी वाचना के रूप में प्रसिद्ध है। यह वाचना महावीर निर्वाण के 180वें देवर्धिगणी की अध्यक्षता में हुई थी। ancient capital of Surāstrā. वलभातलं, वलहीयलं, नपुं० छज्जा, the wooden Agama. वलयः, वलओ, पुं० [वल् + अयन्] कंगन, कड़ा, हाथ के आभूषण, on which the roof stands, • गोलाकार, कंकण, bracelet, girdle, • छल्ला , कुंडल,a round ring, • वृत्त, परिधि, मण्डल, surround, • बाड़ घेरा, झाड़बन्दी, cover, circle, • गलगण्ड रोग, a particular disease of throat. वलयस्वनं, वलयस्सणं, नपुं० कंकणशब्द, कंगनध्वनि, a sound of bracelet वलयाकारः, वलयागारो, पुं० वर्तुलाकार, sur rounding. वलयावारकंकणं, वलयावार-कंकणं, नपुं० गोल कंगन, round girdle. वलयाकारकुंडल, वलयायार-कुडलं, नपुं० गोलाकार कुण्डल, round ear-ring. वलयाकारगिरि, वलयागार-गिरि, पुं० मण्डलाकार yola, round mountain. वलयाकारपृथिवी, वलयागार-पुढवी,स्त्री० गोलाकार भू-भाग, round earth. वलयाकुल, वलयाउल, वि० कङ्कणसहित व्याकुल, pained of girdle. वलयाङ्कित, वलयंगिअ, वि० कंगनाङ्गत, वलयेन, कटकेन अङ्कितः, girdle ful. वलयित, वलइअ,वि० [वलय + इतच्] घिरा हुआ, परिवृत्त, चारों ओर लपेटा गया, turmed around, encircled. वलारि, वलारी, स्त्री० इन्द्रपुरी, Indrapuri. वलायमरणं, वलापमरणं, नपुं० संयमहीन मरण, deathof without Sanyama. वलाहकः, वलाहगो, पुं० मेघा, बादल, cloud. वलिः, वलि, स्त्री० [वल् + इन्] शिकन, झुरी, सिकुड़न, fold of skin. वलिकः, वलिगो, पुं० छत का किनारा, edge of thatched roof. For Private and Personal Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वलित, वलिअ, (भू० क० कृ० ) [ वल् + क्त] तिरछी, टेढ़ी, तिर्यक्, सुन्दर, wrinkled, beautiful घिरा हुआ, लिपय हुआ, rounded, • झुर्रियों युक्त, झुर्रीदार, having wrinkler, गतिशील, प्रवाहमान, flowed. वलित्रय, वलित्तअ, वि० तीन रेखाओं वाली, three skin. " वलिन्, वलि वि० झुर्रीदार, आकुंचित, fold of skin, wrinkle. बलिर, वलिर, वि० [वल किरच्] मँगी, आंख arel, squint-eyed. वलिश, वलिसं, नपुं० मछली पकड़ने का कांटा, fish hook. वलीकं वलीअ, नपुं० [वल्कीकन्] ओलती, छप्पर का किनारा, मुंडेर, edge of a thatched roof. वलूकः, वल्गो, पुं० पक्ष विशेष, kind of bird. वलूकं, वलूगं, नपुं० कमलनाल, root of lotus. वलूल, वलूल, वि० [ वल्लच् ] बलवान्, शक्तिमान, दुष्ट पुष्ट, energyful. वल्म्, वलम, सक० बोलना, कहना, to though. वल्कः, वक्को, पुं० वृक्ष की छाल, bark. वल्कं, वक्कं, नपुं० वृक्ष की छाल, bark, • भाग, खण्ड, अंश, हिस्सा, part. वल्कतरु, वक्कतरु, पुं० वृक्ष, तरु, छाल वाला पेड़, bearing tree barks. वत्कलः, वक्कलो, पुं० [वल्कल, कस्य नेत्वम्], • वल्कल, छाल का वस्त्र, bark, rind. वल्कलं, वक्कलं, नपुं० देखो ऊपर the bark of tnce. Fish with bark. वल्कवन्, वक्कव, वि० पपड़ी युक्त मछली। चकलसंवीतः, वक्कलसवीओ, पुं० छालवस्त्र धारण करने वाला, covered with bark. वल्किलः, वक्किलो, पुं० [वल्क् + इलच् ] कांटा, thorn. वल्कुटं, नपुं० छाल, वल्कल, bark, rind. वल्गु, वग्ग, सक० उछलना, इधर उधर जाना, to move, • छलांग मारना, कुलांच भरना, चौकड़ी भरना, • कूदना, to speak. - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1299 वल्गनं, वग्गणं, नपुं० [वल्ग् + ल्युट्] उछलना, कूदना, दौड़ना, चौकड़ी भरना, to move to spring, leap dance, • लगाम, bridle + वल्गा, वग्गा, स्त्री० [ वल्ग् अच्यप्], लगाम, रास, bridle. वल्गित, वग्गिअ, (भू० क० कृ० ) [ वल्ग् + क्त] • उछला हुआ, कूदा हुआ, spread, leaped, danced, • गतिशील किया गया, नचाया गया, spread, danced. वल्गितं वग्गिअं, नपुं० दौड़, चलना, नाचना, कूदना, " leap in dancing. वल्गुन्न, वग्गुणं, वि० [ वल् संवरणे उ गुक् च ] प्रिय, रमणीय, मनमोहक, सुंदर, मनोज्ञ, lovely, agreeable, • आकर्षण, लुभावना, मधुर, श्रेष्ठ, very nice • मूल्यवान, priceful. वल्गु, वग्गु, पुं० बकरा, अज, goat. वलगु, वग्गु वि-प्रिय, Lovely, beautiful, handsome. वल्गुक, वग्गुअ, वि० [ वल्गु + कन्] प्रिय, मनोहर, रमणीय, lovely, handsome वल्गुकं, वग्गुअ, नपुं० चंदन, sandal wood, • मूल्य, price, • लकड़ी, wood. वल्गुलः, बगुलो, पुं० [वल्गु उल] गीदड़ the flying fox. वल्गुलिका, वग्गुलिगा, स्त्री० [ वल्गुल + कन् + टयप्] तैल चोर, पेटी, box, • डिब्बा, box. • वल्लभ, म, सक० खाना, निगलना, आस्वादन करना, चखना, to eat. बल्मी, वम्मी, स्त्री० [बल् अच् ङीष्] चिऊंटी, चींटी, an ant. वल्मीकं, वम्मीगं, नपुं० वामी, an ant. वल्मीकूटं वम्मीकूड, नपुं० वामी, दीमक निर्मित मिट्टी का ढेर, an ant. वल्ल्, वल्लुल, सक० काट डालना, to cut. वल्लू, वल्ल, सक० ढकना आच्छादित करना, to For Private and Personal Use Only cover. वल्लः, वल्लो, पुं० चादर, आवरण, ढक्कन, प्रवारण, • भार विशेष, तीन गुंजाओं का तौल, a weight 3 gunja, • प्रतिषेध, prohibiting. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1300 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वल्लकिका, वल्लगिगा, स्त्री०. वीणा, • एक वाद्य faxta, a lute. वल्लकी, वल्लगी, स्त्री० [वल्ल् + क्वुन् + ङीष्] वीणा, lute. वल्लभ, वल्लह, वि० [वल्ल् + अभच्] • प्रिय, मनोज्ञ, प्यारा, इष्ट, प्रेय, lovely, agreeable, ...सर्वोपरि, अभिलषित, very nice. वल्लभः, वल्लहो,पुं० प्रेमी,स्नेही, प्रिय, पति, lover, husband, • कृपापात्र, दयागत, beloved lover, • अधीक्षक, अध्यवेक्षक, Superin tend, govern. वल्लभता, वल्लहत्त, वि० मनोज्ञ, प्रियता, रमणीयता, lovely, शिवश्रियं यः परिणेतुमिद्धः, समाश्रितो वल्लभतां प्रसिद्धः। वल्ल भाचार्य, वल्लहाइरिओ, पुं० वैष्णव सम्प्रदाय के प्रवर्तक। वल्लभायितं, वल्लहाइअं, नपुं० [वल्लभ् + क्यङ् + क्त] रति बन्ध, सुख क्रीड़ा की पद्धति, sexual union. वल्लरं, वल्लरं, नपुं० [वल्ल् + अरन्] अगर को लकड़ी, sandalwood, • निकुंज, bower, • झुरमुट, bower. वल्लरी, वल्लरी, स्त्री० [वल्ल् + अरि + ङीष्] बेल, लता, cluster, • मञ्जरी, of blos som, creeper. वल्लवः, वल्लवो, पुं० ग्वाला, गोपाल। A cow ___herd. वल्लिः , वल्ली, स्त्री० लता, बेल, गुल्म, creeper, • भू, भूमि, धरा | eirth वल्ली, वल्ली, स्त्री० लता, बेल, गुल्म, creeper. वल्लीलं, वल्लीलं, नपुं० मिर्च। pepper. वल्लीवृक्षः, वल्लीरुक्खो, पुं० सालतरु,a tree of sala. वल्लुरं, वल्लुरं, नपुं० [वल्ल् + उरन्] निकुंज, पर्णशाला, bower, • मंजरी, creeper, . अरण्य, forest, • रेगिस्तान, unforest, desert, • सूखा मांस, dried, meat.. वल्ह, वलह, अक० प्रमुख होना, सर्वोत्तम होना, to chief. वल्ह, वलह, सक० बोलना, कहना, to talk,• चोट पहुंचाना, ढंकना, to cover, • मार डालना, नष्ट करना, to dead. वश, वस, सक० चाहना, इच्छा करना, अभिलाषा करना, लालसा करना, to wish, to desire, • अनुग्रह करना, to support, • चमकना, to charm. वश, वस, वि० [वश् कर्तरि अच् भावे अप् वा],. आधीन, प्रभावगत, नियंत्रणगत, पुण्याशयवशाज्जातं शुद्धलेश्यावलम्बनात, wish, desire, • अभिलाषा, वाञ्छा, चाह, इच्छा, • शक्ति, प्रभाव, स्वामित्व, अधिकार, power dominion. वशंकर, वसंयर, वि० आधीन युक्त, wishful. वशकृत, वसकिउ, वि० वशीगत, dependent. वंशगत, वसंगअ, वि० वशवर्तिता को प्राप्त, अधिकार को प्राप्त हुआ। अनेकविघ्नप्रकरेऽत्र येन, सन्मानसोत्साह वशंगतेन, in control, un der influence. वशङ्ग, वसंग, वि० लोलुपी, a very greedy. वशंवद, वसंवअ, वि० [वश् + वद् + खच],. आज्ञाकारी, समझदार, under influence, obedient, • अनुवर्ती, • विनीत, आधीन, प्रभावित, subdue, obedient. वशका, वसगा, वि० आज्ञाकारिणी भार्या, • प्रिया, wife of obedient. वशग, वसग, स्त्री० वशवर्ती, आज्ञाकारी, in con trol, under influence, obedient. वशवर्तिन, वसत्ति, पुं० सेवक, भृत्य, प्रिया, ser vant. वशा, वसा, स्त्री० [वश् + अच् + टाप्] • अबला, वनिता, नारी, कन्या, नारी, 'वशास्त्रियां सुतायाश्चेति' विश्वलोचनः,girl,daughter, • पत्नी, भार्या, प्रिया, wife, • पुत्री, ननद, daughter, • गाय,cow, • हथिनि, करिणी, female-elephant. वशिः, वसी, स्त्री० आधीनता, सम्मोहन, depen ___dence, hypnotism. वशिक, वसिग, वि० [वस् + ठन्] शून्य, रहित, empty, devoid. For Private and Personal Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1301 वशिताभृत, वसिआभिइ, वि० जितेन्द्रिय, 'वशी सुगतशक्रयोरि' ति कोषसद् भावात्', control ling senses. वशिन्, वसि, वि० [वसः अस्त्यस्य इनि], • शक्तिशाली, बलशाली, • विज्ञ, पाठक, one having power, • आधीन, वशीभूत, in control, • विनीत, नम्र, जितेन्द्रिय, obe dient. वशिनिन्दित, वसिणिंदिअ, वि० संयमधारिणित, controlling senses. वशिनी, वसिणी, पुं० [वशिन् + ङीप्] शमीवृक्ष, ____being under control,a tree of sami. वशिरः, वसिरो, पुं० [वस् + किरच्] एक प्रकार का मिर्च। वशिरं, वसिरे, नपुं० समुद्री नमक, sea salt. वशीगत, वसीगत, वि० आधीनता को प्राप्त हुआ, ___depended. वशेन्द्रियत्व, वसिंदियत, वि० जितेन्द्रियत्व, being under control. वश्य, वस्स, वि० वशीभूत, आधीनता युक्त, sub dued, obedient. वश्यः, वस्सो, पुं० सेवक, भृत्य, अनुचर, आधीन-कुतोऽस्य वश्यः न हि तत्त्वबुद्धि,servant, • साधक का दोष, मंत्र-तन्त्र के उपदेश से दाता को आधीन करना, successful in practising hypnotism. वश्यका, वस्सगा, स्त्री० [वश्य + कन् + टाप्] आज्ञाकारिणी पत्नी, विनम्रा, विनीता obedi ent of wife. वष्, वस, सक० मारना, नष्ट करना, to kill, • क्षति पहुंचाना, वध करना, to injure. वषट, वसड, अव्य० [वह् + उषटि] आहूति के समय उच्चरित होने वाला शब्द, हविर्दान, an exclamation used on making an ob lation to a deity with fire. वष्क, वस्स, सक० जाना, पहुंचना, togo. वष्कयः, वस्सगो, पुं० [वष्क् + अयन्] छोटा बछड़ा, एक वर्ष का बछड़ा, one year old calf. वष्कयणी, वक्कयणी स्त्री० [वष्कय + नी + क्विप् + ङीष्] चिर प्रसूता गाय, बहुत दिनों से ब्याही हुई गाय, acow withoneyear old calf. वस्, वस, अक० रहना, ठहरना, निवास करना, to dwell, to live,• स्थित होना, खड़े होना, to stay,• विद्यमान होना, काटना, to cut, विवाह करना, to marry,• अवस्थित रहना, 'किमुशर्करिले वसति हतत्वाद्, पहरना, ओढ़ना, to wear, to dress, • स्थिर होना, सीधा होना, to live. वसतिः, वसइ, स्त्री० [वस् + अति वा ङीष] . रहना, स्थित होना, ठहरना, livestay,• नगर, पुर, city, village,• घर, आवास, निवास, स्थान, residence, abode, • आधार, आश्रय, आशय, पात्र, abode, • शिविर, पड़ाव, छावनी, डेरा, stay, भोजन, food. वसनं, वसणं, नपुं० [वस् + ल्युट्], • रहना, ठहरना, रुकना, निवास, live, stay, residence,. घर, आवास, स्थल, • प्रसाधन करना, धारण करना, पहनना, wear, dress, • वस्त्र, कपड़ा, परिधान, वसनेभ्यश्च तिलाञ्जलिमुक्त्वा' आह्वयति तु दैगम्वर्यन्तत्, • वेष, wear, clothes, garments, • करधनी, कंदौरा, कमरबन्द, तगड़ी। वसनगत, वसणगअ, वि० वस्त्र सहित,cloth kept. वसनजात, वसणजाअ, वि० परिधान, सुसज्जित, ____lovely of garments. वसनताटकः, वसण-ताडगो, पुं० वस्त्राभूषण,lovely cloth. वसनत्यक्त, वसणचत्त, वि० वस्त्र त्याग करने वाला, निर्गन्थ, दिगम्बर, leaved of cloth, Digambar. वसनधर, वसणहर, वि० वस्त्रधारक, withcloth, with garments. वसनमुक्त, वसणमुत्त, वि० निर्ग्रन्थ,emancipated of cloth. वसनाभरणं, वसणाहरणं नपुं० वस्त्राभरण, . वस्त्राभूषण, ornament and cloth.. वसन्तः, वसंतो, पुं० वसन्त ऋतु,ऋतुराज, स वसन्तः स्वीक्रियतां सन्तः सवसन्तः' स वसन्त आगतो For Private and Personal Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1302 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश हे सन्तः। स वसन्तः, spring, • चैत्रमास, वसाढ्यः , वसाढयो, पुं० सूस। the gangeti. वसन्तोत्सव, a month of Citra. वसापायिन्, वसावाइ, पुं० कुत्ता, श्वान, dog. वसन्त, वसंत, (वस् + शत) रहते हुए, lived. वसि, वसि, नपुं० [वस् + इनि] वस्त्र, परिधान, वसन्तकालः, वसंतकालो, पुं० वसन्त का समय। cloth, garments, • निवास, आवास, Spring time. residence. वसन्तघोषिन्, वसंतघोसि, पुं० कोयल, cuckoo., वसित, वसिअ, (भू०क०कृ०) [वस् + णिच् + क्त], वसन्तजा, वसंतजा, स्त्री० माधवी, लता, वसन्तोत्सव, • स्थित, रहता हुआ, धारण किए हुए, lived, a particular creeper, festival of stored, • निवास युक्त,dwelling. spring. वसिष्ठः, वसिट्ठी, पुं० एक मुनि, तापस, most reवसन्ततिलकः, वसंततिलगो, पुं० वसन्त की शोभा, strained saint Vasishtha. वसन्त ऋतु का अलंकरण, a ornament of वसुः, वसु, पुं० कौशला पुरी निवासी गणधर अचल spring, beautiful of spring. एक छंद के पिता श्री, नवें गणधर के पिता। वसुः fasta, A kind of chand. पिताऽम्बाऽस्य वभौ च नन्दा सा कौशलाऽऽख्या वसन्तदूतः, वसंतदूओ, पुं० कोकिल, कोयल, कुहू नगरीत्यमन्दा, a class of deities, • कुबेर, कुहू शब्द, cuckoo, • चैत्रमास, a month अग्नि, शिव, सरोवर, तालाब, • वसु राजा, of citra. Kubera, fire, Siva, pond, a king of वसन्तदूती, वसंतदूई, स्त्री० श्रृंगवल्ली का पुष्प, a Vasu. flower of shingvalli. वसु, नपुं० [वस् + उन्] धन, सम्पत्ति, वैभव, वसन्तदु, वसंतदु, पुं० आम्र तरु, mango tree. wealth, riches, gem, gold, • मणि, वसन्तदुमः,वसंतदुमो, पुं० आम्र तरु, mango tree. रत्न, स्वर्ण (समु० 3/30), • जल, वारि, वसन्तपंचमी, वसंतपंचमी, स्त्री० ऋतु की पञ्चमी, माघ water, • वस्तु द्रव्य, thing, • हाटक, शुक्ल पंचमी, fifth day of the bright hotaka. half of Magha. वसुकः, वसुगो, पुं० आक पादप, अर्क, मदार पादप, वसन्तबन्धुः , वसंतबधु, पुं० कामदेव, मदन, god the plant arka. of love. वसुकं, वसुग, नपुं० रत्न, मणि, gem, • समुद्री वसन्तर्त, वसंतरिउ, स्त्री० वसन्त का समय, a time नमक, sea salt, • शिलीभूत नमक, लोडी of spring. नमक, salt of stone. वसन्तऋतु, वसंतरिउ, स्त्री० वसन्तमास, मधुमास, वसुकसारा, वसुगसारा, स्त्री प्रकाश, किरण, light, spring, month of spring. वसन्तश्री, वसंतसिरी, स्त्री० वसंत शोभा। bright, • अमरावती, अलकापुरी, name वसन्तसम्राटः, वसंतसम्माडो, पुं० वसन्त राज, वसन्त ___of Indra's town. वसुकीटः, वसुकीड, पुं० भिक्षुक, a monk. ऋतु, ऋतुराज वसन्त, a king of spring. वसन्तसम्पदा, वसंतसंपआ, स्त्री० वसन्त सेना वेश्या, वसुकृमि, वसुकिमि, a monk. जो आर्यिका बनकर, तप पूर्वक, स्वर्ग को प्राप्त वसुदा, वसुआ, स्त्री० भूमि, भू, धरा, earth. वसुदेवः, वसुदेवो, पुं० कृष्ण के पिता, father of हुई, a prostitute of vasant sena, • एक पाङ्गना सर्वार्थासिद्धिं खलु सोम आप ___ Krsna, • वसुदेव राजा, a king. वसन्तसेना च विषा निरापत्। who kept in वसुदेव्या, वसुदेव्वा, स्त्री० घनिष्ठा नक्षत्र । Aaryika. वसुधा, वसुहा, स्त्री० भू, धरा, पृथ्वी,earth, • भूतल, वसा, वसा, स्त्री० [वस् + अच् + टाप्], • मेद, भू भाग। चर्बी, मज्जा, fat. वसुधातिवर्तिः, वसुहाइ-रत्ति, स्त्री स्वर्गीय सुख।. For Private and Personal Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org परमानन्द, 'यतो वसुधामतीत्य वर्तते सुधातिवर्ति' the highest bliss. वसुधामं, वसुधाम, नपुं० रत्न स्थान, मणिमुक्ताओं का स्थान 'वसूनां रत्नानां धाम स्थानभूता' a diamond of place. वसुधालयः, वसुहालओ, पुं० धरानिवासी न सधा वसुधालयैस्तु पीतोत्तममस्यास्तु हविः कवीन्द्र गीता। aboded of earth. वसुधावलयः, वसहावलओ, पुं० भूतल, earth. वसुधावसु, वसुहविसु, नपुं० पृथिवी रत्न, भूरत्न, वसुधायाः पृथिव्यां वसुरूपां रत्नतुल्याम्, earth jewel. वसुधासुधानिधानं, वसुहासहोसिहाण, नपुं० पृथ्वी के सुधाकर, वसुधायाः पृथिव्या: सुधानिधाने चन्द्रमसीव, a moon of earth. वसुधैवकुटुम्बिन्, वसुहेव - कुडंवि, पुं० पृथ्वीमात्रस्य बन्धु, भू भाग रूप कुटुम्बी, house-holder of earth. पार्वतीयं वचो वसुंर्वाग्विवशो महीयम् com - pulsion of king vasu thoughts. वसुलः, वसुलो, पुं० [वसुला क] अमर, देव, देवता, god, deity. वसुसारः, वसुसारो, पुं० रत्ननिकट, रत्नसमूह, be stowing wealth, • पृथ्वी खनिज सम्पदा। वसूपयुक्तभूति, वसजुतभूह, पुं० वसुभूति ब्राह्मण, मगध, देशान्तर्गत गोबर निवासी ब्राह्मण, a vipra of Gobar. वसूरा, वसूरा, स्त्री० [वस् + अरच् + टाप्] गणिका, वेश्या, रण्डी, prostitute. वस्कू, वक्क, सक० जाना, पहुंचना, प्राप्त होना, window slut, to go, to get. वस्कराटिका, वक्कराडिगा, स्त्री० बिच्छू, वृश्चिक, scorpion. वस्तू, वस्स, सक० क्षति पहुंचना, नाश करना, to disappear to perish, मांगना, याचना करना, to beg, to demand. वस्तू, वस्सं, नपुं० आवास, निवास, residence. वस्तः, वस्सो, पुं० बकरा, अज, goat. वस्तकं, वस्सगं, नपुं० [वस्त कै क] कृत्रिम, लवण, salt. लेना । भूमि को छीनना, leaded of jems. वसुभानु, वसुभाणु, पुं० नररत्नो, (जयो० 4/38) • नरेन्द्र, नृप, सज्जन, great man, king. वसुभूति, वसुभूइ, पु० मगध देशान्तर्गत गोवर ग्राम निवासी वसुभूति ब्राह्मण, lived of Gobar village. वस्तिः, वत्थि, स्त्री० [वस् + नि] आवास, निवास, रहने का स्थान, जहाँ लोगों का परिकर हो, residence, • उदर, lowerbelly, bladder, pelvis, • पेटू, • मूत्राशय, bladder of urine, • एनीमा, पिचकारी, enema. वस्तिकर्मन् वत्थकम्मं नपुं० एनीमा कार्य, to clean the belly. वस्तिमलं, वत्थिमलं, नपुं० मूत्र, urine. वसुमती, वसुमइ, स्त्री० धरणी, धरती, धरा, पृथ्वी, वस्तिशिरस्, वत्थिसिर, नपुं० एनीमा की नली, enearth. वसुमत्, वसुमअ, वि० [वसु मतुप् ] धनवान, वैभवसम्पन्न, a rich. वसुमतीवलयः, वसुमइ - वलओ, पुं० महीमण्डल, भूभाग, earth. वसुराजा, वसुराआ, स्त्री० न्यायाधीश, वसुराजा, a king of Vasu. वसुरेतस्, वसुरेअ, पुं० आग, अग्नि, fire. वसुर्वाग्विवश, वसुवाग विवस, वि० वसुराजा के वचन से विवश हुआ, 'न्यायाधिपः प्राह च + वसुन्धरा, वसुंधरा, स्त्री० [ वसूनि धारयति वसु + धृ • णिच् + खच् + टाप्], • नाना रत्नधारिणी, भूमि, पृथ्वी, धरिणी, धरती, earth. वसुप्रणाशः, वसुपणासो, पुं० रत्न हड़पना, रत्न ले · • • • ema. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only 1303 • a वस्तिशोधनं वत्थिसोहणं, नपुं० मूत्र बढ़ाने वाली दवा, clearance of bladder. वस्तु, वत्थु, नपुं० [वस् + तुन्] पदार्थ, द्रव्य, वस्तु, सामग्री, मामला, (सुद० 4/5), 'अनित्यतवास्ति न वस्तुभूताऽसौ नित्यताऽप्यस्ति यतः सुरतम् (वीरो० 12/42), समुत्पत्तिस्थान, वास्तविकता, विद्यमान चीज, place thing, .. . Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1304 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • सामान्य विशेषात्मक वस्तु, • धन सम्पत्ति - वस्त्यं, वत्थं, नपुं० [वस्ति + यत्] आवास, निवास, 'वस्तुमेणाक्षीणां मनस्युदारे' (सुद० 88), • घर, स्थान। मूलस्थिति, द्रव्य की स्थिति, (सम्य० 74), वस्त्र, वत्थं, नपुं० [वस् + ष्ट्रन्] परिधान, पहनावा, योजता, रूपरेखा, substance, subject, वेषभूषा, पोशाक, cloth, garment, . matter, • अवस्था, • माल, चीज, thing. अनेक, वस्त्र। वस्तुजाति, वत्थुजाइ, स्त्री० पदार्थ की उत्पत्ति द्रव्य वस्त्रकुट्टिम, वत्थ-कुट्टिम, नपुं० तम्बू, डेरा, tent. उत्पत्ति, 'त्रयात्मिकाऽतः खलु वस्तुजातिः, वस्त्रगृहं, वत्थगेहं, नपुं० तम्बू, डेरा, दृष्यक, tent. birth of thing, origin of thing. वस्त्रग्रन्थिः, वत्थागथि, स्त्री० धोती या साड़ी की गांठ। वस्तुतः, वत्थुओ, अव्य० स्वभावतः, यथार्थतः, तत्त्वतः, नीवि, नाड़ा, knot to tie a cloth worn. वाकई| really. वस्त्रनिर्णेजकः, वत्थ-णिण्गजोगो, पुं० धोबी, वस्तुतं, वत्थुअ, अव्य० वास्तव में, अनिवार्यता, यथार्थ वस्त्रपरिक्षालक, washerman. में, वाकई, मूलतः, really. वस्त्रपगृहं, वत्थवगेहं, नपुं० पटविरचित स्थान, पाण्डाल वस्तुतत्त्वं, वत्थुतच्चं, नपुं० पदार्थ, तत्त्व, द्रव्य का तम्बू, tent. रूप, 'अनेकशक्त्यात्मक्रवस्तुतत्त्वम्' real वस्त्रपरिक्षालकः, वत्थ-परिखालगो, पुं० धोबी, state of thing. washerman. वस्तुत्व, वत्युत्त, वि० वस्तु का गुण-वस्तु में जो सामान्य वस्त्रपरिधानं, वत्थ-परिहाणं, नपुं० कपड़े पहनना, और विशेषरूपता होती है यही वस्तु का वस्तुत्व वस्त्रधारण करना, bearing of cloths. है। सामान्य-विशेषात्मकत्वं वस्तुत्वलक्षणम्। वस्त्रप्तः , वत्थपूओ, पुं० वस्त्र से छना, filtered (अष्टशता० 19) I actually thing. . through cloth. वस्तुत्वधर्मः, वत्थुत्तधम्मो, पुं० जो सर्वथा साथ रहता वस्त्रपुत्तिका, वत्थ-पुत्तिगा, स्त्री० पुतली, कपड़े की है,स्वभावगतधर्म, really in things, समस्ति गुड़िया, doll वस्तुत्वमकाट्यमेतन्नोचे किमाश्वासनमेतु चेतः। वस्त्रभेदकः, वत्थ-भेअगो, पुं० दर्जी, नामदेव, taiवस्तुपरिच्छदं, वत्थु-परिच्छिद, नपुं० पदार्थ सचरण, वस्तु परिभ्रमण, rounded of real state. वस्त्रभेदिन्, वत्थभंइ, पुं० दर्जी, नामदेव, tailor. वस्तुसंविदः, वत्थु-संविओ, पुं० तत्त्वविचारकवृत्ति, वस्त्रयुग्मं, वत्थ-जुम्म, नपुं० युगल वस्त्र, pair of to be knowing reality classification. cloth. वस्तुसत्त्वं, वत्थुसच्चं, नपुं० वस्तु का यथार्थ रूप, वस्त्रयोनिः, वत्थजाणि, स्त्री० कपड़े की उत्पत्ति. उत्पाद, व्यय और ध्रुव इन तीन रूप वस्तु की कपास, cotten. यथार्थ रूपता है, a reality of things, ध्रुव । वस्त्ररजनं, वत्थरजणं, नपुं० कुसुभ, Kusumva. इन तीन रूप वस्तु की यथार्थ रूपता है। स्यूतिः वस्त्रव्यपेतः, वत्थ-विवेओ, पुं० निर्ग्रन्थ, वस्त्रत्यागी, पराभूतिरिव ध्रुवत्वं पर्यायतस्तस्य यदेकतत्त्वम्। दिगम्बर, शिशूपमा ये खलु निर्विकाराः, नोत्पद्यते नश्यति नापि वस्तुसत्त्वं सदैत विश्वप्रमोदाय कृतप्रचाराः। द्विदधत्समस्तु ।। (वीरो० 19/16) वस्त्रव्यपेतोत्तमसम्प्रदाया स्ते सन्तु, नित्यं गुरवः वस्तुस्वभावः, वत्थुसहावो, पुं० पदार्थ का स्वभाव, सहायाः।। (भक्ति० 16) nature of things, रेखैकिका नैव लघुर्नगुर्वी, वस्त्रसंक्षालकः, वत्थसंखालगो, पुं० रजक, धोबी, लव्याः परस्या भवति स्विदुर्वी । गुर्वी समीक्ष्याथ washerman. लघुस्तृतीयां, वस्तुस्वभावः सुतरामितीयान्।।। वस्त्राभरणं, वत्थाभरणं, नपुं० वस्त्राभूषण, garment. (वीरो० 19/5) वस्त्राभ्यन्तरं, वत्थहिभंतरं, नपुं० चीवरान्तर, under वस्तुस्थितिः, वत्थहिइ, स्त्री० पदार्थ की स्थिति। garment. lor. For Private and Personal Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वस्नं, वसणं, नपुं० [वस् + न] भाड़ा, किराया, मजदूरी, price wages, आवास, घर, निवासस्थल, residence, • धन, वैभव, सम्पत्ति, द्रव्य, wealth, • वस्त्र, आभरण, cloth, gar ment • मूल्य, price, मृत्यु, death. वस्ननं, वस्सणं, नपुं० करधनी, कंदौरा, तगड़ी, पटका, belt. • • www.kobatirth.org वस्नसा, वस्सणसा, खी० [वस्नपं चर्म सीव्यति सिव ड टाप्] कण्डरा, स्नायु, vein, nerve. वस्वौकसारा, वस्सोगसारा, स्त्री० कमलिनी'वस्वौकसारा श्रीदस्य नलिन्यामलकापुरि' इति विश्वलोचन:, woman lotus. वह वह सक० उज्ज्वल करना, चमकाना, कान्तिमय करना to radiance, to lusture. वह, सक० ले जाना, धारण करना, ग्रहण करना, to carry to bring • परिवहन करना, वहन करना, carry away, rob नेतृत्व करना, निकलना, to rule, • ढोना, चलाना, धकेलना, to draw • सहारा देना, आश्रय देना, थाम लेना, धारण करना, to lead to have, • बहना, फैलना • हांकना, ठेलना, पारगमन · " करना, to draw • छोड़ना, त्यागना, तिलाञ्जलि देना, • घटाना, प्रयोग करना, उपयोग करना, • संभालना, ऊँचे उठाना, संधारण करना, • उपक्रम करना, आरंभ करना । to leve. वहः, वहो, पुं० [वह् कर्तरि अच्] वहन करने वाला, ले जाने वाला, धारण करना, carrying, carrying, • हवा, पवन, air, wind, वृषभ, ox, • नद, नाला, river पथिक, way of tarer, • माप विशेष, a measure, विवाह, wedding. वहतः, वहओ, पुं० [ वह अतच्] यात्री, trav eller, • बैल, वृषभ, बलिवर्द, an ox. वहति:, वहइ, पुं० बैल, बलिवर्द, ox, • पवन, वायु, air, • मित्र, friend, परामर्श दाता, • • सलाहकार, examination, judgement. वहती, वहइ, स्त्री० नदी, सरिता, river. वस्तु, वह, पुं० बैल, बलिवर्द, Ox. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir वहनं, वहणं, नपुं० [ वह् + ल्युट् ], •यान, वाहन, नाव, डोंगी, cart, • ले जाना, धारण करना, • ढोना, सहारा देना, to bear, to carry, वहना, प्रवहमान होना । वहनक्रिया, वहणकिरिया स्त्री० साधारण क्रिया, पाणिपीडन क्रिया (जयो० 14/7 ) cart work. वहंत, वहतो, पुं० [ वह अच्] पवन, wind. वर्हभारः, वरहभारो, पुं० पंखों का भार bearing 1305 of fan. वहित्रं, वहित्तं, नपुं० [ वह् + इत्र ] डोंगी, नाव, किश्ती, ship. वहिरास्थित, वहिरत्अि, वि० बाह्य स्थित, out stay. वहिष्कः, वहिक्को, वि० [ वहिस् + कन्] बाहरी, outsides. वहेडकः, वहेडगो, पुं० विभीतक तरु, बहेड़ा का वृक्ष, the tree terminalia. वहेडुकः, वहेडुगो, पुं० बहेड़ा का वृक्ष tree of terminala. वह्निः, वहणि, पुं० [ वह + नि:] आग, अग्नि, fire, वह्नि देव, लौकान्तिक देव • • तेज, ज्वाला, की एक जाति हविरासन्, हविरासन्, • पाचनशक्ति, आमाशय का रस, promoting digestion, • हाजमा, भूख लगना, digestion. वह्निकणं, वहणिकणं, नपुं० अङ्गारकभाव, fire part. वह्निकायिकः, वहणिकाइगो, पुं० अग्निकायिक जीव । नान्यत्र सम्मिश्रणकृत्प्रशस्ति वंहिश्च सञ्जीवनभृत्समस्ति । (वीरो० 10/30), a soul of firebody. वह्निकाष्ठं, वहणिकट्ठ, नपुं० चन्दन की लकड़ी, अगर लकड़ी, sandal wood. वह्निगंध:, वहणिगंधो, पुं० धूप, लोबान, incense वह्निगर्भः, वहणिगब्भो, पुं० बांस, bamboo • शमीवृक्ष, samitree. वह्निज्वाला, वहणिज्जाला, स्त्री० अन लार्चि, a fire wood. • For Private and Personal Use Only वह्निदीपका वहणिदीविगा, स्त्री० कुसंभ तरु, अजवाइन, a species of parsley. वह्निभोग्यं, वहणिभोग्गं, नपुं० घृत, अजमोद, ghee. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1306 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वह्निमित्रः, वहणिमित्तो, पुं० पवन, हवा, वायु, wind, air. वह्नितेजस्, वहणितेअ, नपुं० शिव, Siva. वहिलोहं, वहणिलोहं, नपुं० तांबा, copper. वह्निवर्ण, वहणि-वण्ण, नपुं० लाल रंग का कुमुद, रक्तोपल, red lotus. वह्निवल्लभः, वहणि-वल्लहो, पुं० राल। वह्निवाधानिवृत्ति, वहणि-वाहा-णिउति, स्त्री० अग्निबाधा की शान्ति, exiting wishing the heat of the body. वह्निबीज, वहणि-वीओ, नपुं० स्वर्ण, सोना, gold, • चूना। वह्नि शिखं, वहणिसिहं, नपुं० केसर, कुंसुंभ, saf fron. वह्निशिखा, वहणि-सिहा, स्त्री० अग्निज्वाला, . अंगार, लौ, a fire wood. वह्निसखः, वहणिसहो, पुं० पवन, वायु, अनिल, ' wind, air. वह्निसमूहः, वहणिसमुहं, पुं० अग्निपुंज, heap of __fire. वह्निसंज्ञकः, वहणि-सण्णगो, पुं० चित्रक तरु, tree of citraka. वह्निस्फुलिङ्ग, वहणिपुलिंगो, पुं० अंगार, लौ, ज्वाला, fire wood. वहन्यपकल्पि, वहणि-अपकप्पि, वि० अग्नि, पक्व, आग में पका हुआ। cooked in fire. वा, वाहं, नपुं० [वह् + यत्] वाहन, यान, सवारी, गाड़ी, गमनागमन का साधन, instrument, cart. वा, वा, अव्य० [वा + क्विप] विकल्प बोधक अव्यय, or, • अथवा - विधोः कला वा। either this or that, • और, तथा, यदि वा, whether, मानो, क्यों, • पादपूर्ति अव्यय - 'किं दुष्फला वा सुफलाऽफला वा। (सुद० 2/35) 'वा' अव्यय बहुधा विकल्प के रूप में होता है, परन्तु कहीं सम्भावना, कहीं वाक्यपूर्ति, कहीं दो वाक्यों के जोड़ने रूप एवं कहीं प्रश्नवाचक आदि के रूप में प्रयुक्त होता है। 'शस्यवृत्तिमभिवीक्ष्य सदा वा । (जयो० 2717) युक्त पंक्ति में 'वा' विशेषता को व्यक्त करता है, • निशो जिवृत्तौ स्विदुषो गतं रुषो विधिं पूर्वदिशोऽविलम्बात्' (जयो० 24/23) उक्त पंक्ति में 'वा' का प्रयोग कर, परन्तु, किन्तु के लिए हुआ है। और (जयो० 1/6) या (जयो० वृ०1/5) वा अथवा, तथा, किन्तु, परन्तु, इव, एव आदि के अतिरिक्त अन्यथा कुछ-कुछ, यदि के रूप में भी होता है। वा, वा, अक० वहना, चलना, to blow, to in form. वा, सक, प्रहार करना, चोट पहुंचाना, फूंक मारना, बुझाना, to strike, to give a blow, शांत करना, to calm, • सान्त्वना देना, आराम पहुंचाना, pacification. वाः, वा, पुं० वारि, जल, वार्वारि के पयोऽम्भोऽम्ब इति धनञ्जय नाममाला, water. वाकं, वाग,नपुं० [वक् + अण] सारस, समूह, उड़ान, related to crane. वाक, वाग, स्त्री० वाणी। वाक् सत्कविसमुदिता वाणी, speech, समुद्र, ocean. वाक्कधेनुः, वागधेणु स्त्री० वाणी रूपी कामधेनु गाय, a cow of speech. वाक्चपटु, वाग-पडु, वि० वाक्पटु, Apt in con versation. वाक्छल, वाग-छलं,नपुं० गोलमोल, कथन, fraud ___ in speech. वाक्कौशलं, वाग-कोसल,नपुं० चातुर्य-वाचां वाणीनां कौशलं चातुर्यम्, art of speech. वाप्रलापः, वागपलावो, पुं० वचनालाप,• पटुवचन, ___skilled in speech. वाक्सरिता, वाग-सरिआ, स्त्री० वचन प्रवाह, वाणी रूपी नदी, a riverful speech, धारावाहिक कथन। वाक्सुगङ्गा, वाग-सुगंगा, स्त्री० जिनवाणी, a speech of jinvani. वाक्यं, वक्कं, नपुं० [वच् + ण्यत् तस्य कः], . कथन, उक्ति, विचार, वक्तव्य, speech, • बात, वार्तालाप, conversation, • तर्क, अनुमान। For Private and Personal Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1307 वाक्यखण्डनं, वक्कखंडणं, नपुं० तर्क युक्त निराकरण, वाक्यशुद्धिः, वक्कसुद्धि, स्त्री० वचनशुद्धि, sena discourse. tence diction eloquent. वाक्यगत, वक्कगअ, वि०विचारगत, वक्तव्य को वाक्य विन्यासः, वक्कविणास, पुं० शब्द योजना, प्राप्त प्रबन्ध योजना, work dealing. वाक्यगतिः, वक्कगइ, स्त्री० कथन पद्धति, art of वाक्यशेषः, वक्कसेसो, पुं० किसी बात का अवशिष्ट speech diction. भाग, work dealing. वाक्यगीतः, वक्कगीओ, पुं० उक्ति युक्त गीत, style वाक्यसंयमः, वक्कसंअमो, पुं० वचन समय,a time of speech of work. वाक्यतत्त्वं, वक्कतच्चं, नपुं० विचार तत्त्व, an वाक्यसरभिः, वक्कसुरहि, स्त्री० शब्द सौरभ, de___ analysis of sentence. lightful words. वाक्यतर्कः, वक्कतक्को, पुं० तर्कसंगत कथन,elo- वाक्यावली, वक्कावली, स्त्री० वचनावली, row of quent sentence. वाक्यदानं, वक्कदाणं, नपुं० विचार-विनिमय। वाग, वाग, नपुं० वाग देना, आवाज करना, (सद० वाक्यनन्दः, वक्कणंदो, पुं० रचना शोभा, कथन की 3/41), वचन, speech. सुकुमारता, style in literature. वागरः, वागरो, पुं० [वाचा इयर्ति गच्छति - वाच् + वाक्यपदं, वक्कअदं, नपुं० कथन युक्त पद, a style ऋ + अच्] ऋषि, मुनि, पुण्यात्मा, sage, of told. holyman,• विद्यार्थी, student, • शूरवीर, वाक्यपद्धतिः, वक्कपद्धइ, स्त्री० कथनपद्धति, a योद्धा, fighter, • सान, सिल्ली, • बाधा, ___style of told. रुकावट, obstruct. वाक्यपदीयं, वक्कपदीयं, नपुं० भर्तृहरि द्वारा रचित वागलंकरणं, वागलकरणं, नपुं० वचन शोभा, वाक् एक संस्कृत ग्रंथ, a work in Bhartrahari. आभरण, sentence auspicious. वाक्यपूरणार्थ, वक्कपूरणत्थ, वि० वाक्यपूर्ति के लिए, वागा, वागा, स्त्री० वल्गा, लगाम। obstruct filling a subject. वाक्यप्रबन्धः, वक्कपबंधो, पुं० वाक्य प्रवाह, वाक्य वागाधिष्ठात्री, वागहिट्ठत्ती, स्त्री० सरस्वती, Sarasvati. - रचना, रचना शैली, diction of told. . वागाडम्बरः, वागाडंवरो, पुं० वचनसमूह, शब्दजाल, वाक्यप्रयोगः,वक्कप्पजोग, पं० भाषा उपयोग, प्रबन्ध, वाक्चातुर्य, वाक्पटु, fullknowledge devi. रचनाधर्मिता, कथन की सार्थकता, a analy वागात्मन्, वागप्पा, वि० वचन युक्त, शब्द सहित, sis. word full. वाक्यभेदः, वक्कभेओ, पुं० उक्ति भेद, कथन में वागाश्रित, वागासिअ, वि० सगाई, वाग्दानात्मिक, भिन्नता, a analysis of sentence. ___betrothal. वाक्यमोहिनी, वक्कमोहिणी, स्त्री० वाचनिक चतुराई, वागीशः, वागीसो, पुं० वाक्यपटु, चतुर, होशियार, work dealing, eloquented. orator, • सुवक्ता, • ब्रह्मा, बृहस्पति, वाक्ययोगः, वक्कओगो, पुं० वाक्य संयोग, रचना Brhaspati, lord of speech. प्रयोग, yoking the sentence. वागीश्वरः, वागीसरो, पुं० वाक्यपटु, ब्रह्मा, orator, वाक्यरचना, वक्करयणा, स्त्री० शब्द क्रम, अक्षर lord of speech. विन्यास | time of word yoking on the वागषभः, वागुसहो, पुं० वाक्पटु, orator, lord of sentence. speech. वाक्यरीतिः, वक्करीइ, स्त्री० रचना पद्धति, yok- वाग्गुप्तिः, वाग्गुत्ति, स्त्री० वचनगुप्ति, असत्य वचनों ing the sentence. का परित्याग, orator lord of speech. For Private and Personal Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1308 www.kobatirth.org वाग्जाल, वागजाल, नपुं० शब्दाडम्बर, कथन समूह, one with restrained speech, silent, तर्कसंगत विचार, speech arguments. बाग्जीवी, वागजीवी, स्त्री० वैतालिक, स्तुतिपाठक, panegyrist. वाग्डम्बरः, वागाडंबरो, पुं० निस्सार उक्ति, वाणी विलास, bombast. वाग्दण्डः, वागदंडो, पुं० भर्त्सना पूर्ण युक्ति, speaking harsh. वाग्दत्त, वाग- दत्त, वि० प्रतिज्ञात, संबद्ध, वचन सम्मति, betrothal. - वाग्दरिद्र, वाग- दलिद्द, वि० वचनों में कमी, कम बोलने वाला, Unimportant speech. वाग्दलं, वाग दलं, नपुं० ओष्ठ, lip. वाग्दानं वागदाणं, नपुं० सगाई, वचनदान, आपसी वचन बद्धता, betrothal. वाग्दुष्प्रणिधानं, वाग- दुप्पणिहाणं, नपुं० अर्थ का बोध न होना, not konwledge of speaking. वाग्दुष्ट, बाग दुई वि० अश्लील भाषा, निंदक, de , filed speech. वाग्देवता, बाग देवआ, स्त्री० सरस्वती, goddess of speech. वाग्दोष:, वाग-दोसो, पुं० वचन दोष, वाक्य अशुद्धि, blamish of speech. वाग्निबन्धन, बाग- णिवधणं वि० वचनों पर आश्रित रहने वाला, having root of speech. वाग्बली, वागबली, स्त्री० कथनबल बुद्धि, orator. वाग्मित, वागमिठ, वि० भाषणपटु, विचारवान्, good speaker, orator. वाग्युद्ध, वागजुद्धं, नपुं० वाद-विवाद, चर्चा, आपसी वचनिक कलंक, blamish of speech. वाग्योगः, वागजोगो, पुं० वचन वर्गणा का आलम्बन, having root of speech. वाग्वज्रं, नपुं० वागवज्ज, कठोर शब्द, कठिन व्यवहार, biting speech. वाग्विदग्ध वागविदद्धं वि० वाक्यपटु, बोलने में चतुर, good speaker. वाग्विदग्धा, वागविदद्धा, स्त्री० मधुर भाषिणी, speech of woman. वाग्विभवः, वागविहवो, पुं० वचन वर्गणा, वचनशील, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वर्णनपद्धति, विवेचन कुशलता, mere speech. वाग्विलासः, वागविलासो, पुं० प्रांजल भाषा • वचन कौशल, sweetness speech. वाग्विशुद्धिः, वागविसुद्धि, स्त्री० वचनशुद्धि, sweetness speech. वाग्व्यवहारः, वागववहारो, पुं० विचार विमर्श, उचित वचन व्यापार, benevolent speech. वाग्व्ययः, वागवओ, पुं० शब्द हास, • वचनिक त्रुटि, biting speech. वाग्व्यापार:, वागवावारो, पुं० वचन पद्धति, method of speech. वागुरा, वागुरा, स्त्री० [वा हिंसने उरच् गन् च], • पिंजला, जाल, फंदा, रस्सी, trap for catching animals, • बहेलिया, शिकारी, hunter. वागुरिकः, वागुरिगो, पुं० [ वागुरा ठक् ] बहेलिया, शिकारी, hunter. वाग्भटः, वागभट्टो, पुं० वाग्भट्टाचार्य, अक्षंकार शास्त्रीय A author of the figure of speech. अष्टांगहृदयग्रन्थकार, आयुर्वेद शास्त्रनिर्माता, the author of the Ayurvedic text, Astanghrdaya. वाग्मिन्, वागमि वि० [वाच् अस्त्यर्थे ग्मिनः चस्य कः] • वचनचातुर्य, वाक्पटु orator, • बातूनी, talkativeness. वाग्मिन्, वागमि, पुं० प्रवक्ता, सुवक्ता, orator. वाग्य, वाग, वि० [वाचं यच्छति यम् ड] • + मितभाषी, सत्य बोलने वाला honied • speech. वाग्यः, वाग्गो, पुं० विनय, नम्रता, good conduct, good breeding. वाग्यत्, वाग, वि० मौनी, silent. वाकः, वागो, पुं० समुद्र, उदचि, sea. वाग्वल्लरी, वाग - वल्लरी, स्त्री० वचन जाल, वाक्पटुता, orator. वाक्ष, वक्ख, अक० अभिलाषा करना, इच्छा करना, to desire. वाङ् निश्चय, वाग णिच्छओ, पुं० वाग्दान, वचनबद्धता, betrothal. For Private and Personal Use Only - Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1309 वाङ्मय, वागमअ, वि० [वाच् + मयट्] वचन से वाचनं, वायणं, नपुं० [वच् + णिच् + ल्युट्], . सम्बन्धित, वाणी से परिपूर्ण, having root वाचना, घोषणा, निरूपणा, • प्राक्कथन,procin speech, • वाक्यपटु, वचन चतुराई, ora- lamation reciting. उच्चारण, प्रबोधन, tor, • अलंकारपूर्ण, वाग्विदग्ध, good reading, reciting, • पठन, अध्यापन, • speaker. प्रकथन, • प्रवचन। वाङ्मयं, वागमअं, नपुं० शास्त्र, सिद्धान्त, रमयन् __ वाचना, वायणा, स्त्री० निरूपण, कथन, विवेचन, गमयत्वेष वाङ्मये समयं मनः, meaning अध्यापन, व्याख्यान, reading, reciting. ful word, • वाणी, भाषा, वचन, कथन, वाचनिक, वायणिग, वि० [वचनेन निर्वृत्तम् - वच् speech, voice, sound, • परस्पर + ठक्], • मौखिक, वचन से सम्बन्धित, oral, वाच्य-वाचक से समन्वय युक्त शास्त्र, lan verbal, • शब्दों की अभिव्यक्ति, benevoguage say, a relative between word one meaning other than express lent speech. ing and expressiveness. वाचस्पतिः, वाचप्पइ, पुं० [वाचः पति षष्ठयलुक्] वाङ्मयी, वागमई स्त्री० सरस्वती, भारती, Sarasvati. वचन का अधिपति, वाणी का स्वामी, वाङ्मुखं, वागमुह, नपुं० प्रस्तावना, प्रारम्भिकी, in- learned, oratored, • बृहस्पति, troduction. Brahaspati. वाच, वाअ, स्त्री० [वच् + क्विप्], • शब्द, वाचस्पत्यं, वाचसत्तं, नपुं० [वाचस्पति + ष्यञ्], वचनावली, पदावली, word, speech, वक्तृता, वाक्पटुता, good speaker. voice, • भाषा, वाणी, language, god- वाचा, वाआ, स्त्री० [वाक् + अप्] भाषण, कथन, dess, • वचन, बात, कथन, saying, . वचन, वाणी, 'वाचां रोतिमिति प्रसङ्गकरणे', रचना, काव्य, poetic, • वक्तव्य, कहावत, (सुद० 102), • पाठ सूत्र, lesson-sutra, लोकोक्ति, भवन्ति वाचः सुत! ते पवित्रः, • 97989, oath, vow, imprection. aproved. वाचार्फ, वाअंग, नपुं० वचन और अंग, voice and वाचः, वाओ, पुं० [वच् + णिच् + अच्], • एक limb. मछली विशेष, a fish. वाचाट, वाचाड, वि० [वाच् + आटच्], • मुखरी, वाचयम, वाचयम, वि० [वाचो वाक्यात् यच्छति व्यर्थ का बोलने वाला, talkative,• वाचाल, विरमति वाच् + यम् + खच्] जिह्वा पर नियंत्रण noisy. रखने वाला, मौनी, शान्तचित्त साधक, वाचाल, वायाव, वि० [वाच् + आलच् - चस्यनकः], holyman, sage, learned. • मुखरी, प्रलापी, व्यर्थ बोलने वाला, talkवाचक, वाचग, वि० [वक्ति अभिधावृत्त्या ative, noisy, • बकवास करने वाला, बोधयति-वच् + ण्वुल] प्रवाचक, प्रवक्ता। बातूनी, • वारिद, मुखरी, • वाग्बहुलता, द्वादशाङ्गविद् वाचकः - • उद्घोषक, भाषक, वाचालानि वाग्बहुलानि, • शब्दायमान, reciting, speaking, • बोलने वाला, कहने कोलाहन, क्रन्दनशील | talkative, making करने वाला, • अभिव्यक्त करने वाला, अर्थ a sound. बतलाने वाला, समझाने वाला, • व्याख्याकार, वाचि, वाइ, स्त्री० भाषिणी, कथनी, speech वृत्तिकार, विवेचनकर्ता, goodspeaker. ___woman. वाचकः, वाचगो, पुं० वक्ता, पाठक, अध्यापक, वाचिक, वाचिगं, वि० [वाचाकृतं वाच् + ठक्] वचन teacher. सम्बन्धी, शाब्दिक प्रतिवेदन, oral. वाचकत्व, वाचगत्त, वि० वाचकता, वचन सम्बन्धी, वाचिकं, वाचिगं, नपुं० शाब्दिक प्रतिवेद,• मौखिक readed. For Private and Personal Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1310 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कथन, समाचार, बातचीत, वार्ता, benevo- lent speech point arguments. वाचोयुक्ति, वायोउति, वि० [वाचो युक्ति यस्य], • वाक्पटु, वचन की कुशलता, use of speech. वाचोयुक्तिः, वाओउत्ति, स्त्री० अभिभाषण, प्रतिवेदन, कथन, विवेचन, घोषणा, उद्भाषण, argu- ment, right from the point argu- ments. वाच्य, वच्च, वि० [वच-कर्मणि ण्यत्] कहे जाने योग्य, संबोधित किये जाने लायक, to be spoken, • अभिधानीय, गुणवाचक विशेषण, to be expressed, • अभिव्यक्त, कथित, to be instructed and controlled, • दूषणीय, निन्दनीय, whose object has not been mentioned. वाच्यं, नपुं० कलंक,निन्दा, blameable, infany, Blame • अभिव्यक्त अर्थ जो अभिधा द्वारा ज्ञात हो। लक्ष्य, व्यंग, • वाच्यवैचित्र्यप्रतिभा- सादेव चारुताप्रतीतिः। (काव्य प्रकाश 10),. विधेय-क्रिया की वाच्यता। Reproach. वाच्यता, वायता, स्त्री० वचन योग्यता, splendour of speech, • निन्दा, कलंक, अपमान, • अभिधेय, अभिधानीय, गुणवाचक विशेषण, नकुलस्य वाच्यता अभिधेयः, to be designated, to be expressed, • सार्थका, effecting. वाच्यत्व, वायत, वि० वचन विशेषता, speech. वाच्य-वाचकः, वाअ-वाअगो, पुं० वाच्य और वाचक, साध्य साधन, लक्ष्य-लक्ष्मी, a relation be tween word and meaning. वाजः, वाजो, पुं० [वज् + घञ्] बाजू, डैना, feather, • पंख, बाज पक्षी, • बाण का पंख, • युद्ध, संग्राम, battle, • ध्वनि, voice. वाजं, वाअं, नपुं० घृत, स्त्री, ghe, woman, • , जल, वारि, water. वाजपेयः, वाअपेओ, पुं० यज्ञ मंत्र, one skilled in Vajapeya. वाजसनेयिन्, वाअ-सणेइ, पुं० शुक्लयजुर्वेद का अनुयायी, epithet of yajnavalkya. वाजिन्, वाजि, पुं० [वाज+इनि], अश्व, घोड़ा, Horse, yajnavalkya, वीर, शक्तिशाली, strong, hero, • बाण, Bana, • पक्षी, बाजपक्षी, a bird of Baja. वाजिकञ्चकः, वाइ-कंचुगो, पुं० थामना। taking वाजिपष्ठः, वाइपिट्ठो, पुं० गोल सदाबहार, around. वाञ्छिनिष्पत्ति, वांछ णिप्फति, स्त्री० इच्छापूर्ति, fill ing of wish. वाजिभक्षः, वाइ-भक्खो, पुं० छोटी मटर, बठरा। A chick-pea. वाजिभोजनः, वाइभोयणो, पुं० लोबिया, gram the food of horses. वाजिमेधः, वाजमेहो, पुं० अश्वमेध यज्ञ, Horse sacrifice. वाजियोग्यः, वाइजोग्ग, पुं० जीतने योग्य, virility. वाजिशाला, वाइसाला, स्त्री० अस्तबल, घुड़साल, stable of horse. वाजिराजि, वाइराइ, स्त्री० घोड़ों का समूह, horse youth. वाजीकर, वाईवर, वि० [वाज + त्त्वि + कृ + अच्] कामक्रीड़ा से पीड़ित, amorous sport or alliance indulged in sex. वाजीकरण, वि० शक्ति विशेष, कामक्रीड़ा से उत्तेजित शरीर पुष्टि के लिए प्रयुक्त प्रयोग, indulged of sex. वाञ्छ, वंछ, सक० चाहना, अभिलाषा करना, इच्छा करना, to wish. वाञ्छक, वछंग, वि० इच्छुक, wishing, desir ing. वाञ्छनं, वंछणं, नपुं० चाह, इच्छा, कामना, अभिलाषा, ___wish. वाञ्छा, वंछा, स्त्री० इच्छा, चाह, अभिलाषा, कामना, तृष्णा, पिपासा, wish, desire. वाञ्छिका, वंछिगा, स्त्री० इच्छा, अभिलाषा| longe clesing वाञ्छित, वांछिअ, वि० [वाञ्छ + क्त], अभिलाषित, __ (जयो० 17/27), wished,• इच्छित अभीष्ट, अभिलषित, ईहित, desired. वाञ्छितं, वंछिअ, नपुं० इच्छा, चाह, wish. For Private and Personal Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वाञ्छितदायिनी, वंछिअ-दाइण, वि० कामदा, yielding. वाञ्छाकत्री, वछाकर्त्ती, स्त्री० तृषा करने वाली । de sire. वाञ्छापूर्ति स्त्री० आकांक्षा की पूर्ति कामनापूर्ति, (सुद० 92), yielding wishes. वाञ्छारहित, वंछारहिउ वि० कामना रहित, not desire. , www.kobatirth.org वाञ्छितार्थ, वंछियत्थ, वि० इच्छार्थ, the desired. वाञ्छितप्राप्ति, स्त्री० इच्छापूर्ति अभीष्टसिद्धि, fulfilment of desire. वाञ्छिन्, वंछि, वि० [वाञ्छ् + णिनि ], • अभिलाषी, इच्छुक, the desired. वाञ्छेकसम्भावना, वंछेग संभावणा, स्त्री० इच्छा की " · अद्वितीय सम्भावना, fulfilment of desire. वाटः, वाडो, पुं० [वट् + घञ्], बाड़ी, घेरा, enclosed, • श्मशान, उद्यान, उपवन, वाटिका, बगीची, ground, garden. वाटिका, स्त्री० बगीची, उपवन, garden, उद्यान, उपवन, रम्य, भूखण्ड, garden, a beautiful, • आरामगृह, फलोपवन, a garden of Fruit place. वाटी, वाडी, स्त्री० [वाट + ङीष्], वाटिका, बगीची, garden, उपवन, आरामस्थल, विश्राम the side of a house an otchard, स्थल, garden, • आवास, निवास भू-भाग, house, residence, सड़क, राजपथ, a park, way of king, • पानी रोकने के लिए बांध, तटबन्ध, enclosure, • मोटे आटे से निर्मित गोलाकार रोटी। वाद्या, वाडया, स्त्री० अतिवला नामक पौधा, a tree of Alivala. बाइ, वाड, अक० स्नान करना, नहाना, डुबकी लगाना, to bath. वाडवः, वाडवो, पुं० [वडवाया अपत्यं वडवानां समूहो वा अण् ] submarine, वड्वानल, विप्र, ब्राह्मण, Brahmin. • वाडवं, वाडव, नपुं० अश्व समूह, multitude of mares. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1311 वाडवधूमकेतु:, वाडव- धूमकेउ, पुं० वड्वानल, submarine. वाडवाग्निः, वडवग्गि, स्त्री० समुद्री ज्वाला, a submarine fire. वाडवानिलः, वडवाणिलं, पुं० समुद्री आग, a submarine fire. वाडवेयः, वाडवेओ, पुं० [ वडवा ढक् ], Ox, • सांड, • घोड़ा, अश्व, horse. वाडव्यं, वाडव्वं, नपुं० [वाडव + यन्] विप्र समूह, Brahmin youth. वार्ड, वार्ड, अव्य० हां वाढमिति सत्य प्रतीतिकमेव । बढ़ती हुई, yes. वाणं, वाणं, नपुं० बाण, तीर, arrow. वाणिः, वाणिं, स्त्री० [वण् + इण्] बुनना, जुलाहे की खड्डी, • करघा, weavers loom. वाणिजः, वाणिजो, पुं० [ वणिज् + अण् ], व्यापारी, सौदागर, tradesman. " वाणिज्यं वाणिज्जं, नपुं० [ वणिज् + ष्यज्], वैश्यकार्य, व्यापार लेन-देन क्रय-विक्रय । वाणिज्य वाणिजा कर्म, (महा० पु० 16/82) इतस्ततस्तत्प्रक्षेप्तुं क्रमो वाणिज्यमिष्यते । (हि०सं० 9)। trade, traffic. वाणिनी, वाणिणी, स्त्री० [वण्+ णिनि ङीष् ] • चतुर स्त्री, नर्तकी, अभिनेत्री, dancing girl, actress, • श्रृंगारप्रिया, स्वेच्छाचारिणी, a prostatitute woman. वाणी, वाणी, स्त्री० [वण् + इण् + ङीष् ], वचन, • • कथन, भाषण, speech, भाषा, साहित्यिक कृति । वाणी कृपाणीव च वर्म भेत्तुम् । voice, भारती, सरस्वती, विद्या अधिष्ठात्री, goddess of speech, • वाणी नामक सखी, a friend of speech, • प्रशंसा, praise. वाणीभूषणं, वाणी- भूसणं, नपुं० वाक्पटु, good speaker. वाण्टवत्, वंटवं, वि० बाटे की तरह, पशु आहार की For Private and Personal Use Only तरह, barley वात्, वाठ, सक० हवा करना, पंखा करना, to wind, • प्रसन्न करना, to please. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1312 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वात, वाउ, (भू०क०कृ०),[वा + क्त], • बही हुई, इच्छित, winded. Desirable. वातः, वाउँ, पुं० पवन, वायु, हवा, wind, • गठिवात्, gouty, सन्धिवात। • जोड़ों की पीड़ा, one of the bodily humours. वातकः, वाउगो, पुं० [वात् + कन्] जार, प्रेमी, pararmour, bold. वातकुंडलिका, वाउ-कंडलिगा, स्त्री० मत्ररोग, बूंद-बूंद मूत्र आना, painful flow of urine. वातकुंभः, वाउ-कुंभो, पुं० गण्डस्थल, हस्तिकुम्भस्थल, a part of elephant. वातकुमारः, वाउकुमारो, पुं० देव, जो तीर्थंकर के बिहार मार्ग को शुद्ध करते हैं, a young kumar deva. वातकेतुः, वाउणेउ, पुं० धूल, dust. वातकेलिः, वाउकेलि, स्त्री० कानाफुसी, प्रेमालाप, low whispering, • प्रेमी, प्रेक्षिका, par amour of lovers. वातगजः, वाउगओ, पुं० अंधड़, strong wind. वातगुल्मः, वाउगुम्मो, पुं० अंधड़, आंधी, strong wind, • गठियारोग, suffering from wind. वातज्वरः, वाउजरो, पुं० मलेरिया, वायु प्रदूषण से उत्पन्न रोग, adisease of belly caused by wind. वातततिः, वाउतइ, स्त्री० वायुवृत्तिः, having wind. वातनिसर्गः, वाउ-णिसम्मो, पुं० अपान से वायु निकलना, Excessiveness of wind in expiration. वातपुत्रः, वाउपुत्तो, पुं० हनुमान, पवनपुत्र, मारुती, son of wind, Hanuman, Pavan putra, Maruti. वातपोथः, वाडपोहो, पुं० पलाश वृक्ष, ढाक तरु।the ___ tree of called. वातपेरित, वाउपेरिअ, वि० वायु, प्रभावित, influ- ence of wind. वातमंडली, वाउमंडली, स्त्री० भंवर, जलावर्त, बगूला, whir-wind. वातमृगः, वाउमिगो, पुं० तेज दौड़ने वाला हिरण, a deer moving wift like wind. वातर, वाअर, वि. वेगशील, झंझामय, तफानी, whirl-wind. वातरक्त, वाअरत्त, नपु० गाठयावात, gout, rheu matism. वातरंग, वाअरंगो, पुं० गूलर का वृक्ष, a tree of Gulara. वातरायणः, वाअरायणो, पुं० बाण, arrow,• चोरी, शिखर, point, top, • सरल वृक्ष, tip of a tree. वातरुपः, वाउरूवो, पुं० प्रचण्ड वायु वेग, तीव्र वेग युक्त वायु, • आंधी, तूफान, storm, • इन्द्रधनुष, • रिश्वत। वातरोगः, वाउरोगो, पुं० गठिया रोग, gout. वातल, वायल, वि० तूफानी, वेगशील, whirl wind. वातवसनता, वाउउससंणाआ, वि. दिगम्बरता। वातवसनता साधुत्वायेति। (वीरो० 13/31),a digambar ful. वातव्याधिः, वाउ-वाहि, स्त्री० गठियावात रोग, gout. वातवृद्धिः, वाउविडि, अंडकोष की सूजन। gout of rheumation. वातशीष, वाउ-सीसं, नपुं० पेडू। the lower belly. वातशूलं, वाउ-सूलं,नपुं० उदर पीड़ा,अफारा,अजीर्ण, colic with वातसारथिः, वाअ-सारहिं, पुं० अग्नि, आग, fire, fluence. वातापिः, वाआति. पुं० एक राक्षस विशेष, इल्वभ का भाई,ayounger brother of ilwala demon. वातायनं, वाआयणं, नपुं० गवाक्ष, window. वातिः, वाइ, पुं० [वा + क्तिच्], • सूर्य, दिनकर, sun, • पवन, वायु, wind, • चन्द्र, शशि, moon. वातिक, वाइग, वि. वातपीड़ित, सन्धिवात युक्त, goutful. वातिकः, वाइगो, पुं० वायु, प्रदूषण से उत्पन्न ज्वर,a fever of gout. वातीय, वाइअ, वि० [वात + छ], हवादार, ___windful. वातीयं, वाइअ, नपुं० चावल की मांड, rice gruel. For Private and Personal Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1313 वातुल, वाउल, वि० [वात + उलच्], गठियावात से वादग्रस्त, वाद-गत्थ, वि०विवादग्रस्त, आपसी मतभेद पीड़ित, वायु प्रकोपयुक्त,goutful, • पागल, युक्त, controversial, point of mad, season. despute. वातुलिः, वाउलि, स्त्री० [वा + उलि + तु], वादनं, वायणं, नपुं० [वद् + णिच् + ल्युट्], बाजा, चमगादड़, a bat. वाघ, playing upon musical instruवात, वाउ, पुं० [वा + तृच्] पवन, हवा, air, wind. ment, • बजाना, ध्वनि करना, musical वात्या, वत्ता, स्त्री० [वातानां समूह यत्], • अंधड़, instrument. भंवर, वायुप्रलय, झंझावात, whirl-wind. वादनार्थ, वयणत्थ, वि० मुररीकृ, बजाने के लिए, वात्सकं, वच्छणं, नपुं० बछड़ों का समूह, number फूत्कृतेर्विचारादुत किल मुररी वंशीमुररीचकार, of calfs. वादनार्थमिति शेषः।। (जयो० वृ० 12/76), वात्सल्यं, वच्छल्लं, नपुं० [वत्सलस्य भावः ष्यन] for musical instrument. स्नेह, प्रीति, अनुराग, सुकुमारता, प्राणिवर्ग पर वादर, वायरो, वि० [वदरायाः कार्पस्याः विकार:वादरा अनुराग, धर्मी पर स्नेह, • लाडप्यार, affec + अण्] कपास से निर्मित,acotton made. tion. Fond affection. वादरं, वाअरं, नपुं० सूती वस्त्र, cotten cloth. वात्स्यायनः, वच्छाययणो, पुं० [वत्सस्य गोत्रापत्यं वत्स वादि, वाइ, वि० [वादयति व्यक्तमुच्चारयति वद् + + यज् + फक्] कामसूत्र प्रणेता, न्यायसूत्र के णिच् + इञ्], विद्वान्, कुशल, बुद्धिमान, भाष्यकार, descendant of vatsa, the learned, a sage, • पक्ष प्रस्तुत करने वाला, write of aprhorisms on erotics. one who explains complaint. वादः, वाडो, पुं० [वद् + घञ्], वचन, बात, • पक्ष वादिकरया, वाइयरआ, वि० कुशल, learned. प्रस्तुति, अभीष्ट साध्य की सिद्धि के लिए कथन, वादित, वाइअ, (भू०क०कृ०),[वद् + णिच् + क्त], descussion with the help of • बजाया गया, घोषित कराया गया, music, pramana, • भाषण, कथन, विवेचन, musical instrument, • उच्चारित कराया आलाप, • वक्तव्य, उक्ति, आरोप, quarrel गया, बुलवाया गया। a low suit speech, • वर्णन, वृत्त, वादित्व, वि० अभिमत तत्त्व वाला। समविवेचन, discourse, mention, • वादिन, वाउतं, नपुं० वाद्य, संगीत, musical inविचार, निरूपण, प्ररूपण, a think, • तर्क, strument. प्रस्तुतीकरण, discussion, • विवृति, वादिन, वाइ, वि० [वद् + णिनि] बोलने वाला, व्याख्या, speak, • उपसंहार, सिद्धान्त,con- अभिव्यक्त करने वाला, saying, speaking, clusion, • विवरण, टिप्पणी, uncover- •विपक्षी, तर्क-वितर्क कर्ता, disputant, ing commentary. • व्याख्याता, अभियोक्ता, अध्यापक, teacher, वादक, वायग, वि. बजाने वाला, गीत-प्रबन्धगति speaker. विशेषवादक चतुर्विधातोद्य प्रचार कुशलो वादक, वादिशः, वाइसो, पुं० विद्वान, ऋषि, साधक, musician. वादकण्डूपः, वाअ-कडवो, पुं० वादे की अभिलाषा, वादी, वाइ, वि० पक्ष प्रतिपादक व्यक्ति, a men of कथन की इच्छा, having a discussion. discussion speech. वादकर, वाअयरं, वि०विवाद करने वाला, वार्तालाप वादीभसिंहः, वादीहसिंहो, पुं० विरोधी जनों में भी करने वाला, discussing. सिंह, lion for elephant like वादकृत्, वाअकिउ, वि० विवाद करने वाला, पक्ष apponents a title of a sholar a greatरखने वाला, discussing. est poet of Jain's Sanskrit, a writer वादिशः, वाssage. learned, asataद्वान्, ऋषि, साधक, वादे की अभिलाषा a men of For Private and Personal Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1314 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश of chatrchudami and Gadhya chinamani. वाद्यं, वज्जं, नपुं० [वद् + णिच् + क्त], • बाजा, musical instument the sound of a misical mstument. 'घन-सुषितर-ततआनद्धरूपाणि चतुर्विधवाद्यन्यवाद्यन्त अमरकोश। (जयो० वृ० 10/16) सघनं घनमेतदास्वनत् सुषिरं चाशु शिरोऽकरोत्स्वनम् स ततेन ततः कृतो ध्वनिः सममानद्धमानमध्वनीत्।। (जयो० 10/16) वाद्यकर, वज्जयर, वि० संगीतज्ञ, musician. वाद्यभाण्डं, वज्जभडं, नपुं० वाद्ययन्त्र समूह, स्वराञ्जलि पूर्ण, musical instrumentful. वाद्यमान, वज्जमाण, वि० बजाए जाते हुए। gone ___ of misician. वाद्यवादनं, वज्ज-वायण, नपुं० परिवाद्य। musi ___cal instument. वाधूक्यं, वाहुक्क, नपुं० विवाह, परिणय, marriage. श्रीपासः, वाहीणंसो, पुं० गैंडा, Rhinoceros वाध्यता, वज्झआ, वि० परित्यागता। वान, वाण, वि० [वन + अण्], खिला हुआ, पुष्पित, flowered, • शुष्क, सूखा हुआ, dry. वानं, वाण, नपुं० सूखा फल, dry fruit, • चलना, flow, • जीना लुढ़कना, गंध, flow of steps, perfume. वानप्रस्थः, वाणपत्थो, पुं० [वाने वनसमूहे प्रतिष्ठते-स्था-क] वानप्रस्थ साधु, वैरागी, मुनि, one living in forest, (दयो० 118), जो संसार के सभी झंझटों से दूर तथा ध्यान-अध्ययन में लीन रहते हैं वे वानप्रस्थ आश्रम वाले यति हैं। 'वानप्रस्था अपरिगृहीतजिनरूपा वस्त्रखण्डधरिणो निरतिशयतपः समुद्यताः' (सागर ध० टी० 7/20), • मधूक वृक्ष, a living of secret place, • पलाश वृक्ष, ढाक, the tree of frondosa, • धार्मिक जीवन के तृतीय आश्रम में प्रविष्ट व्यक्ति, the tree of chaff, third Asramas of righ teous वानरः, वाणरो, पुं० [वानं वनसम्बंधि फलादिकं राति गृह्णति रा + क, वा विकल्पेन नरो वा] बंदर, लंगूर, monkey. वानरप्रियः, वाणरप्पिओ, पुं० खिरनी वृक्ष, a tree of khirni. वानराक्षः, वणरक्खो, पुं० जंगली अज, wild goat. वानरावातः, वाणरावाओ, पुं० लोध्र वृक्ष, tree of symplocas racemosa. वानरेन्द्रः,वाणरिसो, पुं० सुग्रीवे, हनुमान, Sugriva, Humant. वानलः, वाणलो, पुं० [वानं वनसम्बन्धि वनभावं निविडतां लाति ला + क] तुलसी पादप, blacktype of holy bassil. वाना, वाणो, स्त्री० बटेर, लवा, a quail. वानायुः, वाणाउं, पुं० एक देश, a country. वानास्पत्यः, वाणप्फच्चो, पुं० [वनस्पति + ष्य], आम्र तरु,a mango tree. वानीरः, वाणीरो, पुं० [वन् + ईरन् + अण्] बेंत, cane. वानीरकः, वाणीरगो, पुं० [वानीर + कन्] मूंज नामक घास, Munja grass. वानेयं, वाणेअं, नपुं० [वन + ढ] • नागरमोथा,. सुगन्धित घास, Musta grass. वान्त, (भू०क०कृ०), [वम् + क्त] वमन, उद्गीर्ण, • प्रक्षिप्त, उगला हुआ, उंडेला हुआ, one who has vomitted. वान्ति, वंति, स्त्री० [वम् + क्तिन्] वमन, कै, vomitted. वान्तिकृत, वंतिणिउ, वि० वमन करने वाला, vomitting. वान्या, वण्णा, स्त्री० [वन + यत् + यप्] अरण्य समूह, forestful, grown in forest. वापः, वाहो, पुं० [वप् + घञ्] बीज बोना, fied, ___act of sowing, • बुनना, weaving, • बाल मूंडना, cutting hair. वापदण्डः, वावदंडो, नपुं० [वप् + णिच् क्त] बोया हुआ, मुंडा हुआ। वापि, वावि, अव्य० और भी, फिर भी, sowing and. वापि, वावि, स्त्री० [वप् + इ वा ङीप] बावड़ी, For Private and Personal Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1315 कुंआ, वापिका,ablong pond, कापीव वापी वामयोगः, वामजोगो, पुं० सुंदर योग, yoking of सरसा सुवृत्ता मुद्रेव शाटीव गुणैकसत्ता, (सुद० fair. 2/6),• दीर्घिका, oblong pond. वामरीतिः, वाम-रीइ, स्त्री० अच्छी परम्परा, सुयोग्य वापीतटः, वावितडो, पुं० वापिका तट, a bank of पद्धति, good way. oblong pond. वामलूरः, वामलूरो, पुं० बांबी, दीमकों द्वारा निर्मित वाबिन्दु, वाबिंदु, नपुं० जल की बूंद, water ful. मिट्टी का ढेर। An ant-hill A mole-hill. वाम, वाम, वि० [वम् + ण, वा + मन्], • बांया, • __ वामलोचना, वाम-लोयणा, स्त्री० सुंदर नेत्र वाली स्त्री, बाईं ओर, crooked, • दक्षिण। (तनया सुनयना, lovely eyes. तावदवाममेव हस्तम्), • दक्षिण भाग। प्रथम वामशील, वामसील, वि० वक्र प्रकृति, adverse भुवि सज्जनैर्वृत इति वामोऽपि सदक्षिणीकृतः। woman nature. curved, • सुंदर-वामोऽपि सुंदरोऽपि, • वामस्कन्धः, वामखंधो, पुं० बांया कंधा, left shoul der. विपरीत, उलटा, विरुद्ध, विरोधी, opposite, वामा, वामा, स्त्री० [वामति सौंदर्यम् वाम् + अण् + • प्रतिकूल, opposite, • प्रिय, सुंदर, टाप्], • सुंदर स्त्री, लावण्यवती तरुणी। लावण्ययुक्त, मनोहर, वाम मनोहरं रूपं यस्य अर्धाङ्गिनी कमनीय कामिनी युवती, lovely तस्य। lovely, fair, • दुष्ट, दुर्वृत्त, अधम, woman fair, • श्री लक्ष्मी, गौरी, shree, नीच, कमीना, curved low, • कुटिल, Lakshmi, Gauri, . सरस्वती, वक्रगति, युक्त, दुराग्रही, crooked. Sarasvati,• अमावस्या, Amavasya,. वामः, वामो, पुं० सजीव प्राणी, जन्तु, creature,. विरुद्धा, disobedient, • वक्रा, कुटिला, कामदेव, god of love, • सर्प, snake, प्रतिकूला, curved woman.. serpent, • औड़ी, ऐन, of belonging वामा-रूपः, वामारूवो, पुं० अर्धाङ्गिनी, वामास्त्री, to an antelope. lovely woman, agreeable wife. वाम, वामं, नपुं० सम्पत्ति, वैभव, wealth. वामास्तनं, वामत्थणं, नपुं० नवोढा स्तन, fair वामदृश, वामदिस, स्त्री मनोहर, दृष्टि, fair ever. ___nipple. वामन, वायणं, वि० ठिगना, बौना, dwarf. वामिल, वामिल, वि० [वाम + इलच्] सुंदर, रमणीय, वामदेवः, पुं० कामदेव, god of love, • महादेव, सुभग, मनोहर, लावण्ययुक्त, beautiful, fera, Mahadeva, Siva. fairness, • घमण्डी, अहंकारी, अभिमानी, वामनपुराणः, वामणपुराणो, पुं० एक पुराण विशेष, prided, selfishness, • चालाक, धूर्त, the name of Purana Vamana. छली-कपटी, a fraudulent. वामनसंस्थानं, वम्मण-सट्ठाणं, नपुं० हस्त पादादिहीन वामी, वामी, स्त्री० [वाम + ङीष्] घोड़ी, गधी, feहोना, fallen of hands and legs. male ass,• हथिनी, female elephant. वामपथः, वामपहो, पुं० विपरीत मार्ग, कुटिल मार्ग, वामेता, वामेआ, वि० पार्श्वभाग, left side. left way. वाम्बूलः, वंबूलो, पुं० बबूल, a tree of vabula. वामपरम्परा, वाम-परंपरा, स्त्री० वामा मनोहर परम्परा वायः, वाओ, पुं० [वे + घञ्] बुनना, सीना, weavयस्याःसा (मनोहर परम्परा), series of fair. ing. वामपादः, वाम-पाओ, पुं० बांया पैर, left leg. वायकः, वायगो, पुं० [वे - ण्वुल्],जुलाहा, weave वामबोधः, वामबोहो, पुं० प्रतिकूल ज्ञान, adverse man, • ढेर, समुदाय, संग्रह, समुच्चय, acknowledge. cumulation. वामभागः, वामभागो, पुं० बाईं तरफ, बाईं ओर, left वायनं, वाअणं, नपुं० [वे + णिच् + ल्युट्], नैवेद्य, side. वायना, पकवान, present of sweet. For Private and Personal Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1316 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वायव, वायवं, वि० वायु से सम्बन्धित, related to wind. वायवीय, वाअवीअ, वि० हवा से सम्बन्ध रखने वाला, related to wind. वायव्य, वायव्व, वि० हवा से सम्बन्धित, belong ing to wind. वायस्, वायस, पुं० [वयोऽसच् णित्], काक, कौवा, • सुगंधित लकड़ी, अगर की लकड़ी, crow, sandle wood. वायु, वाउ, पुं० पवन, हवा, अनिल, ईरण, समीर, (जयो० 2/83) वायु वायुमात्र वायुरुच्यते सन्तति पालनबुद्धि: वायु वा वात-तातयोर्ग्रन्थौ - इति वि। (जयो० 25/30), wind, air, • प्राण, अपान, व्यान, उदान वायु, breath, inner, wind, • वातरोग, वायु, प्रकोप। वायुकायः, वाउकाया, पुं० वायु के शरीर वाला जीव, a wind body. वायुकायिकः, वाउ-काइगो, पुं० वायु के शरीर को धारण करने वाला जीव। वातं तथा तं सहजप्रयातं सचित्तमाहाखिलवेदितातः। स्यात्स्पर्शनं हीन्द्रियमेतकेषु यत्प्रासुकत्वाय न चेतरेषु ।। (वीरो० 19/34),. वायु ही है, जिनका शरीर ऐसे जीव वायुकायिक हैं। सहज स्वभाव से बहने वाली वायु को सर्वज्ञ देव ने सचित्त कहा है। सभी वायुकायिक जीव एक स्पशनेन्द्रिय हैं। windful soul. वायुकुमारः, वाउकुमारो, पुं० पवनकुमार, ___vayukumar. वायुकेतुः, वाउकेउ, पुं० धूल, रंज, dust. वायुकोणः, वाउकोणो, पुं० पश्चिमोत्तरी कोना, the ___north-west direction. वायुगण्डः, वाउगंडो, पुं० अपचन, वायुविकार, अफारा, flatulence caused by indigesation वायुगुल्मः, वाउ-गुम्मो, पुं० आंधी, तूफान, बवंडर, भंवर, whirlwind. वायुगोचरः, वाउ-गोयरो, पुं० पवन की प्रतीति, हवा का स्पर्श, trust of wind. वायुग्रस्त, वाउगत्थ, वि० वातरोग से पीड़ित,गठियावात युक्त, goutful. वायुचारणा, वाउचारणा, स्त्री० एक ऋद्धि, जिसके प्रभाव से वायु में चल जाता है,aridhi,who moving with like wind. वायुजात, वाउ-जाउं, वि० हवा से उत्पन्न, born for wind. वायुजातः, वाउजाउ, पुं० हनुमान, the son of wind, Hanuman. वायुजीवः, वाउजीवो, पुं० वायु रूप जीव, soul of wind, principle of life of wind. वायुतनयः, वाउतणओ, पुं० पवनपुत्र, हनुमान, Hanuman. वायुत्प्रतिः, वाउतइ, स्त्री० वायुवेग, हवा की गति, (नशोषपेत्तं भुवि वायुतातिः), velocity of wind. वायुनन्दनः, वाउणदंणो, पुं० हनुमान, Hanuman. वायुनिघ्न, वाउ-विग्ध, वि० वातपीड़ित, • गठियावात से पीड़ित, a pained of gout. वायुपुत्रः, वाउ-पुत्तो, पुं० पवनपुत्र, हनुमान, Hanuman. Ason of pavan. वायुपुराणः, वाउपुराणो, पुं० अठारह पुराणों में एक वायुपुराण, one among 18 puranas. वायुफल, वाउ-फलं, नपुं० ओला, हिमखण्ड, heap of snow,• इन्द्रधनुष, arrow of Indra. वायुभक्षः, वाउभक्खो, पुं० योगी, living on air, ascetc-a sage. वायुभूति, वाउभूइ, पुं० तृतीय गणधर, 'वायुभूतिस्तृतीयः सफलीकृताऽऽयुः', a Gandhar, third Gandhar. वायुमण्डलं, वाउ-मंडलं, नपुं० पवन दल।जो आकार में गोल, बिन्दुओं, से व्याप्त, काले अंजन रूप, मेघ के समान चंचल, पवन से सहित एवं जो देखने में न आने वाले हों, उसे वायुमण्डल कहा जाता है, atmosphere. वायुरथः, वाउरहो, पुं० विजया पर्वत का राजा, पुण्डरीक नगर का शासक, a king of pundrika city. वायुरोगः, वाउरोगो, पुं० वातरोग, gout. वायुरोषा, वाउरोसो, स्त्री० रात्रि, रजनी, night. वायुरुग्ण, वाउरुण्णं, वि० वात रोग से पीड़ित, pained gout. For Private and Personal Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वायु वर्त्मन् वा वम्मो, पुं० / नपुं० आकाश, अन्तरिक्ष, आकाश पक्ष, atmosphere, way of Aakasha. वायुवाहः, वाउ-वाहो, पुं० धूंआ, smoke. वायुवाहिनी, वाठ वाहिणी, खी० शिरा, धमनी, vein, artery. www.kobatirth.org वायुवृत्तिः, वाउवित्ति, स्त्री० वाततति, पवन वेग, moving with like wind. वायुवेगः, वाढवेगो, पुं० वाततति पवन वेग moving of wind. I वायुसंवर्द्धिनी वा संसद्धिणी, स्त्री० धोकनी, भखा, leathering bag for water. वायुसखः, वाठ-सहो, पुं० अग्नि, आग, fair. वायुसेवनं, वाठ - सेवणं, नपुं० हवा खोरी, living on air. वार, निवारण करना, to restraine. वार, वार, नपुं० [वृणिच् क्विप्], जल, पानी, + water. वाः किटिः, वा किडी, स्त्री० सूंस । वा: दरं, वायर, नपुं० मेघ, बादल, जिमूच, cloud. वाः पुष्पं, वापुप्फ, नपुं० लवंग, लौंग, clove. वाः सदनं, वासदणं, नपुं० जलाशय, हौंज, जलकुण्ड, pond of water. वाः स्थानं, वा द्वाणं, नपुं० जल में स्थान, place in water. • वार:, वारो, पुं० [वृ + घृञ्], • संसचूक, जयवारय वारसम्पदा, परिषत् सा परिसंचरन्मदा, appointed day, • आवरण, आच्छादन, परदा, चादर, cover, • बालक, child, समूह, समुच्चय, समुदाय, संग्रह, accumulation, रेवड़, लंहगा, • कुब्ज वृक्ष, a tree of Kubaja, समय, वारी, दिन, time. • वारं, वारं, नपुं० मदिरा, शराब, मद्य, vessel for holding, liquor. वारकीर, वार वीरो, पुं० पत्नी का भाई, साला, wife's brother, • कंघी, • जूं • अश्व । ( युद्ध अश्व), horse. वारक, वारगं, वि० रुकावट डालने वाला, oppos ing. • • • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir वारकः, पुं० अश्व, horse, बालक, लड़का, शिशु, child, • कर प्रचार । वारंग, वारंगो, पुं० तलवार की मूठ, handle of sword. वारजनी, वारजणी, स्त्री० वेश्या, गणिका, prosti 1317 tute. वारंट, वारडं, नपुं० खेत, खेत समूह number of fields. वारण, वारणं, वि० निवारण, हटाने वाला, विरोध करने वाला wardening off, restraining. For Private and Personal Use Only वारणं, वारणं, नपुं० रुकावट, विरोध, विघ्न, बाधा, निवारण, लोकोऽयं वृषभावतोऽपि सुतरां दुष्कर्मणां वारणं । ( मुनि० 39), आवरण, पर्दा, आच्छादन, cover, ढकना, ढक्कन, shutting, cover, • प्रतिरोधक, प्रतिरक्षा, सुरक्षा, impediment. वारणः, पुं० हस्ति, गज, हाथी, elephant. वारणावतं, वारणावअं, पुं० एक नगर विशेष, a city. वारत्रं, वारतं, नपुं० चमड़े की पट्टी, belt. वारंवार, वारं वारं, अव्य० [वृ णमुल् ] प्रायः बहुधा, बार बार, फिर-फिर, again and again. वारयात्रिकः, वार- जतिगो, नपुं० जन्यजन, बाराती + लोग । वारय्, वारअ, सक० निवारण करना to close. वारयितुं, वारइउ, (वार + तुमुन् ) निवारण करना । closing. वारला, वारलो, स्त्री० [वार लाक टापू], बरं, भिड़ • हंसिनी । वारा, वारा, स्त्री० शिविका, पालकी, palanquine. वाराकर- वार:, वारायर वारो, पुं० नवोढा का कर निवारण | वाराणसी, वाराणसी, स्त्री० [वरुणा च असी तयोः नद्योरदूरे भवा इत्यर्थे अण् डीप्] वाराणसी नगरी, बनारस, काशी, a holy place, a city situated between rivers varuna. वाराणसीशः, वाराणसीसो, पुं० वाराणसी का राजा, राजा अकम्पन्न, a king of Varuna. - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1318 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वारानिधि, वाराणिहि, पुं० [वारिनिधि वारिचरा जन्तवो, aquatic animal, . चुलुकीचकारागस्त्य इति जनश्रुतेः] समुद्र, मछली, मगर, आदि। वारिधि। the ocean. वारिचरी, वारियरी, स्त्री० सरस्वती, बुद्धिमती, वाराशि, वारासि, पुं० लवणसमुद्र, ocean. Sarasvati, 'सरस्वत्यां चरतीति वारिचरी' वाराह, वाराह, वि० शूकर से सम्बन्धित, a related (जयो० वृ. 12/34), मछली, मीन । वारिचरी to boar. मत्स्यिकेव धीवरतो बुद्धिमतो मीनग्रहिणो' वाराहः, वारीहो, पुं० शूकर, एक वृक्ष विशेष, boar, (जयो० वृ. 12/34), fish. a tree. वारिज, वारिज, वि० जल में उत्पन्न होने वाला, loवाराहकल्पः, वाराह-कप्पो, पुं० वर्तमान युग, tus. present creation. वारिजः, वारिजो, पुं० पङ्कज, कमल, lotus. वाराहपुराणं, वाराहपुराणं, नपुं० पुराण का नाम, a वारिजं. वारिजं. नपं० कमल, पद्म, • नमक, Lopurana. वाराही, वारोही, स्त्री० [वाराह + ङीप्] शूकरी, boar, tus,salt, • गौरसुवर्ण,gold,• लवंग, लौंग, clove. • पृथ्वी, earth, • माप विशेष, a mea वारिजतुल, वारिजतुल, वि० कमल सदृश, like of sure. lotus. वाराहीकंदः, वाराही-कंदो, पुं० महाकंद, a part. वारिजराज, वारिजराज, वि० कमल सदृश, like of वारि, वारि, नपुं० • जल, पानी, क्षीर, water, अम्बु, lotus. पयस्, अम्भ। (वीरो० 2/31) वार्वारिकं वारिजातः, वारिजाउ, पुं० कमल, कमर्द कैरवे क्लीवं पयोऽम्भोऽम्बु इति धनञ्जयो (वीरो० 2/31), कृपणे कुमुदन्यवदिति कोषः। lotus. •क, वा। वारित, वारिअ, वि० निवारित, हटाया, prohibited. वारिः, स्त्री०. गजबन्धनी, श्रृंखला, सांकल, (जयो० वारितस्करः, वारिअक्करो, पुं० मेघ, बादल,cloud. 13/110) वारी गजबन्धनी येन स स्तम्भं वारितापक्रमः, वारितावक्कमो, पुं० जल रहित, बन्धनस्थूलमुत्खायातितराम्' (जयो० 13/110), waterless. rope to tie an elephant with,. वारित्रा, वारिता, स्त्री० छतरी, छाता, Umbrella. रिता, speech, vani, वारिदः,वारिओ, पुं० मेघ, बादल, वारिं जलं ददातीति Sarasvati,• बंदी, कैदी, captive,• जल वारिदोमेघस्तेन', cloud, • सरस्वती, पात्र, water pot. Sarasvati,• वचनोच्चारण। वारिं सरस्वती वारिकर्पूरः, वारि-कप्पूरो, पुं० मछली विशेष, a fish. वाचं ददातीति वारिदस्तेन' (जयो० वृ. 17/21) वारिका, वारिका, स्त्री० असि, तलवार, sword, वारिं सरस्वती देव्यां वारिहीवेदनीरयो इति संस्फुरत्तरल वारिकां हि (जयो० 16/86) विश्वलोचनः। (जयो० 17/21) तरलश्चञ्चले खड्गे इति विश्वलोचनः।sword. वारिदः, वारिओ, पुं० आप्त पुरुष - 'वारिं धर्मोपदेशं वारिकायिकः, वारि-काउगो, पुं० जलकायिक जीव, ददातीति वारिदा आप्तपुरुषाः' (जयो० ७० ____water jeeta. वारिकुब्जकः, वारिकुब्जगो, पुं०सिंघाड़ा, श्रृंगाटक, 3/5), true good washerman. growing in water. वारिदाणं-वारिदाणं न पुं०, सर्वज्ञ, omniscent. वारिक्रिमीः, वारिक्किमी, स्त्री० जोंक। A leech. ___ वारिदगणः, वारिदगणो, पुं० मेघाडम्बर, मेघ समूह, वारिचत्वरः, वारिचतरो, पुं० जलाशय, बावड़ी, a _cloudful. वारिदवारिदक्षः, वारिद-वारिददक्सो, पुं० मेघ जल pond. वारिचर, वारिचर, वि. जलचर जीव। मीनादयो देने में प्रवीण। अभिलाषी, वारिदस्य मेघस्य For Private and Personal Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1319 3/92) वारिजले वक्षरूपोऽभिलाषी, clever in wa- वारिमुग, वारिमुग, पुं० जलद, मेघ, वारिद,cloud. ter giving. वारिमुच्, वारिमुअ, पुं० मेघ, जलद, cloud. वारिद्रः, पुं० चातक पक्षी, Chataka bird. वारियन्त्रं, वारिजन, नपुं० जल घटिका, रहट, a वारिधरः, वारिहरो, पुं० मेघ, बादल, cloud. machine to draw water. वारिधारा, वारिहारा, स्त्री० जलप्रवाह, बौछार, wa- वारिरथः, वारिरहो, पुं० नाव डोंगी, जलयान, wa___ter flow. ter carrier. वारिधाराधारिणी, वारिहारा-हारिणी, वि. जलप्रवाह वारिराशिः , वारिरासि,स्त्री० समुद्र, sea, • तालाब, युक्ता, जल के प्रवाह में चलने वाली, going सरोवर, pond, lake, reservoir. by water flow. वारिरुहं, वारि-रुहं, नपुं० कमल, अरविन्द, lotus. वारिधाराधारिणी, धरिधाराधरिणी,स्त्री० नदी,सरिता, वारिवासः, वारि-वांसो, पुं० कलाल, शराब बेचने ___river. वाला। Adealer in spirituous liquors. वारिधि, वारिहि, पुं० समुद्र, सागर, sea, ocean. वारिवाहः, वारिवाहो, पुं० मेघ बादल, cloud. वारिनाथः, वाइणाहो, पुं० समुद्र, सागर,ocean, sea, वारिविलासि, वारि-विलासि, स्त्री निर्मलजलधारा, • मेघ, बादल, cloud. ___waterfall. वारिनिधि, वारिणिहि, पुं० समुद्र, सागर, जलोदधि, वारिशः, वारिसो, पुं० शिव, शंकर, Siva, Shankar. ocean, sea, 'वारि सैव निधिर्यस्य सः', वारिसंभवः, वारिसंभवो, पुं० लवंग, लौंग, clove, ocean, sea. • खश की सुगन्धित जड़, perfume वारिनिवर्षा, वारिणिवासो, स्त्री० जल वर्षा, वचन रूप Khashroot. वर्षा - 'वारेर्वाचो निवर्षेः' वर्षाभिः' (जयो० वारिसमुन्नयः, वारि-समुंण्णओ, पुं० जलप्रवाह। ___waterfall. वारिपथः, वारिवंहो, पुं० जल यात्रा, नौका विहार, वारिहारित,वारिहारिउ, वि० जलाहरण,damming जल क्रीड़ा, travelling of water. ___up of water. वारिपूरः, वारिपूरो, पुं० जलपूर, जलप्रवाह, water- वारीट:, वारीडो, पुं० हस्ति, हाथी, elephant. fall. वारु, वारु, पुं० [वारयति रिपून् वृ + णिच् + उण्] वारिप्रवाहः, वारिप्पवाहो, पुं० झरना, जलप्रपात, विजय हस्ति, जयकुंजर, elephant of waterfall. Jaikunjar. वारिभरिता, वारि-भारिआ, स्त्री० बटलोई, जल भरने वारुठः, वारुढो, पुं० अरथी, शव ले जाने की अरथी. का पात्र, waterpot. a bier. वारिभवं, वारिभवं, नपुं० कमल, lotus. वारुण, वारुणं, वि० वरुण संबंधी, belonging to वारिभवोज्जवलः, वारिभवुज्जलो, पुं० जल के Varuna. सद्भाव से उज्ज्वल, वारिभवोज्ज्वलेन वारिभवं वारुणः, वारुणो, पुं० वारुणखण्ड एक क्षेत्र विशेष, कमल तद्वदुज्ज्वलेन। यद्वा वारिणो भव: residing in Varuna-loka. सद्भावस्तेनोज्ज्वलः' (जयो० 19/5) clear वारुणंः, वारुणं, नपुं० जल पानी, water. of water cause. वारुणिः , वारुणिं, पुं० [वरुण + इ],अगस्त्य मुनि, वारिमुक्ता, वारिमुत्ता, स्त्री. जल बिन्दु, जलस्राविता, sage Agustya. वारिमुक्तामथ च वारिणो जलस्य मुक्तां बिन्दुम्। वारुणा, वारुणी, स्त्री० पश्चिम दिशा, western (जयो० वृ. 16/19), • वचनमुक्ता - वारिं quarter, • मदिरा, wine, • मेतार्य गणधर वाचं मुञ्जजीति तस्य भावस्तां वारिमुक्ताम्' की माता, श्रीदत्त की भार्या, a mother of (जयो० वृ० 16/19) drop of water drop Metarya Gandhar, • दशवें गणधर की of water like a speech. माता। • कौशलदेश के वृद्ध गांव के मृगायण For Private and Personal Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1320 www.kobatirth.org ब्राह्मण की पुत्री वारुणी । • नक्षत्र विशेष । आर्य व्यक्त गणधर की माता। of agustya. वारुंडः, वारुंडो, पुं० नाग जाति, name of star, chief of serpent. वार्णिकः, वणिगो, पुं० [वर्ण + ठञ् ], लिपिकार, लेखक, writer. वार्ता, वत्ता, स्त्री० बातचीत, नीति । (वीरो० 5/37) staying abicling. tidins, news intelligence livelihood विनोदवार्तामनुसम्विधात्री समं तयाऽगाछनकैः सुगात्री । speech, • बात, कथन, आपसी, विचारविमर्श वार्ताऽप्यदृष्टश्रुतपूर्विका व यस्यान केनापि रहस्यभावः । वार्ताकः, वत्तागो, पुं० बैंगन का पौधा। the eggplant वार्ताजीविन् वत्ताजीवि, पुं० वैश्य, वणिक, trade. वार्तिका, वत्तिगा, स्त्री० बटेर, लवा । वार्त्तवत, वि० [वृत्ति + अण् ], • नीरोग, तन्दुरुस्त, स्वस्थ, health, • व्यवसायी, व्यवहारी, livelihood, • सारहीन, कमजोर, not welfare. वार्त्त, वत्त, नपुं० कल्याण, हित, welfare भूसी, · चूरी, anything ground. वार्त्ता, वत्ता, स्त्री० [ वार्त्त + यप्] ठहरना, स्थित होना, रहना, • समाचार संदेश, बात, कथन, live, wear, news, speech, • आजीविका, वृत्ति, व्यवसाय, खेती, livelihood. वार्त्तारंभ, वत्तारंभी, पुं० व्यापारिक उपक्रम, busi ness commence. वार्त्तावहः, वत्तावहो, पुं० दूत, संदेशवाहक messenger, • अंगराग, sandal paste. वार्त्तावृत्तिः, वत्तावृति, स्त्री० खेती से आजीविका चलाने वाला, husbandry. वात्तव्यतिकरः, वत्तावियइवरो, पुं० सामान्य विवरण, uncovering commentary. वार्त्ताहारः, वत्ताहरो, पुं० दूत, संदेशवाहक, mes senger. वार्त्तिक, वत्तिग, वि० व्याख्यात्मक, विवरणात्मिका, a commentator, • समाचार लाने वाला, explanation commentary. संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वार्त्तिकः, वत्तिगो, पुं० दूत, संदेशवाहक, भेदिया, messenger. वार्त्तिकं, वत्तिगं, नपुं० व्याख्या, वृत्ति, विवरण, explanation commentary. वार्त्रघ्नः, वत्तग्णे, पुं० अर्जुन, Arjuna. " वार्द्धकं वद्धगं, नपुं० [वृद्धानां समूहः तस्य भावः कर्म वा ] स्थिविर, धेर, वृद्धावस्था, बुढ़ापा, old age. वार्द्धक्यं वद्धक्कं, नपुं० वृद्धत्व, बुढ़ापा, old age, वृद्धत्वे सत्ययाति धी इत्यादि, host of aged persons. वार्धक्यापत्र, वडक्कावण्ण, वि० मरणासत्र, वृद्धापन, old age ful. वार्धुष्यं वाधुस्सं, नपुं० सूद, ब्याज usury ex 1 • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir • orbitant interest. बादल, बदलो, पुं० बादल, मेघ, cloud. वार्दकुलः, वद्धउलो, पुं० मेघ, बादल, cloud. वार्धि, वद्धि, पुं० समुद्र, सागर, sea. वार्धं वर्द्ध, नपुं० चमड़े की पट्टी, leather. वार्मणं, वम्मणं, नपुं० कवच युक्त, hast of " armour. वार्य, वारियनपुं० [वृ + ण्यत् ] आशीष, शुभ कामना, to chose, • वरदान, • सम्पत्ति, वैभव, wealth. वार्वणा, वव्वणा, स्त्री० [वर्वणा + अण् + यप्] नीले रंग की मक्खी, sky cotour bee. वार्ष, वारिस, वि० [ वर्ष अण्] वार्षिक, sky relating to the year, वर्षा संबंधी रखने • वाला, belonging to the rainy. वार्षिक, वस्सिंग, वि० [वर्ष ठक्] वर्ष संबंधी, relating to the year, • वर्षा संबंधी, belonging to the rainy, •सलाना, प्रतिवर्ष का of year. " वार्षिला, वस्सिला, खी० [वाजताशिला] ओला, हिमखण्ड, first snow. वार्ष्णेयः, वस्सणेओ, पुं० [वृष्णि + ठक], वृष्णि की संतान • नल के सारथि का नाम, offspring of Vrishn, • नल के सारथि का नाम, For Private and Personal Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org charioteer of king Nala, • कृष्ण, Krishna. वाहे:, वाहे, पुं० बालक, child. वालवः, वालवो, पुं० अजगर, Ajagara. वालबालक, बाल-बालंग, पुं० अजगर का बालक, a child of Ajagara. वालिः, वालि, स्त्री० वानर राज, सुग्रीव का बड़ा भाई, Sugriva's elder brother. • वालुका, वालुगा स्त्री० [वल् + उण् कन्यप्], • रेत, बजरी, Sand, • चूर्ण, powder, • कपूर, ककड़ी, kakadi. वाल्क, वक्क, वि० [बल्क अण्] वृक्षों की छाल से निर्मित, made of bark. वाल्कल, वल्कल, वि० [ वल्कल अण्] वृक्षों की छाल से बना हुआ, made of bark. वाल्कलं, वक्कणं, नपुं० वल्कल वस्त्र, छाल से बने परिधान, garments made of bark. वाल्मीकिः/वाल्मीकिः, वम्मणि, पुं० [वल्मीके भवः अण् इब् वा] विख्यात मुनि, रामायण के प्रणेता, name of the author of Ramayana, • वामी । वाल्लभ्यं, वल्लब्धं, नपुं० [ वल्लभ + ष्यञ् ] वल्लभता, प्रिय होने का भाव, to be favourite, favouriteness. वावदूक, वावदूग, वि० [पुनः पुनरतिशयेन वा वदति वद् यङ्लुक] बातूनी, मुखर, वाक्पटु, very eloquent, good speaker. वावयः, वावओ, पुं० [वय् + यङ् + लुक् ] तुलसी, Tulsi. वाविलः, वाविलो, पुं० बाइविल, ईसाई धर्म का प्रसिद्धधार्मिक ग्रनी, a religious book. वावुटः, वाउडो, पुं० नाव, नौका, डोंगी, ship. वावृत्, वाउंअ, सक० छांटना, चुनना, चयन करना, to collect, • प्रेम करना, पसंद करना, to glad, to merry. वाश्, वास, सक० दहाड़ना, चिल्लाना, to col lected, • चीत्कार करना, ध्वनि करना, to sound, to coo, हू हू करना, गुनगुनाना, to coo, • बुलाना, पुकारना, to call. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir वाशक, वासग, वि० [वाश् + ण्युल्], चिल्लाने वाला, पुकारने वाला, दहाड़ने वाला, मुखर, निनादी, created. . 1321 वाशकं, वासगं, नपुं० [वाश् + ल्युट् ], • दहाड़ना, चिंघाड़ना, गुर्राना, creating, chirling, • आक्रोश करना, • चहचहाना, कूकना, भिनभिनाना, chirping. वाशिः, वासि, पुं० [वाश् + इञ् ], अग्नि, आग, fire. वाशितं, वासिअं नपुं० कलरव, चहचहाना, cooing, chirping of birds. वाशिता, वासिआ स्त्री० [वाशित • प्] हथिनी, she elephant, • स्त्री, वनिता, woman. वाश्रः, वस्सो, पुं० [वाश् + रक्], दिन, day. वाश्रं वस्सं, नपुं० आवास, स्थान, घर, House, residence, • चौराहा • गोबर । cowduge. " वाष्प:, वप्पो, पुं० भाप, अश्रु, drop of tears. वाष्पं, वप्पं, नपुं० देखो ऊपर, drop of tears. वाष्पाम्बुपूरः, वप्फबुंपूरो, पुं० नेत्रजलप्रवाह, flow of tears. वाष्पिन् वप्फि, वि० भाप युक्त, tearful. वास, वास, सक० सुगन्धित करना, सुवासित करना, धूप देना, to perfume, made fragrant, • सिक्त करना, भिगोना । वासः, वासो, पुं० सुगंध, निवास, आवास, perfume, • घर, स्थान, जगह, living, dwelling, abode, • सद्भाव, वस्त्र, परिधान, कपड़े, garment. • वासकः, वासग, वि० सुगन्धित करने वाला, धूप देने वाला, आबाद करने वाला, perfuming. वासकं, वासगं, नपुं० वस्त्र, परिधान, garment. वासकर्णी, वासकण्णी, स्त्री० प्रतियोगिता स्थल । A hall where public exhibition are held. · For Private and Personal Use Only वासगत, वासगअ, वि० निवास को प्राप्त हुआ, dwelled. वासज, वासज, वि० सुगन्धित, perfumed. वासतः, वासओ, पुं० गधा, गर्दभ, ass. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1322 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वासताम्बूलं, वसअंबूल, नपुं० सुगन्धित पान, be- tel-leaf with. वासतेय, वासएज्ज, वि० निवास करने योग्य, fra- grance put in it. वासनन्, वासणं, नपुं० [वास् + ल्युट्] सुगन्धित करना, धूप देना । perfume,• निवास करना, रहना, स्थित होना, पात्र, आधार, residing. वासना, वासणां, स्त्री० [वास् + णिच् + युच् + आप्] कामेच्छा, • मिथ्याविचार, कुभावना, कुअभिलाषा, false think, • आदर रुचि, desire. वासन्त, वासंत, वि. वसंतकालीन, vernal. वासभवनं, वास-भवणं, नपुं० निवासस्थान, घर, residence, house. वासमन्दिरं, वासमंदिर, नपुं० निवासस्थल, घर, मकान, residence place. वासयष्टिः, वास-जट्ठि, पुं० सुगन्धित चूर्ण,perfume powder. वासरः, वासरो, पुं० दिवस, दिन, day. वासरं, वासरं, नपुं० देखो ऊपर, day. वास सज्जा, वास सज्जा, स्त्री० घर की शोभा, house of brilliant. वासस्, वासं, नपुं० [वस् आच्छादने असि णिच्च] वस्त्र परिधान, पोशाक, कपड़ा, garment. वासस्थितिः, वांसटिइ, स्त्री० वस्त्र स्वरूप, gar ment. वासिः, वासि, पुं०/स्त्री० [वस् + इञ्] छेनी, बसूला, hatchet, sharpknife, • निवास, आवास, गृह, घर, house. वासित, वासिअ.भक०क० [वास + क्ता सगन्धित, सुवासित, गंध युक्त हुआ, तर किया गया, made fragrant, • वस्त्र धारक, परिधानयुक्त, scented, fumigated, garmentful, • विख्यात, प्रसिद्ध, विश्रुत, accomplished, adorned. वासितं, वासिअ, नपुं० कलरव, गुनगुन, कूजना, cooing वासिनी, वासिणी, स्त्री० निलयभूता, परिशोधकारिणी, residing. वासिष्ठ, वासिट्ठ, वि० वशिष्ठ सम्बन्धी, born in the lineage of sage. वासिष्ठः, पुं० वशिष्ट ऋषि की संतान, Vasistha. वासुः, वासु, पुं० [सर्वोऽत्र वसति - वस् + उण],. आत्मा, • परमात्मा, • विश्वेश्वर, good soul, world soul, Vishvaisvar, . farby Vishnu. वासुकिः , वासुगि, पुं० एक नागराज,king of ser pents, son of kasyapa. वासुदेवः, वासुदेवो, वासुदेव की संतान कृष्ण, son of Vasudeva Kishna. वासुपूज्यः, पुं० बारहवें तीर्थकर वासुपूज्य, twelve Tirthankar Vāsupujya. वासुरा, वासुरा, स्त्री०. रात्रि, रजनी, रात,night,. पृथ्वी, भूमि, earth, • स्त्री, 'वासुरा वारितायास्यानिशाभूम्याश्च वासुरा' इति विश्वलोचन, woman. वासू, वासू, स्त्री० [वास् + ऊ] तरुणी, कुमारी, युवती young girl. वास्तव, वत्थव, वि० [वस्तु + अण] सचमुच, यथार्थ में, सारयुक्त, समीचीन, real, true, . निर्धारित, निश्चित, fix, determine, . निर्धारित, निश्चित, fix,determine. वास्तवा, वत्थवा, स्त्री० [वास्तव + यप्] प्रभात, उषा, प्रात:काल, अरुणोदय, down, lightbrown, redness. वास्तविक, वत्थविअ, वि० यथार्थ रूप, सारगर्भित, समीचीन, real, true, established,. स्वाभाविक, सच्चा। वास्तविकार्थ, वत्थविगत्थ, वि०, तत्त्वार्थ, real thing. वास्तिकं, वात्थिगं, नपुं० अज समूह, goalyouth. वास्तव्य, वत्थव्व, वि० वास्तविक, यथार्थ, सचमुच, समीचीन। नो, real, true,• [वस् + तव्यत्] निवासी, रहने वाला, रहने योग्य, living. वास्तव्यः, वत्थव्वो, पुं० आवासी, निवासी, • गृही, गेही, householder. वास्तव्यं, वत्थव्वं, नपुं० निवास, गृह, आवास, For Private and Personal Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org house, • वसति निवास स्थल, site of a house. • वास्तु, वत्यु, पुं० / नपुं० गृह स्थान 'वास्तु अगारम्' वास्तु च गृहम् (त०वृ० 7/29), • घर बनाने का स्थल, भवन भूखण्ड, निवास स्थान, site of a house, भूमि, गृह, आवास, house, building ground. वास्तुकला, वत्युकला, स्वी० भूकला, भूमि पर निर्मित प्रासाद, भवन, मन्दिर, आदि की कला, architecture. वास्तुकः, वत्थुगो, पुं० बथुआ, एक प्रकार की हरी सब्जी, leafy vegetable. वास्तुनीतिनिपुणः, वत्धुणी- णिउणो, पुं० गृह निर्माण कला में प्रवीण वास्तुविद a skilled ar chitect. वास्तुमुखं वत्थुमुहं नपुं० गृहमुख, 'वास्तुगृहं मुखं प्रधानम्, house mouth. वास्तुयागः, वत्थुजागो, पुं० घर का आधार शिला, वास्तु पद्धति | sacrifice performed of a house. वास्तुवासस्थानं, वत्थुवासद्वाणं, नपुं० निवास स्थल, house ground. वास्तुविधानं वत्थु विहाणं, नपुं० भूखण्ड सम्बन्धी नियम, architecture. वास्तुविद्या, वत्युविज्जा, खी० गृह विद्या, यह एक ऐसी विद्या है जो गृह निर्माण के सभी अंशों का खुलासा करती है, architecture. वास्तुशास्त्रं वत्थु सत्यं, नपुं० गृहनिर्माण शाल, शिल्पशाख, architecture. " वास्त्र, वत्थ, वि० [ वस्त्र + अण्] वस्त्र से निर्मित, covered with cloth. वास्त्र, वत्यो, पुं० वस्त्राच्छादित यान, covered with cloth. वाह वाह, अक० उद्योग करना, प्रयत्न करना, चेष्टा करना, to effort. वाह, वाह, वि० धारण करने वाला, ले जाने वाला, carrying. वाहः, पुं० वाहन, यान, गाड़ी, bring, vehicle, घोड़ा, horse. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir वाहकः, वाहगो, पुं० कुली, भारवाहक, porter, driver, • चालक, गाड़ीवान्, वाहक, driver. 1323 वाहनं, वाहणं, नपुं० [वाह्यति वह् + णिच् + ल्युट् ], • धारण करना, ले जाना, carry, bring • हांकना, ले जाना, ढोना, खींचना, driving, riding, सवारी, यान, vehicle, vehicle, animal used in riding, or draught, • आधार अश्वादि सवारी। वाहसः, वाहसो, पुं० [न वहति न गच्छति यह असच्] • जलमार्ग, water way, python, • अजगर । , - वाहा, वाहा, पुं० बाहु, भुजा, the arm. वाहिकः, वाहिगो, पुं० [वाह् + ठक] बड़ा ढोल, great drum, • बैलगाड़ी, cart वाहक, porter, सारथि, driver. 1 वाहितं वाहिअं, नपुं० [वह् + णिच्छ] भारी बोझ, heavy burden. For Private and Personal Use Only वाहित्थं, वाहित्य, नपुं० [वाह्नि + स्था क] हाथी के ललाट का निम्न भाग, lower part of an elephant's forehead. वाहिनी, वाहिणी, खी० [वाहो अस्त्यस्या इनि ङीप् ], सेना, सैन्य समूह, an army camp, नदी, सरिता, river. वाहिनीनाथ, वाहिणी - णाहो, पुं० समुद्र, सागर, river, • sea. वाहिनीशः, वाहिणीसो, पुं० समुद्र, रत्नाकर, sea, सेनानी । A gneral a commanding of - 1 ficer. वाह्य, वाहिरे, वि० बाहरी, बाहर का external, वहन योग्य, to be carried. वाह्निकः, वाहलिग, पुं० एक देश का नाम, a name of country. वि वि / अवि, अव्य० [वा इण् ] यह धातु और " - संज्ञा शब्दों के पूर्व में जोड़ा जाता है जिससे उसके अर्थ में परिवर्तन हो जाता है विकीर्यते में 'वि' उपसर्ग से फैलाने का अर्थ व्यक्त होता है। पार्थक्य, वैपरीत्य, as a prefix to verbs and nouns vie expresses, Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1324 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विकथा - में प्रयुक्त 'वि' अव्यय से कथा का विकटं, विगडं, नपुं० फोड़ा, घाव, अर्बुद, रसौली वह रूप सामने आ जाता है, जो विकार या Hideous, ugly formidable. fright उचित नहीं ऐसी कथाएं आ जाती हैं, विभाव, ful, horriable. विकलता, विमोह विमान, आदि में वि' अथाव विकत्थनं, विकत्थणं, नपुं० [वि + कत्थ् + ल्युट], को प्रकट करता है,separation,apart,ap • धौंस जमाना, मिथ्या प्रशंसा, boasting, position, • कहीं कहीं पर 'वि' अव्यय वस्तु boastful, • दर्पभाव, अहंकार पूर्ण कथन, की विशेषता को व्यक्त करता है। विशेष, talk not conducive to study. विनियोजन, विकर्ष आदि। as under, विकत्थन, विकत्थणं, वि० आत्मप्रशंसक, स्वयं की away. प्रशंसा करने वाला, अहंकारी, अभिमानी, विः, वि, पुं०/स्त्री० [वा + इण] अश्व, घोड़ा, horse, conciete proud. • पक्षी, वीनां पक्षीणां भवेन, सत्त्वेन, bird. विकत्था, विकत्था, स्त्री० [वि + कत्थ् + अच् + विंश, वि० बीसवां, twentieth. यप्] मिथ्या प्रशंसा,झूठा कथन, आत्मश्लाघा, विंशः, विंसो/वीसो, पुं० बीसवां भाग, twenty. boasting, • व्यंग्योक्ति, दर्पोक्ति, bragविंशक, विंसग, वि० [विंशति + ण्वुन] बीस, ging. विकथा, विकहा, स्त्री० मिथ्या कथा,झवी कथा, विरुद्ध ___twenty. विंशत, विंस/बीस, स्त्री० बीस, twenty. कथा, संयम विनाशक कथा, 'विरुद्धा विंशतिः,स्त्री० बीस, एक संख्या विशेष। coenty संयमबाधकत्वेन कथा - वचनपद्धतिर्विकथा विंशतिसर्गः, विंसइसग्गो/वीस-सग्गो, पुं० बीसवां (जैन० ल० 996) 'विरुद्धा विनष्टा वा कथा ___भाग, catchpater of twenty. विकथा, सा च स्त्रीकथादिलक्षणा' (जैन० ल. विंशतिलक्षः, विंसइलक्खो, पुं० बीस लाख,twenty 996), talk not conducive to study. kashyapa. विकथानुयोगः, विकहाणुजोगो, पुं० कामोत्तेजक विकम्, विकं, नपुं० [विगतं कं जलं सुखं वा यत्र] कथाओं का प्रयोग,having enhancer of व्याही गाय का दूध, acow. the milk of a lustrious. cow that has recently calved. विकथाप्रपञ्चः, विकहप्पवचो, पुं० विकथाओं का विकण्टकः, विकंटगो, पुं० [वि + कंक् + अटन्], विस्तार, स्त्रीकथा, भक्तकथा, राजकथा, एक वृक्ष विशेष, a tree. चोरकथा, आदि का विस्तार, talknot conविकच,विकच, वि० [विकक् + अच्] खिला हुआ, ducive, to big study. प्रफुल्लित, फूला हुआ, विकसित, fully विकम्प, विकंप, वि० [विशेषेण कम्पो यस्य] अधिक कांपने वाला अथिर चित्त वाला, 'चंचल, opened, • फैलाया हुआ, बखेरा हुआ, extended, spread out. चलायमान, trembling sick. विकचः, विकचो, पुं० केतु, बौद्ध भिक्ष, Buddhist विकरः, वियरो, पुं० [विकीर्यते हस्तपादादिकमनेन mendicant. वि+कृ+ अप] विकार, रोग,व्याधि, बीमारी, विकट, वियर्ड, वि० [वि + कटच्] अत्यधिक, भयानक, भीषण, डरावना, दुर्धर्ष, • विकराल, विकरणं, वियरणं, नपुं० [वि + कृ ल्युट्] कुरूप, having unusual forms, • गणद्योतकचिह्न, modification. .. विस्तृत, विस्तीर्ण, महान, विशाल, ugly,. विकरणपरिणामः, वियरण-परिणामो, पुं० प्रशस्त, व्यापक,excellent, • दारुण, खुंखार, जलदानलक्षण, presenting water. वर्बर, enormous, terrible, • घमण्डी , विकराल, विगराल, वि० भयानक,डरावना, भयपूर्ण, अभिमानी, अहंकारी, conceited, proud. very dreadful. ill. For Private and Personal Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1325 विकर्णः, विकण्णो, पुं० [विशिष्टौ कर्णौ यस्य] एक विकलविकल्प, वियल-वियण,वि० विकल्प से दूर, कुरुवंशी राजकुंवर, son of Kuruvansi. having hobson's choice. विकर्तनः, विकत्तणो, पुं० [विशेषेण कर्तनं यस्य], विकला, वियला, स्त्री० निर्धन, दरिद्र, अपरिपूर्णा, सूर्य sun, • मदार पादप, the sun tree. deprived. विकर्मन्, वि-कम्म, वि० [विरुद्ध कर्म यस्य] विकला, वियलो, स्त्री० [विगतः कर्तो यस्याः] कला अनुचित रीति से कार्य करने वाला, acting का साठवां भाग the sixtieth parof kala. विकलादेशः, वियलादेसो, पुं० अंशों की कल्पना, wrongly, not acting, • पापकर्मी, निषिद्धकार्य वाला, sinful. साध्य विशेष का निर्धारण, reasoning sysविकर्मक्रिया, वि-कम्म-किरिया, स्त्री० अवैध कार्य, tem Darsana, • नयाधीन, विकलादेशः नयाधीनः। (स०स० 1/6) 'निरंशस्यापि अनीतिपूर्ण, आचरण, not acting. विकर्मगुणः, विकम्म-गुणो, पुं० अनैतिक गुण, गुणभेदादंशकल्पना विकलादेशः।' (त० वा० 4/42) supported ofNaya, •बोधजनक दुराचरण, bad conduct. विकर्मपद्धति, विकम्म-पद्धइ, स्त्री० दुश्चरणं रीति, वाक्य, a speech of knowledgeful. of bad conduct. विकलित, विगलिअ, वि० व्यतीत,समाप्त,ended. विकर्मस्थ, विकम्मत्थं, वि० निषिद्ध कार्यों में रत, विकल्पः, वियप्पो, पुं० [वि + क्लुप् + घञ्],. indulged in bad conduct. भेद, प्रकार, विविधता, • भूल, अज्ञान, अशुद्धि, विकर्षः, विकस्सो, पुं० [वि + कृष् + घञ्] रेखांकन, part, kind, • कूटयुक्ति, मायाचार, igno• तीर, बाण, the drawing of bow upto rance, • शंका, संदेह, अनिश्चय, diploears, bow arrow. macy,.शंका, संदेह, अनिश्चय, doubt, विकर्षणं, विकस्सणं, नपुं० [वि + कृष् + ल्युट्] • संकोच, हर्ष-विषाद रूप परिणाम। रेखांकन, फेंकना, विक्षेपण, delay, draw- विकल्पजालः, वियप्पजालो, पुं० अनिश्चयता का ing. जाल, संदेह का जाल, contrivance. विकल, वियलं, वि० [विगतः कलो यत्र],• दूर, विकल्पनं, वियप्पणं, नपुं० [वि + क्लुप् + ल्युट्], mutilated, • रहित, शून्य, अभाव युक्त, • संदेह में पड़ना, अनिश्चय होना, uneasy,• अपरिपूर्ण,• विच्छिा , त्रस्त,डरा contrivancing, indecision,• अनिर्णय हुआ, भयभीत, agitated, • क्षीण, मुाया; की स्थिति, विशेष कल्पना, विशेष विचार। worn away, feeble, • विक्षुब्ध, क्लान्त, विकल्पना, वियप्पणा, स्त्री० विशेष कल्पना। A1थका हुआ, कमजोर, • उत्साहहीन, अवसन्न, lowing an ption. हतोत्साह, • सदोष, अधूरा, sinful, • विकल्पधी, वियप्पधी, स्त्री० निर्णय रूप बुद्धि। part अपाहिज, विकलांग, deprived. knowledge. विकलचरणं, विकलयरणं, नपुं० अणुव्रतादि का अपूर्ण विकल्पबुद्धि, वियप्प-बुद्धि, स्त्री० संकल्प-विकल्प पालन,not limitation of Anuvratetc. युक्त बुद्धि, a figure of speech. विकलता, वियलआ, वि०विच्छित्रता,deficiency, विकल्मषः, विकम्मसो, वि० [विगतः कल्मषा यस्य], • दुःखमय अवस्था, painful, period. निष्पाप, कलंकरहित, निर्दोष, • विशुद्ध,. विकल्पप्रत्यक्षः, वियल-पच्चक्खो, पुं० परिमित ज्ञान पूर्णशुद्ध, free from ignorance. होना, द्रव्य, क्षेत्र, काल, और भाव की अपेक्षा विकस, विकस्स, अक० विकसित होना, खिलना, परिमितज्ञान होना, knowledge of mea हर्षित होना, मनो विकसित नियति रेषा। to sured. blown, to opene to sexpande. For Private and Personal Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1326 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विकसः, विकसो, पुं० [वि + कस् + अच्] इन्द्र, emotions. परिणामों वाला, changeful, शशि, moon. • संवेग युक्त। विकसित, विगसिअ, (भू०क०कृ०), [वि + कस् + विकालः, वियालो, वि० [विरुद्धः कालः] सन्ध्या, क्त],• प्रफुल्लित। प्रमुदित (जयो० 3/93), evening, • दिनावसान, अस्ताचल, at हर्षित, bloomed, progressed, • inproper time, • काल को छोड़ना, in उफुल्लित, • विकाशील, हर्षयुक्त। • खिला proper time. हुआ, pleasured. विकालिका, विकालिगा, स्त्री० [विज्ञातःकालो यया] विकस्वर, विगंस्सर, वि० [विकस् + वरच] खिला समय का अभाव । no time. हुआ, विकासमान, bloomed, • खुला हुआ, विकाशः, विगासो, पुं० [नि + कश् + घञ्], . प्रफुल्लित, progressed. खिलना, • फूलना, विकसित होना, maniविकारः, वियारो, पुं० खोटा निमित्त, alter. festation, display,• प्रकटीकरण, प्रदर्शन, विकारः, विगारो, पुं० [वि + कृ + घञ्] विभाव • उत्सुकता, उत्कण्ठा, हर्ष, आनन्द, plea परिणति, change the shape of deform, sure, • एकान्तवास, एकाकीपन, live in • विक्षोभ, उत्तेजना, उद्वेग, shaking, . secret place. विकृत परिणाम, राग-द्वेषादि भाव, acquired विकाशक, विगासग, वि० विकसित करने वाला, through, • षड़यन्त्र- 'मनाङ्न भूपेन कृतो प्रदर्शन करने वाला, खिलने वाला, maniविचारः कच्चिन्महिष्याश्च भवेद्विकारः',. festing, expanding. विकाशनं, विगासणं, नपुं० [वि + काश् + ल्युट्], विषय-वासना, कामभाव। मनाङ् न चित्तेऽस्य • प्रदर्शन, प्रकटीकरण, • खिलना, प्रफुल्लित पुनर्विकारः, jitating, disturbing, • होना। यदस्तुतच्चित्तसरोजसत्कलिविकाशनाव्याधि, रोग, पीड़ा, disease. यार्कमहः किलाछलि।' growth, flowerविकारकृत, वियारकिउ, वि० वैचित्य पूर्ण, disfig ing. ___ured. विकाशपरत्व, विगास-परत्त, वि० खिलने वाले, विकारगत, वियार-गअ, वि० विक्षोभ को प्राप्त हुआ, flowering having confusion. विकाशशील, विगाससील, flowering. विकारजन्य, वियारजण्ण, वि० विकृत परिणाम युक्त, विकाशिन्, विगासि, वि० [वि + काश् + णिनि],. that which causes distraction. विकारविभी, वियार-विभति, वि० विकारधारी, दिखाई देने वाला, चमकने वाला, blowing, distraction. brightening, • खिलने वाला, प्रफुल्लित विकारभावः, वियार-भावो, पुं० विषय-वासना युक्त होने वाला, flowering cost. भाव, diseaseful. विकासः, विगासो, पुं० [वि + कस् + घञ्], . विकारशून्य, वियार-सुण्ण, वि० राग-द्वेषादि रहित, खिलना, प्रफुल्लित होना, फूलना, manifesloss of Ragadoshas. tation, • खुलना, विकसित होना, pleaविकारि, वियारि, वि० व्याधिग्रस्त, diseaseful. sure. विकारित, विकारिअ, वि० [वि + + + णिच + विकासनं, विगासणं, नपुं० [वि + कस् + ल्युट],. क्त] परिवर्तित, पथभ्रष्ट, पतित, रोगी, trans फूलना, खिलना, खुलना growthing formation ful, diseaseful. blouering विकारिन्, वियारि, वि० [वि + कृ + णिच् + णिनि], विकासयामास, विगासयामास, वि. विकास होने • विकार युक्त, पतित हुआ, • राग-द्वेषादि, वाले, • खिलने वाले, खुलने वाले, bloomliable to change susceptible of ing, flowering, • दिखने वाली। For Private and Personal Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1327 विकाससंकटी, विगास-संकडी, वि० विकास युक्त, तिरछी चितवन, कटाक्ष, having con खिलाने वाले, हर्षित होने वाले,expanding tracted eyes. flowering. विक, सक० बिखेरना, फैलाना-विकरोमि, to scatविकासिकुमाञ्जलि, विगासि-कुसुमंजलि, स्त्री० खिले ter. हुए पुष्प समूह, flowering flowers. विकृत, विकिउ, (भू०क०कृ०),[वि + कृ+ क्त], विकासिन्, विगासि, वि० हर्षित होने वाले, आनन्द •विकार युक्त, changed, • आक्रोशात्मक, को प्राप्त होने वाले, खिलने वाले, bloom ugly, • रोग व्याधि, पीड़ा, adapted, • ing. परिवर्तित, बदला हुआ, disfigured, . विकासिहास, विगासिहाय, वि० निकली हुई हंसी, विरूपित, क्षत-विक्षिप्त, adapted, • अपूर्ण, प्रकट हुई हंसी, bloomed with. अधूरा, not full, • बीभत्स, अनोखा, विकिरः, विगिडो, पुं० [वि + कृ + अप] बिखरा पराङ्मुख, ugly, • असाधारण। हुआ, habituated, • गिरा हुआ, टूटा हुआ, विकृतं, विकिअं, नपुं० परिवर्तन, सुधार, change, पतित हुआ, fallen, low, • कुंआ, well, • अरुचि, अश्रद्धा, विकार, disfigure, . • वृक्ष, tree, out caste. जुगुप्सा, ग्लानि, ugly. विकिरणं, विगरणं नपुं० [वि + + ल्युट], . विकृतिः, विकिइ, स्त्री० [वि + कृ + क्तिन्] भङ्ग।. बिखेरना, फैलाना, छितराना, habituated, अरुचि, अश्रद्धा, रोग, विकार, change, expanded, • ज्ञान बोध, knowledge. transformation, • उत्तेजना, उद्वेग, क्रोध, विकीर्ण, विकिण्ण, (भू०क०कृ०) फैलाया हुआ। रोष, injure. 'केशान् विकीर्णानपरा प्रधर्तुम् ।। बिखेरा गया, विकृष्ट, विकिट्ठ, (भू०क०कृ०),• खींचा हुआ, बाहर छितराया गया, टूटना, scattered, • प्रसूत, किया हुआ, घसीटा हुआ, scattered, • उत्पन्न, produced, • विख्यात, प्रसिद्ध, आकृष्ट, • विस्तारित, फैलाया हुआ, विस्फारित। famed. विकेश, विगेस, वि० [विकीर्णाः केशा यस्य] बिखरे विकीर्णकेश, विकिण्णकेस, वि० बिखरे हुए बालों हए बालों वाला, गंजा, one with scattered वाला, one with southered hair. hair. विकीर्णमूर्धज, विकिण्णमुद्धज, वि० बालों को नोंचने र विकेशी, विकेसी, स्त्री० खुले केशों वाली स्त्री one वाला, tearing out hair. with scattered hairfull woman, • विकीर्य, विकिरिय, वि० फैलाए हुए, बिखेरे हुए, scattered. विकोश, विकोस, वि० [विगतः कोशो यस्य], . विकुण्ठः, विकुंड, पुं० विगता कुंठा यस्य। • स्वर्ग, म्यान रहित, बिना आधार का, not cover,. परमधाम, ब्रह्मस्थान, heaven, brilliance. भूसी रहित, अनाच्छादित। विकुर्वाण, विकुव्वाण, वि० [वि - कृ + शानच्] विक्कः , विक्को, पुं० [विक् + कै + क] युवा हाथी, परिवर्तित होने वाला, • प्रसन्न, खुश, हर्ष, हष्ट, तरुण हस्ति, youthelephant.. happy. विक्रमः, विक्कमो, पुं० [वि + क्रम् + घञ्], . विकुत्रः, विकुस्सो, पुं० चन्द्र, शशि, moon. शौर्य, show valour, • विक्रमादित्य, a विकूजनं, विकूयणं, नपुं० [वि + कुज् + ल्युट्], • king Vikramaditya, • पराक्रम, शक्ति कूजन, • गुनगुनाना, कलरव करना, • शब्द प्रदर्शन, वीरता, बहादुरी, power, • विक्रम करना, warbling of birds, • चहचहाना। संवत्, • कदम, क्रम, परम्परा डग भरना। विकूणनं, विकूणणं, नपुं० [वि + कूण् + ल्युट्],. विक्रमकर्मन्, विक्कम-कम्म, नपुं० पराक्रम का कार्य, powerful work. गंजी For Private and Personal Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1328 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विक्रमणं, विक्कमणं, नपुं० [वि + क्रम् + ल्युट्] विक्रिया, विक्किरिया, स्त्री० [वि + कृ+ श+ याप्], चलना, कदम, डग भरना। • अनुचित कार्य, modification. • विकार, विक्रमाङ्गित, विक्कमगिअं, वि० साहसयुक्त, pow- निवृत्ति, change, • माया, छल-कपट, a erful. deceiving, • विक्षोभ, उत्तेजना, उद्वेग, जोश, विक्रमातिशयः, विक्कमाइसओ, पुं० सहज पराक्रम shaking, • क्रोध, आवेग, गुस्सा, anger, संयुत, forceful. • अप्रसन्नता, हर्षाभाव, disturbing, . विक्रमादित्यः, विक्कमाइच्चो, पुं० उज्जैनी का प्रसिद्ध अनिष्ट, उल्लंघन, • गुण सामर्थ्य, राजा, king of Ujjayani. अणिमादिशक्ति। जिस शक्ति के माध्यम से विक्रमिन्, विक्कमि, वि० [वि + क्र + णिनि],. छोटा-बड़ा आदि रूप धारण किया जा सके।. पराक्रमी, शूरवीर, बहादुर । valoured. ऋद्धि,. अनेक प्रकार के रूप धारण करना,a विक्रमिन, विक्कमि, पुं० सिंह, lion, • नायक, cheat and swindler. hero, • विष्णु, Vishnu. विक्री, विक्की, सक० बेचना, विक्रय करना। विक्रय, विक्कय, वि० [वि + क्री + अच्] बिक्री, विक्रीयते-निष्करुणैर्मुगीव', sale. बेचना, selling. विक्रीण, विक्कीण, वि० बेचना, विक्रय करना। यः विक्रयपत्रं, विक्कयपत्तं, नपुं० बिक्री पत्र, leager क्रीणाति ज्ञममितीदं विक्रीणीतेऽवश्यम्, sale. ___of seeling, • नामा वही, leager of sale. विक्रीत, विक्कीअ, वि० पणयित, बेचा गया, sold. विक्रयस्थानं, विक्कयट्ठाणं, नपुं० आपणिका, sale विक्रेय, विक्केअ, वि० [वि + क्री + यत्] बेचने place. योग्य, विक्रय करने योग्य, for sale. विक्रयानुशयः, विक्कवाणुसओ, पुं० बिक्री का विक्रोशनं, विक्कोसणं, नपुं० [वि + क्रुश् + ल्युट्], खण्डन, sale breaking up. • चीत्कार, चिल्लाना, पुकार, call, spoken, विक्रयिकः, विक्कइगा, पुं० [बिक्री + इकन्], . • गाली देना। call. व्यापारी, व्यवसायी, विक्रेता, seller. विक्लप, विकिलिव, वि० विचार करने वाला. सोचने विक्रस्त्रः, विक्कस्सो, पुं० [वि + कस् + रक्], चन्द, वाला, thinking. शशि, moon. विक्लवः, विकिलिव, वि० [वि + क्लु + अच्],. विक्रान्त, विक्कंत, (भू.क.कृ.), [वि + क्रम् + त्रस्त, भयभीत, डरा हुआ, • व्याकुल, tired, क्त], • शक्तिशाली, शूरवीर, पराक्रमी, dejected, • घबराना, fatigued, • विह्वल, valoure. over come with fear, • दुःखी, कष्टग्रस्थ, विक्रान्तः, विक्कंतो, पुं० शूरवीर, योद्धा, बहादुर, संतप्त, agitated, • रोगग्रस्त, परास्त, illजाबाज़, valour, • सिंह, केसरी, lion. ness, • हकलाने वाले, लड़खड़ाने वाला, विक्रान्तं, विक्कतं, नपुं० पद, डग, leg, • घोड़े की confused. चाल, gone of horse, • पराक्रम, विक्लिन्न, विकिलिण्ण, (भू०क०कृ०),[वि + क्लिद् valoure. + क्त], • मुझाया हुआ, क्लान्त, tired, . विक्रान्तिः, विक्कति, स्त्री० [वि + क्रम + क्तिन्],. थका हुआ, fatigued, • भीगा हुआ, अत्यंत बहादुरी, पराक्रम, valoure, powerful, गीला, wet, moistured, • सूखा, पुराना, शूरवीरता, • कदमचाल, पग, बढ़ाना। softened. विक्रान्त, विक्कंतु, वि० [वि + क्रम् + तृच्] विजयी, विक्लिष्ट, विकिलिट्ट, (भू०क०कृ०) [वि + क्लिष् बहादुर, valoure. + क्त], • अत्यंत, दुःखी, व्याकुल, परेशान, विक्रान्तृ, विक्कतु, पुं० सिंह, lion, • शूरवीर, संत्रस्त, fatigued, tried, • घायल, valoure, powerful. परितापजन्य, hurt, wounded. For Private and Personal Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1329 विक्षत, विक्खअ, (भूक०कृ०), • घायल, विखण्डित, विखडिआ, (भू०क०कृ०) [वि + खण्ड क्षत-विक्षत, चोट ग्रस्त, hurt, wounded, + क्त] विभक्त किया हुआ, पृथक् किया हुआ, • फाड़ा गया, विदीर्घ किया गया, injured. विभाजित, divided. विक्षावः, विक्खावो, पुं० [वि + क्षु + घञ्], • विखानसः, विहाणसो, पुं० एक साधु, a sage. खांसी, छींक, आना, • ध्वनि, sound,roar, विखुरः, विहुरो, पुं० पिशाच, राक्षस,• चोर,ashort, cough. a demon, a thief. विक्षिप्त, किक्खित्त, (भू०क०कृ०) [वि + छिप् + विख्यात, विक्खाअ, (भू०क०कृ०) [वि + ख्या + क्त], • बिखेरा हुआ, फेंका हुआ, छितराया क्त] प्रसिद्ध, विश्रुत, कीर्ति, यश युक्त, faहुआ, throwed, scattered, • पदच्युत mous, renowned, • श्लाघ युक्त, प्रशंसा किया हुआ, dismissal from the post, युक्त। • उन्मत्त, mad, • चालाक, timid,• भ्रान्त, विख्यातिः, विक्खाइ, स्त्री० [वि + ख्या + क्तिन्] insane,• व्याकुल,विक्षुब्ध,निराकृत,con आत्मश्लाघा, fame, • कीर्ति, यश, प्रसिद्धि, fused. knowledge. विक्षिप्तताः, विक्खित्तआ, वि० पागलपन, mad- विगणनं, विगणणं, नपुं० [वि + गण् + ल्युट्] गिनना, ___ness. संगणन, हिसाब करना, गणना करना, calcuविक्षीणकः, विक्खीणगा, पुं० देवसभा, • इन्द्र परिषद्, lation, counting, • विचारना, सोचना, ___ assembly of the God. चिन्तन करना, thinking, • विचार विनिमय विक्षीरः, विक्खीरो, पुं० [विशिष्टं विगतं वा क्षीरं यस्य], करना। ___ मदार का पौधा, tree of Madara. विगत, विगअ, (भू०क०कृ०) [वि + गम् + क्त], विक्षेपः, विक्खेवो, पुं० [वि + छिप् + घञ्], • फेंकना, बिखेरना, डालना, throwing, . • चला गया, पलायन कर गया, प्रयाण कर भेजना, प्रेषण करना, • ध्यान हटाना, विचलित गया, gone away, • लुप्त रहित, समाप्त, होना, confusion, • पागल, विज्ञोऽपि नष्ट, वियुक्त, disappeared, • विरहित, विक्षेपमितिप्रथा नः (वीरो० 17/15), . शून्य, मुक्त, • खोया हुआ, धुंधला, विलीन, हड़बड़ाना, व्याकुल होना, agitate, • भय, अस्पष्ट, gloomy. बेचैनी, निराशा, deject.. विगत-कल्मष, विगअ-कम्मस, वि० निष्पाप, पवित्र, विक्षेपणं, विक्खेवणं, नपुं० [वि + क्षिप् + ल्युट] पूत, pure, sinless. फेंकना, डालना, निकाल बाहर करना, throw विगतकषाय, विगअ-कसाअ, वि० कषाय रहित, passionless. ing, discharging,• भेजना, प्रेषण, send विगतखेद, विगअखे अ, वि० खेद मुक्त, ing, • बिखेरना, फैलाना, scattered. agitationless. विक्षेपणीकथा, विक्खे वणी-कहा, स्त्री० विगतगति, विगअगइ,वि० विमुक्त गति, सिद्ध, havस्वमत-परमत की कथा। A story of self ing not attachment. unself. विगतगेह, विगअ-गेह, वि० घर रहित, अनगार, प्रवृत्ति विक्षोभः, विक्खोहो, पुं० [वि + क्षुभ् + घञ्], • वाला, gone house. दुःख, पीड़ा, pain, • द्वन्द्व, संघर्ष, disturb- विगतगोत्र.विगअ-गोत्त, वि० गोत्र विहीन, wihout ing, • हलचल, हिलाना, ध्यान हटाना, shak ____a house, a sageful, without caste. _ing, Jitaling. विगतजन्म, विगअजम्म, वि. जन्म से मुक्त, withविख, विक्ख, वि० [नासिकायां: खु] नासिका रहित, out birth. नाक रहित, noseless. For Private and Personal Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1330 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विगततप, विगअ-तप, वि० तप से शून्य, without विगर्हणं, विगरहणं, नपुं० [वि + गह + ल्युट],. tapa. निन्दा, कलंक, भर्त्सना, censure. विगतदान, विगअदाण, वि० दान प्रवृत्ति से रहित, विगर्हणीयः,विगरहणिज्जे, वि० निन्दनीय, blamed, not giving things. blame. विगतदोष, विगअ-दोसो, वि० दोष रहित, sinless. विगर्हित, विगरहिअ, (भू०क०कृ०) [वि + गई + विगतधन, विगअधण, विनिर्धन, धनहीन,wealth- क्त], • निन्दित, blamed, • तिरस्कृत, ___less. अपमानित, blamed, • फटकारा गया, विगतधर्म, विगअ-धम्म वि. धर्म से रहित, प्रतिषिद्ध, condemnable, • निम्न दुष्ट, _religionless. sinful. विगतनयन, विगअ-णयण, वि० नेत्र विहीन, eye- विगर्हिन, विगरहि, वि. जुगुप्सित, blamed, . less. निन्दित, अपमाश्रित। विगतपंथ, विगअपंथ, वि० पथ विहीन, not , not विगल, विगल, अक० पिघलना, टपकना, रिसना, wayful. बूंद-बूंद गिरना, to flow away, to melt, विगतबन्ध, विगअ-बंध, वि० बन्धनमुक्त, bond • द्रवित होना, to passy way. less. विगलनं, विगलणं, नपुं० बहना, झरना, टपकना, विगतबुद्धिबल, वि०विवेकहीनत्व, (जयो० 9/17) पिघलना, flow, melt, fall, pass way. विगतभाव, विगअभाव, वि० भाव/स्वभाव से हीन, ___without existence. वगलित, विगलिअ, (भू०क०कृ०) [वि + गल् + विगतमोह, विगअमोह, वि० मोह रहित, निर्मोही, क्त] झरता हुआ, पिघलता हुआ, टपकता हुआ, without moha. trickled, melted, fallan down, • विगतयोग, विगअ-जोग, वि० मन, वचन एवं कार्य निःसृत, प्रवाहित, अध: पतित, loose,disइन योगों से अलग, not attachment. appeared. विगतराग, विगतरागो, वि० वीतरागी,राग रहित,not विगानं, विगाणं,नपुं० [विरुद्धंगानं] निन्दा, भर्त्सना, ___attachment. blame, • मानहानि, बदनामी, अपमान, . विगतविषाद, विगअ-विसाद, वि० विषाद रहित, खेद परस्पर विरोधी उक्ति विरोध, असंगति, deरहित, without despair. spise. . विगाल्याम्बु, विगालि-अंबु, नपुं० गालित जल, विगतशील, विगअसीउ, वि० शील रहित, without cold. empty water. विगताधिकार, विगअहियार, वि० अधिकार रहित, विगाहः, विगाहो, पुं० [वि + गाह + घञ्], स्नान, without work. नहान, bath. विगन्धकः, विगधंगो, पुं० इंगुदी तरु, tree of विगिलन, विगिलं, वि० टपकता हुआ, trickled. ingudi. विगीत, विगीअ, (भू०क०कृ०) [वि + गै+ क्त], विगमः, विगमो, पुं० [वि + गम् + अप],• प्रस्थान •निन्दा/गर्दा/भर्त्सना करता हुआ,contrary, करना, अन्तर्धान होना, • समाप्ति, क्षत, अन्त, • विरोधी, निन्दित, blamed,• अपमानित, नष्ट,avoidance,• परित्याग, departure, • अयुक्ति जन्य, • कथन में न आने वाला, • हानि, विनाश, क्षति, destruction. not talked. विगरः, विगरो, पुं० नग्न रहने वाला, naked as विगीतिः, विगीइ, स्त्री० [वि + गै+ क्तिन्], निन्दा, cetic,• पर्वत, mountain,• असन त्यागी, गर्दा, भर्त्सना, censure, • विरोधी कथन, blame, • विपरीत कथन, opposite avoidance of eat. thought, contrary. For Private and Personal Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1331 विगुण, विगुण, वि० [विगतः विपरीतो वा गुणो यस्य], विघटिका, विघडिगा, स्त्री० [विभक्ता घटिका यया] • गुण रहित,शून्य भाव, चिंतन विहीन, stand समय का माप, a time of measure. otherwise, • अल्पगुण, moderate विघटित, विघडिअ, (भू०क०कृ०) [वि + घट् + wishes, • निकम्मा, बुरा, small wit. क्त], • वियुक्ति, विभक्त, विभाजित, sepaविगूढ, विगूढ, (भू०क०कृ०) [वि + गूह + क्त],. rated, • विनष्ट, प्रणष्ट। गुप्त, रहस्य पूर्ण, आच्छन्न, condemned,. विघट्टनं, विघडहणं, नपुं० [वि + घट्ट + ल्युट्], . छिपा हुआ, concealed, • भेद, species, घर्षण, रगड़, स्पर्श, • विभाग, striking, variety, • निन्दित, निर्भत्सित, con rubbing. demned. विघट्टित, विघट्टिअ, (भू०क०कृ०) [वि + घट्ट + विगृहीत, विगिहीअ, (भू०क०कृ०) [वि + ग्रह् + क्त], • हिलाया हुआ, बिलोया हुआ, क्त] विभक्त, भग्न किया हुआ, विघटित, di- pierced, struck, apart, • चोट पहुंचाया vided, analysed, • विश्लिष्ट किया हुआ, हुआ, आघात किया गया, rubbed, • विवृत seized, • विश्लिष्ट किया हुआ, seized,. किया गया, ढीला किया हुआ, • वियुक्त किया पकड़ा हुआ, निगृहीत, • सम्मुख किया हुआ, हुआ, विभक्त किया हुआ, destructing. . सामना किया हुआ, • विरोध किया गया। विधनः, विघणो, पुं० [वि + ह्र + अप्], • घन, विग्रहः, विग्गहो, पुं० [वि + ग्रह् + अप्], • देह, हथौड़ा, प्रहारक, mallet. शरीर, body, 'विग्रहात् पलायते विघसः, विघसो, पुं० जूठन, अर्ध चर्वण, • भोजन, शरीरनिर्गच्छति।. संग्राम, युद्ध, लड़ाई, विग्रहे leaving of food. विघसं, विघसं, नपुं० मोम, wax. संग्रामे प्रथम विग्रह का अर्थ संग्राम और द्वितीय विघसाशः, विघसासो, पुं० भुक्त का अवशेष, जूठन, पंक्ति के विग्रह का अर्थ शरीर है। • विस्तार, ___ leavings of food. फैलाव, विस्तीर्णता, प्रसार, division, • रूप, विघात, विघाअ, वि० [वि + ह्र + क्त], • तिरस्कार, आकृति, आकार, प्रतिमा, image, idol, • distruction,• हवन किया गया, नष्ट किया पृथक्करण, विघटन, विश्लेषण, वियोजन,di गया, impediment, warding off. vision,• कलह, झगड़ा, विशद, मनमुटाव, विघातः,विघाओ, पुं० विघ्न, बाधा, रुकावट, Blow quarrel, • अनुग्रह, • भाग, • हिस्सा, अंश, distruction, • विनाश, नष्ट, क्षति, हानि, प्रभाग, part, • अपराधो विग्रहः। विजय की stroke bruise • प्रहार, मारना, क्षति इच्छा वाला। पहुंचाना, • परित्याग करना, छोड़ना। killing विग्रहगतिः, विग्गहगइ, स्त्री० जीव की गति, शरीर nurting staughter. गत पर्याय, कर्म शरीर ग्रहण । शरीर की अवस्था, विधर्णित. विणिंअ. (भ०क०कवि + घर्ण + नवीन शरीर की प्राप्ति, 'विरुद्धो ग्रहो विग्रहो क्त], • दोलायित, चलायमान, shaken,. व्याघात इति वा' soil way. लुढ़काया गया, विचलित किया गया, rolled. विग्रहगह, विग्गहगेहं, नपुं० रणक्षेत्र, war place. विघष्ट, विघिट्ट, (भू०क०कृ०) [वि + घष् + क्त] विघट, विघड, सक० विनाश करना, विभक्त करना, रगड़ा हुआ, घिसा हुआ,• पीड़ित, व्याकुलित, ___to strike. rubbed, striked. विघटन, विघडणं, नपुं० [वि + घट् + ल्युट्], • विजः, विग्यो, पुं० [वि+ ह्र + क], बाधा, हस्तक्षेप, विनाश, विध्वंस, क्षति हानि, • विभक्त, रुकावट, obstacle,difficulty,• कठिनाई, पृथक्करण, destruction, • विरोध, op कष्ट, trouble, • अन्तराल, अर्गला, bolt, posed. • विनाश- 'दानादिविहननं विघ्नः'। For Private and Personal Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1332 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विघ्नकर, विग्घयर, वि० विरोध करने वाला, बाधा विकः, विंखो, पुं० अश्व खूर, Nale of horse. उत्पन्न करने वाला, अवरोध कारक, creat- विच, विच, सक० विभक्त करना, बांटना, विभाजित ing obstacles. करना, पृथक् पृथक् करना, to separate, विघ्नकरण, विग्घ-करण, वि० बाधक,• अवरोधक, to distinguish,• विवेचन करना, विवरण creating obstacles. देना, निरूपण करना, discriminate, . विघ्नकारिन्, विग्घयारि, वि० बाधाकारी, कष्टदायी, वञ्चित करना, हटाना, • विभाग करना, भेद व्याकुलता उत्पन्न करने वाला, देखें ऊपर। करना। to remove, to judge, to विघ्नकृत्, विग्यकिउ, वि० अन्तरायकृत, देखें ऊपर। asertain, to separate, to divide, to विघ्नगत, विग्घगअ, वि० कष्ट को प्राप्त हुआ, sever to depriveof. obstacled. विचकत्व, विचकत, वि० केशलोंच युक्त, cut of विघ्नजन्य, विग्घजण्ण, वि० बाधा जनक, hear. obstacleful विचकिलः, विचकिलो, पुं० [विच् + क, किल् + विघ्नध्वंसः, विग्घझंसो, पुं० कष्ट दूर करने वाला, क], चमेली, मदन तरु | jasmine A kind removing obstructing of to the tree called madonal. विजनायकः, विग्घणाणगो, पुं० गणपति, गणेश, the विचक्षण, विचक्खणं, वि० चतुर, विद्वान्, बुद्धिमान, averter of obstacles. विघ्ननाशक,विग्घणासग, वि० बाधा नष्ट करने वाला, wise cleaver, learned, धीमंत, धीमति, कष्ट दूर करने वाला, remover destroyer • मनोहर सुंदर, beautiful, • स्पष्टदर्शी, of obstacles. दीर्घदर्शी, सावधान, सचेत, discriminatविघ्नविन, विग्घ-विग्घ, वि० विघ्न बाधाएं, ob ing. expert akilfal. stacle. विचक्षणं, विचक्खंणं, नपुं० [वि + चक्ष् + ल्युट्], विघ्नपाप, विग्घ-पाव, वि० पाप जन्य बाधा, sin- चतुर, निपुण, तेज, blemish. expert, able. ful obstacle. विचक्षणा, विचक्खणा, स्त्री० बुद्धिमति, प्रवीणा, विजप्रतिक्रिया, विग्घपडिकिरिया, स्त्री० बाधाओं को प्रज्ञावंता, equipped with wisdom दूर करना, to remove obstructions. woman, knowledge ful woman. विघ्नप्रसंग, विग्घपसंग, वि० हानिकारक बान्धव. विचक्षणः, विचक्खणो, पुं० [वि + चश् + घ] obstructions friend. ज्ञानी पुरुष, धीमान व्यक्ति, बुद्धिमंत पुरुष,a विजमोह, विग्घमोह, वि० मोह की बाधा वाला, man of wisdom. obstruc of moha. विचक्षुस्, विचक्खु, वि० [विगतं विनष्टं वा चक्षुर्यस्य] विघ्नलोपिन्, विग्घलोवि, वि० बाधा नाशक, re- दृष्टि हीन, समदर्शी, अंधा, नेत्रहीन, blind,. moval of obstacles. व्याकुल, खिन्न, dejected, depressed, विजविनायकः, पुं० गणपति, गणेश, Ganapati. considered. विजसंग्रहः, विग्घ-संगहो, पुं० विघ्नामुपडवाणां संग्रहं विचचार, विचचार, भू०, विचारा गया, सोचा गया, विनतो निवारयः। considered. विघ्नसिद्धिः, विग्घसिद्धि, स्त्री० कष्ट दूर करना, re- विचयः, विचओ, पुं० [वि+ च + अप्],• खोजबीन, moval of obstructions. अनुसंधान, शोध, • विवेक, विचारणा - विघ्नहर, विग्घहर, वि० नष्ट नाशक, remover 'विचयनं विचयो विवेको विचारण मित्यर्थः' destroyer of obstacles. (स० सि० 9/36), 'विचितिर्विवेको विचरणं विजित, विग्घिअं,वि० [विघ्न + इतच्], कष्ट सहित, विचयः' (त०वा० 9/36),discriminatory बाधा जनित, obstacles less. knowledge search, •ध्यानदृष्टि-आज्ञा For Private and Personal Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1333 ing. विचय, अपायविचय और संस्थानविचय, see- विचारचतुरः, वियार-चउरो, पुं० चिन्तनशील। ing with the mind's eye. thinker. विचयनं. विचयणं, नपुं० विवेक, विचार, शोध, विचारजात, वि०चिन्तन को प्राप्त हुआ, reflected. अनुसंधान, विचारणा, searching, collect- विचारज्ञ, वियारण्हु, वि० निर्णायक, निश्चय करने योग्य, thinkful. विचर, विचर, सक० विचारना, सोचना, विचरण विचारणं, वियारणं, नपुं० [वि + चर् + णिच् + करना, to go round, to go a sunder. ल्युट्] • चिन्तन, निरूपण, परीक्षा, think, विचरणं, विचरणं, नपुं० विहार, घूमना, go round. विचर्चिका, विचक्किगा, स्त्री० विशेषेणं चय॑ते examination, • समीक्षा, पर्यालोचन, अन्वेषण, search,• सन्देह,संकोच,doubt. पाणिपादस्य त्वक् विदार्यतेऽनया [वि + चर्च् विचारणा, वियारणा, स्त्री० [वि + चर् + णिच् + + ण्वुल् + टाप्], खुजली, कर्कन्दु, खाज। युच् + टाप] परीक्षण, पर्यालोचन, अन्वेषण, farefoni, eczema. search, • पुनर्विचार, चिन्तन-मनन, विचल्, विचल, अक० चलना, इधर, उधर घूमना, अनुचिन्तन, • अनुशीलन, thought an___togo a stray. to move about. other thought. विचल, विचल, वि० [वि+ चल् + अच्] इधर-उधर विचारणीय, वियारणीय, वि० चिन्तनीय, to be घूमाने वाला, हिलने वाला, चलित, boast thought. ing, • चंचल, चपल, not constant, • विचारतत्त्वं, वियारतच्च, नपुं० निर्णयात्मक तत्त्व, अभिमानी, proud. discrimatory. विचलनं, विचलणं, नपुं० [वि + चल् + ल्युट्],• विचारदेहिन . विचारदेहि, वि. विचारशील, स्पन्दन, हलन-चलन, स्फुरण, व्यतिक्रम, thoughtful. boasting, boastfulness, • अस्थिरता, विचारदृष्ट, वियारदिट्ट, वि० पूर्वा पर विचार दृष्टि। चंचलता, अभिमान, not constanting. Another discuseed. विचारः, विचारो, पुं० [वि + चर् + घञ्], चिन्तन, विचारधारा, स्त्री० चर्चा, चिन्तन की परम्परा, (जयो० मनन, सोच, चन्द्रिका, reflection idea, ०),तत्त्वनिर्णय का विवेचन । line of think एताहगुत्साहिविचारदृब्धिरुदेति, विचारपद्धतिः, वियार-पद्धइ, स्त्री० चिन्तन की चित्तेऽस्य विशुद्धिलब्धिः। (सम्य० 45), • परीक्षा, परम्परा, समीक्षण धारा, निर्णय का रीति, se निर्णय, गवेषणा, खोज, examination, • ries of knowledge. यथावस्थित वस्तु की व्यवस्था, विचारभाज, वियारभाज, वि. विचारशील, descrimination, between truth and thoughtful. false and good and bad, • विवेचन, विचाररहित, वियार-रहिअ, वि. विचारहीन, withनिरूपण, विवेक, तर्कना, • अर्थ, व्यञ्जन और out thought. योग का परिवर्तन. . निश्चय, निर्धारणं.. विचारय, विचारअ, वि० सोचने वाला, thinker. चयन, • विवेक (जयो० 1/36),. संदेह, विचारयामास, विचारसमासे, वि० मानने वाला, a संकोच, • दूरदर्शिता, सतर्कता, doubt.. thinker. विचारक, वियारग, वि० चिन्तनशील। मनन युक्त। विचारहीन, विचारहीण, वि० चिन्तन रहित, with out thought. An investigator A judge. विचारिणा, विचारणिा, स्त्री० मनस्विना, investiविचारकर्ता, देखे ऊपर। thinker. विचारकारिन्, वियार-कारि, वि. विचारशील, gation. विचारभावः, वियारभाव, पुं० चिन्तन भाव, thinker. thoughtful. For Private and Personal Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1334 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विचारलोपी, वियार-लोपी, वि० चिन्तन को क्षीण अन्वेषण, अनुसंधान, परिशोधन, search;. करने वाला, पक्षियों के संचार का लोप वाला, खोज, ढूंढना, तलाश करना। without thought. विचित्र, विचित्तं, वि० [विशेषेण चित्रम्], विविध विचारवान, वियारवाण, वि०चिन्तनयुक्त, thought- प्रकार, बहुविध,diversified, spotted,. ful. नाना प्रकार, अनेक प्रकार का, आश्चर्यजन्य, विचारवृद्धि, वियार-विद्धि, स्त्री० चयन में वृद्धि। विश्मयकारी, चमत्कार कारक, wonderful, सोच का विकास, progress of thought. • रंगलिप्त, अनुरक्त, painted, • सुंदर विचारवतं, वियार-वअं, नपुं० विचारशील, रमणीय, मनोहर, beautiful. thoughtful. विचित्रं, विचित्तं, नपुं० आश्चर्य, विश्मय, wonविचारशील, वियारसील, वि० चिन्तन युक्त, der. thoughtful. विचित्रकः, विचित्तगो, पुं० [विचित्र + कन] भोजपत्र विचारसारः, वियारसारो, पुं० तत्त्ववधान, investi तरु,aberoh-tree. gation. विचारस्थल, वियारथल, नपुं० मनन का स्थान,place विचित्रकं, विचित्तग, नपुं० आश्चर्य, विश्मय, won der. of knowledge. विचाराधीनः, वियाराहीणो, पुं०, विचारने योग्य, विचित्रगात्रं, विचित्तगत्त, नपुं० विश्मय युक्त शरीर, thinking. wonderful body, • मनोहर देह, सुंदर विचारित, वियारिअ, वि० चिन्तन योग्य, सोचा गया, शरीर, beautiful body. • निश्चित, निर्धारित, परीक्षित,examined, विचित्रजन्मन्, विचित्तजम्म, नपुं० विविध जन्म, • well considered. विविध गति, नाना उत्पत्ति, diversified of विचारितवती, वियारिअवई, स्त्री० सोचने वाली स्त्री, caste. a woman of thinking. विचित्रजाति, विचित्त-जाइ, स्त्री० नाना प्रकार की विचार्य, विचारिअ, वि. विचारने योग्य, to be gryfa, diversified. thought. विचित्रदेहं, विचित्तदेहं, नपुं० सुंदर शरीर, beautiविचिः, विचि, स्त्री०/पुं० [विच् + इन्], • लहर, ful body. तरंग, wave. विचित्रध्यानं, विचित्तझाणं, नपुं० शुभाशुभ रहित ध्यान, विचारहारः, वियारहारी, पुं० हृदयालङ्कार, a deco- • विशुद्ध ध्यान, शुक्ल ध्यान, pure medirated of soil. tation, reflection of pure. विचाला, वियाला, वि० विचार वाली, thought- विचित्रभावः, विचित्तभावं, पुं० आश्चर्य युक्त भाव, ful woman. चमत्कारपूर्ण भाव, wonderful condition. विचिकित्सा, विदिगिच्छ, स्त्री० रुचि न रखना, not विचित्रमाला, विचित्तमाला, स्त्री० रमणीय हार, like, • मति विभ्रम, संदेह, doubt of मनोहारी, beautiful. knowledge, • निन्दा, ग्लानि, • भूल, विचित्ररत्न, विचित्त-रमणं, नपुं० नाना प्रकार के रत्न, विभ्रम, censure, hostile. diversified of diamond. विचित्पणं, विचिप्पणं, वि० मूल्य रहित। पणं मूल्यं विचित्रराशि, विचित्तरासि, स्त्री० विविध राशियां, विगतं। (जयो० 10/65), without capi- having unique heap. tal. विचित्रयोग, विचित्त-जोग.वि. नाना प्रकार के योग विचित, विचिअ, (भू०अ०कृ०) [वि + चि + क्त], aisi, having unique nature. • खोजा, अन्वेषित, found out. विचित्रवस्तुगेहं, विचित्त-वत्थु-गेह, नपुं० अजायबघर, विचितिः, विचिइ, स्त्री० [वि + चि + क्तिन्],. a wonderful animals house. For Private and Personal Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1335 लीपा गया.ered, . विच्छेद लाया गया, विचित्रवर्गः, विचित्त-गो, पुं० विचित्र आकार, won- विच्छित्तिः, विच्छित्ति, स्त्री० [वि + छिद् + क्तिन्], derful aspect. • काटना, विच्छेद करना, भेदन करना, • विचिन्वत्कः, विचिण्णव, पुं० [वि + चि + शतृ + विभाजन, • गतितीय विभाग, cutting, कन्],• खोज, अन्वेषण, अनुसंधान, search, spinning, • लोप, विराम, अभाव, deinvestigation, • बहादुर, जाबांज, stroyed, • अन्तर्धान, अनुपस्थिति, disapvreave. peared. विचीर्ण, विचिण्णा, वि० [विगता चेतना यस्य],. विच्छिन्न, विच्छिण्ण, (भू०क०कृ०),[वि + छिद् + निर्जीव, चेतना रहित, शून्यगत, मृतक, life- क्त] • छिपा हुआ, आच्छादित हुआ, विच्छिन less, dead, • प्राणविहीन। आत्मभुविरागनगो, • विभक्त, वियुक्त, विभाग विचेतस्, विचेअ, वि० [विगतं चेतो यस्य], अज्ञानी, युक्त,divided, cut as under, • समाप्त मूढ़, मूर्ख, foolish, • संज्ञारहित, चेतनाशून्य, किया गया, नष्ट किया गया, • गुप्त, रहस्यमय। lifeless, • व्याकुल, उदास, confused. विच्छिन्नता, विच्छिण्णआ, वि० विकलता, a little विचेष्टित, विचेट्ठिअ, (भू०क०कृ०), [वि + चेष्ट्र + serpent. क्त], • महान्, चेष्टायुक्त, striving ful, . विछुरित, विच्छुरिअ, (भू०क०कृ०) [विच्छुर + क्त], चेष्टा करने वाला, उद्यमशील, effort, exer • ढका गया, छिपाया गया, covered,• जुड़ा tion, • संघर्ष किया गया, • परीक्षण किया गया, पोता गया, लीपा गया, painted, . गया, गवेषणा की गई, action, • दुष्कृत, फैलाया गया, pervaded. sinful action. विच्छेदः, विच्छेओ, पुं० [वि + छेद् + घञ्], . विचेष्टितं, विचेट्ठिअं, नपुं० कर्म, कार्य, काम, ef- काटना, छेदना, भेदना, • तोड़ना, विभाग करना, fort, exertion, • प्रयत्न, प्रयास, उद्यम, . cutting off, • विराम, रोक, हस्तक्षेप,deउद्योग, साहसिककार्य, • संवेदना, षड़यन्त्र, stroyed, • प्रतिषेध, हटना, destroyed, प्रबन्ध। • प्रतिषेध, हटाना, separation,• परिच्छेद, विच्छ, विच्छ, सक० जाना, पहुंचना, togo. अनुभाग, अंश, भाग, हिस्सा, chapter, . विच्छन्दः, विच्छंदो, पुं० [विशिष्टः छन्दोऽभिप्रायो अंतराल, अवकाश, break. यस्मिन्], • अनेक खण्ड वाला प्रसाद, उच्च विच्छेदरहित, विच्छेद-रहिअ, वि० अखण्ड प्रासाद, palace of a king. अनपायिनी, व्यनपायी,alittle separation. विच्छर्दकः, विच्छट्ठगो, पुं० [वि + छद + ण्वल].. विच्युत,विच्चअ, (भू०क०कृ०) [वि + च्यु + क्त], प्रासाद, महल, उच्चभवन, राजभवन,palace • अधः पतित, नीचे गिरा हुआ, slipped, of king, a large building having fall, • विस्थापित, व्यतिक्रान्त, परित्यक्त,deseveral. viated. विच्छर्दनं, विच्छद्दणं नपुं० [वि + छद् + ल्युट], विच्युतिः, विच्चुइ, स्त्री० [वि + च्यु + क्तिन्],. वमन, कै करना, storeys, • उगलना, अध: पतन, स्खलन, वियोग, slipped, fall, vomitting. • विछोह क्षय, क्षति, हानि, विनाश, separaविच्छर्दित, विच्छरिअ,वि० [वि + छुद् + क्त] उगला tion, • विचलन, असफलता। हुआ, वमित, vomitted. विज्, विज, सक० विभक्त करना, वियुक्त करना, भेद विच्छाय, विच्छास, वि० [विगताछाया यस्य], • करना, अन्तर पहचानना, to divide, to cut. निष्प्रभ, धुंधला, छाया रहित, shadowless. विज, विज, अक० विक्षुब्ध होना, कांपना, डरना, to विच्छायः, विच्छाओ, पुं० रत्न, मणि, मुक्ता, gem, shake, • दुःखी होना, कष्ट ग्रस्त होना, jewel. tremble with fear. विजापा For Private and Personal Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1336 www.kobatirth.org विजन, विजणं, वि० [वि गतो जनो यस्मात् ] एकाकी, अकेला, सेवानिवृत्त, solitary place, lonely. विजनं, विजणं, नपुं० एकान्त स्थान, सुनसान शून्य स्थान, solitary place: विजननं, विजणणं, नपुं० [वि + जन् + ल्युट् ] जन्म, प्रसव, प्रसूति, उत्पत्ति, birth. विजन्मन्, विजम्म वि० [विरुद्धं जन्म यस्य], विरुद्ध. उत्पन्न होने वाला • विजातीय उत्पत्ति वाला, coward, low, mean. विजपिलं, विजपिल, नपुं० [विज्+क, पिल् + क] पंक, कीचड़, मल, गारा, dirt, impurity, sin. विजय:, विजओ, पुं० [वि + जि + घञ् ] • जीतना, overcoming, congest. defeating.. हराना, परास्त करना, • जीत, फतह, जय यात्रा, victory. विजयकरणं, विजय वरणं, नपुं० शास्त्रार्थ विजय, wishing victory. विजयकुंजर, विजय कुंजरो, पुं० लड़ाई का हाथी, जय हस्ति, war elephant. विजयछन्दः, विजयछंदो, पुं० एक हार विशेष, a garland. A necklace, of 500 strings. विजयडिंडिम:, विजयडिंडिमो, पुं० सेना का विशाल ढोल, a drum of large military drum army. विजयता, विजयआ, वि० विजय प्राप्त होने वाला, विजयशील, wishing victory. 2 विजयंत, विजयंतो, पुं० इन्द्र Name of Indra. विजयनं, विजयणं, नपुं० जय, जीत, विजय, victory. विजयनगर, विजयणयरं, नपुं० एक नगर विशेष, a town. विजयमर्दल, विजयमद्दलो large military drum विजयसिद्धि, विजयसिद्धि success, victory, triumph.0 विजया, विजया, स्त्री० मौर्यपुत्र की माता, सातवें गणधर की माता, a mother of Moury purta, • जय नामक तीसरी तिथि, • मण्डिक गणधर Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • की माता पिताऽस्य नाम्ना धनदेव आसीत् ख्याता च माता विजया शुभाशी: । (वीरो० 14/7 ), दुर्गा, Durga, Parvati, • विजयादशमी - दशहरा, a festival of Vijayalakshmi, विजयोत्सव, festival of victory. विजयान्वित, विजयण्णिअ, वि० जयेनान्वित, जय से पूर्ण हुआ, victoryful. विजयार्द्ध:, विजयद्धो, पुं० विजयार्द्ध पर्वत, a mountain. विजयिन्, विजयि, पुं० [वि + जि + इनि], विजेता, जीतने वाला, wishing, victory. विजयिनी, विजयिणी, वि० जयकारिणी, declaration of victory. विजरं, विजरं, नपुं० [विगता जरा यस्मात्], वृक्ष का तना, a root of tree. विजरति, विजरई, वि० अतिवृद्ध, oldest. विजरत्, विजरं, वि० ज्वाला, लौ, fire. विजल्पः, विजप्पो, पुं० [वि + जल्प् + घञ्], ऊट-पटांग मूर्खतापूर्ण बात, मुखरी वचन, paratileidle. foolish talk takin gen era. • व्यर्थ प्रलाप, विद्वेषपूर्ण भाषण । विजल्पित, (भू०क० कृ० ) [वि जल्प् + त] • कथित, प्रतिपादित, निरूपित, idle, talk, भाषित, कही गई बात, spoken. विजात, विजाउ, (भू० क० कृ० ) [विरुद्धं जातं जन्म यस्य], • नीच कुलोत्पन्न, वर्णसंकर, different caste, • उत्पन्न हुआ, जन्म को प्राप्त हुआ, going to birth. विजातिः, विजाइ, स्त्री० [ विभिन्ना जाति], भिन्न प्रकार की जाति, विषम, असमान, different caste, • भिन्नवर्ण, • अन्य जन्म में उत्पत्ति । विजातीय, विजाईअ, वि० असमान, विषम, अन्य + जाति वाला, of a different caste. विजिगीषु विजिगीसु, वि० [वि+जि+सन् उ], जीत का इच्छुक, विजय की इच्छा वाला, desire of conquering, • नीति एवं पराक्रम की इच्छा वाला, desire to conquer For Private and Personal Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org योद्धा, शूरवीर, fighter प्रतिद्वन्द्वी, प्रतिपक्षी, opponent. विजिगुषुकथा, विजिगुसु-कत्ता, खी० जय-पराजय संबंधी कथा, story of desire, to conquer. विजिज्ञासा, विजिण्णासा, स्त्री० [वि + ज्ञा + सन् + आ] स्पष्ट जानने की इच्छा, desire to, acquire real knowledge. विजित, विजिअ, सक० जीतना, विजय प्राप्त करना, परास्त करना, हटाना, defeated. विजित, विजिअ, (भू०क०कृ०) जीता हुआ, विजय को प्राप्त हुआ, हराने वाला, पराजित, निषेध, subdued • जितेन्द्रिय, having controlled one's senses. विजित, विजिओ, पुं० [विज किन्], विजय, + जीत, फतह, victory. विजित्य, विजित्त (सं०कृ०), जीतकर, having to victory. विजिन, विजिणो, पुं० चटनी, sauce. विजिह्य, वि० कुटिल, वक्र, मुड़ा हुआ, crook. विजुल, विजुलो, पुं० [विज्उलच्], शाल्मलि तरु, सेमलवृक्ष the silk-cotton tree. विजृम्भू, अक० जम्भाई लेना, उबासी लेना, to yawning. विजृम्भणं, नपुं० [वि + जृम्भ + ल्युट् ], • जम्भाई लेना, मुंह खोलना, आलस्य चिह्न, yawning, खिलाना, मुकुलित होना, उन्मुक्त होना, blassoming • दिखलाना, प्रदर्शन करना, खोलना, फैलाना, opening, • मनोरंजन, आमोद-प्रमोद, रंगरेलियां मनाना, roaming, • अरुचिधारिणी, not liked, disagree - Cable. विजृम्भित, विजिभिअ, (भू०क० कृ०) [विजृम्भू + क्त], • जंभाई ली, • विकसित फैलाया, blossomed • प्रदर्शित, दिखाया गया, showed. विजृम्भितं विजिभिअ, नपुं० मनोरंजन क्रीड़ा, खेल, • प्रदर्शन, अभिलाषा, वाञ्छा, चाह, shows, sport, wish, desire, • कृत्य कार्य, कर्म, आचरण, deed, act, religious rite. विजेतुं, विजेतुं, (वि० + जि + तुमुन्) जीतने के लिए, for victory. विज्जनं, विज्जणं, नपुं० एक प्रकार की चटनी, • तीर, बाण, arrow. विज्जुलं, नपुं० दालचीनी। cinnamon विज्ञ, विण्ण, वि० [वि ज्ञा + क] प्रज्ञ, विज्ञान, knowing learned, • जानकार, समझने वाला, सोचने वाला, समझदार, scholarship, • निपुण, चतुर, प्रवीण, जानकार लोग, learned, • ज्ञानी, मनीषी, विचारज्ञ, schol arly, full of knowledge. विज्ञः, विण्णो, पुं० बुद्धिमान पुरुष, 'धर्मात्मतां विज्ञ उपेति' learned man knowing intelligent, learned, clever, skilful, proficieant. विज्ञतुक, विण्णउग, पुं० विज्ञ का पुत्र, son of learned. विज्ञप्त, विण्णत्त, (भू०क० कृ०) [वि + ज्ञप् + क्त] कथित, प्रार्थित, निरूपित, to know well. विज्ञा, विण्णा वि० चतुरा, विज्ञाय विज्ञा रुचिवेदने ता: । to know well. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir विज्ञप्तिः, विण्णत्ति, स्त्री० [विज्ञप् छिन्], • प्रार्थना, अनुरोध, समाचार, application request, तर्कसंगत पदार्थ का ज्ञान, correct understanding science, • सादर उक्ति, घोषणा, announcement, information. For Private and Personal Use Only 1337 विज्ञभाषित, विष्ण-भासिअ वि० विद्वान् द्वारा कथित 'विज्ञेन विदुषो भाषित कथितमिदम् ' । thoughted of wise man. विज्ञवर, वि० श्रेष्ठज्ञानी, very learned. विज्ञात, विण्णाअ, (भू०क० कृ०) [विज्ञा+क्त], • विदित, ज्ञात, जानकारी कलित, full of knowledge, • ज्ञान किया गया, अनुभूत, learned विख्यात प्रसिद्ध, विश्रुत, fa mous. • , Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1338 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विज्ञानं, विण्णाणं, नपुं० [वि + ज्ञा + ल्युट्], • विज्ञानसंतुलित, विण्णाणसंतुलिअ, वि० भेद विज्ञान ज्ञान, अनुभूति, अनुभव, प्रतीति, जानकारी, को एक रूपता वाली दृष्टि, real knowlआत्म-ज्ञान, परमात्म प्रतीति, वस्तु तत्त्व ज्ञान, edge. correct understanding, science, विज्ञानार्थ, विण्णाणत्थ, वि. विशेष ज्ञान के लिए, hearing real grealsoil, . भेद विज्ञान, for real knowledge. मापसान विशदात्य प्रतीति विज्ञानिक,विण्णाणिग, वि० [विज्ञान + ठन्], विद्वान्, equipped with real knowledge as ज्ञायक, जानकार, learned, knowing. one'sd helper, • अनध्वसाय, संदेह और विज्ञापकः, विण्णावगो, पुं० [वि + ज्ञा + णिच् + विपरीत्ता से रहित ज्ञान। • स्व-पर-विषयक ण्वुल्], • अध्यापक, शिक्षक, उपदेशक, प्रतिभास। विशेषस्य ज्ञात्याद्याकारमय teacher, • प्रतिभाषिक, संदेशक। An inज्ञानमवबोधनं निश्चयो यस्य तद्विज्ञानम्' (जैन० formant aninstructor. ल० 100), • व्यवसाय, प्रयोजन, नियोजन, विज्ञापनं, नपुं० [वि + ज्ञा + णिच् + ल्युट्], . continued effort, • विवेचन, निरूपण, सूचना, वर्णन, संदेश, जानकारी, informaप्रतिपादन, mention of all one's own tion, announcement, • वस्तु विशेषता power. का उल्लेख,शिष्ट कथन, request,• प्रसारण, विज्ञानगत, विण्णाणगअ, वि० भेद विज्ञान को प्राप्त, प्रचारण पद्धति, communication. having real knowledge, • विज्ञापित, विण्णाविअ, (भू०क०कृ०) [वि + ज्ञा + कैवल्यविशिष्ट ज्ञान, having real knowl- णिच् + क्त],• सूचित, प्रदर्शित, कथित, reedge. quested, information, • प्रार्थित, विज्ञानगति, विण्णाणगइ, स्त्री० ज्ञान की अवस्था। paryered, • अनुरोध किया गया, reपरमात्म ज्ञान की स्थिति, having real quested. knowledge. विज्ञाप्ति, विण्णत्ति, वि० [वि + ज्ञा + णिच् + क्तिन्], विज्ञानज्योति, विण्णाणजोइ, स्त्री० भेद विज्ञान की विज्ञप्ति, सूचना, अनुरोध, प्रार्थना, informaप्रतीति । having real knowledge. tion, announcement. विजानतत्त्वं. नपं० परमात्म तत्त्व, विशेष ज्ञान तत्त्व, विज्ञाप्यं, नपुं० [वि + ज्ञा + णिच् + यत्], सूचना, सम्यग्ज्ञान की विशेषता, having real संदेश, प्रार्थना, अनुरोध, information, knowledge. announcement. विज्ञानधाम, विण्णाणधाम, नपुं० परमज्ञान का स्थान, विज्ञाविज्ञ, विण्णाविण्ण, वि. ज्ञानी-अज्ञानी, a place of knowledge. __ learned, unlearned. विज्ञानभातकः, विण्णाणभाउगो, real knowl- विज्वरः,विज्जरो,वि० [विगतो ज्वरो यस्य] ज्वरमुक्त, ____edge. व्याधि रहित, relieved of illness. विज्ञानवादः, विण्णाणवाओ, पुं० बौद्ध सिद्धांत की विंजामरं, विजामर, नपुं० आंखों की सफेदी, श्वेत एक शाखा। the theory maintained by भाग, युक्त नयन, eyes withness. Buddha's. विजोलिः, स्त्री० रेखा, पंक्ति, line. विज्ञानविद्या, स्त्री० आध्यात्मविद्या। boulful विद्, विड, सक० ध्वनि करना, शब्द करना, to knowledge. विज्ञानविधायिन, विण्णाण-विहारण, वि० अध्यात्म sound, make noise, • दुर्वचन कहना, निन्दा करना, to blame, • अभिशाप देना, fauny, equipped with real knowl to curse. edge as one's. विटः,विडो, पुं० विष्ठा, पुरीषं, faces, प्रेमी, यार, 4ge. For Private and Personal Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1339 अश loving, • लम्पट, कामुक, कामीजन, lust- विडं, विडं, नपुं० कृषिकर्म, खेती। निगद्यविड्भ्यः ful, desiring, • धूर्त, ठग, छली, crafty, कृषिकर्म चायमिहार्थशास्त्रं नृपसंस्तवाय। agrogue, • मूषक, rat, • नारंगी तरु, or- riculture, husbandry,• कृत्रिम नमक, ange tree. समुद्री नमक, a variety of salt. विटकारिका, विड-कारिगा, स्त्री० एक पक्षी विशेष, विडंगः.विडंगो.पं० वायविडंग, कृमिनाशक औषधि, a bird. a particular herb, embellariton. विटङ्कः, विटंकी, पुं० [विशेषेण टक्यते बध्यते इति - विडंगं, विडंग, नपुं० वायविडगं, a particular वि + टक + घन] अजायब घर, चिड़ियाघर, herb, uneating thing. zoo house, • कलश, कंगूरा, छत के ऊपरी विडमक्ष्यवस्तुं, विडमक्ख-वत्थु, नपुं० विष्टा रूप भाग की चोटी, dove cat, • चिह्न, मुद्रा, अभक्ष वस्तु। uneatable thing. mark. विडम्ब, विडंब, सक० [विडम्ब + अप] दुःखी करना, विटङित. विटंकिअ, वि० [वि + टंक् + क्त], • संताप देना, कष्ट देना, to evil, to misery. चिह्नित, मुद्रांकित, marked. विडम्बनं, विडंबणं, नपुं० [विडम्ब + ल्युट्] नकल, विट्चरः, विच्चरो, पुं० पालतू सूअर, village hog. छद्मवेश, बनावटी वेश, imitation, • विटपः, विउपो, पुं० [विटं विस्तारं वा पाति-पीबति-पा धोखेबाजी, छल-प्रपञ्च, insult, • क्लेश, कष्ट, + क],• वृक्ष, tree, तरु-विटं कामिनं पाति संताप,evil, sin, • दुःख देना, निराश करना, रमतीति विटपोऽयं च विटपो वृक्ष' इत्युक्त। misery, • उपहार, हंसी उड़ाना, gift, de(वीरो० वृ० 6/27), • शाखा, टहनी, twing, riding. expanse of a tree, • झाड़ी, झुरमुट, • विडम्बित, विडंविअ, (भू०क०कृ०) [विडम्ब + क्त] विस्तार, • कामुक, कामीजन, desiring, अनुकरण किया गया, परिहास किया गया, lustful. imitated, derived, • ठगा गया, छल विटपत्व, विडवत्त, वि० शाखित्व, twigful. किया गया, swindlered, • कष्ट पहुंचाया विटपप्रपञ्चः, विडवपवंचो, पुं० वृक्ष रूप विभाग, वृक्ष गया, caused pain, • अधम, निम्नता, की शाखाएं, expanse of a tree. bad. विटपविधानं, विडव-विहाणं, नपुं० वृक्ष विधान। विडशनं, विडसणं, नपुं० पुरीषभाषण, bad eat. 'विटपानां वृक्षाणां विधानं यत्र' many विडारकः, विडारगो, पुं० [विडाल + कन, लस्य रः] branched tree,• कामुक विधान। विटपानां बिलाव, बिल्ली। cat. कामिनां विधानम्, lover man. विडालः, विडालो, पुं० बिलाव, औतुन, cat. विटपिन्, विडवि, पुं० [विटप + इनि] वृक्ष, समूह, विडालकः, विडालगो, पुं० देखो ऊपर। वट वृक्ष, गूलर तरु, many branched tree. विडालजातः, विडालजाअ, पुं० विलाब पुत्र, son विटपिभृगः, विडविभिगो, पुं० बंदर, लंगूर, a mon of cat. key. विडीजं, विडीज, नपुं० [वि + डी + क्त], पक्षियों विटसङ्गः, विडसंगो, पुं० कब्ज, कोष्ठबद्धता। की उड़ान, a particular way of flying. विट्सारिका, विडसारिगा, स्त्री० मैना। विडुलः, विडुलो, पुं० [विड् + कुलन्] बेंत, cane. विठङ्क, विडंक, वि० अधम, निम्न, नीच, बुरा, bad, विडूरजं, विडुरजं, नपुं० [विजर् + जन् + ड], vile, base. वैडूर्यमणि, नीलम, lapis lazuli. विठर, विडरो, पुं० बृहस्पति, Brahaspati. विडोजस्, विडोजस, पुं० [विट व्यापक अजो यस्य], विड्, विड, सक० अभिशाप देना, दुर्वचन कहना, इन्द्र, Indra. चिल्लाना, to blame. For Private and Personal Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1340 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश era. विडोजस्, विडोजस, देखो ऊपर। वितरणचेष्टा, वियरणचेट्ठा, स्त्री० त्याग प्रवृत्ति, libवितसः, वितसो, पुं० [वि + तस् + घञ्] पिंजरा, erality. cage, • रस्सी, श्रृंखला, सांकल, rope, वितर्कः, वितक्को, पुं० [वि + तक् + अच्] युक्ति, cord, • जाल, wed, net. तर्कसंगत का निश्चित विवेचना, good reaवितंडः, वितंडो, पुं० [वितंड + टाप्] आक्षेप, soning, • विभङ्ग, proof, • चिन्तन, समझ, छिद्रानुवेषण, दोषपूर्ण आलोचना, दार्शनिक कथन विचार। 'किं करोमीति वितकर्माण' good में निरर्थक तर्क-वितर्क, thatdisputation thought, • श्रुत ज्ञान, द्वादशांग रूप ज्ञान। in which there is no establishing, सम्यक् रूप से ग्राहक किया गया विवेचन, • चम्मच, स्रुवा, spoon, • गुगुल, धूप। विशेषेण विशिष्टं वा तर्कणं सम्यग्ग्रहणं वितर्कः वितंडा-वितंडा स्त्री० तर्क-वितर्क, वाद-विवाद A श्रुतज्ञान,• सन्देह, वस्तु में निर्णयात्मकता की captious objectior, idle carpin, कमी। wrangling captious critcismin gen- वितर्ककारकः, वितक्क-कारगो, पुं० विवेचन का fe94, subject of reasoning. वितत, विअअ, (भू०क०कृ०) [वि + तन् + क्त], वितर्कगतः, वितक्कगइ, पुं० युक्ति युक्त, तर्कसंगत, • आयत, विशाल, व्यापक, विस्तीर्ण, विस्तृत, reasoning ful. spread, • बिछाया हुआ, फैलाया हुआ, • वितर्कणं, वितक्कणं, नपुं० तर्क करना, विवेचन, निमग्न, adhered, • सम्पन्न, निष्पन्न, निष्पादन। कार्यान्वित, filled, विस्तारित,• आच्छादित, वितर्कणा, वितक्कणो, स्त्री० निरूपणा विवेचना, प्रछन, ढका हुआ। व्याख्या, कथन, descrimination beविततः, वितओ, पुं० पटह शब्द, भेरी ध्वनि, सुघोष, tween truth and falsehood, good drum sound. or bad. विततिः, वितइ, स्त्री० [वि + तन् + क्तिन्],• रेखा वितर्कदृष्टिः, वितेयण-दिट्ठि, स्त्री० विवेचन की दृष्टि, पंक्ति, line, • परिणाम, संग्रह, measure, __descrimination thought, • संदेह की • गुल्म, लताझुण्ड, creeper, • विस्तार, दृष्टि, enjecture though. प्रसार, फैलाव, spread. वितर्कधरः, वितक्कहरो, वि० चिंतन युक्त, devoid वितथ, वितंह, वि० [वि + तन + कथन], मिथ्या, of capability. झूठ, अलीक युक्त,. निरर्थक, निष्प्रयोजन, वितर्कपात्रं, वितक्कपत्तं, नपुं० विभङ्ग भाग, विचार untrue, false. परिणाम, knowledge of difference. वितत्थ, वितच्च, वि० [वितथ् + यत्], मिथ्या, वितर्कमतिः, वितक्कमइ, स्त्री० विचारशील बुद्धि, सारहीन, असत्य युक्त, निरर्थक, false. knowledge of the good. वितदुः, वितद्, स्त्री० झेलम नदी, a river of वितर्कविधात्री, वितक्कविधातइ, वि० तर्क पैदा करने Zelama. aisit, good reasoning. वितनु, वितणु, वि० अनङ्ग,शरीर रहित,not body. वितर्क-विषयः, वितक्कविसओ, पुं० अनुमान का वितंतुः, वितंतु, पुं० अश्व, श्रेष्ठ जाति का घोड़ा, horse. विषय, subject of guess. वितरणं, वियरणं, नपुं० पार जाना, अलग होना, छोड़ना, वितर्कसत्त्व, वितक्कसच्च, नपुं० न्यायशास्त्री, • वितरण करना, उपहार देना, दान, प्राभृत, Nayayishastra, • वितर्कणा का विषय, भेंट, • तिलाञ्जलि देना, त्याग देना, cross subject of reasoning. वितर्दिः, वितद्दि, स्त्री० [वि + तत् + इन्] छज्जा, ing. For Private and Personal Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश बरामदा, araised, square piece of ground, • चौकोतरा चबूतरा । वितलं, वियलं, नपुं० [विशेषेण तलम् ), विशेष खण्ड, पृथ्वी का भाग, ground, earth. वितस्ता, वितत्था, स्त्री० नदी, river. वितस्तिः, वितत्थि, स्त्री० [वि + तस् + ति], बारह अंगुल का माप, दो पैर की दूरी द्वाभ्यां पादाभ्यां वितस्तिः (जैन० ल० 101), a long span measured by the extended. वितान, विवाण वि० फैलाना, विस्तार करना, प्रसार, • thumb and little finger, • चादर, cover, • चंदोबा, छत, छज्जा, बरामदा, canopy, संग्रह, परिमाण, समवाय, समूह, heap, यज्ञ, आहूति, sacrifice, • अवकाश, आराम, विश्राम, rest, take rest. वितानकः, वियाणगो, पुं० प्रसार, फैलाव, विस्तार, stretching. • वितानकं, वियाणगं, नपुं० प्रसार, spreading out • ढेर, समुच्चय, समुदाय, संग्रह, राशि, heap, • शामियाना, चंदोबा, छत, canopy, • वृक्ष विशेष, a tree. वितीर्ण, वित्थण्ण, (भू०क० कृ०) [वि + तृ+क्त] अर्पित, समर्पित, दत्तवान दिया हुआ, gone across • वितरण करता हुआ, देता हुआ, taken across • अवतरित, नीचे आया हुआ, gone across, bestowed • पार किया हुआ, पास में गुजरा हुआ, • ढोया हुआ, लिया हुआ, ग्रहण किया हुआ, taken across. वितीर्णवान्, वित्थिण्णयं, वि० दत्तवान्, देने वाला, taking. वितुन्नं, वितुणं, नपुं० [वि + तुद् + क्त], सेवारघास, शैवाल, the green plant laying water in a pond. · वितुत्रकं वितुण्णगं नपुं० [वितुन कन्], धनिया, coriander seed, • तूतिया, नीला थोथा, blue vitriol. वितुष्ट, वितुटु, (भू०क० कृ०) [वितुष्क] • असंतुष्ट, अप्रसन्न, संतोष रहित, आनन्द रहित, dissatisfied. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1341 वितृ, विड, सक० [वितृ] पहनाना, to give • प्रयत्न करना, to effert, • वितरण करना, देना, प्रदान करना, to give दान करना, to hand over • बांटना, (वितरीतुं जयो० 5/2) to pay. वितृष्ण, वितिह, वि० [ विगता तृष्णा यस्य ] तृष्णा रहित, इच्छाओं से मुक्त, without desires, • संतुष्ट, प्रशान्त, व्याकुलता रहित, calm, above sorrow. वित्त वित्त, सक० उपहार देना, भेंट देना, समर्पित करना, प्रदान करना, to give, to handover. वित्त, वित (भू० क० कृ० ) [ विद् लाभे क्त ], • लब्ध, प्राप्त, गृहीत • परीक्षित, अनुसंहित, ac quired, known, • विख्यात प्रसिद्ध, विश्रुत, acquired, • पाया, प्राप्त किया। वित्तं वित, नपुं० धन, सम्पत्ति, वैभव एकैकया " कपर्दिकया खलु वित्तं बहुविचित्रम् | (जयो० 23/59), धन, वस्तु । धात्रीफलं केवलमश्नुवानः कौपीनवित्तोऽरिरिवेशिता नः । (जयो० विभव) wwealth. वित्तंसः, वित्तंसो, पुं० पैसा, धन सम्पत्ति, wealth part. वित्तगत, वित्तगअ, वि० धन युक्त, wealth ful. वित्तद, वित्त, वि० दानी, दाता, giving wealth. वित्तदानं, वित्तदाणं, नपुं० धनदेना, gived of wealth. वित्तमात्रा, वित्तमेत्ता, स्त्री० सम्पत्ति, सम्पदा, wealth. वित्तयोगः, वित्तजोगो, पुं० धन का कारण, cause of wealth. For Private and Personal Use Only वित्तवत्र्त्मन् वित्तवम्म, नपुं० अर्थाजन, धन कमाना, Learn of the wealth. वित्तविधिः, वित्तविहि, स्त्री० सम्पत्ति विधि, cause of wealth. वित्तागमः, वित्तागमो, पुं० धन का अधिग्रहण, source of wealth. वित्ति, वित्ति, स्त्री चिन्तन, निर्णय, ज्ञान, विवेचन, knowledge. वित्तीशः, वित्तीसो, पुं० कुबेर, Kubera. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1342 www.kobatirth.org वित्तोपार्जनं, वित्तोपज्जणं, नपुं० धन अधिग्रहण, sourced of wealth. वित्रासः, वित्तासो, पुं० [वित्रस् घञ्], भय, संकट, कष्ट, संताप, fright, fear. वित्सन, विस्सणो, पुं० सांड, बलिवर्द, ox, bull विथ, विह, अक० निवेदन करना, प्रार्थना करना, to praise. विथुर, विहुरो, पुं० राक्षस, चोर, thief. । विद्, विद/ विअ, सक० जानना, समझना, सोचना। विद्धि जानीहि to know • चिंतन करना, ज्ञात करना, मालूम करना, to think, • विचार करना। त्व ब्राह्मणोऽसि स्वयमेक विद्धि (वीरो० 14 / 35 ) to consider, • अनुभव करना, मानना, to learn, • अवगत करना, बतलाना, • व्याख्या करना, निरूपण करना, to say, सावधान करना, सूचित करना to know, • उपलब्ध करना, प्राप्त करना, to acquire to though, • निवेदन करना, कहना, प्रकथन करना । विद्, विअ, वि० ज्ञान, समझ, बोध, know, • विद्वान् पुरुष, बुद्धिमान, विवेक, wise. विद्, विअ, पुं० बुधग्रह, leamed, विद्वान्, विज्ञ, Budhargah. विदः, विओ, स्त्री० ज्ञान, बुद्धि, प्राज्ञ, knowledge, • बुधग्रह । विदग्ध, विदद्ध, (भू०क० कृ० ) [वि + दह् + क], • जला हुआ, भस्म हुआ, जली हुई, burnt up, नष्ट हुआ, समाप्त हुआ, destroyed fled, चतुर, निपुण, कुशल, कुशाग्रबुद्धि, clever, • सूक्ष्मदर्शी, तत्त्वदर्शी experi enced • भस्मीभूत, burnt up. विदग्धः, विदद्धो, पुं० कलाविद् विद्याभ्यासो, experienced. विदग्धकषायिन् विदद्ध-कसाइ, वि० कषाय को नष्ट करने वाला, destroyed of passion. विदग्धक्षोभ, विदद्ध खोह, वि० क्षोभ नाशक, destroyed of agitated. विदग्धचेतना, विदद्ध- चेयणा, वि० चेतनाशून्य, निष्प्राण, destroyed of soul. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विदग्धजन, विदद्धजणं, वि० कुशाग्रजन, बुद्धिमान, learned man. विदग्धपरिकर, विदद्ध- परियर, वि० चारों ओर से जलने वाला, destroyed of around. विदग्धनीति, विदद्धणीइ, स्त्री० अच्छी नीति, right moral. विदग्धवन, विदद्ध-वण, वि० जलता हुआ अरण्य, destroyed of wild. विदग्धारण्य, विदद्धारण, वि० देखो ऊपर। विदथः, विदहो, पुं० [विद् + कथच्], विद्वान्, नीतिज्ञ, विद्याभ्यासी, wise, • यति, मुनि, sages. विदधत् भ० तपाया हुआ। Heated. विदरः, वियरो, पुं० [वि + दृ + अप्] तोड़ना, काटना, bursting • विदीर्ण करना, rending. विदरं, वियरं, नपुं० कंकरी तरु, a tree of Kankari. विदर्भ, विदन्धो, पुं० विदभक्षेत्र, modern Brar, the people of Vidarbha, • मरुभूमि, sandy country. विदर्भजा, विदभजी, पुं० विदर्भ राजपुत्री, a king daughter. विदल, वियल, वि० [विघट्टितानि, दलानि यस्य वि + दल एक] टुकड़े टुकड़े हुए, खुला हुआ, खिला हुआ, broken into bits, split. विदलः, वियलो, पुं० विभक्त करना, अलग करना, tearing as under. split, rent asunder, opened, blown, dividing, scparating, rending, splitling. विदलं, नपुं० [वि + ल् + ल्युट् ], फाड़ना, चीरना, अलग अलग करना, split to bear, to crush • विभक्त करना, विभाग करना, part. विदाननं, नपुं० सरस्वती मुख, a mouth of Sarasvati. विदार:, वियारो, पुं० [वि + दृ+घञ्], फाड़ना, चीरना, tearing, spring, • भेदना, विभक्त करना, dividing, • संग्राम, युद्ध, लड़ाई, fighting. विदारकः, वियारगो, पुं० [ वि + ट्ट + ण्वुल् ], चट्टान, stone. विदारक, वियारग, वि० भेदक, फाड़ने वाला, टूककरने वाला, splitting, bearing. For Private and Personal Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1343 विदारणः, वियारणो, पुं० नदी के मध्य स्थित चट्टान, विदूषक, विउसग, वि० [विदूषयति स्वं परं वा-वि middle stone in the river. + दूष् + णिच् + ण्वुल्] दूषित करने वाला। विदारणं, वियारणं, नपुं० फाड़ना, चीरना, मारा जाना, मलिन करने वाला, free grambled ac tearing ripping up, splitting kill- tor, • रसिक, मसखरा, ठिठोलिया। ing, • भेदन। Rending. विदूषकः, विउसगो, पुं० • हंसोड़ा, • भांड, • रसिक विदारणा, वियारणा, स्त्री० युद्ध, संग्राम, battle, व्यक्ति, • परिहासक, jester. fight, • कष्ट, संताप, दुःख, pain, • वध, विदूषणं, विउसणं, नपुं० [वि + दूष् + ल्युट्], . हत्या, injury. दुर्वचन, दुर्व्यवहार, परिवाद, • दोष लगाना, विदारयेत् -विदीर्ण करना चाहिए। breakable. भ्रष्ट करना, act of polluting. विदारित.वियारिअ,वि० विदीर्ण,खण्डित, विभाजित, विदति, विदइ, स्त्री० सन्धि, host. split into. वि + ह, विदार, सक० चीखा, to split, tear to विदारु, वियारु,स्त्री० छिपकली, गृहकोकिला, two pieces. ____ pieces, torn lizard. विदेशः, विएसो, पुं० [विप्रकृष्टो देशः], परदेश, अन्य विदित, विदअ, (भू०क०कृ०) [विद् + क्त], • प्रान्त, दूसरा देश, a foreign land. ज्ञात, समझा हुआ, सीखा हुआ, known, विदेशीय, विएसिज्ज, वि० परदेशी, अन्य देश वाला, famed, requested, • सूचित, संदेशित, foreigner. • विश्रुत, विख्यात, प्रसिद्ध, famed. विदेहः, विदेहो, पुं० जो शरीर संस्कार से रहित है,. विदितः, विइओ, पुं० विद्वान् पुरुष, wise man.. नष्ट शरीर वाले मुनियों के विदेह होता है। पूर्वापर विदिश, विइस, स्त्री० [दिग्भ्यो विगता] दो दिशाओं विदेहक्षेत्र | a place of Vidheha. का मध्यवर्ती बिंदु, intermediate region, विदेहक्षेत्र, विदेहट्ठाणं, नपुं० विदेह स्थान, a place intermediate point of the compass. of Vidheha. विदिशा, विदिसा, स्त्री० दशार्ण प्रदेश की राजधानी, विदेहजनपद, विदेह-जणतओ, पुं० विदेह नामक भेलसा, ancient name of Bhelsa. जनपद, country of Vidheha. विदीर्ण, विदिण्ण, वि० [वि + 2 + क्त],• खण्डित, विदेहदेशः, विदेह-देसो, पुं० जम्बुद्वीप का एक स्थल, विदारित, विस्फालित,• भेदित, फैलाया गया, a place of Jambudvipa. split, torn, • खोला गया, फाड़ा गया, be- विदेहनिष्ठ, विदेह-णिट्ठो, पुं० शरीर का विकारी भाव, ing torn. body evil. विदुः,विदु, पुं० हस्ति ललाट, • विद्वान्,elephant विदेहा, विदेहा, स्त्री० मिथिला नगरी, country of __mind, intelligent. Mithila. विदुर, विउर, वि० बुद्धिमान, विद्वान्, an intelli- विद्ध, विद्ध, (भू०क०कृ०) [व्यध् + क्त] बींधा हुआ, gent. चुभा हुआ, विद्धेय, stabbed, pierced, विदुरः, विउरो, पुं० पाण्डु के छोटे भाई का नाम, wounded, • घायल, wounded, . Younger brother of Pandu. निदेशित, प्रेषित। विदलः, विउलो, पुं० [वि + दुल् + क] बत, wa- विद्धं, विद्ध, नपुं० घाव, wound. ter cane. विद्धकर्ण, विद्ध-कण्ण, वि० छिदे हुए कान वाला, विदुष, विउस, वि० विद्वान, बुद्धिमान्, intelligent, समझें, wounding. • 'येन सधर्मो विदुषामत:' गतं न शोच्य विदुषा विद्यः, विज्जो, स्त्री० विद्या, ऋद्धि, ridhi of learn. समस्तु (वीरो० 14/34) विद्या, विज्जा, स्त्री० [विद् + क्यप् + यप्], वृत्त, विदुषी, विउसी, वि० बुद्धिमति, a scholarly शास्त्रसार, command, • शिक्षा, ज्ञान, woman, having known. farget ounger broths * t47€ For Private and Personal Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1344 अवगम, बोध, learning knowledge, • शाखोपजीवन, साधितसिद्धि, discipline, • यथार्थ ज्ञान, अध्यात्म ज्ञान, त्रयी वार्ता, sci ence of adhyatma, वाद, विचार, known. विद्यमान, विज्जमाण, वि० वर्तमान, time of existing. विद्यमानत्व, विज्जमाणत वि० वर्तमान में स्थित, time of existing, in existing. विद्याकर्मन्, विज्जाकम्म, नपुं० असि, मषि, कृषि, वाणिज्य, शिल्प और विद्या ये छह विद्या कर्म हैं, master of sideance. विद्याकर, विज्जायर, पुं० विद्वान्, पुरुषः विज्ञजन, learned man. www.kobatirth.org " , विद्याकर्मार्यः, विज्ज-कम्मारिओ, पुं० बहत्तर कलाओं में निपुण पुरुष एवं चौंसठ कलाओं में प्रवीण नारी, a learned man. विद्याचारणा, विज्जाचारणा, स्त्री० विद्या शक्ति, knowledge ful. विद्यादानं विज्जादाणं, नपुं० ज्ञानदान, शिक्षा देना, ज्ञानाभ्यास कराना, to impart education. विद्यादेवी, विज्जादेवी, स्त्री० सरस्वती, विद्याधारी, Sarasvati. • a विद्यादोष:, विज्जादोसो, पुं० विद्या/जन में दोष, ज्ञान को दूषित करना defective knowledge. विद्याधनं, विज्जाधणं, नपुं० ज्ञानधन, ज्ञानसम्पत्ति, wealth of knowledge. विद्याधरः, विज्जाहरो, पुं० देवयोनिगत विद्या विषयक ज्ञानी, अम्बरचारी, (जयो० वृ० 6/12) विजयार्थ पर्वत पर रहने वाले मनुष्य, knowledge a scholar. विद्याधरलोकः, विज्जाहरलोगो, पुं० विद्याधरों का क्षेत्र, place of learned man. विद्याधरी, विज्जाहरी, स्त्री० विद्याधर की भार्या, wife of Vidhyadhari. विद्याधृत्, विज्जाधिउ, पुं० विद्याधर, खेचर, Vidhyadhara. विद्याध्ययनं विज्जज्झययणं, नपुं० विद्या प्राप्ति, learning the science. विद्यानन्दः, पुं० आचार्य विद्यानन्द, अष्ट सहखी के Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रचनाकार, the learned author of Ashat Shasastri, • आधुनिक 20वीं एवं 21वीं शताब्दी में प्रविष्ट आचार्य विद्यानन्द जिनकी आयु 78 वर्ष की भी है। a Aacharya vidhyanand, who twentyone etc. विद्यानन्दसत्कृति, विज्जाणदसक्किइ, स्त्री० विद्यानन्द द्वारा रचित अष्ट सहली, the learned author. विद्यानन्दविवर्णिता, विज्जाणंद-विवण्णिआ, वि० विद्यानन्द द्वारा रचित अष्टसहस्री (जयो० 3/877) विद्याया आनन्देन विकीर्णता अष्टसहस्त्री, the learner author. विद्यानन्दि, विज्जादि, पुं० आचार्य विद्यानन्दि, the learned author. विद्यानुयोगः, विज्जाणुजोगो, पुं० विद्याभ्यास, study into sciences. विद्यानुवादः, विज्जाणुवाओ, पुं० परिज्ञान विद्या, with fulknowledge, विद्यानुप्रवाद, विद्यानुयोग आदि । जिस श्रुत में समस्त विद्याओं, आठ महानिमित्तों, उनके विषय, राजुराशि के विधान, क्षेत्र, श्रेणी, लोकस्थिति, संस्थान और समुद्घात का कथन किया जाता है। 'ओं णमो दसव्वीणं सद्भयो विधानुवादतः । णमो चोदसपुव्वीणं श्रुतज्ञानेन सम्भृतः (जयो० 19/67) विद्यानुवादत्योऽपि विद्यानुवादस्य पूर्वस्य परिज्ञानाद्विद्यानां रोहिण्यादीनामनुवादतः। (जयो० वृ० 19/67), knowledge a scholar. " विद्यापदं विज्जापदं, नपुं० ज्ञान पदं, knowledge pada. विद्यापिण्डं, विज्जापिडं, नपुं० विद्या का मन्त्र तन्त्रादि का प्रयोग करके आहार प्राप्त करना, a Mantra of Vidhya's. विद्याप्राप्तिः, विजापत्ति, खी० ज्ञान की उपलब्धि, study attain knowledge. विद्याभ्यासः, विज्जब्धासो, पुं० ज्ञानाभ्यास, study into science. विद्यामदं, विज्जामअं, नपुं० विद्या का अभिमान, self conceit of knowledge. For Private and Personal Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1345 ing. विद्यामानं, विज्जामाणं, नपुं० विद्या/ज्ञान का सम्मान। स एव पश्चाज्जगतोऽभिवन्द्यः। (वीरो० 17/2) • ज्ञान का अहंकार, self conceit of learn- having lighting side. विधुच्चोरः, विज्जु-चोरो, पुं० विद्युत नामक चोर, विद्यामोदः, विज्जामोओ, पं० विद्याओं से आनंद, जिसने अपना चौर्यकर्म छोड़कर जम्बू कुमार gladdening from.. के साथ पांच सौ साथियों सहित श्रमणदीक्षा विद्यायोगः, विज्जाजोगो, पुं० ज्ञान योग, knowl- धारण कर ली थी। (जयो० 23/70) edge learn yokes. हिरण्वर्मामुनि और प्रभावती आर्यिका का शत्रु । विद्यारत्न, विज्जारयणं, नपुं० उत्कृष्ट विद्या, • उत्तम (जयो० 27/70) a name of chief. faen, great knowledge. विधुच्चोरोऽप्यतः पञ्चशतसंख्यैः स्वसार्थिभिः। विद्यानुरागः, विज्जाणुरागो, पुं० शिक्षा के प्रति अनुराग, समं समेत्य श्रामण्यमात्मबोधगादसौ।। (वीरो० attachment of learn. 15/26) विद्यार्थिन, विज्जत्थि, वि० विद्या का इच्छुक, stu विधुज्ज्वाला, विज्जुज्जाला, स्त्री०बिजली की चमक, dent, desirous of learning. light of electricity. विद्यालयः, विज्जालओ, पुं० शिक्षा केन्द्र, यत्र नास्ति विधुज्ज्योति, विज्जुजोइ, स्त्री०, • विद्युत प्रभा, • कोऽपि विद्यालयः, समस्ति किलैको गुरुयो, प्रकाश, • आभा, light of electricity. learning place, school. विद्यालाभः, विज्जालाहो, पुं० ज्ञानलाभ में श्रुतलाभ, विद्युत्द्योतः, विज्जुज्जोओ, पुं० बिजली की प्रभा, light of electricity. प्रवचन लाभ, आगम के प्रति रुचि, gaining विद्युत्तावः, विज्जुत्तावो, पुं० बिजली का संताप, light in knowledge interest of sacred of electricity. books, learned. विद्यहानं, विज्जुद्दाणं,नपुं०बिजली की कड़क, thunविद्यावान, विज्जावाण, वि० विद्या प्राप्ति वाला, ____der of lightining. विद्वान्, प्रज्ञ पुरुष, undergoing of study... विद्युत्प्रभा, विज्जुप्पहा, स्त्री० नाम विशेष, . विद्याशील, विज्जासील, वि० विद्या युक्त, ज्ञान वेत, विधुज्योति, • बिजली की चमक। रत्नपुर के • विचारक, scholar, learned. राजा पिंगलागान्धार की पुत्री, a daughter विद्यासरित, विज्जासरिअ, स्त्री० विद्यारूपी नदी, of king light of electricity. river of knowledge, a scholar, • विद्युत्प्रियं, विज्जुप्पिअं, नपुं० कांसा, bell-metal. प्रवाहिनी विद्या, • गतिशील विद्या। विद्युल्लता, विज्जुल्लआ, स्त्री० बिजली का प्रकाश, विद्यासिद्धः, विज्जासिद्ध, पुं० विद्याओं का अधिपति, _light of electricity. a king of knowledge. विद्युल्लेखा, विज्जुल्लेहा, स्त्री० बिजली की रेखा, विद्युत्, विज्जु, स्त्री० [विशेषेण द्योतते-वि + धुत् + प्रकाश किरण, streak of lightining. क्विप] अशनि (जयो० वृ० 5/36) बिजली, विद्यत्वत, विज्जव, वि० बिजली की तरह, like a चपला।रत्त-धवल-समवण्णाओ तेजब्भहियाओ electricity. कवियभजंगोव्व चलंतसरीरा मेहेसु विद्योतन, विज्जोअण, वि० [वि + द्युत् + णिच् + उवलब्भभाणाओ विज्जुओ णाम। (धव० ल्युट्], प्रकाश करने वाला, चमकाने वाला, 14/35) जो रक्त, धवल एवं श्याम वर्ग से lightining. संयुक्त चंचलप्रभा उत्पन्न होती है उसे विद्युत विद्रः, विद्दो, पुं० [व्यध् + रक्], फाड़ना, विदीर्ण कहते हैं। जो कोप रूपी भुजंग के मेघ से उत्पन्न करना, खण्ड खण्ड करना, causing pain, होती है। electricity. tearing, • दरार, छिद्र, विवर, hole, fisविद्यत्वरः, विज्जुच्चरी, पुं० पूर्वक्षणे चौरतयाऽतिनिंद्यः sure. For Private and Personal Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1346 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विधिः , विद्दहि, स्त्री० [विद् + रुध् + कि] पीपयुक्त, विद्वेसः, विद्दोस, पुं० [वि + द्विष् + घञ्], • शत्रुता, फोड़ा, मवादयुक्त फोड़ा, abscess. घृणा, कुत्सा, द्वेष, ग्लानि, enmity, hatred, विद्रवः, विद्दवो, पुं० [वि + 2 + अप्] उड़ान, • गर्दा, तिरस्कार, भाव, having enmity. प्रत्यावर्तन, flight, • आतंक, tumult, • विद्वेषणं, विदेसणं, नपुं० [वि + द्विष् + ल्युट्],घृणा, प्रवाह, • पिघलना, गलना, बहना, burst. ग्लानि, गर्हा, causing to hate, • विरोध। विद्राण, विद्दाणं, वि० [वि + द्रा + क्त], उद्बुद्ध, विद्वेषणः, विद्दोसणो, पुं० शत्रु, दुश्मन, enemy. जागृत, सचेत, to waking. विद्वेषणा, विद्दोसणा, स्त्री० घृणा करने वाली स्त्री, विद्रावणं, विद्दावणं, नपुं० [वि + 2 + णिच् + ल्युट्], having enmity woman, उद्बुद्ध करना, जागृत करना, to waking,. विद्वेषिन्, विद्दोसि, वि० [वि + द्विष् + णिनि] घृणा खदेड़ना, भागना, runaway, • परास्त करना, करने वाला, गर्दा युक्त, having enmity. दूर करना, • गलाना, पिघलाना, बहाना। विद्वेषिन्, विद्दोसि, पुं० शत्रु, घृणक, दुश्मन, परिहासिन्, विदुमः, विहुमो, पुं० [विशिष्टो द्रुम] मूंगा, प्रवाल, hater, • विरोधक, enemy. coral leaf, . किसलय, कोंपल, पराग, विधः, विहो, पुं० [विध् + क], प्रकार, तरह, किस्म, sprout. विविधा, बहुलता, diverse, of various, विदुमच्छायः,विहुम-छायो, पुं० प्रवालच्छाय,cover • ढंग, रीति, रूप, means of getting, . ___of sprout. त्रिविध, means of three,• समृद्धि, great विदुमता, विदुमअ, वि० किसलयता कोंपल रूपता, growth. growing of new blades. विधनरः, विहणरो, पुं० सुंदर पुरुष, लावण्ययुक्त व्यक्ति, विदुमलता, विदुमलआ, स्त्री० मूंगे की शाखा, coral beautiful man. ___bits. विधवनं, विहवणं, नपुं० [वि + धू + ल्युट्] हिलाना, विदुमलतिका, विहुमलइगा, स्त्री० विद्रुम लता, coral. क्षुब्ध करना, दुःखी करना, trembling, विद्वस्, विद्दस, वि० [विद् + क्वसु] विद्वान, विज्ञ, shaking, • कंपकंपाना, थरथराना। जानकार, ज्ञानी, scholar. विधवा, विहवा, स्त्री० [विगतो धवो यस्याः सा] रांड, विद्वज्जनः, विद्दज्जणो, पुं० प्रज्ञा पुरुष, learned बेवा, पतिशून्य, widow. man. विधस्, विहो, पुं० ब्रह्मा, Brahma. विद्वत्कल्प, विहुक्कप्पं, पुं० अल्पज्ञानी, थोड़ा पढ़ा विधा, विहा, स्त्री० [वि + धा + क्विप], • ढंग, हुआ, immature, learned. रीति, रूप, आकृति, means of getting,. विद्वद्देश्य, विदुदेस्स, वि. अल्पज्ञानी, immature प्रकार, पद्धति, • काव्य विद्या, काव्यकला, learned. make a poet, • छेद करना, divide,. विद्ववर, विदुवर, वि० ज्ञानी, बुद्धिमान, learned किराया, • मजदूरी। विगतो धाकारो यस्यास्तां __man. विद्वान्, विदु, वि० ज्ञानी, जानकर, प्रज्ञद्व विवेकी, विधामेव, • आदत। ज्ञातवान्, learned. विधातृ, विधाउ, पुं० [वि + धा + तृच्], स्रष्टा, विधाता, विद्वानपद, विपद, वि० अयोग्य स्थान, uncon arranger, • निर्माता, despeser, maker, ___nected. creator • प्रदाता, अनुदाता, framing विद्विष्, विद्दिस, वि० [वि + द्विष् + क्विप्], शत्रु, laws, • भाग्य, दैव, fate, • विश्वकर्मा, दुश्मन, rival, enemy. carpender, cupid, of the kama the विद्विष्ट, विद्दिटं, वि० घृणित, निन्दित, कुत्सित, god of love, • कामदेव, • विधायक,. अनीप्सित । Hated disliked odious. मद्य, मदिरा, • अङ्कति । spiritudus, liguor. For Private and Personal Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1347 विधाता, वियाआ, पुं० ब्रह्मा, सृष्टा, ऋषभदेव, जगत् विधिगत, विहिगअ, वि० भाग्य को प्राप्त हुआ, के विधाता/ब्रह्मा, सृष्टा, Rishavadeva. brought forth by date. विधात्री, विधाइ, वि. विधानकत्री, विधान करने वाली, विधिज्ञ, विहिण्हु, वि० विधि वाला, विधि जानने वाला, law maker, • विधायक, founder. going thrown the laws minutely. विधातुं, विधाउं, (वि + धा + तुमुन्), • बनाने के विधिज्ञात, विहिणाया, वि० नियम ज्ञाता, act knowledge. लिए, for making, • निर्माण करने के लिए विधिदृष्ट, विहिट्ठिट्ठ, वि० नियत, विहित, act, law• स्त्री करने के लिए। ful. विधानं, विहाणं, नपुं० [वि + धा + ल्युट्], . विधिद्वैध, विहिदेह, नपुं० नियमों की विविधता, any अनुकरण, means, • विधि,• नियम, पद्धति, rule. रीति, उपदेश, means of getting, • विधिपूर्वकं, विहिपुव्वगं, अव्य० नियमानुसार, प्रणाली अध्यदेश, आज्ञा, order, • प्रतीति, • उपयोग, युक्त, पद्धति के अनुसार, to act, desiring प्रयोग, नियोजन, ordinance,• नियत करना, ___ to do. आदेश देना। विधिप्रयोगः, विहिप्पजोगो, पुं० भाग्यबल,brought विधानकं, विहाणगं, नपुं० [विधान + कन्] दुःख, forth by fate. कष्ट, पीड़ा, pain. agony tor ment. विधिरेकतानः, विहिरेगयाण, पुं० इतिहास, History. विधाप, विहाव, सक० बनाना, रचना, निर्माण करना, विधिवधू, विहिवहु, स्त्री० सरस्वती, Sarasvati. ___to make to do. विधिवेदिन, विहिवेदि/वेइ, पुं० ब्रह्मा, विधाता। विधायक, विहायग, वि० [वि + धा + ण्वुल], faunista faferat', Brahma; knowing बिलौना, • विधान सभा का सदस्य, जो जन law's. प्रतिनिधि भी कहलाता है, arranger, mem विधिशायिन्, विहि-साइ, वि० नियम से शाप युक्त bers of assembly, • व्यवस्थित करने हुआ। with cursed act. वाला, नियम बनाने वाला, • कार्यान्वित करने विधिहीन, विहिहीण, वि० नियत रहित, साधन शून्य, वाला, निर्धारित करने वाला। lawless. विधायिका, विहाइगा, स्त्री० व्यवस्थित करने वाली, विधीय, विहीअ, सक० बनाना,रचना, विधीयते, निर्धारित करने वाली, प्रख्यातिभी प्रख्यात करने विधीयते - क्रियते, विधीयन्ते, to make. विधुः, विहु, पुं० चन्द्र, शशि, चन्द्रमा, moon, विधुरिव aisit, making, doing. विधायिन्, विहाइ, वि० निर्धारण करने वाली, mak कौमुदमिह वा कलाधरो ह्येधयेत्किञ्च, • ब्रह्मा, ___ing, doing. विष्णु, Brahma, • कपूर, camphor, • विधिः, विहि, स्त्री० [वि + धा + कि] विधान, नियम, पिशाच, दानव, demon,. सविता, विधवति, rules, • पद्धति, रीति, प्रणाली, साधन, ढंग, Sun. विधुकर, विहुया, नपुं० चन्द्रकिरण, moonlight. custom, • कर्म। (विधीनां मवधा विभागः), ब्रह्मा, धाता, विधिः धाता अदृष्टविशेषो येन', विधुगौरवः, विहु-गारवा, पुं० ब्रह्मा की विशालता, Brahma. दैव। फलवत्तां तु विधिर्विधातु। • करने योग्य विधुक्षयः, विहुखओ, पुं० चन्द्रक्षय, कृष्ण पक्ष का कार्य। भाव एक भविनां वरो विधिः', विधान, समय, moonloss. साधन, means of getting, • रचना, • विधुजन्मम्म, विहुजाम, पुं० चन्द्रक्षय, कृष्ण पक्ष का व्यवहार, आचरण, manner. समय, moonloss. विधिकित्सनं, विहिकिच्छणं, नपुं० रीति-रिवाज,। विधुजन्मदात्री, विहुजम्मदाई, स्त्री० कर्पूर को जन्म custom. देने वाली, कदली, केलातरु ।'विधोः कर्पूररस्य For Private and Personal Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1348 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश _ing. जन्मदात्री रम्भा कदल्यपि',a born of cam- विधुवनं, विहवणं, नपुं० [वि + धु + ल्युट्] हिलना, phor. कांपना, थरथराना, shaking. विधुत, विहुअ, वि० उत्सृष्ट, धुले हुए, सकम्प, shak- विधूत, विइअ, (भू०क०कृ०) [वि + धू + क्त], • धुला हुआ, shakened, • तरंगित, विक्षोभित, विधुताम्बुधारा, विहुअंबुहारा, स्त्री० उत्सृष्टाम्बुसार, हाथ sent up, raised, • उखड़ा हुआ, मिटाया धोने से बही हुई जलधारा, waterfull with हुआ, repulsed, • थरथराया हुआ, hand wash. कंपकंपाया हुआ। विधुदीधिति, विहुदीहिइ, स्त्री० चन्द्र किरण, विधेश्चन्द्रस्य दीधितिर्नाम्, रश्मि', moon ray. विधूतिः, विहुइ, स्त्री० हिलना, कांपना, थरथराना, विक्षोभ, Shaken. विधुन्, विहुण, सक० [वि + धुन्] धुनना, झलना, हिलाना, कंपकंपाना, to shake off, to विधूदयः, विहूदओ, पुं० चन्द्रोदय, moon rise. विधृत, विहिअ, (भू०क०कृ०) [वि + धृ + क्त],. about, to disperse. विधुननं, विहुणणं, नपुं० [वि+धु + णिच् + ल्युट्], पकड़ा हुआ, गृहीत, सहारा प्राप्त हुआ। • हिलना, झूमना, विक्षुब्ध होना, causing, विधृताङ्गलि उत्थितः क्षणं समुपस्थाय पतन् shakening, • थरथराना, कंपकंपाना, rais सुलक्षणः। taked, keeped, • बांधी गई, रोकी गई, नियन्त्रित की गई, holded. ing, removing. विधुन्तुदः, विधुण्णुओ, पुं० [विधु चन्द्रं तुदति त्रासयति विधेय, विहेअ, वि० [वि + धा + यत्] किए जाने - विधु + तुद् + खश् + मुम्], राहु, Rahu. योग्य, • अनुष्ठेय, • नियत किये जाने योग्य, विधुन्वन्ती, विधुण्णंती, वि० [वि + धु + शतृ + to be done, to be accomplished, • ङीप्] धुनती हुई, झलती हुई, shakered. आश्रित, निर्भर, dependent, • आधीन, विधुबिम्ब, विहुबिम्बं,नपुं० चन्द्रमण्डल,शशिमण्डल, प्रभावित, नियन्त्रित, दमित, परास्त किया गया, चन्द्र प्रतिबिम्ब-विधुबिम्बान् चन्द्रमण्डान्, supported, • आज्ञाकारी, शासनीय, moon round. अनुवर्ती, • कर्ता के सम्बन्ध में कही जाने विधुमात्मन्, विहुमप्पा, पुं० चन्द्रमण्डल, round वाली बात। moon. विधेयं, विहेयं, नपुं० किये जाने योग्य, कर्तव्य, what विधुर, विहुर, वि० [विगता धूः कार्य भारो यस्मात्] ought, to be done duty, • प्रतिज्ञा। शुन्य रहित, अभाव ग्रस्त, pierced, • विधेयज्ञ, विहेजण्ह, वि० कर्तव्य जानने वाला, what शोकग्रस्त, पत्नी के अभाव वाला, separated ___ought to be done. of wife, • व्याकुल, निराश, distressed, विधेयपदं, विहेयपद, नपुं० उद्देश्यपद, discharge • दयनीय, शोकाकुल, दुःखी, pained, • one's duty. वञ्चित, विरहित, विपद ग्रस्त, gloomy, विधेयभावः, विहेअभावो, पुं० आधीनता का भाव, cheerless, • शत्रु, विरोधी, बैरी, de supported. prived. विधेयवादः, विहेअ-वाओ, पुं० कर्त्तव्य निर्वाह, to विधुर, विहुरं, नपुं० खटका, भय, चिन्ता, fear, peril, discharge one's duty. • शोकाकुल, pained, • पत्नी वियोगी, विध्वंसः, विज्झंसो, पुं० [वि + ध्वंस् + घञ्],. separated of wife. विनाश, नाश, क्षति, हानि, घात,destroyed, विधुरः, विहुरो, पुं० रंडवा, becoming widower. • अपमान, अपराध, despise. विधुरा, विहुरा, स्त्री० [विधुर + टाप] मसाले युक्त विध्वंसकारिन्, विज्झंसकारि, वि. नाशित. दही, curd mixed with sugar and हानिकारक, perishable, • मारना, हनन species. करना, destroying. For Private and Personal Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1349 विध्वंसिन, विझसि वि० [वि + ध्वंस् + णिनि], विनयः, विणओ, पुं० श्रद्धा, आस्था, good conनष्ट करने वाले। adestroying. duct, • नम्रता, विनीत भाव, नतभाव, . विध्वस्त, विज्झत्थ, वि० [वि + ध्वंस् + क्त], . सदाचरणं, शिष्टाचार, good conduct, . विनष्ट, समाप्त, क्षीण, • गिरा हुआ, पतित, नमस्कारादिगुण, (जयो० 5/6),• मान - destroyed, • बिखरा हुआ, छितराया हुआ, सम्मान। दानमानविनयैर्यथोचितंतोषयन्त्रिह injured. सधर्मिसंहतिम्'। (जयो02/02),• कषाय और विनत, विणअ, (भू०क०कृ०) [वि + नम् + क्त], इन्द्रिय का दमन, • पूज्यों पर आदर, respect • नम्र, नमनशील, good conduct, • झुका of venerable persons, • मर्यादा, हुआ, नतमस्तक, • डूबा हुआ, अवसन्न, • उपासना, morality,• गौरव, श्रद्धा, भक्ति, कुटिल, वक्र, • विनीत, शिष्ट, self con प्रार्थना, 'विनीयते क्षिप्यतेऽष्टप्रकारं कर्मानेनेति trolled, • नमितागत, cultured, . विनयः', • गुरुशुश्रूषा, वैय्यावृत्य भाव, obeक्षमाप्रार्थी, having a patience. dient to one's teacher, • स्वाध्याय का विनता, विणआ, स्त्री० [विनत + टाप्],• नम्रता,. एक भेद, a kind of Savadhyaya, क्षान्तता, • विनयशीलता, • गरुड़, good प्रायश्चित्तं चकारैष विनयेन समन्वितम्। conduct. स्वाध्यायसहितं धीरः परिणामानुयोगवान्।। विनताङ्गजः, विणयंगओ, पुं० विनता सुत, वैनतेय, (जयो० 28/9), स्वाध्यायसहितं विनयेन गरुड़, a Garuda, a son of Vinta's नम्रताभावेन समन्वितम्। (जयो० 28/9), . Garuda. विनतिः, विणइ, स्त्री० [वि + नम् + क्तिन्],• प्रार्थना, जितेन्द्रिय, इन्द्रिय निग्रही, victorious, • • स्तुति, अर्चना, भक्तिभाव, (जयो० 18/15), निर्देश, अनुशासन, अनुदेश, affair, instruc'शृणु विनतिं मम दुःखिनः श्री जिनकृपानिधान। tion. विनयकरण, विणअयरणं, वि० विनयशील, (जयो० (सुद०73), humble, modest, praise, • प्रणाम, नमन, good conduct, • नम्रता, वृ. 1/3), respectful. विनय, विनयभाव, आदरभाव, प्रणामाञ्जलि। विनयकर्मन्, विणअकम्म, नपुं० विनयभाव, विनमनं, विणमणं, नपुं० [वि + नम् + ल्युट्], झुकना, respectness, • संसार से मुक्त कराने वाला नमना, नतमस्तक होना, humble,obidient. कर्म, attainment of salvation work विनमि, विणमि, पुं० विद्याधर पुत्र, a son of of world. - vidhyadhar. विनयगत, विणअ-गअ, वि० श्रद्धागत, विनयशील, विनम्र, विणम्म, पुं० विद्याधर पुत्र, humbled, • . respectful. modestful bent down. विनयग्राह्नि, विणअग्गाहं, वि० आज्ञाकारी, • अनुवर्ती, नम्र, झुका हुआ, नमनशील, • नतमस्तक, • शासन योग्य, • नम्रता को अंगीकार करने Bentdown stooping, Depressed, sundown modest. विनीत, प्रणमगत, . वाला, obedientful. अवसन्न, डूबा हुआ। विनयता, विणअआ, वि० नम्रता, humbleness. विनम्रानन, विणम्माण, वि. नतमख, झके हए मख विनयनं, विणअण, नपुं० [वि + नी + ल्युट], हटना, वाला, a mouth of humble. दूर होना, departure,• शिक्षा होना, trainविनय, विणअं, वि० [वि + नी + अक्], अशिष्टाचारी, ing, • शिक्षा, सीख, teach. __ डाला हुआ, फेंका हुआ, गुप्त। casted विनयपदं, विणअ-पदं, नपुं० श्रद्धापद, भक्तिपद, thrown secret. प्रार्थना के पुञ्ज, respectful, worshipness. ole. For Private and Personal Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1350 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विनयपदावली, विणअ-पदावली, स्त्री० भक्ति • बिगड़ा हुआ, भ्रष्ट, destroying. lost, पदावली,• श्रद्धागीत, the way of devo- disappeared. tion. विनस, विणस,वि० [विगता नासिका यस्य],नासिका विनयपत्रिका, विणअपत्तिगा, स्त्री० संत तुलसीकृत रहित, नाकरहित, noseless. काव्य, a work of sage Tulsi. विना, विणा, अव्य० बिना, सिवाय, इसके अतिरिक्त। विनयभावः, विणअभावो, पुं० नम्रभाव, • उपासना धर्म एवाध आख्यातस्तं विनाऽन्ये न जातुचित, युक्त भाव, respect nature. • अभाव, समाप्ति, without, except. विनयभृत, विणअभिउ, वि. विनयवान, नीतिजन्य, विनामक, विणामग, वि० वर्ण सहित, change into विनयभूदुन्नतवंशः सुलक्षणोऽसौ विलक्षणोक्तनुः, a cerebral. 'विगतः प्रणष्टो नयो नीतिमार्गः''विनयं नम्रत्वं विनामवाक्, विणाम-वाग, वि० काम का नहीं, बिभवर्तीति विनयभृदिति' | respectful. पुरुषार्थहीन, नपुंसक, not to workful, not विनयशील, विणअ-सील,वि० उन्नतशील,ऊपर उठा to aimsful. विनायकः, विणाअगो, पुं० विशिष्टो नायकः, हुआ, rising up. Ganesa, Arahat, • गणपति, अर्हत, विनयशद्धि, विणअसुद्धि, स्त्री० विनय पूर्वक भक्ति, Ganpati, • गरुड़, Garuda, • बुद्धधर्म humbleness. विनयसम्पन्नता, विणयसंपण्णआ स्त्री० गुरु आदि का का देव, a god of Buddhist, • रुकावट, बाधा, obstruction. सत्कार करना, सच्चे गुरु/वीतरागमार्ग प्रवर्तक विनारि, विणारि, पुं० अजातशत्रु, • बिना अभावं गता गुरु आदि का आदर-सत्कार करना। ज्ञानादिषु अरयो यस्य, a name of Ajatashatru. तद्वत्सु चादरः कषायनिवृत्तिर्वा विनयसम्पन्नता, विनाशः, विणासो, पुं० [वि + श् + घञ्], • नाश, good conductof teacher's, • तीर्थकर घात, क्षति, हानि, destruction, • विध्वंस, नामकर्म की प्रकृति । (त० सू० पं०93)। समाप्ति, इतिश्री, • विनश्वर। विनयसम्बिधानी, विणअ-संविहाणी, वि. विनय का विनाशनं, विणासणं, नपुं० [वि + नश् + णिच् + ध्यान रखने वाला, seeing with the re ल्युट्], • विनाश, क्षति, हानि, destruction, spectful. वि-नयाचारः, विणणयायारो, पुं० शुद्ध परिणामों का • उन्मूलन, disappearance. विनाशिन्, विणासि, वि० नष्ट करने वाला, क्षय करने आचरण, (भक्ति० 8),purenatureful of the rules. वाला, विनश्वर, perishable, destroyविनयाधिगत, विणयाहिगअ, वि० नयो से रहित, ing. moralityless.. विनाहः, विणाहो, पुं० [वि + नह् + घञ्], कुएं को विनयान्वित, विणयण्णिह, वि. विनययुक्त, ढकना, covered of well. __ आदरशालिनी, respectful. विनिक्षेपः, विणिक्खेवो, पुं० [वि + नि + क्षिप् + विनयाश्रित, विणयासिअ, वि० नम्रताश्रित, घञ्] फेंक देना, भेज देना, throwing faqurits, respectful. down. विनिग्रहः, विणिगिहो, पुं० [वि + नि + ग्रह् + अप्], विनशनं, विणसणं, नपुं० [वि + नश् + ल्युट्], • • वश में करना, दमन करना, नियन्त्रित करना, नाश, हानि, विनाश लोप, destruction, restraining, • निरोध, निग्रह, दमन, शमन, disappearance. subduing. विनष्ट, विण?, (वि०क०कृ०), • उच्छिन, ध्वस्त, विनिद्र, विणिछो, वि० [विगता निद्रा यस्य],• जागृत, destroyed, perishable,• ओझल, लुप्त, सुमुप्ति रहित, निद्रा विहीन, awake,atten For Private and Personal Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1351 tive, • मुकलित, खुला हुआ, पुष्पित, blos- विनिर्गतः, विणिगओ, पुं० [वि + निर् + गम् + soming. अच], • निकला, अलग हुआ, बाहर आया, विनिद्रनेत्र, विणिछ–णेत्त, वि० हर्षित नयन, खुले हुए gone out. नेत्र, having to the eyes विनिर्गताश्रु, विणिग्गआस्सु,स्त्री० परित्रुताच, निकले विनिन्दिन, विणिंदिणं, नपुं० निन्दा, • श्रद्धा रहित, हुए आंसु, gone out of tears. blame, censure. विनिर्गतिः, विणिगइ, स्त्री० गमन करण, gone विनिपत्, वि-णिपड, सक० आना, निकलना, to cause. ___ come, to fall. विनिर्गमः, विणिग्गमो, पुं० प्रयाण, प्रस्थान, deparविनिपातः, विणिवाओ, पुं० [वि + नि + पत् + ture. घञ्], अधोगमन, अध: पतन, falling विनिर्जयः, विणिज्जओ, पुं० [वि + निर् + जि + down, • संकट, हानि, क्षति, विनाश, ca अच्], पूर्ण विजय, जितवान्, thoroughly, lamity, • क्षय, मृत्यु, अवपात, dead, victory. complete. throwing down,• घटना, घटित होना,. विनिर्जित, विणिज्जिय, (भू०क०कृ०) [वि + निद् पीड़ा, pain, • दुःख, pain, • अनादर, + जि + क्त] पराभूत, परास्त किया, विजित respectless. हुआ, defeated. विनिमयः, विणिमओ, पुं० [वि + नि + मी + अप्], विनिजेतुं, विणिजेलं, [वि + निर् - जि + तुमुन्] • लेन-देन, क्रय-विक्रय, आदान-प्रदान, जीतने के लिए, for victory. purchase and sale, • अदला-बदली, विनिर्णयः, विणिण्णओ, पुं० [वि + निर् + नी + आयात-निर्यात, imported and gone अच्] • निश्चय, निर्णीत, निश्चित नियम, out, • न्यास, धरोहर, अमानत, deposite. fully decided, • पूर्ण फैसला। comविनिमेषः, विणिमेसो, पुं० [वि + नि + यम् + क्त], plete settlement. • नियंत्रित, प्रतिबद्ध, विनियमित, con- विनिर्वधः, विणिव्वहो, पुं० [वि + निर् + बंध् + trolled, restrained, • रोका गया, नियत घञ्] आग्रह, दृढ़ता, favour. किया गया। विनिर्माणः, विणिम्माणो, पुं० सृष्टि, निर्माणविधि, विनियमः, विणियमो, पुं० [वि + नि + यम् + अच्], persisting • नियंत्रण, प्रतिबंध, रोक, • विराम, गति,, विनिर्मित, विणिम्मिअ, (भू०क०कृ.) [वि + निर् restraint check, प्रतिषेध, गतिरोध, con + मा + क्त], • निर्माण किया हुआ, बनाया trolled. हुआ, created, industrious, • निर्मित - विनियुक्त, विणिज्ज, (भू.क.कृ.) [वि + नि + तैयार किया हुआ। युज् + क्त], • विच्छिन्न, पृथक, खुला हुआ, विनिर्मितस्थली, विणिम्मिअत्थली, स्त्री निर्माण • स्पष्टगत,complete release,• समादिष्ट, स्थल, created place. व्यवहृत, विहित, attached. विनिर्वह, विणिव्वह, सक० निर्वाह करना, चलाना, विनियोगः, विणिजोगो, पुं० [वि + नि + युज् + to carry घञ्], विच्छिन होना, अलग होना, releas विनिवृत्त, विणिउत्त, (भू०क०कृ०) [वि + नि + ing, • प्रश्न करना, being quistion, • वृत् + क्त],• लौटा हुआ, वापिस आया हुआ, छोड़ना, त्यागना, तिलाञ्जलि देना, throwing, returned, • ठहरा हुआ, थमा हुआ, रुका • कार्याधिभार, कर लगाना, being tax, . हुआ, stopped, • मुक्त हुआ, सेवा से हटा, farrada, turn away. विवाही हुई स्त्री से व्याह करना, • रूकावट, विनिवृत्तिः, विणिउत्ति, स्त्री० [वि + नि + वृत् + अड़चन, बाधा, obstruction. मा For Private and Personal Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1352 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश क्तिने],• अन्त, अवसान, समाप्ति, turned, सौम्यतापूर्ण, removed, taken away,. •निवृत्ति, विश्रान्ति, विराम,रोक, stopped, सुसंस्कृत, संस्कारयुक्त, सदाचरणशील, • लौटना, वापिस आना, removed. नम्रव्यवहारी, instructed, educated, . विनिश, विणिस, सक० सुनना, श्रवण करना, to सीधा, सरल, शांतचित्त, faultless, • प्रिय, hear, give ear. इष्ट, मनोज्ञ, मनोहर, loved, • आत्मसंयमी, विनिश्चयः, विणिच्छओ, पुं० [वि + निस् + चि + जितेन्द्रिय, humble. अच], • निश्चित करना, स्थिर करना, दृढ़ विनीतः, विणीओ, पुं० विनीत/सधा हुआ, करना, to decide. humbled. विनिश्चन, विणिच्छि, वि० निश्चल, अचल, स्थिर, विनीतकं, विणीअग, नपुं० [विनीत + कन्],• यान, firm, motionless. वाहन, सवारी, गाड़ी, cart, • मृदुलोपेत, विनिश्चलावलिः, विणिच्छलावलि,स्त्री० निश्चलता good behaviour, • मृदुलता युक्त, • ले को प्राप्त, having farm. जाने वाला, वाहक, being. विनिवर्तत्, विणिवत्त, वि० लौट हुआ, वापिस आया विनीतत्त्व, विणीतच्च, वि० विनम्रापन, नम्रशीलता, हुआ, returned. humbleness. विनिवारकः, विणिवारगं, वि० परिहारक,रोकने वाला, विनूत्न, विणुज्ञ, वि० नवीनता रहित, fresher. ____warding off. विनेत, विणेतु, पुं० [वि + नी + तृच्], नेता, पथ, विनिविश, विणिविस, सक० [वि + नि + विश्], प्रदर्शक, leader, • शिक्षक, अध्यापक, समीप रखना, पास पहुंचाना, to give. teacher, • नायक, instructor, • शासक, विनिवेद्य, विणिवेज्ज, वि० प्राथित, कथित, . ruler, • प्रशासक। आमन्त्रित, praised, applicanted. विनैव, विणेव, अव्य० इसके बिना ही। इसके अतिरिक्त विनिवेदित, विणिवेइअ, वि० प्राथित कथित, ap ही, another. plied for. विनोदः, विणोओ, पुं० आनन्द, मनोरंजन, खुशी, विनिवेश्य, विणिवेस्स, स०कृ० समीप लाकर। do- happy, • कौतुक, उत्सुकता, उत्कण्ठा, recing rear. reation,• आमोद-प्रमोद, प्रसन्नता, परितृप्ति, विनिश्वासः, विणिस्सास, पुं० [वि + नि + श्वस् + entertainment, • रतिबन्ध विशेष, घञ्], • सांस लेना, आह भरना, to have Ratibandha. highly, • गहरी श्वांस लेना। विनोदकृत, विणोअकिउ, वि० हर्ष धारक, प्रसन्नता विनिष्येषः, विणिप्पसो, पुं० [वि + निस् + विप् + युक्त, happiful, श्री युक्त पाठक, शृणुत् घञ्], • कुचलना, मर्दन करना, मसलना, विनोदकृत्ते। crush,destroy, • पीसना, चूर्ण करना। विनादगत, विणोअगअं, वि. प्रसन्नता युक्त, hapविनिहत, विणिहअ, (भू०क०कृ०) [वि + नि + ह्र piness. विनोदगृहं, विणोदगेहं, नपुं० क्रीड़ा स्थान, sport + क्त], • आहत, घायल, • मार डाला हुआ, place. पूरी तरह परास्त किया, killed. विनोदनं, विणोअणं, नपुं० [वि + नुद् + ल्युट्], • विनिह्नवः, विणिण्णहवो, पुं० निश्छल भाव ।firmful. मनोरंजन, आनंद, कौतुहल, • हटाना, निवारण विनिहितः, विणिहिओ, पुं० अपशकुन, धूमकेतु। stru करना, recreation. ck down. wounded, killed, विनोदपात्रं, विणोअ-पत्तं, वि० आनंद का अधिकारी, complelely overcome. competented of happy. विनीत, विणीअ, (भू०क०कृ०) [वि + नी + क्त], विनोदबन्धः, विणोअ-बंधो, पुं० रतिबन्ध, • नम्रीभूत, नम्रता युक्त, • शिष्ट, शालीन, Ratiband, deep attachment. For Private and Personal Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1353 विनोदभावः, विणोअभावो, पुं० हर्षभाव, कौतुक, आश्रय, आधार,put in down, • क्रमपूर्वक ____happyness. निक्षेप करना। विनोदवशः, विणोअ-वसो, पुं० हर्षाधीन, विपक्तिम, विपत्तिम, वि० [वि + पच् + क्ति + मप्], ___happyness. • परिपक्व, पका हुआ, matured, . विनोदवशंगत, विणोअवसंगअ, वि० नर्मवश, विकसित, खिला हुआ, पूर्णता को प्राप्त।' विनोदप्रिय हुआ, go to happyness. विपक्क, विपक्क, [वि + पच् + क्त] परिपक्व, पका विनोदशील, विणोअसील, वि० आनन्दप्रिय, हर्षभाव हुआ, • विकसित, प्रफुल्लित, खिला हुआ, युक्त, happyness. fully ripened. विनोदिन, विणोइ, वि० विनोदरसिक, happiness. विपक्ष, विपक्ख, वि० [विरुद्ध पक्षो यस्य], . विन्द, विंद, सक० विभक्त होना, विभाजित होना, to प्रतिकूल, विरुद्ध, बैरी, • परिवादी, opposection. site side, disputant, enemy. विन्दल्लभमान, विंदल्लभ-माण, वि० सुंदर, रमणीय, विपक्षः, वियक्खो, पुं० शत्र, विरोधी, प्रतिद्वन्द्वी, enकान्तिमय, beautiful. emy, • परिवाद, hostility. विन्ध्यः. विंझ. पं० [विदधाति करोति भयम्] एक विपंचिका,विपंचिगा, स्त्री० [विपंची + कन् + टाप], पर्वत विशेष, विन्ध्यगिरि, the Vindhya • वीणा, lute, • खेल, क्रीड़ा, मनोरंजन, mountain. sport, diversion. विन्ध्यकूटः, विंझकूडो, पुं० विन्ध्यगिरि का शिखर, विपंची, विपंचो.स्त्री० वीणा, lute,.खेल, क्रीडा, hil of vindhya. sport, पञ्चभ्यो विहीना विपञ्चतीति। विन्ध्यगिरि, विंझगिरि, पुं० विन्ध्याचल पर्वत, विपणः, विपणो, पुं० [वि + पण् + घञ्] बिक्री, Vindhya mountain. sale trade, • लघु व्यापार, shop. विन्ध्याचल, विंझाचलो, पुं० देखो ऊपर। विपणनं, विपणण, नपुं० [वि + पण + ल्युट्],. विन्ध्याटवी, विंझाडवी, स्त्री० विन्ध्य महावन, a व्यापार, • बिक्री, trade, sale. ___Vindhya forest. विपाणिः, विपाणि, स्त्री० [विपण + इन्],• बाजार, वित्र, विण्ण, (भू०क०कृ०) [विद् + क्त], • ज्ञात, हाट, मण्डी, sale, trade, shop, • माल, परिज्ञात,जाना हुआ, • शान्त,श्रान्त, known, सामान, बिक्री योग्य वस्तु,• वाणिज्य, व्यापार, • स्थिर किया हुआ। trade. विन्नकः, विण्णगो, पुं० [विन्न + कन्] अगत्स्य ऋषि विपणिन्, विपणि, पुं० [विपण + इनि], व्यापारी, का नाम,a sage. सौदागर, दुकानदार, a merchant. विन्नरः, विणारो, पुं० विद्वान पुरुष। नहि किन्नर एष विपणिस्थानं, विपणिट्ठाणं, नपुं० वणिकपथ, बाजार, विन्नरो भवतां येन सतामिहादरः विन्नरोऽयं यतश्च trade way, market street. सतां भवतामिहादरः' wisdom. विपण्ण, विपण्ण, वि० व्यापार युक्त, trade ful. अस् विपत्परिहारक, विपप्परिहारग, वि०विपत्ति से बचाने + क्त],.. निक्षिप्त, रखा हुआ, निवेशित, वाला, saved with misfortune. placed,• न्यास युक्त, धरोहर रूप,depos- राहर रूप, depos- विपत्परिहारकत्व, विपप्परिहारगत, वि० आपत्ति का परिवारका ited, • जुड़ा हुआ, सम्बंधित, touched,. विनाशक, destroyed of misfortune. उपस्थित, प्रस्तुत। विपत्प्रतीयः, विपडपईओ, वि० विपत्ति नाशक,deविन्यासः, विण्णासो, पुं० [वि + न्यस् + घञ्], . stroyed of misfortune. धरोहर, अमानत, न्यास, • सौंपना, रखना, देना, विपत्ति, विपत्ति.स्त्री० वि + पद +क्तिन].क्षणादेव deposit, • संग्रह, समवाय, संकलन, . विपत्तिः स्यात्सम्पत्ति अधिगच्छतः, • आपत्ति, For Private and Personal Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1354 www.kobatirth.org कष्ट, दुःख, अनर्थ, misfortune, • दुर्भाग्य, संकट, calamity, • वेदना, यातना, pain, • विनाश, क्षति, हानि, ruin. विपत्तिकर, विपत्तियर, वि० गुणहीन, faultful. विपत्तिकरत्व, विपत्तिकरत, वि० गुणों का अभाव वाला, faultful. विपत्तिकारिन्, विपत्तिकारि वि० आपत्ति करने वाला। misfortuneful. विपत्र, विपत्तं, वि० पत्र रहित, leafless. विपथ:, विपहो, पुं० [विरुद्ध पंथ] कुमार्ग, कुपथ, unfaithful way. विपद्, विपद, सक० प्राप्त होना, wrong way, to gate. विपद्, विपद, स्त्री० [विपद् + क्विप्], आपद्, आपत्ति, fault, trouble destress, • बाधा, रुकावट, असुंदर परिणमन । unbeautiful turning, दुःख, कष्ट, व्यवधान, pain, • मृत्यु, dead. विपदः, विपओ, पुं० पक्षी कलरव, वाग्विन्यास | A low sweettone of bird, the cuckoo. विपदकालः, विपदकालो, पुं० संकट का समय, a time of painful. विपदगा, विपअगा, स्त्री० विरुद्धभाव, 'विरुद्धभावं गच्छतीति विपदगा', reversed, opposite, opposed nature. विपदा, विवाआ, खी० विपत्ति, आपत्ति, संकट, कष्ट, misfortune. विपदी, स्त्री० विपत्ति, संकट, (मुनि० 16 ) Calamity misfortune adver sity distrew. विपदोपहत, वि० संकट ग्रस्त, कष्ट युक्त, (जयो० 18/30) विपद्य, विपज्ज, वि० प्राप्त हुआ, taked, • पदहीन, निष्किरण, pad-less. विपन्न, विपण्ण, (भू०क०कृ०) [विपद् + क्त], लुप्त, नष्ट, • कष्टग्रस्त, संकट युक्त, painful, • दु:खी, पीड़ित, afflicted, क्षीण, कृश, • अयोग्य, अशक्त, unyoking, un used. विपन्नः, विपण्णी, पुं० सर्प, सांप, • अहि, • विषधर, snake, serpent. • संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विपन्नगी, विपण्णगो, स्त्री० विपत्ति की स्थली, calamity place. विपत्रिपातः विपण्णिवाओ, पुं० आपत्ति स्थान, calamity place. विपन्निवारक, विपण्णिवारग, वि० विपत्ति निवारक, कष्ट निवारण करने वाला, not afflicted. विपनिवेशः, विपण्णिवेसो, पुं० विप्रतिस्थान, misfortune place. विपरिणमनं, विपरिणमणं, नपुं० [वि + परि + वृत् + ल्युट् ], परिवर्तन, बदलना, रूपान्तरण, to turn round, revolve असुंदर परिणति, changed of beautifulless. विपरिणामः, विपरिणामो, पुं० [वि + परि + वृत् + ल्युट् ], • मुड़ना, • लुढ़कना, परावर्तन करना, rolling changing. घूमना, • रूपान्तरण, turning away. } विपरिवर्तनं, विपरिवट्टणं, नपुं० [वि + परि + वृत् + ल्युट् ], परावर्तन, चुभना, turning away. विपरीत, विपरीअ, वि० [वि + परि + इ + क्त] प्रतिकूल विरोधी प्रतिवर्ती, आँधा, reverse, inversed, • अशुद्ध, नियमविरुद्ध, unpure, actless, मिथ्या, असत्य, not true, अरुचिकर, अशुभ, sinful. विपरीतकर, विपरीयर, वि० विरुद्ध कार्य करने वाला, विरोधी, विरुद्धगामी, having to unfit work, faultless. विपरीतकार्य:, विपरीअ कज्जो, पुं० अशुभकार्य । painful work. विपरीतचेतस्, विवरीअ चझ, वि० विरुद्ध बुद्धि वाला, कुमति युक्त, unknown. विपर्णकः, विपण्णगो, पुं० [विशिष्टानि पर्णानि यस्य], पलाशतरु, ढाक का पेड़, a leafless tree. विपर्यय:, विपज्जओ, पुं० [वि + परि + इ + अच्], • विपरीत, प्रतिकूल, व्यतिक्रम, reverse, • विलोमता, error, लोप, हानि, क्षति, विध्वंस, त्रुटि, उल्लंघन, भूल, contrariety, संकट, दुर्भाग्य, misfortune, • शत्रुता, दुश्मनी, enimity. • विपर्यस्त, विपज्जत्थ, (भू०क० कृ० ) [ वि + परि + • For Private and Personal Use Only • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - • Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1355 अस् + क्त], • परिवर्तित, व्युत्क्रान्त, उलटा, विपाकगत, विवागगअ, वि० परिपक्वता को प्राप्त, reversed, • सीप में चांदी का आभास होना, being ripeness. • विरोधी, प्रतिकूल, contrariety. विपाकजा, विपागजा, स्त्री० स्थिति पूर्ण होने पर पकने विपर्यायः वियज्जासो, पुं० [वि + परि + इ + घञ्], पर फल देना, giving ripeness in full वैपरीत्य, प्रतिकूलता, delusion, contrast. ____place. विपर्यासः, विपज्जासो, पुं० [वि + परि + अस् + विपाकपटुक,विपाग-पडुग, वि० फल काल में सुखद, painless in ripeness time. घञ्] व्यतिक्रम, प्रतिकूलता, • विपरीत्ता, विपाकविचयः, विवाग-विचयो पुं० कर्मों का परिवर्तन, reversing. अनुभवन, painless ripeness time. विपलं, विवलं, नपुं० [विभक्तं पलं येन] क्षण, समय विपाकसूत्र, विपागसुत्तं, नपुं० एक जन अंगागम, . का छोय अंश,a moment both part of शुभ-अशुभ विपाक के फल का प्रतिपादक अङ्ग a pala. आगम सूत्र, a text,, vipakasurta. विपलायनं, विपलायणं, नपुं० [विशेषणं पलायनम्] विपाटनं, विपाडणं, नपुं० [वि + पट् + णिच् + ल्युट्], पलायन करना, भागना, अन्यत्र जाना, one • उखाड़ना, अपहरण, • खण्ड-खण्ड करना, who fleesthing the battle. फाड़कर खोलना, विभाजन करना, tearing विपल्लव, विपल्लव, वि० भृष्टपत्र, 'विकृतानां पदानां open. ये लवास्ते विपल्लवा' a leafless. विपाठः, विपाढो, पुं० लम्बा तीर, long arrow. विपल्लवित्व, विपल्लवित्त, वि० पत्र सहित्व का विपाण्डु, विपंडु, वि० पीला, विवर्ण, yellow. विनाश। विगतं विनष्टं पल्लववित्वं पत्रसहितत्त्वं विपादिका, विपादिगा, स्त्री० विवाई, पैर फटना, sore विपदां लवा अंशा विद्यन्ते यस्य स विपल्लवी in foot. तस्य भावः। (जयो० 14/40),a leafless. विपाश, विपास, स्त्री० व्यास नदी,ariver. विपश्चित, विपच्छि, वि० [विप्रकृष्टं चिनोति चेतति विपिनं, विविणं, नपुं० [वेपन्ते जनाः अत्र, वेप् + चिन्तयति - वि + प्र + चि + क्विप], . इनन्], अरण्य, forest, • कानन, forest,. धीमत्, • विद्वान्, scholar, • विचारशील - जंगल, forest, • वाटिका, • लतागृह, . सूक्तानुशीलनेनात्र कालो याति विपश्चिताम्' लता मण्डप, creeper home, • लताकुंज, (दयो० 101),• पण्डितस्याङ्गशरा। most झुरमुट, a grove,a kind of cucumle. scholar, • बुद्धिमान, धीमान, ज्ञानी, विपिनकंदः, विविणकंदो, पुं० काननकंद, forest known, • हेयोपादेय का जानने वाला, be ___land. ing to fault, unfault, . विचक्षण, विपिनधनं, विविणधणं, नपुं० अरण्य सम्पत्ति, • वन प्रतिभाशाली, learned. सम्पदा, forest, acquisition. विपिनशोभा, विविणसोहा, स्त्री०वन शोभा, beauty विपाकः, विवागो, पुं० [वि + पच् + घञ्], • पकना, of forest. पकाना, भोजन पकाना, cooking, . विपिनश्री, विविणसिरी, स्त्री० अरण्य गरिमा, वन पाचनशक्ति, परिपक्वता, परिपाक, ripeness, सौंदर्य, lovely forest. • परिणाम, फल, परिणति, कर्मस्थिति, • विपुल, विउल, वि० [विशेषेण पोलति वि + पुल् + शुभाशुभ परिणाम, separate residing, • क] विस्तृत, विशाल, अधिक, पर्याप्त, very, अवस्थापरिवर्तन - कर्म की अनुभाग शक्ति, • प्रशस्त, आयत,excellent, • अतिविशाल, karma part, • कठिनाई, कष्ट, विपत्ति, मोटी, • अनल्प, not shallow,• अगाध, संकट, pain. गहरा, very deep. For Private and Personal Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1356 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विपुलः, विउलो, पुं० विपुलाचल पर्वत, मेरु पर्वत, विप्रः, विप्पो, पुं० [वप् + रन्], ब्राह्मणं, द्विजन्मन्, _mountain. विप्रः कृषौ प्रवृत्तोऽपि, विप्र एवाभिधीयते, विपुलकर्म, विउल-कम्म, वि० गम्भीर परिणाम, Brahmin. very deep karma. विप्रकर्षः, विप्पकस्सो, पुं० [वि + प्र + कृष् + घञ्], विपुलकार्य, विउलकज्ज, वि० अत्यधिक काम, • दूरी, फासला, अधिकता, distance. heavy work. विप्रकारः, विप्पआरो, पुं० [वि + प्र + कृ + घञ्], विपुलकौतुकः, विउलकोउगो, पुं० पर्याप्त उत्सुकता, distance,• अपमान, कटु व्यवहार, दुर्वचन, ___very happiness. विपुलकौमुदी, विउल-कोमुदी, स्त्री० विस्तृत चांदनी, faultful thought, • क्षति, अपराध, fault, फैली हुई चांदनी, digit of the moon. • दुष्टता, विरोध, enemyful, • प्रतिक्रिया, प्रतिहिंसा, again injurer. विपुलगामिन, विउलगामि, वि० सम्माननीय, respectable. विप्रकीर्ण, विप्पकिण्ण, वि० [वि + प्र + कृ + क्त], विपुल-गेहं, विउलगेह, नपुं० विशालघर, बड़ा भवन, • फैला हुआ,बिखरा हुआ,• प्रसारित, विस्तृत, big residence. farftuf, distributed in due order, विपुलछाय, विउलछाह, वि० सघन छाया, deep व्यापक। shade. विप्रकृत, विप्पकिअ, वि० [वि + प्र + कृ + क्त],. विपुलमति, विउलमइ, स्त्री० मनोगत पदार्थ को जानने आहत, घायल, आघात, injured. वाली बुद्धि, know, known of mind विप्रकतिः, विप्पकिइ, स्त्री० क्षति, आघात, injury, nature, knowledgeful, • मनीषी, • अपमान, अपशब्द, कटुव्यवहार, conप्रज्ञावान्, • मन पर्याय ज्ञान का भेद-जो बात tempt,• प्रतिहिंसा, बदला, again injury. किसी के मन में अभी हो और पहले आ चुकी विप्रकृष्ट, विप्पकिट्ठ, (भू०क०कृ०), [वि + प्र + हो या आगे आने वाली हो, उस बात के बारे में कृष् + क्त], • हटाया गया, खींचा गया, भी जो जान सकता है वह विपुल मति है। distanted, • विस्तारित, विस्तीर्ण, फैलाया (त०स०पृ० 22) गया, extended. विपलमतिज्ञानं, विउलयइ-णाणं, नपुं० मनः पर्यय विप्रतिकारः विप्पडियारो, पुं० [वि + प्रति + कृ+ ज्ञान का एक नाम - 'सर्वत्र णमो विउलमदीणं घञ्], • विरोध, निवारण, रोकना, impediमनः सम्भवेत्तरामरीणम्। येन श्रुतसंग्रहे प्रवीणं, ment, • प्रतिहिंसा। पापाचारादपि प्रहीणम्।।,' a kind of विप्रतिपत्तिः, विप्पतिपत्ति, स्त्री० [वि + प्रति + पद् knowledge. +क्तिन्], • पारस्परिक असंगति, संघर्ष, विरोध, विपुलरसः, विउलरसो, पुं० गन्ना, इक्षु, ईख, sugarcane. having opposed, • असहमति, आपत्ति, विपुलशक्ति, विउलसत्ति, स्त्री० अपूर्व बल, heavy insult, counteraction, • परिचय, strong. पहचान। विपुलसिद्धि, विउलसिद्धि, स्त्री० प्रशस्त सिद्धि, विप्रतिपन्न, विप्पडिवण्ण, (भू०क०कृ०) [वि+ प्रति heavy gain. + पद् + क्त], • विरोधी, परस्पर विरूद्ध, विपुला, विउला, पुं० पृथ्वी, earth. duty and has adopted others, विपूत, विपूअ, वि० [विशेषेण पूता पवित्रा विपूता] व्याकुल, शोकग्रस्त, injuredful, • परस्पर निर्मल, पवित्र, pour. सम्बद्ध, adopted of another. विपूयः, विपूआ, पुं० [वि + पू+ क्य[] एक घास विप्रतिषेधः, विप्पडिसेहो.पं० [वि + प्रति + सिध+ विशेष, मंजु घास, a kind of grass. "" Aleindea. ' For Private and Personal Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1357 घञ्], निषेध, नियम, विरुद्ध, prohibi tion,negative act, • प्रतिरोध, प्रतिवर्तन। - विप्रतिसारः, विप्पडिसारो, पुं० [वि + प्रति + स + घञ्], क्रोध, कोप, गुस्सा, anger, . पछतावा, • दुष्टता, शत्रुता, enemy. विप्रत्व, विप्पत्त, वि० ब्राह्मणपना, Brihmaful. विप्रदुष्ट, विप्पदुट्ठ, (भू०क०कृ०), [वि + प्र + दुष् + क्त], • दूषित, विकृत, मलिन, faultful, • भ्रष्ट, पतित, गिरा हुआ। विप्रनष्ट, विप्पणटुं, (भू०क०कृ०) [वि + प्र + नश् + क्त], • लुप्त, खोया हुआ,• व्यर्थ, निरर्थक, destroyed. विप्रबुद्धिः, विप्पबुद्धि, स्त्री० ब्राह्मण बुद्धि, Brahma know. विप्रमुक्त, विप्पमुत्त, (भू०क०कृ०) [वि + प्र + मुच् + क्त],• छोड़ा हुआ, परित्यक्त, • रहित शून्य, • अभाव, विमुक्त, liberated, • निशाना बनाया हुआ। विप्रयुक्त, विप्पजुत्त, (भू०क०कृ०) [वि + प्र + युज् + क्त], वियुक्त, विच्छिन्न, पृथक् किया हुआ, separated, • मुक्त किया हुआ, परित्यक्त, insulted, • वञ्चित, विरहित, deceived. विप्रयोगः, विप्पजोगो, पुं० [वि + प्र + युज् + घञ्], • वियोग, विछोह, अलगाव, • कलह, असहमति, separation, quarrel, • अनैक्य, पार्थक्य। विप्ररान, विप्पराड, पुं० श्रेष्ठ ब्राह्मण, great Brahma. विप्रलब्ध, विप्पलद्ध, (भू०क०कृ०) [वि + प्र + लभ् + क्त], . धोखा दिया गया, ठगा गया, deceived, cheated,• निराश किया गया, चोट पहुंचाया गया, injured, • क्षतिग्रस्त, ध्वस्त। विप्रलम्भः, विप्पलंभो, पुं० [वि + प्र + लम्भ् + घञ्], • छल, चालाकी, धोखा, • कलह, असहमति, deceit, quarrel, • अनैक्य, पार्थक्य, विछोह, वियोग। विप्रलापः, विप्पलावो, पुं० [वि + प्र + लप् + घञ्], • बकवास, व्यर्थ का प्रलाप, loose talk,. निरर्थक बात, विरोध जन्य कथन, faultful thought. विप्रलापः, विप्पलावो, पुं० [विशेषेण प्रलयः] विघटन, विनाश, क्षय, • आघात, हानि, quarrel. विप्रलापिनी, विप्पलाविणी, वि० प्रलाप करने वाली, ___loose talking. विप्रलुप्त, विप्पलुत, (भू०क०कृ०) [वि + प्र + लुप् + क्त], • अपहृत, छीना हुआ, • अपहरण किया गया, avaricious, • बाधा युक्त, समाप्त किया गया, faultful ended. विप्रलोभिन्, विप्पलोहि, पुं० [वि + प्र + लुभ् + णिच् + णिनि] अशोकवृक्ष, किंकिरात तरु,a tree of Asoka. विप्रवरः, विप्पवरो, पुं० पक्षी, a bird, • ब्राह्मण, Brahama. विप्रवासः, विप्पवासो, पुं० [वि + प्र + वस् + घञ्], • प्रवासगत, विदेश, गया, बाहर जाना, to migrate,tostayoutside,• अपने स्थान से दूर होना, to migrate, to stay out side, for a long time. विप्रश्निका, विप्पण्हिगा, स्त्री० [विशेषेण प्रश्नो यस्याः ], [वि + प्रश्न + नप् - याप्] प्रश्न करने वाली स्त्री, भाष्यपूर्वक कथन करने वाली स्त्री, ज्योतिषी स्त्री, female fortune tell ing. विप्रहीण, विप्पहीण, वि० [वि + प्र + हा + क] वञ्चित, रहित, deprive. विप्राणी, विप्पाणी, स्त्री० ब्राह्मणी - इत्यतःप्रत्युवाचापि farmut ifuafef-it, Brahami. विप्राप्त, विप्पत्त, वि० पक्षियों को प्राप्त हुआ। विभ्यः पक्षिभ्यः प्राप्तः' geted of birds. विप्रिय, विप्पिअ, वि० [वि + प्री + क - इयङ्],. प्रिय वियोग, प्रिय विछोह, faithlessness, • अरुचिकर, अनिष्टकर, offence. विप्रियं, विप्पिअ, नपुं० अपराध, बाधा, रोग, अरुचि, fault, unpleasant... विपुष, विप्पुस, स्त्री० [वि + पृष् + क्विप्],• चिह्न, संकेत, धब्बा बिन्दु। For Private and Personal Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1358 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विप्रोषित, विप्पोसिअ, (भू०क०कृ०) [वि + प्र + विबाधा, विवाहा, स्त्री० [विशिष्टा बाधा], • वेदना, वस् + क्त],• निर्वासित, देश निकाला प्राप्त, पीड़ा, संताप,• मानसिक व्याधि, torment, gone abroad, banished, • विसर्जित, pain, agony, minded pain. अन्यत्र गया हुआ, removed. विबुद्ध, विबुद्ध, (भू०क०कृ०) [वि + बुध् + क्त], विप्लवः, विप्पलवो, पुं० [वि + प्लु + अप्], • • जागृत, सचेत, • चतुर, कुशल, प्रवीण, विनाश, नाश, क्षति, revolt, inundation, awaked, clevered, • जगाया हुआ, उठाया • दूसरे का संयोग, another yoke,• विरोध, हुआ, knowledge. वैपरीत्य, • उपद्रव, dissolution, • विबुधः, विबुहो, पुं० [विशेषेण बुध्यते - बुध नक], व्याकुलता, आकुलता, • आपदा, संकट, बाधा, • विद्वान् पुरुष, • ब्रह्मा, awakening flood, • बहना, इधर-उधर, घूमना, wa Brahma, • देवता, देव, सुर, Deva, . terfall. बुद्धिमान्, knowledge ful. विप्लववधू, विप्पलववहू, वि. आपातकालीन, लघ विबुधद्विष, विबुह-दिस, पुं० राक्षस, पिशाच, नौका, a boat of revolt. domen. विबुधाधिपतिः, विबुहाइवई, पुं० इन्द्र, Indra. विप्लवभूत, विप्पलभूअ, वि० हानिकारक, विबुधानः, विबुहाणो, पुं० [वि + बुध् + शानच्], सन्तापकारी, disasterful. बुद्धिमान पुरुष, learned man. विप्लवल, विप्पलवल, वि० आपदा युक्ता, क्षोदकर, विबुधेन्द्रः, विबुदिंदो, पुं० इन्द्र, Indra. ___inaudationful. विबोधः, विबोहो, पुं० [विबुध् + घञ्], • जागरण, विप्लावः, विल्लावो, पुं० [वि + प्लु + घञ्], जागते रहना, awakening, • प्रत्यक्ष ज्ञान, जलप्लावन, बाढ़, flood,• उपद्रव, revolt, dissolution. good knowledge, • बुद्धि, प्रतिभा, विप्लुत, विल्लुअ, (भू०क०कृ०)[वि + प्लु + क्त], "knowledge,• सचेत भाव। • निमग्न, डूबा हुआ, विध्वस्त, उजड़ा हुआ, विभक्त, विभत्त, (भू०क०कृ०)[वि + भज् + क्त], •विभाजित की गई,बांटी गई,divided,. drowned, confused, • लुप्त, समाप्त, विभिन्न, विविध, any,• नियमित, समित, ended, • विरूपि, विपरीत, profligate, symmetrical. • अपमानित, unrespected, • तिरोहित, विभक्तवान.विभत्तमाण, वि०विभाजित करने वाला, ढका हुआ, covered. dividing. विफल, विफल, वि० [विगतं फलं यस्य] व्यर्थ, विभक्तिः, विभत्ति, स्त्री० [वि + भज् + क्तिन्], . बेकार, अनुपयोगी, निष्फल, fruitless,di- विभाजन, विभाग, बांटना, division,• प्रभाग, vested, • प्रभावशून्य, प्रभावरहित, pow- पार्थक्य, • कारक चिह्न, inflection. erless, • निरर्थक, influenceless. विभक्षित, विभक्खिअ, वि० भुंजित, (समु० 4/9), विफलत्व, विफलत्त, वि० विफलता, असफलता, • खाया हुआ, eated. diversteful. विभंगः, विभंगो, पुं० [वि + भज् + घञ्], • टूटना, विफलीकृत, विफलीकिउ, वि० उन्मस्कृत, un Breaking foracture, stopping, obminded. struction, Bending, contraction. विबन्ध, विबंधो, पुं० [वि + बन्ध् + घञ्], • कोष्ट भग्न, होना, खंडित होना, crushing, . बद्धता, stoppage, • परकोटा, अवरोध, रूकावट, विराम, • झुरी, शिकन, • arrounded ball.. फूट पड़ना, प्रकटीकरण, • सिकोड़ना। For Private and Personal Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1359 विभज, विभज, अक०, बांटना, विभक्त करना, to नवधा विभागः, • भिन्न-भिन्न - चैदूप्यं divided. जडरूपतां च दधतोः कृत्वा विभागम्'। विभङ्गज्ञानं, विभंगणाणं, नपुं० विपरीत अवधिज्ञान, विभागकल्पना, विभाग-कप्पणा. स्त्री० अंश नियत मिथ्यात्व युक्त अवधिज्ञान। 'विपरीतो भंगः करना, being of division. tracture knowledge. परिच्छित्तिप्रकारो विभागगामिन, विभाग-गामि, वि० अंश देने वाला, यस्य तद्विभङ्गम्, तच्च तत्। faultless being to part. knowledge. विभागधर्मः, विभागधम्मो, पुं० धर्म विभाजन, diविभङ्गदेशिनी, विभंगदेसिणी, वि०विपरीत ज्ञान की vided religion. देशना वाली, • नाना प्रकार के ज्ञान को प्रदर्शित विभागपत्रिका, विभाग-पतिगा, स्त्री० पत्र का एक करने वाली। teacjed pf faultful knowl अंश, a part of invitation. edge, seeing of many kind knowl- विभागभाज, विभागभाज, पुं० बंटी हुई सम्पत्ति का edge. . भागीदार, divided wealth of divider. विभग्न, विभग्ग, वि० त्रुट्यत्व, broken. विभाजनं, विभाजणं, नपुं० [वि + भज् + णिच् + विभवकृत्, विभवकिउ, वि० सम्पत्ति की, ल्युट्], वितरण करना, बांटना, giving, sepawealthful. ration. विभज्य, विभज्ज,सं० कृ० विभक्तकर, विभाजितकर। विभाज्य, विभज्ज,नपुं० [वि + भज् + ण्यत्] विभक्त Being diveded. किये जाने योग्य, विभजनीय, to bedivided. विभवः, विहवो, पुं० [वि + भू + अच्], धन, विभातं, विभाअं, नपुं० [वि + भा + क्त],• प्रभात, सम्पत्ति, wealth, • ऐश्वर्यानन्द, • वैभव, प्रातः काल होना, morning, पौ फटना, • शक्ति, पराक्रम, बड़प्पन, might, • प्रभाव, अरुणोदय। क्रान्तिमत्व, . उन्नत अवस्था, पद प्रतिष्ठा, • विभातनामषडरचक्रबन्धः, विभाअ-णाम-संडरसमूह, dignity, rank, • कटाक्ष, • मुक्ति चक्कबंधो, पुं० एक छन्द की रचना, a kind निर्वाण। of metro. विभवमयसम्पत्तिशाली, विभवमयसम्पत्तिसाली, वि० विभान्ती, विभंती, वि० शोभमान, lightness. सम्पत्ति से पूर्ण, wealthful. विभामूर्तिः, विभामुति, स्त्री. प्रकाश पुंज, lightविभवाश्रयः, विहवासओ, पुं० काव्य रचना में चतुर, ___ness. clever in prose. विभावः, विभावो, पुं० [वि + भू + घञ्], विपरीत विभा, विहा, अक० सुशोभित होना, सेवन करना, भाव, विकारी भाव, • अशाश्वतभाव, unfayıfa, light, to serve. nature, • प्रकाशन, making, • विभा, विहा, स्त्री० [वि + भा + क्विप्], प्रतीत मिथ्याभाव, कुभाव, faultful nature, . होना, being, • कान्ति, प्रभा, आभा, प्रकाश, आत्म-स्वरूप के प्रतिकूल भाव, faultful lighting, • किरण, ray,• प्रभा, beauty. nature of soul, • प्रलय, dissolution. विभाकरः, विहायरो, पुं० • सूर्य, दिनकर, sun,• विभावगुणं, विभावगुणे, नपुं० विपरीत गुण, विकारी मदार पादप, • चन्द्र, moon. गुण, faultful nature. विभाकरमूर्तिः, विभायर-मुत्ति, स्त्री० सूर्य बिम्ब। विभावनं, विभावणं, नपुं० [वि + भू + णिच् + Sunline. ल्युट्],• विवेक, निर्णय, know, • विचार, विभागः, विभागो, पुं० • विभाजन, बांटना, a चिन्तन-मनन, thought, • गवेषण, परीक्षण, portionment, • अलग-अलग करना, . examined, • प्रत्यय, कल्पना, proving. अंश, अनुमान, हिस्सा, part,. भेद-विधीनां विभावना, विभावणा, स्त्री० सम्बुद्धि विशेष भावना, For Private and Personal Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1360 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश figure of speech, • एक अलंकार विशेष, विभिन्न, विभिण्ण, (भू०क०कृ०) [वि + भिद् + जिसमें बिना कारण के कार्य का वर्णन किया क्त], भेद किया हुआ, विभाजित किया हुआ, जाता है। विना कारणसभावं यत्र कार्यस्य विभागयुक्त,divided, • विविध, नानाविध, दर्शनम्। बहुविध, any, • मिश्रित, मिलाया हुआ, नैसर्गिक गुणोत्कर्ष- भावनात्सा विभावना।। (वाग्भ० mixed. 4/96) विभिन्नजः, विभिण्णजो, पुं० महादेव, शिव, Siva. विभावान्वयि, विभावाणवइ, वि. विभाव के साथ विभिन्नविपणित्व, विभिण्ण-विपणित, वि० जुदी जुदी नियम से अन्वय वाला, being with दुकान वाले। faultful nature. विभिन्नशैवालदलम्, विभिण्ण-सेवाल-दलं, नपुं० विभावसूचित, विभसूचिअ, वि० विभावपरिणाम को नाना प्रकार के शैवाल दल, any part of - सूचित करने वाला, faultful nature. grass. विभावपर्यायः, विहाव-पज्जाओ, पं० चतर्विध विभीतः/विभीतकः, विभीओ/विहीअगो, पुं० बहेड़ा, अलग-अलग पर्याय, मनुष्य, देव, नारक और हरीतकी। A kind of tree, terminalia तिर्यंच ये विभावपर्याय हैं, wheel of time. belertea. विभावरी, विहावरी स्त्री० [वि + भा + वनिप् + विभीषक, विभीसग, वि० [विशेषेण भीषयते वि + ङीप्] रात्रि, रजनी, रात, night, • हल्दी, • भी + णिच् + ण्वुल], संत्रास युक्त, भयप्रदायी, कुटनी, • वेश्या, • मुखरा स्त्री, बातूनी स्त्री। painful. विभीषण, विभीसण, वि० भयदायक।painabale. विभावरीकृत्, विहावरीकिउ, वि० विकृतभावस्य । विभावस्य रीतिश्चेष्टा प्रलयमेति विनश्यति, विभीषिका, विभीसिगा, स्त्री० [वि + भी + णिच् + (जयो० 18/52), • रात्रिकृत। doing night. ण्वुल् + यप्], डर, भय, डरावना, भयावह विभावित, विभाविअ, (भूक०कृ०) [वि + भू + स्थिति, कठिनपरिस्थिति। Terror. णिच् + क्त], • निर्णीत, विवेचित, वर्णित, विभु, विहु, वि० [वि + भू + डु], • शक्तिसम्पन्न, कथित, thinked, thoughted, • संकेत्ति, बलशाली, • प्रभावशाली, स्वामिन्, powerनिर्देशित, प्रकटीकृत, directed, • निश्चित ful, • प्रमुख, सर्वोपरि, प्रधान, chief, . किया गया। योग्य, समर्थ, • सर्वव्यापी, सर्वगत, व्यापक। विभाविह, विभाविह, वि० शत्रु नष्ट करने वाला, in विभु, विहु, पुं० प्रभु, स्वामी, नृप, त्वद्विभुर्विभुषु, king, ___jured of enemy. • आकाश, • व्यापक,विशाल,sky,• काल, विभाव्यते, ग्रहण करता है। अवकाश, time, space, • आत्मा, soul, विभाषा, विभासा, स्त्री० [वि + भाष् + अ + टाप्], • सेवक, servant, • ब्रह्मा, Brahma,. • सूत्र सूचित अर्थ की व्याख्या, word राजा, king. thought, • विवरण, विवेचन, विशेष कथन, विभुग्न, विभुग्ग, वि० [वि + भुज् + क्त] कुटिल, greatest thought,• नियम की विकल्पता, तिरछा, वक्र, • झुका हुआ, bended, . ईप्सित वस्तु का विकल्प। कुण्ठभाव। विभासा, विभासा, स्त्री० [वि + भास + अ + यप]. विभूतिः, विहूइ, स्त्री० [वि + भू + क्त], • समृद्धि, • प्रभा, कान्ति, आभा, प्रकाश,• चमक, दीप्ति, वैभव, सम्पत्ति, wealth, • घर, home,. light, bright. कल्याण, हित, • भवाभावात्मिकश्री, (जयो० विभासुर, विभासुर, वि० कान्तियुक्त, brightful. 23/71), • प्रतिष्ठा, उच्चपद, • महिमायुक्त, विभिद्य, विभिज्ज, वि० भिन्न, dived. • भस्म। For Private and Personal Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1361 विभूतिभागः, विभूइ-भागो, पुं० विराग भाव। na- विभ्रमपुंस्, विब्भमपुंस, पुं० भ्रान्ति युक्त पुरुष। a ___ture of dignity. man of mistakeful. विभूतिमत्त्व, वि० वैभव युक्त, वैभवसंयुक्त, विभ्रमा, विब्भमा, स्त्री० [वि + भ्रम् + अच् + टाप्], भस्माधिकारी, wealthful. बुढ़ापा, वृद्धापन, old. विभूतिमान्, विभूइमाण, वि० ऐश्वर्य युक्त, . विभ्रष्ट, विभट्ट, (भू०क०कृ०) [वि + भ्रंश् + क्त], धन-सम्पत्ति वाला, wealthful. • पतित, गिरा हुआ, • क्षीण, लुप्त, • ओझल, विभूषणं, विदूसण, नपुं० [वि + भूष् + ल्युट्],. अन्तर्हित, • अलग हुआ। follenoff away अलंकरण, सजावट, ornament, decor,. separated, dissappeared vanished. अलंकार, सौंदर्य साधन, • आभूषण, आभरण, विभ्राज, विब्भाज, वि० [वि + भ्राज + क्विप्],. • प्रसाधन। decoration. कान्तिमान्, देदीप्यमान्, • सौंदर्य से परिपूर्ण, विभूषा, विहुसा, स्त्री० [वि + भूष् + अ + यप्],. beautiful, • चमकीला, प्रभायुक्त, अलंकार, सजावट, • प्रकाश, कान्ति, सौंदर्य, lightful. shining splendid.. गरिमा, • शोभा। decoration, hight, lus- विभ्रान्त, विब्भंत, (भू०क०कृ०) [वि + भ्रम् + क्त], tre, beauty, splenclour, ornament. • विक्षुब्ध, व्याकुल, परेशान, • भ्रम युक्त, विभूषित, विभूसिअ, (भू०क०कृ०) अलंकृत, आशंकाशील, •० अव्यवस्थित, हड़बड़ाया हुआ, सुशोभित। Decorated, ornamented. • चक्कर में पड़ा हुआ, • उन्मत्त, मदहोश। विभू, विभु, सक० धारण करना। to upheld. whirled about, agituted, विभृत, विभिउ, (भू०क०कृ०) [वि + भृ + क्त],. bewldered. confused, fiurried, आश्रय दिया गया, सहारा दिया गया, • संधारित, mistaken erring. संपोषित, संरक्षित । uphelded, sup विभ्रान्तिः, विन्भंति, स्त्री० [वि + भ्रम् + क्तिन्],. ported, ornamented. चक्कर, फेरा, आशंका, संदेह, • उतावली, विभ्रंशः, विभंस, पुं० [वि + भ्रंश् + घञ्], • क्षति, हड़बड़ी, • त्रुटि, भूल। round hurry,erdecuy rui, precipice हानि, नाश, fall, ror, goinf round confusion, hurry • गिरना, टूटना, fallen, • चट्टान, stone. preripation. विभ्रंशित, विभंसिअ, (भू०क०कृ०) [वि + भ्रंश् + विमत, विमअ, (भू०क०कृ०) [वि + मन् + क्त], क्त], • वंचित, ठगा गया, बहलाया गया, • • असहमत, असम्मत, • विषम, असंगत, • फुसलाया गया। depried of led astry, अनाहत, अपमानित, उपेक्षित । Disagreeing seduced. dissenting differing mopinion. विभ्रमः, विब्भम, पुं० [वि + भ्रम् + घञ्], • भ्रमण, विमति, विमंउ, वि० [विरुद्धा विगता वा मतिर्यस्य], घूमना, टहलना, चलभाव, • भ्रम होना, भ्रान्ति • मूर्ख, मूढ़, अज्ञानी, foolish.... होना, संदेह, आशंका, • विक्षेप, किलिकिञ्चित, विमतिः, विमति, स्त्री० असम्मति, असहमति, . • आवर्त, • अंगचेष्टित, • अनासक्ति, मनोदोष, अरुचि, जड़ता, मूर्खता । stupid, devoid • उन्मनीभाव, • जातसन्देह, • त्रुटि, भूल, intelligence, folish. गलती, • अव्यवस्था, • नेत्रविकार, . विमतिन्, विमइ, वि० अन्यधर्मावलम्बि, असहमति कामके लि, आमोद-प्रमोद, . विलास, arst i difference of opinin, dislike. •क्रीड़ाभाव। crror, mistake, blunder, विमत्युपार्जित, विमइ-उपज्जिअ, वि० कुबुद्धि के Hurry, confusion, Hurry perturba- वश। with unknowledge. tion, laprice, whim, playingnature. विमत्सरं, विमच्छर, नपुं० [विगतःमत्सरो यस्य] ईर्ष्या For Private and Personal Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1362 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश रहित, द्वेष रहित। Free from jea lousy tion, killing trituration of pertumer devoid of Joy. an eclipse. विमद, विमअ, वि० [विगता मदो यस्य], • मद विमर्शः, विमरिसो, पुं० [वि + मृश् + घञ्], • रहित, • मोह विमुक्त, उन्मत्तता रहित, • विचार, विचारविनिमय, • अधीरता, हर्षशून्य, ईर्ष्यालु । disconsolate, de असहिष्णुता, • असंतोष, अप्रसन्नता। delibpressed in mind. eration, consideration, examinaविमध्या, विमज्झा, वि० [विकारो मध्ये यस्याः सा], tion. पतली कमर वाली स्त्री।Coomanthin ful विमर्षणं, विमस्सणं, नपुं० रोष में आना, असंतुष्ट होना। belly. in displeasure, विमनस्, विमण, वि० [विरुद्धं मनो यस्य],• उदास, विमर्षणः, विमस्सणो, पुं० विमर्षण नामक मनुष्य।a खिन्न, विषण्ण, अवसन्न, • अनमना, उदासीन, man of deliberation. परेशान, व्याकुल, • अप्रसन्न, हर्ष, विगत। विमल, विमल, वि० [विगतो मलो यस्मात्] depressed mind absent mind विगतोमलो विमलः, • निर्मल, स्वच्छ, धवल pounful sorry, discomposed. शुभ्र। विगतो विनष्ये मलो यस्य, • उज्ज्वल, विमन्यु, विमण्णु, वि० [विगता मन्युर्यस्य], • क्रोध कान्तिमय। pure stainless spotless, रहित, शोक विहीन, • क्षमाशील, मृदुस्वाभावी। clean clearlimpid. free from anger, free from grie विमलं, विमलं, नपुं०, • कलई, सफेदी, तालक, विमयः, विमअ, पुं० [वि + मी + अच], विनिमय, छुई, • सेलखड़ी, चूना, खड़िया, मिट्टी। white लेन-देन, आदान-प्रदान। exchange bright severalty, take A name of barier. tithrankar. विमर्दः, विमई, पुं० [वि + मृद् + घञ्], कुचलना, विमलः, विमलो, पुं० विमलनाथ तीर्थंकर, तेरहवें कूटना, मर्दन करना, मसलना, rubbing, . तीर्थंकर का नाम, • विमल नामक योगीश्वर, a saint. रगड़ना, घिसना, संमर्दन करना, • उपटन विमलधी, विमलधी, स्त्री० निर्मल बुद्धि, • धवल लगाना, • संग्राम, युद्ध, लड़ाई, • विनाश, मति, pure knowledge. उजाड़, • ग्रहण, संयोग, मेल। pounding विमलनाथः, विमलणाअ, पुं० तीर्थकर विमलनाथ, orushint, brushing, rubbing to gether, friction, much war battle, तेरहवें तीर्थंकर का नाम। Vimalnath. fight encounter destruction, con- विमलवाहनः, विमलवाहणो, पुं० विमलवाहन नामक junction. योगीश्वर। A saint of Vimalvahan. विमर्दक, विमद्दग, वि० पीसने वाला, चूर्ण करने वाला, विमलशीलः, विमलसील, वि. निर्मलोचार युक्त, • मर्दन करने वाला, मसलने वाला। Grind- pureful, cleanful. ing pounding brushing, विमला, विमला, स्त्री० एक व्यभिचारिण स्त्री। A विमर्दकः, विमद्दगो, पुं० सूर्य ग्रहण, चन्द्रग्रहण। the woman of faultful. conjunction of the sun and moon. विमातृ, विमाइ, स्त्री० [विरुद्धा माता], • सौतेली विमर्दनं, विमद्दणं, नपुं० [वि + मृद् + ल्युट्], कसना, मां। A step mother. • कुचलना, मसलना, रगड़ना, • रौंदना, मर्दन विमातृजः, वियाडजो, पुं० सौतेली मां का पुत्र। a करना, • नशन, • उपटन लगाना, चुपड़ना। step. Mother's sun. punding, crushing, trampling, विमान, विमाण, वि० मान रहित, अहंकार विहीन। rubbig, to gether, triction,, Destruc- disrespect dis honour. For Private and Personal Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1363 विमानः, विमाणो, वि० विमान, देवयान, (सुद० 2/39), • व्योमयान, आकाशगामी यान, (जयो० 20/71), विशेषणात्मस्थान सुकृतिनो मानयन्तीति विमानानि (स०सि० 4/16), . सौधर्मादि कल्पों के देवों के विमान| A mea sure, Abullon a havenly kar. विमानगत, विमाणगअ, वि० मान रहित हुआ, • अहंकार परिशून्य,• विमान यान को प्राप्त हुआ। disrespect dishonour. विमानजः, विमाणजो, पुं० वैमानिक देव। A heav ____enly. विमानदर्शनं, विमाणदंसणं, नपुं० विमान देखना। deity. विमानदीप्ति, विमाणदित्ति, स्त्री० यान की प्रभा। ___secing hearencar, light of Heaven. Homyon विमानता, विमाणआ, स्त्री० अनादर, अपमान। disrespetful. विमानप्रस्तारः, विमाणपत्थारो, पुं० प्रकीर्णक नामक विमान। A heaven car of prakirnaka. विमानभूमि, विमाणभूमि, स्त्री० समवसरण स्थान। A place of Samavsarn. विमानवत, विमाणव, वि. विमान की तरह| heaven __car some. विमानसुयानं, विमाणसुयाण, नपुं० गमन साधन। ___gone cause. विमानारुढं, विमाणारुढं, पुं० विमान में स्थित। do ing in heaven car. विमानिता, विमाणिआ, वि० व्योमयानिता, . मानरहिता। disres pect ful. विमानिनीय, विमाणिणिज्ज, वि० मानरहित। विमानिसमूहः, विमाणिसमूहो, पुं० मानहीनता, स्वाभिमानरहित - 'विमानेन गमनशीलानां विमानानि स्वर्गिगामपि समूहः'। disrespet विमार्गगामिन्, विमग्गगामीन, वि० दुराचरण पर चलने .. वाला, bad path, faultful way. विमार्गचारिन्, विमग्गचारि, going in fault way. विमार्गणं, विमागणं, नपुं० [वि + मार्ग + ल्युट्],. ढूंढना, खोजना, तलाश करना, searching, finding fault. विमिश्रित्, विमित्सिअ, वि० [वि + मिश्र + अच्], • संयुक्त, मिला हुआ, स्पर्शित किया गया, mixed, • एकमेक किया गया। bfended, mingled. विमुक्त, विमुत्तो, (भू०क०कृ०) [वि + मुच् + क्त], • परित्यक्त, छोड़ा गया, त्यागा गया, (जयो० 5/5), gived, up, face, • स्वतंत्र, स्वाधीन, free, • बंधन मुक्त, अपराध मुक्त किया गया। विमुक्तिः, विमुति, स्त्री० [वि + मुच् + क्तिन्], . मुक्ति, मोक्ष, निर्वाण, • वियोग, विछोह, छूटना, karmless way, release, liberation. विमुख, विमुह, वि० [विरुद्धमननुकूलं मुखं यस्य], • पराङ्मुख, विरुद्ध, • अननुकूल, • स्वभाव से विपरीत, having the face averted, averse, • उदासीन, • खिन्न मन वाला, व्याकुल,painful,• विरोधी,डराने वाले का विरोधी, भीरुभ्यो विमुखो भूत्वा, सर्वेभ्योऽप्यभयप्रदः। • रहित, शून्य, विहीन, without, • जगत् के प्रति लगाव नहीं रखने वाला। जगतां विमुखेनापि सतां मार्गे सपक्षता। • शत्रु, प्रतिपक्षी, enemy. विमुग्ध, विमुद्ध, वि० [वि + मुह् + क्त], आसक्त, विषयभावनागत, मूर्च्छित, मोहासक्त, . अत्यधिक मोह को प्राप्त, stupid, • व्याकुल, FRETET, having much of moha, blooming. विमुच, विमुअ, वि० ग्रहण करने वाला, छोड़ने वाला नहीं । taking away. विमुद्र, विमुद्द, वि० [विगता मुद्रा यस्य] मुद्रा रहित, चिह्न रहित, पहचान शून्य, blooming, sinless, • खुला हुआ, मुकुलित, blossomed. ful विमार्गः, विमग्गो, पुं० [विरुद्धो मार्गः], • कुपथ, दुराचरण, विरुद्ध मार्ग। A bad road away of wrong evil way wrong road. For Private and Personal Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1364 संस्कृत-प्राकत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विमुद्रित, विमुद्दिअ, (भूक०कृ०) [वि + मुद्र + वियत्, वियअ, नपुं० [वियच्छति न विरमति-वि+ त] निमीलित, blossomed, • मुद्रा रहित यम् + क्विप्], अन्तरक्षि, आकाश, गगन, नभ, हुआ, चिह्न वियुक्त, sealed. sky. ether atomos phere. विमूढ, विमूढ, (भू०क०कृ०) [वि + मुह + क्त], वियत्गगा, वियअगगा, ला० आकाश गागा, स्वग मुग्ध, आसक्त हुआ, • व्याकुल, घबड़ाया हुआ, गंगा, sky Ganga. fearful, • बैचेन, उदासीन, विमुग्ध, stu वियत्गामिन, वियअगामि, पुं० आकाशगामी, pid. विद्याधर, heaven Ganga. विमूढमन, विमूढणं, वि० [विमूढो मनो यस्य],. वियत्चारिन, वियणचारि, पुं० पक्षी, गड पक्षी,a जडान्त करण, जड़शील, stupidful, • मूढ़ class of supernatural being birds. बुद्धि वाला, having unknown. वियत्भूतिः, वियतभूइ, स्त्री० अहंकार, तम, अंधेरा, वियत्भूतः, वियतभूइ, स्त्रा० अहकार, तम, 3 विमृष्ट, विमिट्ठ, (भू०क०कृ०) [वि + मृज् + क] dark. • साफ किया गया, पोंछा गया, cleaned, • वियत्मणिः, वियअमणि, पुं० सूर्य, दिनकर, sun. वियतिः, विषह, पुं० पक्षी, गमन, bird, going. मुद्रित किया गया, प्रक्षालित, प्रमार्जित, प्रशोधित, वियमः, वियतो, पुं० [वि + यम् + अप्], प्रतिबन्ध, sealed, whashed, • चिन्तन किया गया, सोचा गया, thinked. रोक, विराम, गतिरोध, नियंत्रण, बन्धन, self control, full stop. विमोक्षः, विमोक्खो, पुं० [वि + मोक्ष + घञ्],. वियात, विजओ, वि० [विरुद्धं निन्दा यातः], धृष्ट, मुक्ति, छुटकारा, बन्धनविहीन, liberation, निर्लज्ज, ढीठ, impudent, audacious. release. विमोक्षणं, विमोक्खणं, नपुं० [वि + मोक्ष् + ल्युट्], वियुक्त, विजुत, (भू०क०कृ०) [वि + युज् +6], • पृथक्, अलग,• विच्छिन्न, परित्यक्त, sepa• मुक्त करना, छोड़ना, • मुंचन, परित्यक्तन, releasing. Liberaling leaving. rated, • जुदा हुआ, वंचित, deprived. विमोचनं, विमोयण, नपुं० [वि + मुच् + ल्युट्],. वियुक्ति, विजुति, स्त्री० परित्याग, separate. खोलना, छोड़ना, त्यागना, • छुटकारा, मुक्ति, वियुज्, विजुअ, अक० बिछुड़ना, अलग होना, . releasing, throwing. दुःख कष्ट, पीड़ा, वेदना, व्याधि, to sepaविमोचित, विमोचिअ, (भू०क०कृ०) [वि + मुच् + rate, to pain. क्त],• फेके गए, छोड़े गए, त्यागे गए, throw, वियुत, विजुअ, (भू.क.कृ.) [वि + यु + क्त],. shooted. पृथक्, भिन्न-भिन्न, • वञ्चित, शुन्य, विरहित, विमोह, विमोहं, वि० मुग्ध किया हुआ, आसक्त किया to be separated. हुआ, stupided. वियोगः, विजोग, पुं० [वि + युज् + घञ्],• बिछोह, विमोहं, विमोहं, नपुं० [वि + मुह् + णिच् + ल्युट्], विच्छेद, जुदाई,• सम्बन्ध विच्छेद, separa• रिझाना, • प्रलोभनं देना, • मोहित करना, tion,• अभाव, हानि, क्षति, less. अपनी ओर आकर्षित करना, bewildering, वियोगज, विजोगिज, वि० वियोग को प्राप्त होने वाला, infatuating, • आसक्त करना, • आकृष्ट separator. वियोगिन्, विजोगि, वि० [वियोग + इनि], वियुक्त, करना, प्रभावित करना। विमोहित, विमोहिअ,वि० आकर्षित, bewildered. separated, • चक्रवाक् पक्षी, a bird chakravak. विमोहिनी, विमोहिणी, स्त्री० स्नेहकर्मी, वियोगिचित्तं, विजोगिचित्त, नपुं० वैराग्यशील, lovelyman. seperateful. विम्बटः, विबंडो, पुं० [विब् + अट् + अच्],राई का वियोगिनी, विजोगिणी, स्त्री० [वियोगिन् + ङीष], पौधा, a plant. वियुक्त स्त्री, विरहिणी, पतिवियोग युक्त, hus For Private and Personal Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1365 band, disunion, • एक छन्द का नाम,a chanda. वियोगिवर्गः,विजोगिवग्गो, पुं० साधक समूह, mass ___of sadhaka. वियोजित, वियोजिअ, (भू०क०कृ०) [वि + युज् + णिच् + क्त], परित्यक्त, छोड़ा गया, sepa rated, • वञ्चित, deprived. वियोनिः, विजोणि, स्त्री० [विविधा विरुद्धा वा योनि], नाना जन्म, विविध पर्याय, अलग-अलग जन्म, many born, • कुयोनि, कुजन्म, low birth, manifold birth. विरक्त,विरत्त, (भू०क०कृ०) [वि + रज् + क्त],. लालसा, विहीन, इच्छा रहित, without gain, without desire,• विराग युक्त, राग रहित, वीतरागता पूर्ण, having notattachment, passionless, without blood, . विरुद्धाचरण, • सन्यासी, sages, • रक्तरहित। विरक्त, विरत्त, स्त्री० [वि + रञ् + क्तिन्], • चित्तवृत्ति में परिवर्तन, असंतोष, unhappiness, turning in mind, • उदासीनता, विलगाव, बिछोह, वियोग, having no interestany way, • आसक्ति मुक्त, विराग, वीतरागभाव। विरचनं, विरयण, नपुं० [वि + रच् + ल्युट्], सरंचना, काव्यप्रणयन, without attachment, . निर्माण करना, सृजन करना, composing, preparing, making, • संकलन करना, संग्रह करना, collection. विरचित, विरचिअ, (भू०क०कृ०) [वि + रच् + क्त],• निर्मित, • बनाया गया प्रणयन किया गया, maked, prepared, • सरंचित, प्ररूपित, निरूपित, writed, composed, • सृर्जित, गठित, build, • परिष्कृत किया गया, तैयार किया गया, prepared, • धारण किया गया, पहनाया गया, geted, • जुड़ा गया, बैठाया गया, formed. विरज, विरज, सक० अनुराग, करना, प्रेम करना, प्रसन्न करना, खुश करना, toglad, to love, • विरक्त रहना, to desiste. विरज, विरज, वि० [विगतं रजो यस्मात], • रज विहीन, धूल रहित, free of rajas, free from dust. विरजस्, विरज, वि० [विगतं रजं यस्मात् यस्य], • राग रहित, अनुराग विहीन, • आसक्ति रहित, loveless, without attachment, • धूल रहित, • कर्म परमाणुओं से विगत, free of dust, without karman. विरञ्चः, विरंचो, पुं० [वि + रच् + अच्], ब्रह्मा, Brahma. विरञ्चि, विरंचि, पुं० ब्रह्मा, Brahma. विरञ्चिपुत्रः, विरंचिपुत्तो, पुं० नारद, Narada. विरञ्चिभू, विरंचिभू, पुं० विधाता, ब्रह्मा, Brahma. विरटः,विरडो, पुं० अगुरु, कृष्णचंदन, black San dal. विरणं, विरणं, नपुं० [विशिष्टो रणो मूलं यस्य]. सुगन्धित घास, perfumedful grass. विरत, विरअ, वि० [वि + रम + क्त], • रहित, विहीन, भो! भोगाद् विरतो रतो भगवतःसंचेतने धीश्वर!, • विश्रान्त, थका हुआ, क्लान्त, disisted, ceased, • उपसंहृत, समाप्त, ended. stopped. Rested, con cluded.. विरतिः, विरइ, स्त्री० [वि + रम् + क्तिन्], • बंद करना, रोकना, ठहरना, giving up, stopping, • विश्राम, अवसान, यति, stopping, •विराम, संयम में प्रवृत्ति, passionless. विरदावली, विरंदावली, स्त्री० वंशावली, . वंशपट्टावली, family row. विरम्, विरम, [वि + रम्], • छोड़ना, त्यागना, to leave off,come to end, • विराम करना, चिरस्थिर करना। विरम्, विरम, अक० विरत होना, चुप होना, दूर होना, to leave, to silence. विरमः, विरमो, पुं० रोक, विश्राम, विराम, end, cease, • छिपना, अदृश होना, come to end. विरल, विरल, वि० [वि + रा + कलन्], अन्तराल युक्त, कोई नहीं, wide part, • पतला, For Private and Personal Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1366 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कोमल, मृदु, soft, mild, . ढीला, विस्तृत, विरहिणी, विरहिणी, स्त्री० वियोगिनी, weak, extend, • निराला, दुर्लभ, अनूठा, separationful woman. difficult, • थोड़ा, कम, loose, little, विरहित, विरहिअ, वि० परित्यक्त, छोड़ा हुआ, sepafew, • दूरवर्ती, लम्बा, wide apart, rated. विरहोत्कण्ठ, विरहक्कंठ,वि० वियोग का कष्ठ भोगने large. विरलं, विरलं, नपुं० दही, जमाया हुआ दूध, filled arch, providing pain of separation. milk. विरहोत्सक, विरहुस्सुग, वि० विछोह युक्त, विरलं, विरलं, अव्य० • कठिनाई से, कभी कभी, • separationful. नहीं के बराबर, with hard, sometime. विराग, विराग, वि० [वि + रञ् + घञ्], • विरक्ति, विरलभाव, विरलभावो, पुं० मृदुभावा, soft na सांसरिक कारणों से निवृत्ति, विषयाभाव, havture. ing not attachment, • अरुचि, • गृह विरव, विरव, वि. विशिष्ट शब्द, most word. परिवार भोगादि से निवृत्ति, • इच्छा रहित, विरस, विरस, वि० [विगताः रसो यस्य], • नीरस, undesire,• वृत्तिपरिवर्तन, असंतोष, un स्वाद रहित, juiceless, flavourless, . happiness. अप्रिय, अरुचिकर, lastless, • क्रूर, निर्दय, विरागभृत, विरागभिअ,वि० विरक्ति से परिपूर्ण, full cruelty. with separation. विरसः, विरसो, पुं० पीड़ा, कष्ट, दुःख, pain. विरागसागर, विरागसायारो (पुं०) A jain, विरहः, विरहो, पुं० [वि + रह् + अच्], विछोह, Acharya vivagsagar. Bundelk hand's first Acharayd, Ganacharya वियोग, separation, • छोड़ना, त्यागना, virag sagar. desertion, • अभाव, absence... विरागिन्, विरागि, वि० विरक्ति युक्त, विषयवासना विरहगत, विरहगअ, वि० वियोग को प्राप्त हुआ, fea, separationful. separated. विरहज्वरः, विरहजरो, पुं० वियोग वेदना, misfor विराज, विराज, पुं० [वि + राज + क्विप],• कान्ति, tune of separation. आभा, शोभा, प्रभा, bright, light. विरहपीड़ा, विरहपीडा,स्त्री० बिछोह का दुःख, mis विराजित, विराजिअ, (भू०क०कृ०) [वि + राज् + fortune of separation. क्त] सुशोभित, देदीप्यमान, प्रकाशित, decoविरहाग्निनान्त, विरहाणिणंत, वि. विरह रूपी अग्नि rated, brighted, • प्रदर्शित, प्रकटीकृत, से जलने वाला, heating with separa showed. tion. विराटः,विराडो, पुं० [विशेषो राये यत्र],विराट नामक विरहानलः, विरहाणलो, पुं० विरहाग्नि, fire of राजा, जहाँ पांडवों ने छद्मवेश में निवास किया ___separation. था, a king Virata was the capital. विरहाविरहाशा.विरहाविरहासा, वि. विरह का खेद, विराटकः, विराडगो, पुं० [विराट + कन्], अल्प pain of separation. प्रमाण वाला हीरा, an inferior diamond. विरहासहा, विरहासहा, वि० वियोगमसहमाना, वियोग विराणिन्, विराणि, पुं० हस्ति, हाथी, elephant. को सहने वाला, passioning of separa- विराद्ध, विरज्झ, (भू०क०कृ०) [वि + राध् + क्त], tion. • विरुद्ध,प्रतिकूल, • कुपित, क्षतिग्रस्त, hurt, विरहार्त, विरहारिअ, वि. विरह से पीड़ित, long injured, . घृणापूर्वक, व्यवहृत, ing in separation. efferened. विरहावस्था, विरहावट्ठा,स्त्री० वियोगजन्य दशा, state विराधः, विराहो, पुं० [वि + राध + घञ्], विरोध, of separation. For Private and Personal Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1367 प्रतिरोध, विवाद, सताना, hurt, opposing, विरुदं, विरुद, नपुं० ध्वनि करना, sound.caying • संतप्त, दुःखी, पीड़ित, pained. alound proclainrirg. विराधक, विराहग, वि० सताने वाला, 'विराधकः । विरुदावली, विरुदावली, स्त्री० यश, प्रशस्ति, गुणगान सन्नखिप्रजाया, having pained. गीतिका, praise, penegyrics. विराधनं, विराहणं, नपुं० [वि + राध् + ल्युट], . विरुदितं, विरुदिअं, नपुं० [वि + इतच् + क्त],विलाप विरोध करना, चोट पहुंचाना, सताना, oppos करना, जोर से चिल्लाना, crying. ing, • कष्ट देना, पीड़ित करना, pain. विरुद्ध, विरुद्ध, वि० [वि + रुध् + क्त], • विपरीत, विराधना,विराहणा, स्त्री० संताप, पीड़ा, दुःखी, pain. उलटा, असम्बद्ध, असंगत, opposed, . विराधिन्, विराहि, वि० विराधना करने वाला, hav बाधित, रोका गया, विरोध किया गया, hining pained. dered,• प्रतिकूल, विरोधी, obstructed, विरामः, विरामो, पुं० [वि + रम् + घञ्], रोकना, • अनुकूल, अनुपयुक्त, • प्रतिषिद्ध, वर्जित, बन्द करना, समाप्त करना, cessation, re- त्याज्य योग्य, given up,• अशुद्ध, अनुचित, pose, stoppage,end, • विश्राम, stop unpure. page, • अन्त, समाप्ति, उपसंहार, end, . विरुद्धं, विरुद्धं, नपुं० विरोध, वैपरीत्य, शत्रुता, • यति, रुकावट, ठहराव, end. असहमति, असंगति, opposed, hindered. विरावः. विरावो. पं० वि + रु + घब]. ध्वनि. विरुद्धकथन, विरुद्धकधणं, वि० विपरीत कथन, कोलाहल, आवाज। clamour, noise मिथ्या कथन, thought of opposition. sound. विरुद्धगमनं, विरुद्धगमणं, नपुं० दोषों का प्रसंग, विराविन, विरावि, वि० [वि + राव + इनि] रोने gone of fault. वाला, चीखने वाला, चिल्लाने वाला, shout विरुद्धगाम, विरुद्धगाम, वि० चौरलुण्टाक,chiefful. ing, crying. विरुद्धता, विरुद्धआ, वि० विपरीतता, विरोधिपना, विराविणी, विराविणी, स्त्री चिल्लान वाली, रोने वाली, • अनुपयुक्तता, प्रतिकूलता, opposition. ___shouting, crying a female. विरुद्धताकारक, विरुद्धआकारग, वि० वैचित्रता का विरिक्तक, विरितग, वि० खाली, रीता हुआ,ended, कारक, प्रतिकूलता का कारक, case of oppoured. position. विरिंचः, विरिंचो, पुं० [वि + रिच् + इन्], ब्रह्मा, विरुद्धदानं, विरुद्धदाणं, नपुं० अनुचित दान, Brahma. ___uncapable given up. विरुग्ण, विरुग्ग, (भू०क०कृ०) [वि + रुज् + क्त], विरुद्धपानं, विरुद्धवाण, नपुं० विपरीत पान योग्य • रोग ग्रस्त, • विनष्ट हुआ, injured, ill पदार्थ। A think of un favourale ness, • झुका हुआ, • ढूंठ, banted, leaf unfavourable nature. less tree. विरुद्धभावः, विरुद्धभावो,पुं० विपरीत भाव। विरुत, विरअ, (भू०क०कृ०) [वि + रु + क्त], • विरुद्धभोज्य, विरुद्धभोज्ज,वि०निषिद्ध भोजन वाला, चीखा हुआ,चिल्लाया हुआ, cooing, wail, not suitable food.. • चीत्कारपूर्ण, गुंजायमान। विरुद्धराज्यातिक्रमः, विरुद्ध रज्जादिकमो, पुं० राज्य विरुतं, विरुअ, नपुं० चिल्लाना, चीखना, दहाड़ना, के विरुद्ध कार्य करना, राजाज्ञा का उल्लंघन wail, cooing, • चिल्लाहट, ध्वनि, घोषणा, करना, doing opposite workof capi• कूजना, गुनगुनाना, भिनभिनाना। tal. विरुदः, विरुओ, पुं० घोषणा करना, चिल्लाना, wail, विरुक्षणं, विरुक्खणं, नपुं० [वि + रुक्ष् + ल्युट्],. cry, song. कलंक, दोष, निन्दा, • अभिशाप, कोसना, For Private and Personal Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1368 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश fault, • रुखा करना। Roughening actng as an astring. विरूप, विरुव, वि० [विकृतं रूपं यस्य], • कुरुप, विकत असंदरता यक्त lectun charmingful, • रूप विहीन, लावण्य रहित, गुणहीन, having enormous body, . काम वृत्ति, • विपत्तिका। विरूपक, विरुवग, वि० सौंदर्य विहीन, पूतिगन्धयुक्त, unbeautiful, pussful. विरूपकरणं, विरुवयरणं, नपुं० सौंदर्य विहीन होना, लावण्यता से रहित होना, being beautiless. विरूपगत, विरूवगअं, वि० कुरूपता को प्राप्त हुआ, gone of beautiless. विरूपगामी, विरूवगामी, वि० कुमार्ग गामी, काम-वासना जनित, gone of faultful way. विरूपधारी, विरूवधारी, वि० कुरूपता युक्त, unbeautifulless. विरूपिन्, विरुवि, [विरुद्धं सरूपमस्ति अस्य], कुरूप, लावण्यहीन, beautiless. विरेकः, विरेगो, पुं० [वि + रिच् + घञ्], विरेचक, जुलाब, मलाशय, स्वच्छ करना, purging, doing pure. विरेचनं, विरेयण, नपुं० [वि + रिच् + ल्युट], दस्त, मलोत्सर्ग, purging, • जुलाब, मलाशय स्वच्छ करना। विरेचित, विरेचिअ,वि० मल्लोत्सर्जित, मल का उत्सर्ग करने वाला, one who has been purged. विरेफः, विरहो, पुं० [विशिष्टो रेफो यस्य], • नदी. सरिता, प्रवाहिनी, river. विरोकः, विरोगी, पुं० [वि + रुच् + घञ्], छिद्र, सुराख, • दरार। A hole, pit. विरोचनः, विरोयणो, पुं० [विशेषेण रोचते - वि + रुच् + ल्युट्], • सूर्य, sun,• चन्द्र, moon, • अग्नि, fire. विरोधः, विरोहो, पुं० [वि + रुध् + घञ्] प्रतिरोध, रुकावट, ठहराव, • आवरण, ढक्कन, cover, • कलह,संकट, असहमति,contradiction, opposition, • अन्तर्कलह, शत्रुतापूर्ण व्यवहार, quarrel, • विरोधाभास, अलंकार, contradiction. विरोधकर, विरोहयर, वि० प्रतिरोध करने वाला, गतिरोध करने वाला,whospokenas con traction, opposing. विरोधकारिणी, विरोहयारिणी, वि० गतिरोध उत्पन्न करने वाली, obstruction fastener fas tening. विरोधकारिन्, विरोहयारि, वि० कलह करने वाला, संकट उत्पन्न करने वाला, opposition. विरोधकृत्, विरोहकिअ, पुं० शत्रु, enemy. विरोधकृत, विरोहकिअ, वि० कलहकारी, झगड़ालु, ___opposing enemy. विरोधगत, विरोहगअ, वि० शत्रुता को प्राप्त हुआ, gone of enemy. विरोधगामिन, विरोहगामि, वि० प्रतिकूल चलने वाला, gone of opposite side. विरोधजन्य, विरोहजण्ण, वि. कलहपूर्ण, ___contradictionful. विरोधनं, विरोहणं, नपुं० [वि रु रुध् + ल्युट्], . कलह, contradiction, • बाधा, संकट, रोक, fault, obstruction, • विग्ध करना, बाधा डालना, impediment, • घेरा डालना, wardening, • प्रतिरोध करना,pressing, • असहमति, असंगति, contradictary. विरोधभासः, विरोहभासो, पुं० विरोधभास, अलंकार, विरोध की प्रतीति होना, contradiction when something isd spoken of as contradictory even when there is no contradiction, 37141a fe faser वाक्ये न तत्त्वतः। शब्दार्थकृतमाभाति स विरोध स्मृतो यथा । (वाग्भट्टलंकार 4/20) जिस वाक्य के कहने या सुनने से तत्काल ही शब्द और अर्थ में विरोध उत्पन्न हो, परन्तु वास्तव में किसी प्रकार का भी विरोध न हो वहाँ विरोधाभास अलंकार होता है। अनङ्गरम्योपि सदङ्गभावादभूत् समुद्रोऽप्यजडस्वभावात्। न गोत्रभित्किन्तु सदा पवित्रः स्वचेष्टितेनेत्थमसी विचित्रः।। For Private and Personal Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1369 विरोधाभासालंकारः, विरोहाभासालंकारो, पुं० देखो उद्विग्न, pained, • विह्वल, व्याकुल, . ऊपर। प्रकोपी, क्रोधित, angry. विरोधिता, विरोहिआ, वि० शत्रुता, प्रतिकूलता, op- विलक्षिन्, विलक्खि, वि० सर्वसाधारणता । distinposing enemy. guished. विरोधिन्, विरोहि, वि० [वि + रुध् + णिनि], • विलग, विलग, अक० अलग होना। to chang to प्रतिरोध करने वाला, रोकने वाला, oppos- unclose. ing,. मिथ - मिथ्या, untruth saying, विलग्न, विलग्ग, वि० [वि + लस्ज् + क्त] • संलग्न, • शत्रुतापूर्ण, प्रतिकूल, विरुद्ध प्रकृति वाला, अवलम्बित, आधारित, आश्रित, supported, having of opposite nature, . close set, • लगा हुआ, चिपका हुआ, चिपटय प्रतिद्वन्द्वी, असंगत, विरोधी, enemy. हुआ,attached,• निर्दिष्ट, स्थिर किया हुआ, विरोपणं, विरोवणं, नपुं० [वि + रुह् + ल्युट्], • • निर्दिष्ट, स्थिर किया हुआ,• पतला, सुकुमार, घाव भरना, heating of woomed, . sickness. रोपना, planting. विलग्नं, विलग्ग, नपुं० कूल्हा, welly, • कमर। विल, विल, सक० ढकना, छिपाना, to cover, • विलंघनं, विलंघणं, नपुं० [वि + लंघ् + ल्युट्], . आच्छादित करना, आवरण करना, to shore, अतिक्रमण करना, लांघ जाना, going over, • तोड़ना, बांटना, फेंकना, to crush, • • अपराध, अतिक्रमण, शांत, क्षति, हानि, धकेलना। fault, loose, silence. विलक्ष, विलक्ख, वि० [विलक्ष् + अच्], : लक्षण विलंधित, विलंघिअ, (भू०क०कृ०) [वि + लंघ् + रहित, चिह्न विहीन, signless, . व्याकुल, क्त], • अतिक्रान्त, व्यतीत, बीता हुआ, विह्वल, painful, • आश्चर्यान्वित, अचम्भे lapsed, gone-possed, • आगे गया, आगे युक्त,. लज्जित, शर्मिन्दा युक्त, ashamed, बढ़ा हुआ, encroached,• परास्त, पराजित, transgressed. embraced. विलज्ज, विलज्ज, वि० [विगता लज्जा यस्य], विलक्षणं, विलक्चाबम,नपुं० [विगतं लक्षणं यस्य], निर्लज्ज, बेशर्म, shame. • सर्वसाधारण, ordinary belonging to विलप, विलवं, अक० रोना, विलाप करना, wail. many,• भेद युक्त,kindful,• असाधारण, विलपनं, नपुं० [वि + लप् + क्त], रोता हुआ, विलाप • भिन्न, इतर, other. करता हुआ, wailed. विलक्षणता, विलक्खणआ,वि.विलाप भाव वाली, विलम्बः, विलंब, पुं० [वि + लम्ब् + घञ्], • प्रतिकूल स्वभाव वाली, having of oppo लटकना,झूलना, ढोलायमान होना, hanging, site, • असाधारण। longing, turning, • देरी, विलम्ब करना। विलक्षणत्व, विलक्खणत्त, वि० बनावटी,बिना लक्षण विलम्बनं, विलंवणं, नपुं० [वि + लम्ब् + ल्युट्],. वाली, without signs. लटकना, झूलना, • देरी, विलम्ब करना, विलक्षणभावः, विलक्खणभावो, पुं० विनाश भाव, hanging, longing, • लटकी हुई। ___kill ful nature. विलम्बिका, विलंविगा, स्त्री० कब्जी, कोष्ठबद्धता। विलक्षित, विलक्खिओ, (भू०क०कृ०) [वि + लक्ष् + क्त], • विकलता गत, व्याकुल होता हुआ, constipation. विलम्बित, विलंविद, (भूक०कृ०) [विलम्ब + pained, • विश्रुत, प्रसिद्ध, ख्यात, pained णिनि], • नीचे लटकता हुआ, झूलता हुआ, famous, . प्रत्यक्षीकृत, दृष्ट, आविष्कृत, hanging, longed, • देरी करने वाला, seen, • विवेचनीय, thoughtful, . टालमटोल करने वाला। For Private and Personal Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1370 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विलम्भः, विलब्भो, पुं० [वि + लभ् + घञ्], उदारता, विलालः, विलालो, पुं० [वि + लल् + घञ्],बिलाव, भेंट, उपहार, पुरस्कार, gift. • उपकरण यन्त्र, a yantra. विलयः, विलओ, पुं० [वि + ली + अच्], विघटन, विलासः,विलासो, पुं० [वि + लस् + घञ्] नेत्रविभ्रम, dissolution, • पिघलना, melting, . eyes amorousness, • लीला, क्रीड़ा, विनाश, मृत्यु, end, • नष्ट, विलीन। खेल, port, playful, • ललित, अनुराग, विलयनं, विलयणं, नपुं० [वि + ली + ल्युट्], . कामुकता, loved,• लालित्य, सौंदर्य, चारुता, प्रलय, विनाश, dissolution, • पिघलना, लावण्य, beautiness, • आसक्ति, attachक्षीण होना, melting, • विघटन, विनाश, ment, • मनोविनोद, मनोरंजन, amorous end. mind, • अभिनय, dalliance. विलयाह्वय, विलयाहव, वि० • पक्षियों को सुरक्षा विलासगति, विलासगइ, स्त्री० लीला का संचालन, प्रदान करने वाला। protaction of binds. wanton, going of amorous. विलब्धपूर्णा, विलद्धपुण्णा, वि० विपरीतता को धारण विलासगेहं, विलासगेहो, नपुं० रतिगृह, कामक्रीड़ा करने वाला, getting of opposition. स्थल, a house of amorous. विलस, विलस, अक० चमकता होना, कोंधना, विलास-तत्परः, विलास-तप्परो, पुं० विषय में संलग्न, लहराना, उज्ज्वल होना, to light. attached in amorous. विलासनं, विलासणं, नपुं० [विलास् + णिच् + ल्युट्], विलसत्, स्त्री० चमकना, उज्ज्वल, प्रभा, सुंदर, प्रिय, • क्रीड़ा, मनोरंजन, मनोविनोद,play, sport, lighting, bright. विसलत्तनु, विसलतणु, पुं० शोभायमान शरीर, संदर amorous, • आसक्ति, वासना, कामना, देह, suitable body, beautiful body. attachment, • कामुकता, lovelyness. विलसत्तमालः, विलसतमालो, पुं० सुंदर तमाल तरु। विलासनीतिः, विलासणीइ, स्त्री० कामप्रवृत्ति, act of Kama. विलसनं, विलसणं, नपुं० [वि + लस् + ल्युट्], विलासवासिन्, विलासवासि, वि० आरम्भ चमकना, सुंदर, सुभग, प्रिय, lighting, परिग्रहासक्त, attached with things. bright, love, • मनोज्ञ, beautiful, . विलासविभ्रमः, विलासविब्भम, पुं० काम-विभ्रम, सुशोभित, प्रभायुक्त, charmful, • जगमगाना, _____dalliance. क्रीड़ा करना, sporting. विलासिन्, विलासि, वि० कामासक्त हुआ, विलसित, विलसिअ, (भ०क००) वि + लस् + विलासशाली, attached with kama. क्त], • चमकता हुआ, सुशोभित, lighted, विलासिनी, विलासिणी, स्त्री० पण्यस्त्री, वेश्या, prosdecorated, . प्रकटीकृत, प्रकट हुआ, . titute, atafuf-it, courtesan. क्रीड़ाप्रिय, स्वेच्छाचारी, dalliance. विलासिनी-नीतिः, विलासिणी-णीइ,स्त्री० स्त्री० की विलसितं, विलसिअ, नपुं० विलास, लीला, क्रीड़ा, प्रवृत्ति, act of courtsean. delight, sport, • चमक, प्रभा, bright. विलिख, विलिह, सक० लिखना, कुरेदना, गंदना, to विलाप, विलाव, सक० तपाना, बिलौना, to heat, write, to paste. ___to crush. विलिखनं, विलिहणं, नपुं० [वि + लिख् + ल्युट्], विलापः, विलावो, वि० [वि + लप् + घञ्], . लिखना, कुरेदना, खुरचना, writing paint रोना, क्रंदन, रुदन, कराहना, wailing, wail, ____ing. ruin. विलिप, विलिव, सक० लीपना, साफ करना, to विलापी, विलावी, वि० रुदन करने वाला। wail- smear, to pollute. ing. विलिप्त, विलित, (भू०क०कृ०) [वि + लिप् + For Private and Personal Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1371 क्त] संसक्त. लिपटे हए, सने हुए, लीपा हुआ, ing, • सुगन्धित पदार्थ रगड़ना। घिसे हुए चुपड़ा हुआ, पोता हुआ, smeared, at- सुगन्धित पदार्थ का लेप। smearing. tached, polluted. विलेपनी, विलेवणी, स्त्री० [विलेपन + ङीप्] उपटन विलीन, विलीण, (भू०क०कृ०) विलिप्त, अनुषक्त, युक्त स्त्री, अलंकृत स्त्री, • सुवेशा, सुंदरी, लिपटा हुआ, चिपकने वाला, melted, . beautiful woman. संसक्त, लीन, मिला हुआ,dissolved into, विलेपिका, विलेविगा, स्त्री० चावल का मांड, • अन्तर्हित, विनष्ट ओझल, समाप्त, ended. Manda of rice. विलुंच, विलुंच, सक० लोंच करना, उखाडना, to विलेप्यशङ्का, विलेप्पसंका, स्त्री० चित्रोल्लिखित की tear off, to remove. शङ्का, doubt of paint. विलुंठनं, विलुठणं, नपुं० [वि + लुट् + ल्युट्], लूटना, विलोक्, विलोअ, सक० • देखना, अवलोकन करना, डाका डालना, ठगना, robbing. to see, to note, • निहारना, परखना, दृष्टि विलुप्त, विलुत्त, (भू०क०कृ०) [वि + लुप् + क्त], डालना। • नष्ट,समाप्त, ended,.० फाड़ा गया, तोड़ा विलोकनं, विलोयणं, नपुं० देखना, अवलोकन करना, गया, crushed, destroyed, • पकड़ा गया, seeing, • ढूंढना, खोजना, • दर्शन, • दृष्टि, catched. निरीक्षण, nothing. विलुम्प, विलुंप, अक० विलुप्त होना, नष्ट होना, to विलोकनीय, विलोअणिज्ज, वि० [विलोक् + destroy. अनीयर], . दर्शनीय, निरीक्षण योग्य, देखने विलुम्पकः, विलुपगो, पुं० चोर, डाकू, thief, rob योग्य, to be seen. ber, • अपहर्ता, लुटेरा, ravisher. विलोकयत, विलोयअ, देखता हुआ, निरीक्षण करता विलुम्पन्त, विलुवंत, (वि + लुप् + शतृ) ओझल हुआ, seen. होता हुआ, नष्ट होता हुआ, ended, disap- विलोकयल्लोकपतिः, विलोअ-यल्लोकवइ, वि० peared. लोकपति को देखने वाला, seeing of world विलुलित, विलुलिअ, (भू०क०कृ०) [वि + लुल् + man. क्त], • लुढ़का हुआ, • अस्थिर हुआ, हिला विलोक्य, विलोक्क, सकृ० देखकर, अवलोकन हुआ, agiated, • क्रमरहित, क्रमशून्य, करके, निरीक्षण करके, to be seen. moved, without step. विलोचनं, विलोयणं, नपुं० [वि + लोच् + ल्युट्], विलून, विलूण, (भू०क०कृ०) [वि + लू + क्त] नेत्र, नयन, अक्षि, eye. कटा हुआ, चीरा हुआ,cut, killed, injured, विलोडनं, विलोडण, नपुं० [वि + लोड् + ल्युट्],. छिन्न। मंथन, बिलौना, मथना, crushing. विलेखनं, विलेहणं, नपुं० [वि + लिख + णिच् + विलोडित, विलोडिअ, (भूक०कृ०) [वि + लोड् ल्युट्] • गोदना, लिखना, writing,• खोदना, + क्त], • मथित, बिलोया हुआ, मथा हुआ, scratching, • खुरचना, कुरेदना, • उखाड़ना, crushed, • हिलाया हुआ। ploughing. विलोपः, विलोवा, पुं० [वि + लुप् + घञ्], • लोप, विलेपः,विलेवो, पुं० [वि + लिप् + घञ्],• उबटन हानि, क्षति, विनाशघात, end, loss, • मल्हम, smearing,ointment, • लिपाई, पकड़ना, लूटना, अपहरण करना, geting,. पुताई, smearing. अदर्शन, unseen. विलेपनं, विलेवणं, नपुं० [वि + लिप् + ल्युट्], • विलोपनं.विलोवणं, नपुं० [वि + लुप् + ल्युट्],. लीपना, पोतना, • उबटन, लगाना, smear- लोप, हानि, विनाश, क्षति, • नष्ट करना, क्षति For Private and Personal Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1372 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश करना, loss, injuring, • अपहरण, tak- विल्बः, विल्लो, पुं० बिल्बफला, a fruit, wood ing away, carrying off. apple, sit487, shree fruit. विलोपिन, वि० नाश करने वाला, क्षति पहुंचाने वाला, विल्वफलं. विल्लफलं.नपं० बेल का फल, wood injuring, to be killing. apple fruit. विलोभः, विलोहो, पुं० [वि + लुभ् + घञ्], • विवक्षा, विवक्खा, स्त्री० [वच् + सन् + अ + टाप्], प्रलोभन, लुभाना, आकर्षित करना, attrac- • अभिलाषा, कामना, चाह, इच्छा, desire, tion, seduction, • अपनी ओर खींचना, desire to speak,• अर्थ, आशय, प्रयोजन, आकृष्ठ करना। aim, reason. विलोभनं, विलोहणं, नपुं० [वि + लुभ् + णिच् + विवक्षित, विवक्खिअ, वि० [विवक्षा + इतच्], . ल्युट], • लुभाना, आकर्षित करना, attrac अभिप्रेत, कहे जाने योग्य, • अर्थ युक्त, tion, • ललचाना, आकृष्ट करना, seduc प्रयोजनभूत, capable motive,• अभिप्राय tion, • प्रलोभन, allure, tempt, . युक्त, उद्देश्यपूर्ण, aimful, purposeful, . खुशामद, प्रशंसा, laudation.. आशय युक्त। विलोम, विलोम, वि० [विगतं लोम यत्र],. प्रतिकूल, विवक्षितं, विवक्खिअं, नपुं० आशय, अभिप्राय, विपरीत, प्रतिलोम, reverse, contrary,• प्रयोजन, reason purpose. हर्ष रहित, लोम रहित, happyless, • विरुद्ध, विवक्षु, विवक्खु, वि० [वच् + सन् + उ], बोलने पिछड़ा हुआ। की इच्छा वाला, what is desired to be विलोमः, विलोमो, पुं० विपरीत क्रम, प्रतिलोम, re- said. verse, • कुत्ता, सर्प, वरुण, dog, snake, विवत्सा, विवच्छा, स्त्री० [विगताः वत्सो यस्याः], Varuna. बिना बछड़े वाली गाय, वत्स विहीन गाय, विलोम, विलोम, नपुं० रहट, पानी निकालने का यन्त्र, without calf cow. a yantra. विवद, विवद, सक० निवेदन करना, बोलना, कहना, विलोमगामिन, विलोमगामि, वि० विपरीत पाठवाला, to speak, to say. having of opposite lesson, going of विविधः, विविह, पुं० [विवधो विगतो वा वध, हननं opposit. गतिर्वा यत्र]। • जूआ - बैलों के कांधे पर विलोमज, विलोमज, विलोमाभाव, हर्ष का अभाव, रखा जाने वाला जूआ। yoke for carry happiness, • निलो मता, ing, • मार्ग, way, • बोझ, burdon, • happinessless, • विपर्यय, वैपरीत्य, भार, trouble. opposited, • विपरीतता। विवधिक, विवहिग, वि० [विवध + ठन्], बोझ ढोने विलोमविधिः, विलोमविहि, स्त्री० प्रतिकूल कर्म,a वाला, भारवाहक, • फेरी वाला, having to ____work of opposite. burdon. विलोल, विलोल, वि० [विशेषेण लोल:],• चश्चल, विवरं, नपुं० [वि + व् + अच्], • छिद्र, रन्ध्र, चपल, tremulous, unsteady, • सुराग, बिल,aporter, • दरार, खोखलापन, ढोलायमान, चलायमान, थरथर करने वाला, fissure, • एकान्त स्थान, lonely place, greedy, • ढीला, विपर्यस्त, बिखरा हुआ, • विच्छेद, opening, • दोष, त्रुटि, fault, loose, flattering. • घाव। विलोलनं, विलोलणं, नपुं० चञ्चल, परिचालन, विवरणं. विवरणं. नपं० • प्रदर्शन, • अभिव्यंजन, tremulous. • स्पष्ट, • व्याख्यानकरण, uncovering, विलोहितः, विलोहिआ, पुं० रुद्र, Rudra. For Private and Personal Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1373 commentry, • गणना, • निरूपण, विवलित, विवलिअ, वि० मोड़ा गया, व्यामोडित, counting, thinking. turned. विवरनालिका, स्त्री० बांसुरी, बंसी, मुरली, pipe, विवश, विवस, वि० [वि + वश् + अच्], • लाचार, ____ flute. असहाय, आश्रयहीन, . अनियन्त्रित, विवरप्रयोगः, विवरपजोगो, पुं० छेद-छिद्र, hole. विषयाधीन, unsupport. विवर्जनं, विवज्जणं, नपुं० [वि + रज् + ल्युट्], विवसन. विवसणं. वि० [विगतं वसनं यस्य], वस्त्र छोड़ना, निकाल देना, परित्याग करना, giv- रहित, निर्वस्त्र। ___ing, leaving. विवस्वत्, विवस्स, पुं० [विशेषेण वस्त आच्छादयति विवर्जित, विवज्जिअ (भू०क०कृ०) [वि + रज् + - वि + वस् + क्विप् + मतुप्], • दिनकर क्त],• परित्यक्त, विसर्जित, leaved,• छोड़ा सूर्य, sun, • मनु, Manu, • मदार पादप, गया, bamed, • प्रदत्त, दिया गया, ex sun tree. cluded, • परिहृत, वञ्चित। विवहः, विवहो, पुं० [वि+ वह् + अच्] अग्निजिह्वा, विवर्ण, विवण्ण, वि० [विगतः वर्णो यस्य],• निष्प्रभ, fire heat. पाण्डु, फीका, भदरंगा, uncomplexion, विवहनक्रिया,विवहण-किरिया,स्त्री० विवाह क्रिया, lightless, • वर्ण रहित, colourless,. marriage work. अज्ञानी, मूढ़, निरक्षर, unknown. विवाकः, विवागो, पुं० [विशिष्टो वाको यस्य], विवर्णः, विवण्णो, पुं० जाति बहिष्कृत, casteless. न्यायधीश, निर्यायक पुरुष,judge. विवर्णता, विवण्ण्ण आ, वि० कान्तिहीनता, विवादः, विवादो, पुं० [वि + वद्+घञ्],• प्रतिपक्ष brightless. वचन, वार्तालाप, another thought, • विवर्णिका, विवण्णिगा,स्त्री० व्याख्या, भाष्य,com शास्त्रार्थ, परस्पर विचार विनिमय, • कलह, __mentary. संघर्ष, dispute, quarrel, • तर्क, चर्चा, विवर्णिता, विवण्णिआ, स्त्री० व्याख्या, भाषा, com वार्ता, discussion, • आदेश, आज्ञा, ormentary. विवर्तः, विवट्टो, पुं० [वि + वृत् + घञ्], • आवर्त, der,• विसंवाद,doing other thought. वि-वादः, वि-वादो, पुं० पक्षी, कलरव, खगध्वनि, परावर्तन, परिभ्रमण, घूमना, turning, re sound of bird. volving, • चक्कर लगाना, आगे पीछे होना. विवादकारिन्, विवादकारि, वि० विसंवाद युक्त, turn sides, • अवस्थन, अनेक प्रकार का, unthoughtful. in ground, • बदलना, सुधारना, rolling विवादगत, विवादगअ, वि० संघर्ष को प्राप्त, gone on the ground,• पर्याय, turning. of dispute. विवर्तनं, विवत्तणं, नपुं० [वि + वृत् + ल्युट्], . विवाद पदं, विवाद-पदं, नपुं० कलहस्थान, disपरार्तन, परिभ्रमण, घूमना, • चक्कर काटना, pute place. लौटना, turning, rolling. विवादभावः, विवाद-भावो, पुं० संघर्ष भाव, disविवर्तवार्ता, विवत्तवत्ता, स्त्री० अवस्थान वार्ता, pute nature. पथिकगतवार्ता, thought of traveller. विवादमति, विवादमइ, स्त्री० निर्णायक बुद्धि, विवर्धनं, विवड्डणं, नपुं० विस्तार, वृद्धि, विकास, gudgist knowledge. extension, • अभ्युदय, उत्थान। विवादवस्तु, विवादवत्थु, नपुं० विचारणीय विषय, विवर्धित, विवड्डिअ, (भू०क०कृ०) [वि + वृध् + ___to be thinked subject. विवादस्थानं, विवादट्ठाणं, नपं० विचार-विमर्श का क्त], • बढ़ा हुआ, वृद्धिगत, विकासशील, extended, • प्रगत, प्रोन्नत, आगे बढ़ाया हुआ, स्थान, a place of another thought. विवादिन, विवादि, वि० [विवाद + इनि] कलह • संतुष्ट, तृप्त, happinessful. For Private and Personal Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1374 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश करने वाला, तर्कप्रिय, कलकारी, having alone, • प्रभिन्न, विवेचन, un mixed, . disputed,disputing, • पक्ष प्रस्तुत करने पवित्र, निर्दोष, clean, pure. वाला, doiing on thought. विविक्तं, विवित्तं, नपुं० एकान्त स्थान, aloneplace, विवारः, विवारो, पुं० [वि + वृ + घञ्], मुंह, . • अकेलापन, loneliness. प्रवेश द्वार, mouth, • छिद्र, hole. विविक्ता, विवित्ता, स्त्री० दुर्भगा, भाग्यहीन स्त्री, विवासः, विवासो, पुं० [वि + वस् + णिच् + घञ्], असहाय स्त्री, lonely woman. • निष्कासन, देश निकाला, dwelling विविग्न, विविग्ग वि० [विशेषेण विग्नः वि + विज् away, banishment. + क्त] अत्यन्त, व्याकुल क्षुब्ध, a fraid, विवासित, विवासिअ, (भू०क०कृ०) [वि + वस् + pained. णिच् + क्त],• निर्वासित, निस्वासित, निकाला विविध, विविह, वि० [विभिन्ना विधा यस्य],• नाना गया, stripped, exiled, • सुगन्धित, प्रकार का, • अनेक प्रकार का, diverse of purfumed. various sorts. विवाहः, विवाहो, पुं० [वि + वह् + घञ्], ब्याह, विवीतः, विवीओ, पुं० [विशिष्टं वीतं], चरगाह स्थान, परिणय, शादी, marriage. बाड़ा घेरा। round place. विवाहकर्मन्, विवाहकम्म, नपुं० परिणय क्रिया, rite विवुधः, विवुहो, पुं० देवता, • बुद्धिहीन, deity, of marriage. without knowledge. विवाहकार्यः, विवाहकज्जो, पुं० विवाह का कार्य, विवृक्त, विवित्त, स्त्री० [विवृक्त + यप्], दुर्भगा स्त्री, work of marriage. पति के प्रेम से रहित स्त्री, loveless woman, विवाहगामिन, विवाहगामि, वि. परिणय के मार्ग पर lonely woman. चलने वाला, going in marriage way. विवृत, विविअ, वि० कहा गया, बतलाया गया, विवाहपूजा, विवाहपूजा, स्त्री० वैवाहिक कार्य पद्धति, प्रतिपादित किया गया, said. marriage way. विवृत, (भू०क०कृ०) [वि + वृ + क्त], . विवाहयोग्यः, विवाहजोग्गो, पुं० परिणय योग्य, ca अभिव्यक्त,प्रदर्शित, प्रकटीकृत,explained, pable of marriage. • निराच्छादन, uncovered, • स्पष्ट, . विवाहलग्नः, विवाहलग्गो, पुं० विवाह की शुभ बेला, उद्घोषित, bare, • व्याख्यायित, विस्तारित, best time of marriage. explained. विवाहवीक्षा, विवाहविक्खा, स्त्री० वैवाहिक संस्कार, ' विवृति, विविति, विविइ स्त्री० [वि० + वृ + क्तिन्], one among rite of marriage. • विस्तार, • फैलाव, • रहित, अभाव, exविवाहसमयः, विवाहसमयो, पुं० वैवाहिक काल, tended, less, • प्रदर्शन, प्रकटीकरण, marriage time. विवाहसम्बन्धः, विवाहसंबंधो, पुं० वैवाहिक संस्कार, divulage, • अनावरण, व्यक्तिकरण, exवैवाहिक वीक्षा, one among rite of mar tend, • भाष्य, टीका, वृत्ति, व्याख्या, ex plained. riage. विवाहित, विवाहिअ, (भू०क०कृ०) परिणित, परिणय विवृत, विवुत, (भू०क०कृ०) [वि + वृत् + क्त] मुड़कर आया हुआ, मुड़ा हुआ, घूमा हुआ, किया हुआ, ब्याह हुआ, married. चक्कर काटा हुआ। भंवर, चक्कर, come of विवाह्यः, विवज्झ, पुं० [वि + वह + ण्यत्],• जमाई, turned. दूल्हा, कुंवर साब, bride-groom. विवृत्तिः, विउत्ति, स्त्री० चक्कर, परावर्तन, परिभ्रमण, विविक्त,विवित्त, (भू०क०कृ०) [वि + विच् + क्त], _turning. • वियुक्त, पृथक् किया गया, separated,• विवतोक्त विवतोत्त, वि० जीवनोपयोगी कथन। अकेला, एकाकी, विवृत्त, विलग्न, lonely, For Private and Personal Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1375 विवृद्ध, विवड्ड, (भू०क०कृ०) [वि + वृध् + क्त], विवेक्त, विवोउ, पुं० न्यायकारी, judgementful. • बढ़ा हुआ, विकास को प्राप्त हुआ, ex- विवेचक, विवेचग, वि० पृथक्करणशील, व्याख्याकार, tended,• तीव्र, विपुल, विशाल, प्रचुर, in- निरूपक, भाष्यकार, analysing good or creased heavy. bad. विवृत्ति, विउत्ति, स्त्री० [वि + वृध् + क्तिन्], विकास, विवेचनं, विवेचणं, नपुं० [वि + विच् + ल्युट्], • बढ़ना, वर्धना, extention, • समृद्धि। कथन, निरूपण, प्ररूपणा, asking,• विचार, विवेकः, विवेग, पुं० [वि + विक् + घञ्], • बोध, चिन्तन, thinking, • प्रतिपादन, व्याख्यान, ज्ञान, बुद्धि, प्रज्ञा, knowledge, . discrimination. हेयोपादेयज्ञान, reach of knowledge, . विवेचना, विवेयणा, स्त्री० प्ररूपणा, कथन, thinkविचार गवेषणा, अनुशीलन, reach, • प्रबोध, ing. वस्तु तत्त्व की निर्णायक, great knowl विश्, विस, अक० प्रविष्ट होना, घुसना, आना, पड़ाव edge,. शक्ति, विशेष अभिव्यक्ति, great डालना, डेरा लगाना, to enter, come, to go into. thought. विवेककुल्यु, विवेगकुल्लु, वि० बुद्धिमान्, wis विश, विस, अक० लिख देना, उत्कीर्ण करना, to dom. write, • सौंपना, देना, प्रदान करना, togive, विवेकगम्य, विवेगगम्म, वि० ज्ञानी आत्मा, soul to undertake. of known. विश, विस, पुं० वैश्य, वणिक्, business man. विवेकज्ञ, विवेगण्हु, वि० विचारज्ञ, प्रज्ञ, अज्ञ, विज्ञ, विश, विस, स्त्री० पुत्री, प्रजा, राष्ट्र, daughter, wisdom. tribe, people. . विवेकज्ञानं, विवेगणाण, नपुं० उचित ज्ञान, अच्छा विशं, विस, नपुं० कमल नाल, lotus-stalk, • ज्ञान, great knowledge. सद्मन, दिव्यभवन, प्रासाद, palace, • वस्तु, विवेकधामः, विवेगधामो, पुं० ज्ञान स्थान, चैतन्यधाम, thing. a place of knowledge. विशङ्कट, विसंकड, वि० [वि + शक् + अटच्],. विवेकपदवी, विवेग-पदवी, स्त्री० चिन्तन, विचार, . बड़ा, विशाल, वृहत्, • दृढ़, मजबूत, प्रचंड, thought. शक्तिशाली, large, heavy, powerful. विवेकवान, विवेगवाण, वि० बुद्धिमान, wisdom. विशङ्का, विसंका, स्त्री० [विशिष्टा विगता वा शङ्का], विवेकशाणा, विवेगसाणा, स्त्री० विवेक की कसौटी, अशंका, भय, डर, doubt, fear. __touchstone of knowledge. विशजित, विसजिअ, वि० प्रजा को जीतने वाला, विवेकशाली, विवेगसाली, वि० विद्वान्, ज्ञानी, overcoming of people. ___known person. विशद, विसद,वि० [वि + शद् + अच्],निर्मल,. विवेकशील, विवेगसील, वि० विद्वान, बुद्धिमान, स्पष्ट, • विशुद्ध, निर्मल, स्वच्छ, bright, known person. clean,• विशद, निर्मल, प्रख्यात, famous, विवेकाञ्चिता, विवेगचिता,वि.विवेक शालिनी, प्रौढ़ा • निर्दोष, skilled, • समुज्ज्वल, • उज्ज्वल, स्त्री, known woman. सुंदर, रमणीय, great, charm, • शुद्ध, विवेकिन्, विरेगि, वि० विवेकी, ज्ञानी, बुद्धिमान्, pure, • स्पष्ट, प्रकट, • पवित्र, clean, . full grown up knowledge. शान्त, निश्चिन्त, happy, free frompain. विवेकिना,विवगिणा, स्त्री० मनस्विना,controlled __mind. विशद-कामना, विसदकामणा, स्त्री० पवित्र कामना, विवेकिनी, विवेगिणी, स्त्री० विवेकशीला स्त्री, pure nature. विशदगति, विसदगइ, स्त्री० शांत अवस्था, custom बुद्धिमति, wisdom woman. of peaceful. For Private and Personal Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1376 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विशदचित, विसदचिद, वि. निर्मल चित्त वाला, सुरक्षित, चिन्तामुक्त, free of mind, pain स्वच्छ हृदय वाला, pure, mind, great less. bright. विशल्या, विसल्ला, स्त्री० लक्ष्मण की मूर्छा अवस्था विशदप्रभा, विसदपहा, स्त्री० उज्ज्वल, कीर्ति। को ठीक करने वाली एक नारी,a woman. विशदप्रमाणं, विसदपमाणं, नपुं० स्पष्ट प्रमाण, clear विशसनं, विससणं, नपुं० [वि + शस् + ल्युट्], . ___pramana. वध, हनन, घात, हत्या, killing, fight. विशदभावना, विसदभावणा, स्त्री० निर्दोष भावना, विशसनः, विससणो, पुं० कटार, असि, तलवार, विशदा भावना, faultless thought. sword. विशदमतिः,विसदमइ, स्त्री० शुद्ध घी, निर्मल बुद्धि, विशस्त, विसत्थ, (भू०क०कृ०)[वि + शस् + क्त], सुमति, great knowledge. • घातित, हनित, विस्फारित, फाड़ा गया, विशदस्वभावः, विसदसहावो, पुं० समुज्ज्वल रूप, killed, injured,cuted, • उजड्ड, अशिष्ट, brightness nature. unbold, • प्रशस्त, प्रख्यात, विश्रुत, faविशदांशु, विसंदसु, नपुं० उज्ज्वल किरण, mous. स्वच्छकिरण, ray of bright. विशस्त, विसत्थु, पुं० चाण्डाल, वधक, killer, विशदांशुक, विसदंसुग, वि० श्वेत वस्त्रधारी, धवल ____ immolator. परिधान युक्त, white clothness. विशस्त्र, विसत्थ, वि० [विगतं शस्त्र यस्य] विशदांशुकः, विसदंसुगो, पुं० चन्द्र किरण। विशदा शस्त्रविहीन, अस्त्र रहित, swordless. अंशुकाः किरणा यस्य स विशदांशुकः। moon विशाखः, विसाहो, पुं० [विशाखानक्षत्र, भव:-विशाखा ray,• स्वच्छ वस्त्र । विशदान्यंशुकानि वस्त्राणि + अण्] कार्तिकेय, Kartikeya, वासुदेव, यस्य सः, clean cloth.. wind god, • भिक्षुक, आवेदक, beggar, विशदाक्षता, विसदक्खआ, वि० पवित्रात्मत्व, उज्ज्वल, • तकुवा, takuva. cleanful अक्षत युक्त, प्रसन्न खण्ड युक्त, विशाख, विसाह, वि० शाखा विहीन, ढूंठ, leafless 'विशदाक्षतया पवित्रात्मत्वेन यातमन्तं स्वरूपं यस्याःसा पवित्रात्मरूपवती सुलोचना'"विशदं विशाखजः, विसाहजो, पुं० नारंगी तरु, orange tree. चाक्षतमखण्डं च यातस्य प्रकरणस्यान्तं निर्बहणं विशाखा, विसाहा, स्त्री० [विशिष्टा शाखा प्रकरो यस्य) यस्याःसा प्रसन्नाखण्डाधिकारवती' (जयो० वृ० विशाखा नक्षत्र, नक्षत्रों के भेद में सोलहवां नक्षत्र, 3/84) "विशदमसङ्कीणमक्षतमत्रुटितं च या तस्य a star, a particular constellation. मार्गस्यान्तं यस्यां सा',pure soul. विशाम्पति, विसवइ, पुं० एक राजा, महाराजा, a विशदाननं, विसदाणणं, नपुं० स्वच्छ मुख, clean king. ___mouth. विशाम्बरः, विसंवरो, पुं० वैश्य, वणिक्, श्रेष्ठ, a विशदीकृ, विसदीकिउ, वि० स्पष्ट करने वाला, made trader. clear. विशायः, विसाओ, पुं० [वि + शी + घञ्], • पहरा विशयः, विसओ, पुं० [वि + शी + अच्], सन्देह, देना, बारी बारी से शयन करना, turn for अनिश्चयता, doubt, having clear, • sleeping. शरण, सहारा, support. विशारणं, विसारणं,नपुं० वि + शृ + विच् + ल्युट्] विशरः, विसरो, पुं० [वि + शृ + अप्], • फाड़ना, • फाड़ना, विदीर्ण करना, नष्ट करना, killचीरना, slaughter, • वध, हत्या, विनाश, ing, • खण्ड खण्ड करना, cutting. . killing. विशारद, विसारद, वि० [विशाल + दा + क लस्य विशल्य, विसल्ल, वि० [विगतं शल्यं यस्मात], रः] चतुर, दक्ष, प्रवीण। विज्ञ, जानकार,skill tree. For Private and Personal Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1377 ful, capable, • साहसी, powerful, brave, • विद्वान्, बुद्धिमान्, dexterous, • प्रसिद्ध, ख्यात, famous. विशारदा, विसारदा, स्त्री० बकुलवृक्ष, मौलसिरि तरु, ___a tree. moilsiri the bakula tree. विशारदा, विसारदा, स्त्री० विदुषी, प्रज्ञ-स्त्री, wiseful woman, • शरदागम रहित, comeless of Sarada. विशाल, विसाल, वि० [वि + शालच्], बड़ा, बहुत, लम्बा, अत्यधिक, much,• प्रशस्त, व्यापक, विस्तीर्ण, large great, • उन्नत, समृद्ध, परिपूर्ण, wealthful,• प्रमुख, महान्, उत्तम, great. विशालः, विसालो, पुं० एक हरिण विशेष,adeer. विशालतरु, विसालतरु, पुं० उन्नत वृक्ष, large tree. विशालदानं, विसालदाणं, नपुं० परिपूर्ण दान, full given up. विशालधनं, विसालधणं, नपुं० अत्यधिक वैभव, . large wealth. विशालनन्दि, विसालणंदि, पुं० राजगृहनगर के एक ब्राह्मण का पुत्र, a Brahman, who lived in Rajgrah. A jain sanint. विशालभूति, विसालभूइ, पुं० राजगृहनगर का एक ब्राह्मण, a Brahman. A name of Achary visha lbhuti. विशालमति, विसालमइ, स्त्री० प्रशस्त बुद्धि, great ___knowledge. विशालयोगः, विसालजोगो, पुं० उत्तम संयोग, great yoke. विशालवक्षः, विसालवक्खो, पुं० विस्तीर्ण वक्षस्थल, large chest विशालहृदयः, विसालहियओ, पुं० बृहत्मन, great mind.. विशाला, विसाला, स्त्री० उज्जयिनी नगरी का एक नाम, a name of Ujjayini. विशाला, विसाला, वि० शाला रहित, without ____school. विशिख, विसिह, वि० [विगता, शिखा यस्य], मुकुटरहित, बिना चोटी का, without crown,• अस्तित्व हीन। कूट रहित, with out tuft, • नग्न, naked, • शिखावर्जित, branchless. विशिखा, विसिहा, स्त्री० [विशिख + यप्], फाबड़ा, • नकुवा, diger, • सुईया पिन, प्रतोली, carriage road, • तीक्ष्ण बाण, arrow,. राजमार्ग, highway, • नापित भार्या, barbar wife. विशित, विसिअ, वि० [वि + शो + क्त], तीव्र, तीक्ष्ण, . प्रवीण, इष्ट, sharp. विशित, विसिअ, वि० देवालय,मंदिर, god home, worship place, • आवासस्थल, गृह, निवासस्थान, house. विशिष्ट,विसिट्ठ, (भू०क०कृ०) [वि + शिष् + क्त], • विशेष, असाधारण, असामान्य,differentiate, • प्रशस्त, merit, मनोरम, रमणीय, charming, • अतिशय, अधिक,distinction, excellence, • श्रेष्ठ, सर्वोत्तम, प्रमुख, उत्कृष्ट, परम, महान, उन्नत, समीचीन, • बढवारी, एक अलंकार, great, • विशेष लक्षण युक्त, विलक्षण, merit signs. विशिष्टगीतः, विसिट्ठ-गीअं,पुं० प्रशस्त गीत,मनोरम गीत, beautiful song. विशिष्टजातिः, विसिट्ठजाइ,स्त्री० उन्नत जाति, great ____caste. विशिष्टज्योतिः, विसिट्टजोइ, स्त्री० पवित्र ज्योति, purelight. विशिष्ट ज्ञानी, विसिट्ठणाण, वि० असामान्य ज्ञानी, ___great known. विशिष्ट तपः, विसिट्ठतवो, पुं० अतिशय तप,excel ___lence heat. विशिष्टतालः, विसिट्ठताल, पुं० परमशोभन ताल-विशिष्टतां लातीति, beautiful. विशिष्टदानं,विसिट्ठदाणं, नपुं० सर्वोत्तम दान, great ____est given up. विशिष्टदाता, विसिट्ठ-दाउ, वि० प्रमुख देने वाला, having great given up. विशिष्टधी, विसिट्ठधी, स्त्री० प्रकृष्ट बुद्धि, महान बुद्धि, great knowledge. विशिष्टपुण्यबन्धः, विसिट्ठ-पुण्णबन्धो, पुं० प्रशस्त शुभ बन्ध, merit subha bond. For Private and Personal Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1378 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विशिष्टप्रभा, विसिट्टपहा, स्त्री० विशेष कान्ति, विशुद्धरत्नत्रय, विसुद्धरयणत्तय, वि० विशुद्ध रत्नत्रय purelight. युक्त, सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्र विशिष्टभावः, विसिट्ठभावो, पुं० अतिशय भाव, dis रूप रत्नत्रय से युक्त,purified way. tinction nature. विशिष्टमतिः, विसिट्ठ-मइ, स्त्री० उत्तम बुद्धि, great विशुद्धवृत्तं, विसुद्धवृत्त, नपुं० विमल आचरण। knowledge. 'विशुद्ध निर्दोष विमल च वृत्तमाचरणं यस्य', विशिष्टयोगः, विसिट्ठजोगो, पुं० परम योग, pure pure character. विशुद्धाचरणं, विसुद्धायरणं, नपुं० विमल आचरण, yoga. विशिष्टरत्नं, विसिट्ठ-रदणं, नपुं० विलक्षण रत्न, उन्नत निर्दोष आचरण, pure character. रत्न, great diamond. विशुद्धात्मन्, विसुद्धप्पा, वि० पवित्र आत्मावाला, विशिष्ट शब्द, विसिट्ठ सद्द, नपुं० पक्षी कलरव, bird _having a pure soul. ___voice. विशुद्धाधार, विसुद्धाहार, वि० अतिशय आधार युक्त, विशिष्टाद्वैतवादः, विसिट्ठादेतवाद, पुं० रामानुज का greatest support. एक सिद्धांत, a thought. विशुद्धाश्रय, विसुद्धासअ, वि० अच्छे आश्रय वाला, विशीर्ण, विसिण्ण, (भू०क०कृ०) [वि + ऋ + क्त], having good support. • खण्डित, त्रुटित, बाधित, crushed, • विशुद्धाहारः, विसुद्धाहारो, पुं० सात्त्विक आहार, पवित्र छिन्न-भिन्न हुआ, मुर्शाया हुआ, cuted, • __ भोजन, purified eating. संकुचित, सिकुड़ा हुआ, broken into विशुद्धि, विसुद्धि, स्त्री० [वि + शुध् + क्तिन्], • pieces, collected. पवित्रता, निर्मलता, निर्दोषता, purity, . विशीर्णपर्णः, विसिण्णपण्णो, पुं० नीम का वृक्ष, a विमलता, सात्त्विकता, purity, • पवित्रीकरण, ___tree of Neem. निर्मलीकरण, cleanring, • परिष्कार। विशीर्णमूर्ति, विसिण्णमुत्ति, स्त्री० खण्डित मूर्ति, भैक्ष्ययापि विशुद्धये प्रतिवहेद् बुद्धिं भवादुन्मनाः' broken idol. (मुनि० 3) विशुद्ध, विसुद्ध, वि० [वि + शुध् + क्त], • स्वच्छ, विशुद्धिगतं, विसुद्धिगअं, वि० पवित्रता को प्राप्त हुआ, पवित्र, निर्मल, विमल, purified, • निर्दोष, gived of purified. दोष विमुक्त, spotless, • उन्नत, सर्वोत्तम, विशुद्धि देवी, विसुद्धिदेवी,स्त्री० नाम विशेष,name अतिशय, cleansed. of Devi. विशद्धकामना, विसुद्धकामणा, स्त्री० उन्नत कामना, विशद्धिधर, विसद्धिधर, वि० निर्दोषता को धारण • प्रबुद्ध विचार, great thought. करने वाला, having pure nature. विशद्धगात्रं, विसुद्ध-गत, नपुं० स्वच्छ शरीर,clean विशुद्धिभावः, विसुद्धिभाव, निर्मलता से परिपूर्ण ___body. भाव, good nature. विशुद्धभावना, विसुद्धभावणा, स्त्री० निर्दोष भावना, purified nature. विशुद्धिलब्धिः, विसुद्धिलद्धि, स्त्री० वैचारिक विशुद्धभोजनं,विसुद्ध-भोजणं, नपुं० सात्त्विक भोजन, कोमलता, कर्मचेष्टा से विमुक्ति की उपलब्धि, purified eat. 'चित्तेऽस्य विशुद्धिलब्धिः ,purity of mind. विशुद्धपाष्णी, विसुद्ध-पण्णी, स्त्री० निर्दोष एड़ियां, विशुद्धिविधिः, विसुद्धिविहि, स्त्री० क्षमापान, puचरण्धपृष्ठदेश, a foot part. rity of mind, • निर्दोषता युक्त विधि rule विशुद्धमतिः, विसुद्धमइ, स्त्री निर्मल बुद्धि, • प्रकर्ष of faultless. मति, great knowledge.. विशूल, विशूल, वि० [विगत शूलं यस्य] त्रिशूल विशुद्धयोगः, विसुद्धजोगो, पुं० सर्वोत्तम योग, great रहित, बर्थी रहित, भाला रहित,trident less. yoga. विशृंखल, विसिंखल, वि० [विगता श्रृंखला यस्य] For Private and Personal Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1379 अनियंत्रित, अप्रतिबद्ध, निरंकुश, uncon- specially, samkhya philosophy, trolled, • बंधनों से मुक्त, without vaisesika philosophy. bondes, • लम्पट, greedy, lustful. विशेषय, विसेसअ, सक० कहना, विवेचना करना। 'केचित्परे तु यतयेऽपि विशेषयन्ति' | to ask. विशेष, विसेस, वि० [विगत शेषो यस्मात्],• विशिष्ट, अच्छा, उचित, great, most. विशेषरसः, विससरसो, पुं० श्रृंगार रस, love,de sire. विशेषः, विसेसो, पुं० • प्रभेद, भेद, अन्तर, प्रकार, विशेषाद्वनी, विसेसादवणा, वि. विशेष रूप से निर्मित। defference, sort, kind, • जैन दर्शन में maded with merit. वस्तु विवेचन की एक पद्धति, जिसमें विशेषित, विससिअ, भू०क०कृ०, [वि + शिष् + विशेष-भेद की प्रमुखता होती है। पर्याय विशेष, णिच् + क्त] विलक्षण, परिभाषित, distinct, rule of thought, • विविध उद्देश्य, distinguished. नानाविध वस्तु । turning kind, merit, • विशेषोऽलंकारः, विसेसोऽलंकारो, पुं० विशेष उत्तमता, श्रेष्ठता, प्रमुखता, excellence, अलंकार, विशेषताओं को विवेचित करने वाला great, chief, • उत्तम, पूज्य, प्रमुख, उत्कृष्ट, अलंकार, peculiar allegation, consists great, • विशिष्ट चिह्न, पहचान। विशिष्यते in omission to affirms, the effects, fafgifeai fagte:la mark on the fore- मतङ्गजानां गुरुगर्जितेन जातं head made with sandal paste, a प्रहृत्यष्यद्धयगर्जितेन । अथो रथानामपि चीत्कृतेन mark act of distinguishing, . छन्नः प्रणादः पटहस्य केन। विवेचन, भेदीकरण। विशेष्य, विसेस्स, वि० [वि + शिष् + ण्यत्], . विशेषक, विसेसग, वि० [वि+ शिष् + ण्वुल] विलक्षण होने योग्य, मुख्य, प्रमुख, to bedisप्रभेदक, नाना विध, वस्तु विवेचक, many tinguishing most chief, • उत्तम, श्रेष्ठ, kind, things thinker. great. विशेषकं, विसेसगं, नपुं० तिलक, मस्तिष्क पर टीका, विशेष्यं. विसेस्सं. नपं० वह शब्द जिससे विशेषण रेखांकन, a mark, headmark. द्वारा सीमित कर दिया गया हो। a relation विशेषाकायानुमतः, पुं० तिलक के लिए स्वीकृत। between two in the form of qual 'विशेषकाय तिलकाय नामानुमतं मानितम्',. ity by, • वह पदार्थ जो किसी दूसरे शब्द विशिष्ट शरीर सहित, thought for mark, द्वारा परिभाषित कर दिया गया हो। 'विशेष्यं' difference bodyful. नाभिषा गच्छेत्क्षीणशक्तिर्विशेषणे' (काव्य० 2) विशेषणं, विसेसगं, नपुं० [वि + शिष् + ल्युट्] विशोक. विसोग, वि० [विगतः शोको यस्य] शोक विवेचन, विभेदन, प्रभेदन, निरूपण्ध, act of से रहित, हर्ष युक्त, प्रसन्न, griefless, distinguishing many kind, • अन्तर, sorrowless, happiness. विशेषता, difference, • चिह्न, लक्षण, विशोकः, विसोगो, पुं० अशोक तरु, Asoka. signs, • जाति, प्रकार, caste, kind, • विशोधनं, विसोहण, नपुं० [वि + शुध् + ल्युट्], • गुणवाचक शब्द - जो वस्तु की विशेषता को शुद्ध करना, प्रक्षालन, प्रमार्जन, cleansing प्रकट करता है। adjective washing, • दोष रहित, पवित्र, faultless, specialisation. purifying, • अन्वेषण, research, • विशेषज्ञ, विसेसण्हु, वि० जानकार, विज्ञ, thinker. प्रायश्चित्त, परिशोधन, correcting विशेषतम. विसेसअ, अव्य० [विशेष + तस्] विशेष विशोधिन.विसोहि.वि.विशेषेण शोधिर्विशोधिः रूप से प्रकृष्टरूपेण। प्रायश्चित्त वाला, having amend. विशेषदर्शनं, विसेदंसणं, नपं० सांख्य, वैशेषिकदर्शन, For Private and Personal Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1380 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विशोधिनी, विसोहिणी, स्त्री० [वि + क्षुध् + ण्यत्] विश्रम्भस्थान, विसंभठाणं, नपुं० विश्वस्त, पवित्र किये जाने योग्य, शुद्ध किये जाने योग्य, विश्वसनीय व्यक्ति, trust worthy man. to be purified. विश्रयः, विस्सओ, पुं० [वि + श्रि + अच्], • विशोषणं, विसोसण, नपुं० [वि + शुष् + ल्युट्] शरण, आश्रय, आधार, भूतस्थल, support, सुखाना, शुद्ध करना, प्रमार्जन करना, dry- residence. ing. विश्रवस्, विस्सवो, पुं० पुलस्त्य के पुत्र का नाम, विशोषय, विसोसय, सक० सुखाना, शुद्ध करना, to रावण के पिता, father of Ravan. dry to pure. विश्राणित, विस्सणिअ, भू०क०कृ० [वि + श्रण + विश्रणनं, विस्सणण, नपुं० [वि + अण् + ल्युट्],. णिच् + क्त], समर्पित, प्रदत्त किया गया, प्रदान करना, समर्पण करना, सौंपना, given, gived. • उपहार, दान, भेंट, given up, present, विश्रान्त, विस्संत, भू०क०कृ०, [वि + श्रम् + क्त], gift. • विश्राम, आराम, rest, • अवरोध, • गति विश्रब्ध, विसद्ध, भू०क०कृ०, [वि + श्रम्भ् + क्त], विराम, gone stop,• बन्द किया गया, रोका • बन्द किया गया, सौंपा गया, covered, गया, covered, • रूकावट। geted,• विश्वस्त, निडर, without fear, विश्रान्तिः, विस्संति, स्त्री० [वि + श्रम् + क्तिन्],. without hesitation, • निश्चल, सौम्य, आराम, विश्राम, विराम, रोक, rest, • क्रिया शान्त, handsome, easy of access, • रहित, workless. दृढ़, स्थिर, sure, firm,profound, • नम्र, विश्रान्तिगृहं, विस्संतिगेहं, नपुं० आराम गृह, rest farita, bonded. house. विश्रब्ध, विसद्ध, नपुं० विश्वासपूर्वक, निर्भीकता के विश्रामशैलः, विस्सामसेलो. पं० क्रीडापर्वत. साथ, with faithful. केलिगिरि, rest mountant. विश्रम, विसम, अक० ठहरना, रुकना, विराम लेना, विश्रावः, विस्सावो, पुं० [वि + श्रु + घञ्],• बहना, ___to rest, to stop, to repose. टपकना, झरना, • ख्याति, कीर्ति, fame, विश्रमः, विसमो, पुं० [वि + श्रम् + अप्] आराम, flow. विश्रान्ति, rest, • विराम, विश्राम, stop. विश्रत, विस्सुअ, भू०क०कृ०, [वि + श्रु+ क्त), . विश्रम्भः, विस्संभो, पुं० [वि + श्रम्भ् + घञ्],con प्रसिद्ध,प्रख्यात, यशस्वी, प्रतिष्ठित, famous, fidence,• विश्वास, भरोसा, • नम्रता, क्रीड़ा, • आकर्णित, heard, farand wide, . कलह, कलिकलह। 'नम्रतायामुत क्रीड़ाकलह प्रसन्न, आनन्दित, हर्ष युक्त, happiness. परायणाम् विश्रम्भः: केलिकहले विश्वासे प्रणये विश्रुतगुणं, विस्सुअगुणं, नपुं० उन्नत गुण, fame वधे' इति विश्वलोचनः (जयो० 10/4) guna. bondful, play,cruel, • विराम, विश्रान्त, विश्रुतिः, विस्सुइ, स्त्री० [वि + O + क्तिन], प्रसिद्ध, stop, • आराम, विश्राम, rest, • स्नेह युक्त, ख्याति, कीर्ति, यश, प्रतिष्ठा, famous. loveful, • रहस्य, secret, • वध, हत्या, विश्लथ, विसलह, वि० [विशेषण श्लथः] शिथिल, हनन, kill, injury. ढीला, खुला हुआ, loose, languid, • स्फूर्ति विश्रम्भभाषणं, विस्सभ-भासणं, नपुं० गुप्त, रहित, • निष्प्रभ, कान्तिहीन। lightless, arafeira, secret think. brightless. विश्रम्भ भूमिः, विस्संम्भ-भूमि, स्त्री० विश्वास करने विश्लिष्ट, विस्सिलिट्ठ, भू०क०कृ० [वि + श्लिष् + योग्य स्थान, a place of trustful. त] वियुक्त, पृथक् कृत, अलग हुआ, disjoined. For Private and Personal Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1381 विश्लेषः, विसलेसो, पुं० [वि + श्लिष् + घञ्],. विश्वजयिन्, विस्सजीण, वि. विश्व को जीतने वाले, अलगाव, वियोजन, disjunction, sepa- having controller of world. ration, • वियोग, विछोह, • अभाव, हानि, विश्वजित्, विस्सजिणो, पुं० जितेन्द्रिय प्रभु, conक्षति, loose, injured, • छिद्र, दरार,hole. troller. विश्लेषणं, विसलेसणं, नपुं० भिन्न-भिन्न करना, विश्वतस्, विस्सओ, अव्य० [विश्व-तसील्], सब analysis separation. ओर, सर्वत्र, सब जगह, चारों ओर, everyविश्लेषित, विसलेसिअ, भू०क०कृ०,[वि + श्लिष् where. + णिच् + क्त], वियुक्त, पृथक्कृत, अलग किया विश्वतत्त्वज्ञ, विस्ससच्चण्हु, वि० समस्त जगत् के हुआ, separated, analysed, well dis तत्त्व ज्ञाता, विश्वभर के पदार्थ एक साथ, cussed. झलकने वाले, all tatva known. विश्व, वि० [विश् + व] • सम्पूर्ण, समग्र,• समस्त, विश्वतोमुद्रा, विस्सदोमुदा, वि० सबको हर्ष देने वाली पूर्ण, सारा, full, • प्रत्येक, हरेक, every. मुद्रा। a face.of all happiness. विश्वं, विस्स, नपुं० लोक, संसार, जगत्, world, विश्वतोरोचनः, विस्सदोरोचणो, पुं० श्रीधराचार्य • लोकसमूह, worldmass, • षद्रव्य समूह विरचित विश्वलोचन कोष, a text. - जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश, और - धर्म अधर्म आकाश और विश्वदेवः, विस्सदेवो, पुं० जगत् पिता, world faकाल का समूह विश्व है - 'एवं तु षड्द्रव्यमयीय ther, Brahma. - मिष्टिर्यतः समुत्था स्वयमेव सष्टिः'.. लोक विश्वदृश्वा, विस्सदिस्सा, वि० समस्त जगत् को देखने (विश्वं सुदर्शनमयं विभूव) सुद० 86 वाले, seeing all world. विश्वधारिणी, विस्सधारिणी, स्त्री० भूमि, पृथ्वी, विश्वंकरः, विस्संयरो, पुं० अक्षि, आंख, eye. earth. विश्वकदु, विस्सकहु, वि० दुष्ट, नीच, अधम, lower. विश्वधारिन्, विस्सधारि, पुं० शिव, आदीश्वर, Siva, विश्वकर्मन्, विस्सकम्मो, पुं० सूर्य, sun. Aadisvara. विश्वकृत, विस्सकिउ, वि० सब प्राणियों का सृष्टा, विश्वनाथः, विस्सणाहो, पुं० आदीश्वर, ऋषभदेव, maker of all prani's ___Aadisvara, • शिव, Rishava, Siva. विश्वकृत्, विस्सकिओ, पुं० ब्रह्मा, शिव,• आदीश्वर, विश्वनन्दी, विस्सणदी, पुं० a Brahman. __ Brahma,Siva, Aadisvar. विश्वकेतु, विस्सकेउ, पुं० अनिरुद्धं, cupid, a विश्वपथप्रदर्शकः, विस्सपधणदसंगा, पुं० दिनेश, name. सूर्य । 'विश्वस्य संसारस्य पथप्रदर्शको विश्वगंधः, विस्सगंधो, पुं० प्याज, लोबान, onion. मार्गनिर्देशक एष दिनेश,'Sun. विश्वगंधा, विस्सगंधा, स्त्री० पृथ्वी, भू, धरा, earth. विश्वपा, विस्सवा, पुं० सूर्य, sun, • चन्द्र, moon, विश्वजनं, विस्सजणं, नपुं० मानव जाति, man • अग्नि , fire. caste. विश्वपालनपर, विस्स-पालण-पर, वि० विश्व के विश्वजनसौहृद, विस्सजण-सोहिद, वि० समस्त पालन में तत्पर। विश्वस्य पालने सम्भालने लौकिक जनों पर मैत्री। विश्वचासौ जन इति परस्तत्परो भवादृशो नरो यतः, supported विश्वजनस्तस्य सौहृदं तस्मात् समस्तलौकिक of world. - जनमैत्री भावाटेव संभवति friendchin विश्वपावनीः, विस्स-पावणी, पुं० जगत् पिता, विश्वजनीन्, विस्सजणी, वि० प्राणीमात्र के लिए आदीश्वर जिन। विश्वपितुः जिन एव सविता', उपयोगी, capable for. world father Brahma, Aadisvara. विश्वजन्य, विस्सजण्ण, वि० समस्त प्राणियों के लिए विश्वपूजिता, विस्सपुजओ, स्त्री० तुलसी पादप, Tulsi tree. उपयोगी, everywhere,any person. For Private and Personal Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1382 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विश्वप्रणयप्रदा, विस्सपणयपदा, स्त्री० सरस्वती,. विश्वविद, विस्सविउ, वि. जगत् ज्ञाता, सर्वज्ञ, god, वाग्देवी, विश्वस्य जगन्मात्रस्य यः खलु प्रणयः known of world things. प्रेमभावस्तं प्रददातीति सरस्वती, Sarasvati, विश्वविदेकधामः, विस्सविरेणधामो, पं० विश्वविद god of knowledge. का एकमात्र स्थान, a place of only one विश्वप्रबन्धकः, विस्सपबंधग, वि० विश्वनियामक, world known. maintaining all. विश्वविधानं, विस्स-विहाणं, नपुं० जगत् का विधान, विश्वप्सन, विस्सप्पस, पुं० देव, अमर, सुर, deity, act of world. sun, • सूर्य, sun, • अग्नि, fire, • चन्द्र, विश्वविपदः, विस्सविपदो, पुं० प्रजा की विपत्ति। moon. injury of people. विश्वभुज, विस्सभुज, पुं० इन्द्र, Indra. विश्वविश्वसन, विस्सविस्सस, वि० सम्पूर्ण विश्वास विश्वभूति, विस्सभूइ, पुं० राजगृह नगर का एक ही योग्य, to be faithful. ब्राह्मण। A Brahman. विश्वविश्वासकारिन्, विस्सावस्माकारि, वि० जगत् विश्वभूषणं, विस्सभूसणं, नपुं० जगद्विभूषण, all में विश्वास करने योग्य, to be rustful in world charming. world. विश्वभेषजं, विस्सभसज, नपुं० सठि, सुंठि, सूखा विश्ववेद, विस्सवेद, वि० विश्वज्ञाता, known of अदरक, dry ginger. . world. विश्वमात्मसात्, विस्सप्पसाउ, वि० विश्व को अपने विश्ववैरिन्, विस्सवेरि, पुं० प्राणिमात्र का शत्रु । समान मानता हुआ, known of all world 'विश्वस्य प्राणिवर्गस्य वैरिण: शत्रून्' enemy soul some. of hole person. विश्वमातृ, विस्समाउ, वि० विश्व की माता, mother विश्वशिरोमणि, विस्ससिरोमण, स्त्री० जगत् तिलक, of world. worship of world. विश्वमूर्ति, विस्समुति, वि० सर्वव्यापी, whole विश्वसनीय, विस्सणज्ज, स०क०, [वि + श्वस् + अनीयर] विश्वास किये जाने योग्य, to be विश्वमोहनः, विस्समोहण, वि० संसार को वश में capable of trustful. करने वाला मोहन, विश्वस्य संसारस्य विश्वसम्माननीय, विस्स सम्माणणिज्ज, वि० वशीकरणमस्तीति, infatuating of all भुवनमानिनी। respected of all. विश्वसात्, विस्ससा, वि० विश्वहित की पवित्र भावना विश्वम्भरः, विस्सभरो, पुं० जगत्पाल, universal वाला, a nature of pure of Salutarya monarch. for all. विश्वयोनिः, विस्सजोणि, पुं० ब्रह्मा, Brahman. विश्वसित्, विस्ससि, वि. विश्वास करने योग्य, विश्वराज, विस्सराज, पुं० विश्वप्रभु, all good, trust worthy. Brahma. विश्वसेनः, विस्ससेणो, पुं० त्रिलोकीनाथ, विश्वंभर, विश्वरोचनः, विस्सलोचणो, पं० विश्वलोचनकोषः, god. a text. विश्वस्त्रष्टः, विस्ससिट्ठ, वि० विश्वनिर्माता, creatविश्ववस्तुविद्, विस्सवत्थुविअ, वि० सकल पदार्थों ing all forms. _का ज्ञायक, known of all kind things. विश्वस्त, विस्सत्थ, भू०क०कृ०, [वि + श्वस् + विश्ववित्त, विस्सवित्त, वि० विश्वप्रसिद्ध, क्त], विश्वास करने योग्य, विश्रब्ध, निडर विश्वस्मिंल्लोके वित्तं प्रसिद्धम्, fame of साहसी, trust worthy fearless, powworld. world. world. erful. For Private and Personal Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1383 विश्वहितः, विस्सहिअ, पुं० जगत् कल्याण, salu- विश्वासशील, विस्साससील, वि० निष्ठावान्, re___tary for all. _spectful men, respectful. विश्वात्मता, विस्सप्पआ, वि० सर्वजनहितकारिता, विश्वासस्थानं, विस्सासट्ठाणं, नपुं० विश्वसनीय salutary for all. स्थल, to be respectable place. विश्र्वाधायस्, विस्सधाय, पुं० [विश्वंदधाति पालयति विश्वोत्तभः, विस्सोत्तम, पुं० लोक में उत्तम, great - विश्व - धा + णिच् + असन्] देवता, अमर, in world. deity. विश्वोपकी,विस्सोव-कत्ती, वि० जगत् निर्माता, विश्वानरः, विस्सणरो, पुं० सूर्य, sun. make of world. विश्वामित्रः, विस्सामितो, पुं० एक ऋषि, name of विष, विस, सक० घेरना, आवृत्त करना, to cover, a great sage. • फैलाना, विस्तार करना, to pervade, विश्वावसु, विस्सावस, पुं० एक गन्धर्व विशेष, a extend, • वियुक्त करना, पृथक् करना, to Gandharva. separate, • उड़ेलना, to disjoin. विश्वाश्रयिन, विस्सासअि, वि० लोक के आधार भूत्। विष्, विस, स्त्री० [विष् + क्विप्], मल, विष्ठा, exsupported of world. crement, • फैलाना, विस्तार करना, exविश्वासः, विस्सासो/वीसासे, पुं० [वि + श्वस् + ___tending. घञ्], • निष्ठा, श्रद्धा, आस्था, • प्रत्यय, विषं, विसं, नपुं० जहर, हलाहल, विषस्यागदं प्रतीकारो विश्रम्भ, trust, respect,• भेद, रहस्य, गुप्त, विषमेव, भवतीति, poison, water, • समाचार, separation, secret, secret लोबान, • रस गन्ध, Rasganda. thought, • धारणा, निश्चय, आस्था, विषकुम्भः, विसकुंभ, पुं० जहर से परिपूर्ण कलश, 'विश्वासमसाद्य जिनोक्तवाचि, वालेन तत्त्वार्थ a pot with full poison. मियादसाचि। concept. विषकृमिः, विसकिमि, स्त्री० जहर का कीड़ा, a kind विश्वासगत, विस्सासगअ, वि० आस्थागत, श्रद्धा को of poison germs of poison. विषच्छल, विसच्छल, वि० कमलनालच्छलयुक्त, प्राप्त हुआ, trustful, respected. lotus stick. विश्वासघातः, विस्सासघाओ, पुं० धोखा देना, द्रोह विषज्वरः, विसज्जरो, पुं० भैंसा, buffallo. रखना, deceit, treachery. विषज्वहरणं, विसजरहरणं, नपुं० विष के ज्वर का विश्वासंघातिन्, विस्साघाइ, वि० द्रोही, धोखे देने निवारण, treatment of poison. वाला, atreacherous. विषण्ण, विसण्ण, भू०क०कृ० दुःखी, हताश, व्याकुल, विश्वासजन्य, विस्सासजण्ण, वि० आस्थायोग्य, down caste, sorrowful. trustful. विषण्णचित्त, विसण्णचित्त, नपुं० खिन्नचित्त, अनमन, विश्वासपात्रं,विस्सास-पत्त, नपुं० विश्वसनीय स्थान, downcaste mind. a place of trustful. विषदः, विसदो, पुं० • मेघ, बादल, • तूतिया, विश्वासभगः, विस्सासभगो, पुं० विश्वासघात,de cloud, Tutiya. ceit. विषता, विसआ, वि० विषरूपता, poison ful. विश्वासभूमि, विस्सासभूमि, स्त्री० आस्था स्थल, विषदन्तकः, विसदंतको, पुं० सर्प, सांप, snake. place of respected. विषदर्शनः, विसदसणो, पुं० चकोर पक्षी, a bird. विश्वास योग्य, विस्सअ-जोग्ग, पुं० आस्था योग्य, विषधरः, विसहरा, पुं० सर्प, सांप, अहि, शेषनाग, श्रद्धा का आधार, to be respectable. snake. विश्वासवाज्जनगणः, विस्सासवज्जणगणो, पुं० विषमसंख्यत्व. विसग-संखतं. वि. विषम संख्या विश्वास युक्त जनसमूह, faithfulperson's. वाला, counting of uneven. For Private and Personal Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1384 विषमाशुगः, विसमसुगा, पुं० पञ्चबाण, तीक्ष्ण वायु, five arrow, sharp wind. विषमीकृत्, विसमीकिउ, वि० ऊबड़-खाबड़ किया हुआ । विषम नीचोच्चीकृत, a region with uneven land. विष निलय:, विस- णिलयो, पुं० सर्प बिल, snake cave. www.kobatirth.org विषपुष्पं, विसपप्पं, नपुं० नीलकमल, leef lotus. विषसापः, विससावो, पुं० जलवेरा, waterfall. विषप्रयोगः, विसप्पजारा, पुं० जहर देना, given up poison. विषभिवग्र, विसहिवग्गो, given up poison. विषभक्षक, विसभक्खग, वि० विष शान्त करने वाला, killing of poison. विभीत, विसभीउ, वि० विष से परिपूर्ण, poisonful. विषशिषज, विससिसज, पुं० वैद्य, सर्प, चिकित्सक, Docter. विषम, विसम, वि० [ विगतो विरुद्धो वा सम] असमान, 3faf, unequal, uneven, ऊबड़-खाबड़, असम, unsuitable, • कठिन, अगम्य, दुर्गम, unsuitable, • कुटिल, defiled, • दृढ़, मजबूत, उत्कट, difficult, • खतरनाक, भयानक, ferrible, प्रतिकूल, विरुद्ध, विपरीत, unfavourable. • , • विषमं नपुं० दुर्गमस्थान, कठिनस्थल । ऊबड़-खाबड़ - जगह, difficult to control, • विरुद्ध, कामचेष्टा, • वैरी, शत्रु, enemity, • एक अलंकार, जिसमें कार्य कारण के बीच में अनोखा सम्बन्ध दर्शाया जाता है, a Alankara. विषमः, विसमो, पुं० विष्णु, Visnu. विषमत्व, विसमत्त, वि० वक्रत्व, टेढ़ापन, unequal. विषमन्त्रः, विसमंतो, पुं० सपेरा, बाजीगर, bite, spell for snake. विषमय, विसमय, वि० विष से परिपूर्ण, ful of poison. विषलक्ष्मी, विसलच्छी, स्त्री० दुर्भाग्य, misfortune. संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विषविभागः, विस - विभागो, पुं० अभागा, सम्पत्ति में असमान वितरण, unfortunate. विषयः, विसयो, पुं० पदार्थ, वस्तु, द्रव्य, unfortunate, things, contextual matters, • व्याख्येय प्रसंग, प्रस्तुतीकरण, • इन्द्रिय विषय, wordly enjoyments, • देश, राष्ट्र, प्रदेश, मण्डल, साम्राज्य, country, • इन्द्रिय, आनन्द, • सम्बन्ध, origin, happy. विषयइच्छा, विसयइच्छा, स्त्री० इन्द्रिय अभिलाषा, sensual pleasures. विषयतर्षपाशिन्, विसय-तरिसपासि, वि० तृषारूप रज्जु बद्ध, विषयाणां तर्ष एव पाशोऽस्ति योषाम्, bonded of poison. विषयातिशयः, विसयाइसओ, पुं० [ विषयस्य देशस्यातिशय] देश की विशेषता, excess of country. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir विषयाभिलाषा, विसयाहिलासा, स्त्री० सांसारिक भोगों की आकांक्षा, desire of worldly. विषयाशयः, विसयासओ, पुं० विषयवाञ्छा, desire of subject Bhoga's. विषयासक्त, विसयासत्त, वि० विषय, लोलुपी, fact, desire of Bhoga's. विषयासक्ति, विसयासत्ति, स्त्री० कामासक्ति, deisre of love. विषरूपता, विसरूवत्त, वि० विष युक्ता, poisonful. विषलः, विसलो, पुं० जहर, हलाहल, poison. विषलक्ष्मी, विसलच्छी, स्त्री० दुर्भाग्य, misfortune. विषसार, विससार, वि० अप्रसन्नता, unhappiness. विषलः, विसलो, पुं० जहर, हलाहल, poison. विषविकारः, विसवियारो, पुं० विष की हानि, fault of poison. विषस्थः, विसत्थ, वि० दुर्गम स्थिति, unsuitable way poison. विषसंहरणार्थ, विस- सहरणत्थ, वि० विष शान्ति हेतु । cause of poisonless. विषह्य, विसज्झ, वि० [वि + सह् + क्त] सहन करने योग्य, संभव, शम्य, to be capable, control, origin. For Private and Personal Use Only · Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विषा, विसा, स्त्री० [विष् + अच् + यप्] गुण पाल राजा गुणश्री रानी की पुत्री, a daughter of Gunapal, विष्ठा, मल, excrement, • प्रतिभा, genius, • ज्ञान, समझ, knowledge. • www.kobatirth.org विषाणः, विसाणो, पुं० सींग, horn. विषणं, विसाणो, नपुं० सींग, horn. विषाणडम्बरः, विसाणडंवरो, पुं० सींगों का बोझ, विषणानां डम्बरः समूहस्त, mass of horn. विषाणिन्, विसाणि वि० [विषाण इनि] सींगों वाला, being horns, • दांतों वाला, be ing teeth. , विषाणिन्, विसाणि, पुं० हस्ति, हाथी, elephant • बाहर निकले हुए दांत वाला teethful, • सांड । विषान्नभोजनं, विसण्णभोयणं, नपुं० विष युक्त भोजन, food of poison. विषादः, विसादो, पुं० [वि + सद् + घञ्] दुःख, खेद, भिन्नता, व्याकुलता, pain, शोक, विष भक्षण परिणाम, eater poison, • निराशा, हताशा, नैराश्य, विषादायैव तत्पश्चान्नश्यदेव प्रपश्यते, despair, • थकान, म्लान, weakness, • मन्दता, जड़ता, संज्ञाहीनता, despondency. विषाददायक, विसाद दायगी, पुं० कष्टदायक, निराशाजनक, painful, depression. विषादिन्, विसादि, वि० [विषाद + इनि] खिन्न, उद्विग्न, despair • उदास, विषण्ण, depression, • विष खाने वाला, eater of poison. विषादिदुर्गा, विसादिदुग्गो, स्त्री० दुःख गम्या दुर्गा, रुद्ररूप दुर्गा, pained durga. विषारः, विसारो, पुं० [ विष+ स् + अच्], सर्प, सांप, snake. विषालु, विषालु, वि० [विष + आलुच् ], विषैला, जहरीला poisonness. विषु, विसु, अव्य० [ विष्कु] भिन्नतापूर्वक, • · समान, सदृश, indifferent, as a some, • दो सदृश भागों में, in both directions. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1385 + विषुपं, विसवं, नपुं० [विषु पा + क] विषुवत् रेखा, wind line equinox. , विषुवं विसुवं नपुं० मेषराशि या तुलाराशि में प्रवेश होना, aquinoctial line. विषूचिका, विसचिगा, स्त्री० [वि + सूच् + ण्वुल् + [य] हैजा एक महामारी, cholera. विषोपयोगः, विसोवजोगो, पुं० विष का उपयोग, use of poison. विष्क, विक्क, सक० मारना, हनन करना, वध करना, मात करना, to kill, to see, • देखना, प्रत्यक्ष करना। विष्कन्दः, विक्कंदो, पुं० [वि स्कन्द अच्], तितर बितर होना, • जाना, गमन, being going, going. विष्कम्भः, विक्कंभो, पुं० [वि + स्कंभू + अच्], • अवरोध, रुकावट, बाधा, support, • सांकल, चटकनी, width, expanse • धूणी, स्तम्भ, pillar. विष्कम्भः, विक्कंभो, पुं० अवान्तर कथा, Another story. विष्कम्भकः, विक्कंभगो, पुं० नाटक की कथावस्तु का स्थापन, staying of story of drama, • विस्तार, लम्बाई, width expance. विष्कम्भित, विक्कंभिअ, वि० [विष्कभ् + इतच् ], अवरुद्ध, बाधायुक्त, faultful. विष्कभिन्, विक्कसमि, पुं० [विष्कंभू इतच् ], अगला, सांकल, चटखनी, langer. विष्किटः, विक्किडो, पुं० [ वि + कृ + क], इनर-उधर बखेरना, फाड़ डालना, throwing, crushing, • मुर्गा, cock, • पक्षी, bird, • तीतर। विष्टप, विट्ठयो, पुं० [विष+ कपन्] लोक, संसार, भुवन world, heaven. विष्टपं, विट्ठवं, नपुं० संसार, लोक, भुवन, world. विष्टपहारिन्, विट्ठवहारि, वि० लोक को हर्षित करने For Private and Personal Use Only • वाला, being happiness of person. विष्टब्ध:, विट्ठद्ध, भू०क० कृ०, [वि + स्तंभ् + क्त], आश्रित आधारित, सहारा दिया गया, firm, fixed, apart, • अवरुद्ध, बाधा युक्त, motionless, • गतिहीन, goneless. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1386 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विष्टंभः, विटुंभो, पुं० [वि + स्तंभ् + घञ्] अवरोध, विष्णुवाहनः, विण्हुवाहणो, पुं० गरुड़ पक्षी, a bird रुकावट, बाधा, गतिरोध, restrainted, . of Garuda. लकवा, ठहरना, उपद्रव, paralysed. विष्यन्दः, विष्फंदां, पुं० [वि + स्पन्द् + घञ्], . विष्टंभनिवारण, विटुंभ-णिवारण, नपुं० उपद्रव धड़कन, स्यन्दन, कंपन, trembling. निवारण, faultless. विष्कारः, विफारो, पुं० [वि + स्फर + णिच्], धनुष विष्टरः, विट्ठरो, पुं० [वि + स्तृ + अप्] आसन, तह, की टंकार, कंपन, tawing of a bow. परत, cover, bed,• विस्तर, • वृक्ष, tree. विष्य, विस्स, वि० [विशेण वध्य], विष देकर मारे विष्टरभाज, विट्ठरभाज, वि० आसन पर बैठा हुआ, जाने योग्य, to be killed with poison. seated on seat. विष्यन्दः, विस्संदो, पुं० [वि + ष्यन्द् + घञ्] बहना, विष्टरश्रवस, विट्ठरसवो, पुं० विष्णु, कृष्ण, Visnu, रिसना,झरना, टपकना, चूना, flowed, flow. Krisna. विष्व, विस्स, वि० पीड़ादायक, कष्टजन्य, painful, विष्टिः, विट्ठि, स्त्री० [विष् + क्तिन्], व्याप्ति, • उत्पातकारी, हानिकारक, killful. extention, • कर्म, व्यवस्था, business, विष्वक,विस्सग, वि० सर्वत्र, going small sides. • भाड़ा, मजदूरी, forced labour. विष्वग्भू, विस्सग्भू, पुं० राजा, king. विष्ठलं, विट्ठलं, नपुं० दूरवर्ती स्थल, दूरी वाला स्थान, विष्वच, विस्सच, वि० [विषं अञ्चति - विष् + अच distant place. + क्लिन्] सर्वव्यापक, पूर्ण व्याप्त, one all विष्ठा, विट्ठा, स्त्री० [वि + स्था + क + टाप्], • sides, pervading, • भिन्न-भिन्न, पृथक् मल, पाखाना, लीद, faeces, • स्थान,place. - qerch, broken and broken. विष्णुः, विण्हु, पुं० विष्णु नाम विशेष, Visnu, • विष्वणनं, विस्सणणं, नपुं० [वि + स्वन् + ल्युट्] अग्नि, fire, • पुण्यात्मा, punya soul. _ भोजन करना, आहार लेना, eating food. विष्णुक्रमः, विण्हुक्कमो, पुं० विष्णु के पैर, a feet विष्वद्रयच, विस्सद्दयच,वि सर्वत्र, सर्वव्यापक, one of Visnu. all sides. विष्णुगुप्तः,विण्हगुत्तो, पुं० चाणक्य, Chanakya. विस. विस. सक० डालना, फेकना, भेजना, to विष्णुचन्द्रः, विण्हुचंदो, पुं० एक राजा का नाम, a throw, to send. king name. विसंयुक्त, विसंजुत्त, भू०क०कृ०, [वि + सम् + युज् विष्णुतैलं, विण्हतेलं, नपुं० एक औषधि विशेष, a + क्त] पृथक् पृथक् किया हुआ, वियुक्त किया medicine. विष्णदैवत्या. विण्हदेवच्चा, स्त्री० चान्द्रमास की हुआ, separated,devoid of. विसंयोगः, विसजोग, पुं० [वि + सम् + युज् + एकादशी, ekadasi, moon man. घब], बिछोह, वियोग, अलग अलग होना, विष्णुपदं, विण्हुपदं, आकाश, अन्तरिक्ष, sky. separating. विष्णुपदी, विण्हुपदी, स्त्री० गंगा, Ganga. विसंवादः, विसंवादो, पुं० [वि + सम् + वद्+घञ्], विष्णुपुराणं, विण्हुपुराणं, नपुं० अठारह पुराणों में एक • धोखा, छल, विवाद, false assertion,. पुराण, purana. A kind of purana निराशा, असंगति, असंबद्धता, breaking visnu. promise, • असमञ्जस, deceiving, विष्णुरथः, विण्हुरथा, पुं० गरुड़,Garuda. असहमति, disagreeing, • वचनविरोध। विष्णुवर्धनः, विण्हुवडणो, पुं० एक राजा, a king. विसंवादिन, विसंवादि, वि० [विसंवाद + इनि],. विष्णुवल्लभा, विण्हुवल्लहा, स्त्री० लक्ष्मी, असहमति व्यक्त करने वाला, विवाद करने Lakshmi. वाला, false asserted, • असंगत, For Private and Personal Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1387 heap. विरोधात्मक, deceiving, • धूर्तता, योग्य, उपहार योग्य, to be omitted, . GIISTATOTT, cheating by a false, . विसर्ग युक्तता, a sound written inform असहमत, धोखा देने वाला, assertion. to be offered gifted. विसंष्ठल, विसंतुल,वि० [वि + सम् + स्था + उलच] विसर्जित, विसज्जिअ, भू०क०कृ०, [वि + सज् + अस्थिर, विक्षुब्ध, • असम, unsteady. णिच् + क्त], उद्गीर्ण, परित्यक्त, त्यागा गया, विसंकट, विसंकड, वि० [विशिष्टः संकटो यस्मात्], grate, omitted, • प्रदत्त, दिया गया, भयानक, डरावना, fearful. gived, made to begiven,• प्रेषित, भेजा विसंकटः, विसंकडो, पुं० सिंह, lion, • इंगुदी वृक्ष, गया, sended. a tree. विसर्पः, विसप्पो, पुं० [वि + सृप + घञ्], • रेंगना, विसंगत, विसंगअ, वि० [वि + सम् + गम् + क्त] सरकना, pervasion, • फैलाव, संचार, अयोग्य, असम्बद्ध, बेमेल, unsaluble. प्रवाह, spreading. विसंधिः, विसंधि, स्त्री० [विरुद्धः सन्धि] सन्धि विसर्पणं, विसप्पणं, नपुं० [वि + सप् + ल्युट],. अभाव, विग्रह युक्त, bentness. रेंगना, सरकना, चलना, • प्रसारण, फैलाव, विसरः, विसरो, पुं० [वि + सृ + अप्], • जान, विस्तारण, expansion. फैलाना, विस्तार करना,go,extent, • भीड़, विसस्थितः, विसंट्ठिइ, पुं० कमलदलान्त, assemसमुच्चय, समुदाय, mass, • ढेर, राशि, bly of lotus group. विसामकरणं, विसामयाण, नपुं० सोमनीति का प्रयोग, विसर्गः, विसग्गो, पुं० [वि + सज् + घञ्], • खोटा use of resemblence. धंधा, uncapable, business, • उत्सर्जन, विसारः, विसारो, पुं० [वि + सु + घञ्], • प्रसारण, परित्याग, विसर्जन, given up, • गिराना, फैलाना, बिछाना, expansioning, उड़ेलना, फेंकना, falling, • अन्तिमावस्था, spreading, • रेंगना, सरकना, spreadlost time,. भेंट देना, दान, उपहार, gift,. ing, • मछली, मीन, fish. जुदाई, बिछोह, वियोग, leave, • प्रकाश, विसारसन्तति, विसारसंतइ, स्त्री० मीन, संतान, fish ज्योति, बिन्दु, निर्दिष्ट, light, mark,• लिखने offspring. में एक प्रतीक, जो स्पष्ट रूप से महाप्राण है, विसारिन्, विसारि, वि० [वि + सृ + णिनि], • तथा दो बिन्दु (:) लगाकर प्रकट किया जाता प्रसार करने वाला, फैलाने वाला, very much है, the mark (:) in grammer. spreading, • रेंगने वाला, सरकने वाला, विसर्गपरिणामः, विसग्ग-परिणामो, पुं० लोकीत्तरवृत्ति, escaping, creeping. विसिनी, विसिणी, स्त्री० कमलिनी, lotus. great given up. विसर्गलोपः, विसग्ग-लोवो पुं० त्याग लक्षण great विसूचिका, विसूचिगा, स्त्री० [वि + सूच् + ण्वुल् + givenup., (जयो० 19/35) टाप्], हैजा, cholera. विसर्जनं, विसज्जणं नपुं० [वि + सृज् + ल्युट्], • विसूरणं, विसरणं, नपुं० [वि + सूर् + ल्युट्] दुःख, परित्याग, छोड़ना, भेजना, giving, • विदा शोक, pain, distress. करना, प्रेषण करना, extension, • भेंट, दान, विसूरितं, विसूरिअं, नपुं० पश्चात्ताप, दुःख, शोक, pain repentence. उपहार, प्राभृत, gift, • उद्गार, उड़ेलना, विसरिता, विसूरिआ, स्त्री० ज्वर, बुखार, fever. given up, • पलायन, outgoing. विसृज, विसिज, सक० छोड़ना, त्यागना, विसर्जन विसर्जनीय, विसज्जणिज्ज, वि० [वि + सृज + अनीयर] परित्यक्त किये जाने योग्य,प्रेषण करने करना, to throw away. For Private and Personal Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1388 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विसृत, विसअ, भू०क०कृ०, [वि + सु + क्त],. विस्तीर्णपर्ण, विथिण्णपण्ण, नपुं० जड़, मानक, root. - फैलाया हुआ, प्रसारित किया हुआ, ex- विस्तीर्णपत्रं, वित्थिण्णपत्तं, नपुं० सघन पत्र, suffipanded, • विस्तारित कथित, asked. cient leafs. विसमर, विसिरमर, वि० [वि + स + क्वरपा रेंगने विस्तीर्णमाला, वित्थिण्णमाला, स्त्री० बडी माला. वाला, सरकने वाला, व्याप्त होने वाला, चलने large garland. विस्तीर्ण सरिता, वित्थिण्णसरिआ,स्त्री० व्यापक क्षेत्र वाला, spreading. विसृष्ट, विसिट्ठ, भू०क०कृ०, [वि + सृज् + क्त] वाली नदी, extended river. विस्तीर्ण स्थानं, वित्थिण्णट्ठाणं, नपुं० चौड़ा स्थान, उद्गीर्ण, उगला हुआ, let go, • उत्पन्न, large place. निःसृत, • टपकाया हुआ, झराया हुआ, विस्तीर्णारण्य, वित्थिण्णारण्णं,नपुं० सघन वन क्षेत्र, poured, throw, throw, • फेंका गया, . " sufficient forest. बाहर किया गया, given leave, • परित्यक्त, विस्तृत, वित्थउ, भू०क०कृ०, [वि + स्तु + क्त],. उन्मुक्त, given up. सुपरिणाह, व्यापक, extent, • व्यापन्न, विस्टरतवरः, विट्ठरअवरो, पुं० सिंहासन, a seat. चौड़ा, large, • प्रसारित, फैलाया गया, exविस्तरः, विस्थरो, पुं० [वि + स्तृ + अप] • विस्तार, tended, • विपुल, सघन, अधिक, suffi फैलाव, प्रसार, extent, • वैपुल्य, विपुलता, cient. height degree, • विस्तरा, आसन, seat, विस्तृत चरितं, वित्थिउ नपुं० व्यापक चरित्र, 'विस्ततं • वितान, • विस्तर, बिछौना, bed, • सुपरिणाहं चरितं यस्य' great character. बहुतायत, परिमाण, समुच्चय, heavynum- विस्तृतश्रृंखला, वित्थउसिंखला, स्त्री० संघन माला, ber. sufficient garland. विस्तरिणी, वित्थरिणी, पुं० बिछौना, bed. विस्तृतशाखा, वित्थिउसाहा,स्त्री० फैली हुई शाखाएं, विस्तारः, वित्थरो, पुं० [वि + स्तृ + घञ्], • प्रसारण, extended tree hand. ..फैलाव, विकास, expansion, • विपुलता, विस्तृतिः, वित्थइ, स्त्री० [वि + स्तृ + क्तिन्], . विशालता, high degree,• आयाम, चौड़ाई, विस्तार, फैलाव,extend,• चौड़ाई, फासला, breadth,• परिणाह, • परिणाम, extend breadth, • विशालता, expansion, • ing, • विवरण, ब्यौरा, extending. व्यापकता, spread out. विस्तारिणी, वित्थारिणी, स्त्री० सारिणी, पंक्ति, line, विस्पष्ट, विप्फुड, वि० [विशेषण स्पष्ट], • सुबोध, रेखा। सारिणी, विस्तारिणी चन्द्रलेखेव भाति, सरल,सीधा, • स्पष्ट, व्यक्त,प्रत्यक्ष, clearly. • उत्तरोत्तर विस्तरण शीला, extentful. विस्फारः, विष्फारो, पुं० [वि + स्फुट् + घञ्],. विस्तीर्ण, वित्थिण्ण, भू०क०कृ०,[वि + स्तृ + क्त], कम्पन, धड़कन, . हलन चलन, shaking, • धनुष की टंकार, twang of bow.. • विशाल, व्यापक, बृहद्, बड़ा, spreadout, विस्फारित, विष्फारिअ, भू०क०कृ०, [विस्फार + high, • चौड़ा, फैला हुआ, extended, . इतच्], • प्रकम्पमान, चलायमान, सघन, sufficient, • बिछाया गया, फैलाया tremourful, tottering, • विस्तृत किया गया, extended, • विस्तार किया गया, spread out. हुआ, फैलाया हुआ, extended, • प्रकटित, विस्तीर्ण जलप्रपातः, वित्थिण्ण-जलप्पवाओ, पुं० प्रदर्शित, manifested to make out, . फैला हुआ जल स्रोत, extended, water टंकार युक्त, ध्वनित, twanging sound. fall. विस्फारिन, विष्फारि, वि० प्रलम्बमान, लटका हुआ, विस्तीर्ण ज्योति, वित्थिण्णो-जोइ, स्त्री० व्यापक फैलाया हुआ, विस्तृत हुआ, hangful, exwilfa, extended light. tended. For Private and Personal Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1389 विस्फालित, विष्फालिअ, वि० फैलाया हुआ, ex-विस्मरणं, विस्सरणं, नपुं० [वि + स्मृ + ल्युट] tended. विस्मृति, भूल जाना, याद न रहना, to forविस्फुर, विप्फर, अक० चमकना, प्रकाशित होना, to get. ____shine, to light. विस्मापनं, विम्हावणं, वि० [वि + स्मि + णिच् + विस्फुलिंगः, विप्फलिगा, पुं० [वि + स्फुर् + डु], • ल्यु] आश्चर्य उत्पन्न करना, विस्मय होना, चिनगारी, ज्योति तरंग, • विष विशेष, fire wonder. spark, sparks of fire. विस्मापनः, विम्हावणो, पुं० कामदेव, Kamdeva, विस्फूर्जथः, विप्फुरजो, पुं० [वि+ स्फूज् + अथुच्], __ • छल, धोखा। दहाड़ना, गरजना, कड़कना, roar, • आन्दोलित विस्मित, विसिमिअ, भू०क०कृ०, [वि + स्मि + होना, हिलना, thunder, • लहरों का उठना, क्ति], . अद्भुत, चकित, आश्चर्यान्वित, swell, excess. आश्चर्यचकित, the sentiment of wonविस्फूर्जितं, विप्फुरजिअं, नपुं० दहाड़, चीत्कार, der, • भौचक्का, हक्काबक्का, aston चिल्लाहट, roar, • फल, परिणाम, result. ished, • कार्य के प्रति विपरीतता, perविस्फूर्तिमान, विप्फुतिमाण, वि० • चहल-पहल, • plexed. आन्दोलित,• प्रकंपित, manifsted, imag विस्मितमित, वि० ग्लानि युक्त, to forget. ined. विस्म, विस्सर, सक० भूलना, स्मरण नहीं रहना। विस्फोटः, विष्फोडो, पुं० [वि + स्फुट् + घञ्],. विस्मृत, विस्समर, भू०क०कृ० [वि + स्मृ + क्त],. फोड़ा, अर्बुद, रसौली, blister, boil,akind भूला हुआ, स्मरणविहीन हुआ, forgeted. of chachak, • चेचक, शीतला। विस्मृतिः, विस्सरइ, स्त्री० [वि + स्मृ + क्तिन्] विस्फोटव, विष्फोडवो, पुं० चेचक, शीतला रोग, अस्मरण, भूलना, याद न रहना, forget. explosive, disease. विस्मेर, विस्सेर, वि० [वि + स्मि + रन्], विस्मय विस्फोटकनामरोगः, विफोडागणामरोगो, पुं० चेचक, युक्त, आश्चर्य चकित, wonderful, smil• शीतला रोग, explosive disease. ing, . भौचक्का, हड़बड़ाया हुआ, perविस्फोटा, विष्फोडा,स्त्री० घाव, फोड़ा, अर्बुद, रसौली, plexed. blister, boil. विस्त्रंसः, विस्ससो, पुं० क्षत होना, गिरना। लुढ़कना, विस्मयः, विम्हयो, पुं० [वि + स्मि + अच्], . पतित होना, being loose, • शैथिल्य, आश्चर्य, अचम्भा, अचरज, to wander,be कमजोरी, निर्बलता, weakness. astonished, • अद्भुत, • अभिमान, विस्त्रंसन, विस्संसण, वि० [वि + संस् + ल्युट्],. अहंकार, घमण्ड, proud, • अनिश्चय, संदेह, पतन, बहना, टपकना, • खोलना, ढीला करना, forgetting. being loose, fall,• रेचक, विरेचन,disविस्मयंगम, विम्हयंगम, वि० [विस्मयं गच्छति - uniting. विस्मय + गम् + खश् + मुम्], wonder विस्त्रब्ध, विस्सद्ध, वि०क्षत, क्षय, घात, loose,full, kill. विस्मयकर/विस्मयकारी, विम्हययरी. वि० . विस्त्रसा, विस्ससा, स्त्री० [वि + स्रस् + क + टप्], • क्षय, गिरना, अधःपतन, निर्बलता, जर्जरता, आश्चर्यजनक, अद्भुत, आश्चर्य को उत्पन्न करने being loose, losing hold, old age arsiti wonderful. ful. विस्मयोत्पादक. विम्हयोविपादग, वि० आश्चर्यकर, विस्त्रस्त, विस्सत्थ, भू०क०कृ० [वि + स्रेस् + क्त], विस्मयकर, wonderful, • अद्भुत ढीला किया हुआ, • दुर्बल, बलहीन, loosed कार्यकारी, astonishment. disunited, powerless. ful. For Private and Personal Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1390 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश विस्त्रवः, विस्सवो, पुं० [वि + सु + णिच् + ल्युट्], रक्त बहना, रिसना, flowing. विस्त्रावणं, विस्सावणं, नपुं० [वि + स्नु + णिच् + ल्युट्], रक्त बहना, रिसना, चूना, flowing. विस्रावणं, विस्सावणं, नपुं० [वि + सु + णिच् + क्तिन्], रिसना, गिरना, झरना, टपकना, flow ing tickling. वित्रुतिः, विस्सइ, स्त्री० [वि + सु + क्तिन्] रिसना, गिरना, झरना, टपकना, flowing tickling. विस्वर, विस्सर, वि० [विरुद्धः विगतो ता वरो यस्य] स्वर विहीन, बेसुरा, speaking hoarse, discardent. विहगः, विहगो, पुं० [विहायसा गच्छति - गम् + । त - गम् + ड], • पक्षी, bird, • बादल, cloud, . बाण, arrow,• सूर्य, sun, • चन्द्र, moon, • नक्षत्र, star. विहङ्गः, विहगो, पुं० [विहायसा गच्छति - गम् + खच्], • पक्षी, bird, • बादल, cloud,. बाण,arrow,• सूर्य, sun, • चन्द्र, moon. विहङ्गमः, विहंगमो, पुं० पक्षी, bird. विहङ्गरात, विहगराज, पुं० पक्षी राज, गृद्ध, गरुड़, a king of bird, Garuda. विहङ्गेन्द्रः, विहगिंदो, पुं० पक्षी-गरुड़ पक्षी,Garuda. विहत, विहिअ, भू०क०कृ०, [वि + ह्र + क्त] पूर्ण आहत, घायल, full injured, • बध युक्त, injured, • चोट ग्रस्त, to destroy, • अवरुद्ध, विरोध किया गया, inpended. विहतिः, विहइ, स्त्री० [वि + हन् + क्तिच्] सखा, साथी, मित्र, friend. विहननं, विहणणं, नपुं० [वि + हन् + ल्युट्], . हनन्, • घात,. क्षति, . हानि, kill, injure, • हत्या, वध, kill,• अवरोध, रूकावट, अड़चन, break. विहरः, विहर, पुं० [वि + ह + अप्], • अपहरण करना, छीनना, हटाना, geting, rejecting, • वियोग, बिछोह। विहरणं, विहणं, नपुं० अपहरण करना, geting, . टहलना, घूमना, recreation, walking. विहरन्त, विहरंत, [वि + ह्य + शत्] विचरण करता हुआ, revolved, • अपहरण करता हुआ। (विहरत् विहरन्त), revolved. विहरन्ती, विहरती, (वि+ह + शतृ + ङीप्) विचरण करती हुई, to bewalked.विहरन्तु, (विचरण करें) विहर्तृ, विहरतु, पुं० [वि + ह + तृच], भ्रमणशील, लुटेरा, walkful. विहर्षः, विहरिसो, पुं० [विशिष्टो हर्ष:] उल्लास, प्रसन्नता, happiness. विहसमं, विहसमं, नपुं० [वि + हस् + ल्युट्] मुस्कान, __ मंद हंसी, laugh. विहस्त,विहत्थ, वि० [विगतः हस्तो यस्य] हस्तरहित, without hand, • व्याकुल, पराभूत, शक्तिहीन, engrossed perplexed, insulted,• छाया रहित, अशक्त, अक्षम,pow erless. विहा, विहा, अव्य० स्वर्ग, heaven. विहापित, विहाविअ, भू०क०कृ०, [वि + हा + णिच् + क्त - पुकागमः], परित्यक्त कराया गया, छुड़ाया गया, leaved. विहायस, विहायस, नपुं०/पुं०, [वि + ह्य + असुन्] आकाश, अंतरिक्ष, मेघ,cloud,• पक्षी, bird. विहायसा, विहायसा, वि० गमनशीला, • आकाशीय, in the sky विहायसदनं, विहायसदणं, नपुं० आकाशगृह, sky home. विहारः, विहारो, पुं० [वि + ह + घञ्] गमन, पर्यटन, roaming, • भ्रमण, परिभ्रमण, सैर करना, walking, • गमन, touring, • क्रीड़ा, खेल, मनोविनोद, मनोरञ्जन, आमोद-प्रमोद, sport, • वाटिका, आरामगृह, उद्यान, उपवन, garden, • आश्रम, sacrifice. विहारिन्, विहारि, वि० गमनशील, walkful, . मनोविनोदी, मनोरंजन युक्त, enjoy sexual pleasure. विहित,विहिअ, भू०क०कृ०, [वि + धा + क्त] प्रस्तुत, प्रकाशित,decided, • अनुष्ठित, कृत, बनाया For Private and Personal Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1391 हुआ, made, • निर्मित, समादिष्ट, आदिष्ट, वीकासजुष, वीकासजुस, वि० विकासोन्मुखी। extended, • संचरित, रक्खा हुआ, ex- Blomedful. tended, • सुसज्जित, decorated, • वीक्षं, विकरल, नपुं० [वि + ईक्ष् + अच] आश्चर्य, वितरित, given up. अचम्भा, अद्भुत, wonder. विहितिः,विहिई,स्त्री० अनुष्ठान, क्रिया, कार्य, scrip- वीक्षणं, विक्खणं, नपुं० [वि + ईक्ष् + ल्युट्], ture, • व्यवस्था, arrangement. अवलोकन, देखना, निहारना, दृष्टि डालना, seeविहीन, विहीण, भू०क०कृ०, [वि + हा + क्त],. ing. रहित, अभाव, परित्यक्त, त्यागा गया, वीक्षमाण, विक्खमाण, वि० दर्शक, देखने वाला, abondoned, • शून्य, वञ्चित, ended, seeing. emply,. अधम, निम्न, नीचा, lower. वीक्षा, विक्खा, स्त्री० दृष्टि दर्शन, देखना, sight, विहीनगेह, विहीणगेह, वि० घर रहित, homeless. promoting out. विहीनजाति, विहीणजाइ, वि० हीन जाति वाला, वीक्षाकारिणी, विक्खाकारिणी, स्त्री० प्रतिष्ठादायिनी, lower caste. given stand. विहीनवादी, विहीणवादी, वि० यथार्थवादिता रहित, वीक्षितं, विक्खिअं, नपुं० [वी + ईक्ष् + क्त] दृष्टि, correct knowledgeless. झलक, अवलोकित, sight, amavasya. विहीनशक्ति, विहीणसत्ति, वि० शक्तिशून्य, बल रहित, वीक्ष्य, विक्ख, वि० [वि + ईक्ष् + ण्यत्] देखे जाने powerless. योग्य, दृश्य, • दृष्टिगोचर, seeable. विहृत, विहिअ, भू०क०कृ०, [वि + हृ + क्त] खेला नीय वीक्ष्यः, विक्खा, पुं० अभिनेता, नायक, नर्तक, acहुआ, खिलाया हुआ, sported. tor, • पात्र, नट, not. विपतिः, विहिइ, स्त्री० [वि + हृ + क्तिन्] हटाना, दूर वीक्ष्य, विक्ख, नपुं० दृश्यमान, पदार्थ, seeing ही रहना, removing, • क्रीड़ा, मनोविनोद, thing, • आश्चर्य, अचम्भा, wonder. sport,enjoy of mind, • विहार, roam वीङ्खा, विक्खा, स्त्री० [वि + इ + अ + याप्],. ing, • प्रसार, extension. प्रगति, गति, गमन, gone. विहेठक, विहेडग, वि० [वि + हेल् + ण्वुल] क्षति वीचारः, वीचारो, पुं० अर्थ, व्यञ्जन और योग परिवर्तन, पहुंचाने वाला, to be injured. turning of thought. विहेठनं, विहेडणं, नपुं० [वि + हेल् + ल्युट्], • वीचिः , वीचि, स्त्री० [व + ईचि] तरंग, लहर, wave, क्षति, पहुंचाना, घात करना, injuring, • • सुख, अवकाश - अवकाश सुखे वीचिः पीसना, रगड़ना, मसलना, crushing, • कष्ट इति वि। • असंगति, विचारशून्यता, आनंद, देना, पीड़ा, दुःख, paining. प्रसन्नता, uncapable, • विश्राम, अवकाश, विह्वल, विहवल, वि० [वि + हल् + अच्],विक्षुब्ध, thoughtless, happiness, • प्रकाश अशान्त, व्याकुल, घबराया हुआ, recreated, किरण, light ray. agitated,• डरा हुआ, विक्लव, • कष्टग्रस्त, वीचिचक्रं, वीचिचक्कं, नपुं० तरंग घेरा, round of दुःखी, pained, • विषादपूर्ण, wave. uneasyness, • पिघला हुआ। वीजन, वीजणं,नपुं० [वीज + ल्युट्] गुल्ली, गिल्ली। वी, वी, सक० जाना, पहुंचाना, to go, • लाना, • बीज, पंखा, तालवृन्त, वायुसम्पतकर, उपभोग करना, प्राप्त करना, to use, toget, एकान्विता,वीजनमेवकतुम्, fanning fan. • जन्म लेना, to birth. वीजय, वीजय, सक० हिलाना, to fan. वीकः, वीगा, पुं० पक्षी, विहग, bird,• वायु, पवन, वीटिः, वीडि, स्त्री० पान की बेल, पान लगाना, . wind, • मन, mind. बंधन, गांठ, ग्रन्थि, to strengten. For Private and Personal Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1392 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वीटिका, वीडिगा,स्त्री० नाश, kill, • पान का बीड़ा, knot of the bodice. वीणा, वीणा, स्त्री० [वेति वृद्धिमात्रामपगच्छति] विपञ्ची, सारंगी, वीणा, एक वाद्य विशेष, lute. वीणादण्डः, वीणादंडो, पुं० वीणा की गर्दन, कोलम्ब, वीणादण्डस्तु कोलम्बः इत्यमरः, a club of lute. वीणावादकः, वीणा-वादगो, पुं० वीणा बजाने वाला, one who plays on lute. वीणावती, वीणावइ, स्त्री० एक अप्सरा,a beauti ful woman. वीत, वीअ, भू०क०कृ०,[वि + इ + क्त] बीत गया, चला गया,gone, • अन्तर्हित, तिरोहित,departed, • अतीत, पूर्वगत, तिरोहित, past अतीत पर्वगत तिरोहित nach time, • उन्मुक्त, छोड़ा गया, given up. वीतभयः, वीअभय, वि० शोक रहित, fearless. वीतराग, वीअराग, वि० राग रहित, • अनुराग विहीन, ____loveless. वीतरागकथा, वीअरागकहा, स्त्री० वस्तु स्वरूप की कथा, story of god,. वीतराग प्रभु के गुणों का कथन। वीतरागचरितं, वीअराग-चरिअं, नपुं० वीतरागी का कथानक, story of victory. वीतरागवृत्तिः, वीअराग-वित्ति,नपुं० वीतरागी की प्रवृत्ति, condition of dispassionatedness. वीतरागस्तवं, वीअत्थवं, नपुं० वीत राग प्रभु का गुणगान, pray of god. वीतमय, वीअमय, वि० निभ्रय, भय रहित, fear ___ less. वीतंसः, वीतंसो, पुं० [विशेषेण बहिरेव तस्यते भूष्यते - वि + तंस् + घञ्], • पींजरा, जाल, कटघरा, cage, chain, faisurer, net for con fining birds zoo. वीतहेतु, वीअहेउ, स्त्री० विधिमुख से जो साध्य को सिद्ध किया जाना वह सांख्यमानुसार वीतहेतु है। causeless. वीतिः, वीइ,स्त्री० गति, चाल, गमन, gone, mov ing, • उपज, पैदावार, bron, origin, • प्रकाश, कान्ति, light. वीथिः,वीहि,स्त्री० मार्ग, पथ, रास्ता, way,• पंक्ति, कतार, line, • हाट, आपणिका, market,. नाटक का एक भेद, a play kind. वीथिका, वीहिगा, स्त्री० [वीथि + कन् + य[],. मार्ग, पथ, रास्ता, way, • चित्रसारिणी, चित्रशाला, कलामंच, picture gallery. वीध, विट्ठ, वि० [विशेषेण इन्धते - वि + इन्ध् + क्रन्] निर्मल, स्वच्छ, साफ, शुभ, pure, white. वीधं, विद्ध, नपुं० • आकाश, वायु, हवा, अग्नि, sky, wind, air space. वीनत, वीणअ, वि० तत्पर, moveful. वीनतः, वीणओ, पुं० वैनतय, गरुड़, कृष्ण का वाहन, Garuda. वीप्सा, विस्सा, विप्पल/वीसा स्त्री० [वि + अप् + सन् + अ + टप्], परिव्याप्ति, शब्द, पुनरावृत्ति, repetition, entirely. वीना, वीणा, स्त्री० पक्षी, bird. वीभ, वीह, अक० डींग मारना, शेखी मारना, to ask. वीर, वीर, वि० [अजे: रक् वीभावश्च] विशेषेण ईरयति क्षिपति कर्माणीति, बलवान्, विक्रान्त, fiter, powerfulman. वीरः, वीरो, पुं० वीर, योद्धा, strenthfulman, . अभिनेता, hero,• अग्नि, वीरो० 1/5,विशिष्टा मां लक्ष्मी मुक्तिलक्षणा मभ्युदयलक्षणां वा रातीति वीरः। fire,• तीर्थंकर महावीर का अपर नाम, चौबीसवें तीर्थंकर का नाम-निजगाद सविस्मयो गिरा भुवि वीरोऽयमितीह देवराट्। (वीरो० 7/31),aname of Mahaveera,• वीर! त्वमानन्दभुवामवीरः मीरो गुणानां जगताममीरः। एकोऽपि सम्पतितममनेक लोकाननेकान्तमतेन नेक। (वीरो० 1/5) वीरकुञ्जरः, वीर-कुंजरो, पुं० वीर शिरोमणि, शूरवीर, ____hero.powerful man. वीरकीटः, वीरकाडो, पुं० निम्न, सैनिक, lower hero. वीरगर्भः, वीरगब्भो, पुं० वीरप्रभु का गर्भ में प्रवेश, शिक For Private and Personal Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1393 enter in womb of veera, • वीरस्य वीर-मनुज, वीर-मणुजो, पुं० शक्तिशाली मनुष्य, गर्भेऽभिगमप्रकार आषाढमासः शुचिपक्षसारः। powerful person तिथिश्च सम्बन्धवशेन षष्ठी ऋतु: वीरमार्गानुयायिन्, वीरमग्गाणयाइ, वि० महावीर के समारब्धपुनीतवृष्टिः।। (वीरो० 4/2) मार्ग का अनुसरण करने वाले, going after वीरचामुण्डराज, वीरचामुडराय, पुं० नृप विशेष, a way of Mahaveera. king, • राजा चामुण्डराज, chamund. वीरमुद्रिका, वीरमुद्दिगा, स्त्री० पैर का छल्ला, बिछुड़ी, feet finger. वीरजयन्तिका, वीरजयंतिगा, स्त्री० रणनृत्य,रणोत्वन, वीररसः, वीर-रसो, पुं० वीरता से परिपूर्ण भाव, a adance of battle,• संग्राम युद्ध, fight, ___nature with power. battle. वीरता, वीरया, वि० शौर्य, पराक्रम, शक्रिसम्पन्नता, वीररजस्, वीररजस, पुं० सिंदूर, sindur. वीरवल्लालः, वीर-वल्लाला, पुं० एक राजा का नाम, powerful. वीरतरु, वीरतरु, पुं० अर्जुनवृक्ष,a tree of Arjuna. a king. वीरवाचि, वीरवाचि, वि० श्रुतकेवली, thinker of वीरदेवः, वीरदवो, पुं० महावीर, name of sutra. Mahaveera. वीरविक्रमादित्य, वीरविक्कमादिच्चो,पुं० नृप विशेष, वीरधन्वन्, वीरधण्णो, पुं० कामदेव, Kamadeva. a king. वीरपट्टः, वीरपट्टो, पुं० युद्धपट्ट, पराक्रम पट्ट, battle वीरविभुः, वीरपहु, पुं० वीरप्रभु, a name veer. cloth. वीरवीरः, वीरवीरो, पुं० वीरता में अग्रणी।chief in वीरपुरुषः, वीर-पुरिसो, पुं० शूरवीर व्यक्ति, hero. . powerfulman. वीरप्रतिवेदन, वीर-वडिवेयणं, नपुं० महावीर की __ वीरवृक्षः, वीररुक्खो, पुं० अर्जुनवृक्ष। A tree of देशना, a thought of mahaveera. Arjun. वीरप्रभुः, वीरप्पहु, पुं० तीर्थकर वीरप्रभु, चौबीसवें वीरश्री, वीरसिरि, स्त्री० क्नलक्ष्मी, शौर्यश्री। तीर्थंकर महावीर का अपर नाम। (मुनि० 34) forestshri. (वीरो० 13/20) (सुद० 1/1) (वीरो० वीरसंदेशः, वीरसंदेसो, वीर प्रभु की देशना ।thought of Veera. 16/36) किन्तु वीरप्रभुर्वीरो हेलया तानतीतवान् वीरसैन्यं, वीर-सेण्णं, नपुं० लहसुन। (वीरो० 10/36), a name of Mahaveera. वीरस्कन्थः, वीरकंधो, पुं० भैंसा। A buffals. वीरभगवन्, वीरभगवं, पुं० वीरप्रभु, तीर्थंकर महावीर, वीरहू, पुं० विष्णु, Visnu. (वीरो० 1/9),Mahaveera. वीरधिन्, वीरंधि, नपुं० वीर प्रभु के चरण। A feet वीरभक्ति, वीरभत्ति, स्त्री० वीरप्रभु की शक्ति, praise of Veena, ___of god. वीरवर्त्मन्, वीरवम्म, नपुं० वीरप्रभु का मार्ग। way वीरभावः, वीरभावो, पुं० सिंहवृत्ति। • वीरता युक्त of veera. स्वभाव, (वीरो० 22/51) power like a वीरासनं, वीरासणं, नपुं० एक आसन विशेष, दोनों lion. जंघाओं के ऊपर दोनों पांवों को रखना। A वीरभास्वत, वीरभस्सअ, वि० वीरप्रभु रूपी किरण kind of posture practised in mediवाला, ray of veera. tation, for definition see पयंकासन। वीरमति, वीरमइ, स्त्री० पुष्कलदेश के छब्रपुरी के वीरुध्, वीरुह, स्त्री० शाखा, अंकुर, • बेंत, लता, राजा की रानी, a queen. झाड़ी। A spreading creeper. For Private and Personal Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1394 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश got. वीरोक्त, वीरोक्क/वीरुतं, वि० वीर द्वारा कथित, (सुद० अनाज, संचयन, • मार्ग, पथ, gram col137) thought of veera. lection, a load. वीरोदयः,वीरोदओ, नपुं० वीरोदय नामक महाकाव्य, वृची, विची, स्त्री० भयसूचक शब्द, fearful sound. (वीरो० 14/49), आचार्य ज्ञानसागर द्वारा वृंण, विण, सक० छांटना, चुनना, चयन करना, पसंद संस्कृत का एक महाकाव्य। वीरोदयं यं करना, to choose, • घेरना, लपेटना, to विदधातुमेव न,a name of text, शक्तिमान् cover. श्रीगणराजदेवः। दधाम्यहं तम्प्रति बालसत्त्वं वृंहण/वृहिण, विंहणं, नपुं० दावानल दववढेर्विषेषणं स्यात्। forest fire. वहन्निदानीं जलगेन्दुतत्त्वम्। (वीरो० 1/7) वृंहित, विहिअ, वि० गर्जित, चिंघाड़, carred. वीरोदयोदार विचारचिहं सतां गलालङ्करणाय वृक, विक, सक० पकड़ना, लेना, ग्रहण करना, to किन्न।। (वीरो० 1/10) वीरोदित, वीरोदिअ, वि. वीर द्वारा कथित। वीरस्य वक विका पं० भेडिया लकड़बग्घा . गोड श्रीवर्धमान तीर्थकर्तुरुदिते संवदिते । jackal, • काक, crow, • उल्लू, owl, . thoughted by veera. लुटेरा, • क्षत्रिय, a Ksatriya,• एक राक्षस, वीर्य, वीरियं, नपुं० [वीर् + यत्] शक्ति, बल, पराम, demon. • पुंस्त्व, ऊर्जा,. द्रव्य की स्वशक्ति विशेष, वृकदंशः,विकदसो, पुं० कुत्ता, श्वान, dog. • दृढ़ता, • साहस, क्षमता, power, • शुक्र, वृकधूपः, विकधुवो, पुं० तारपान, मिश्रगन्ध । वीर्य,• गौरव, महिमा, power,greatness. turpetine, वीर्यप्रवादः, वीरिअप्पवाओ, पुं० एक विवेचन युक्त वृकारातिः, विकाराइ, पुं० गीदड़। Acompound पूर्वग्रंथ, जिसमें आत्म विवेचन हो। Atext. __per fune. वीर्यवत्, वीरिअव, वि० [वीर्य + मतुप्], दृढ़, वृकारिः, विकारि, पुं० श्वान, कुत्ता, dog. शक्तिशाली, शक्ति से सम्पन्न | powerful. वृक्कः , विक्को , पुं० हृदय, गुर्दा । the heart. वीर्यसंज्ञितः,वीरिय-सण्णिओ, पं० अनन्तवीर्य। राजा वृक्ण, विण्ण, भू०क०कृ०,[वृश्च + क्त] कटा हुआ, जयकुमार का पुत्र, 'वीर्यपदं तेन संज्ञितो बांटा हुआ, फाड़ा हुआ, cuted. संज्ञितोऽनन्तवीर्यनामा'| A son of taya वृक्त, विक्क/वित, भू०क०कृ० [वृज् + क्त] स्वच्छ king. किया गया, साफ किया गया, निर्मल किया वीर्याचारः, वीरियाचारो, पुं० स्वशक्ति निगूहन वृत्ति, गया, purified. cleanced, cleared. • स्वसायंनिगूहन वृत्ति । Self power. वृक्ष, रुक्ख, सक० स्वीकार करना, चयन करना, वीर्यानुप्रवादः, वीरियाणुवाओ, पुं० एक पूर्वग्रंथ, a अंगीकार करना, to agreement, • ढंकना, cover. to accept, to select. text. वीर्यानुवादः, देखो ऊपर। वृक्षः, रुक्खो , पुं० पेड़, तरु, पादप, रुख, tree, . अनोहकट। वीर्यान्तरायः, वीरियंतराओ, पुं० शक्ति में अन्तराय। वृक्षकुक्कुटः,रुक्खकुक्कुडो, पुं० जंगली मुर्गा, forवीर्य बलं शुक्रमित्येकोऽर्थः 'अन्तरमेति est cock. A wild cock. गच्छतीत्यन्तरायः' वीर्यस्य विघ्नकृदन्तरायः वृक्षखण्डः, रुक्णखंडो, पुं० निकुंज, वृक्ष समूह, वीर्यान्तरायः' (जैन ल0 1022), a kind of treeful place.agrove of trees. Shakt. वृक्षचरः,रुक्खयरो, पुं० वानर, बंदर, monkey. वीवधः,वीवहो, पुं०बहगी, बोझ वाहन,yokeworn वृक्षछाया, रुक्खछाहा, स्त्री० तरुतल, वृक्ष के नीचे, across, shoulders for carrying, . low of tree. For Private and Personal Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1395 वृक्षधूपः, रुक्खधूवो, पुं० तारपीन। tunoe tine. वृक्षनाथः, रुक्खणाहो, पुं० वटवृक्ष, vat tree, ban- yan tree. वृक्षनिवासी, रुक्ख-णिवासी, स्त्री० नगौकस, खग, पक्षी, 'नगौकसी वृक्षनिवासिनः सन्ति', bird. वृक्षपत्रं, रुक्खपत, नपुं० अगदल, वृक्षों के पत्ते, leaf ___ of trees. वृक्षपाकः, रुक्खपाग, पुं० वटवृक्ष, banyan tree. वृक्षभिद्, रुक्खभिउ, स्त्री० कुल्हाड़ी, hatchet, chapper. वृक्षकर्मटिका, रुक्ख-कम्मडिगा, स्त्री० गिलहरी, a squirrel. वृक्षमूलः, रुक्खमूलो, पुं० वृक्षभोग, वक्षतल, root of a tree. वृक्षवाटिका, रुक्ख-वाडिगा, स्त्री० उद्यान, आराम, उपवन, garden. वृक्षशः, रुक्खसो, पुं० छिपकली, गिरिगिट, a liz- _ard. वृक्षशायिका, रुक्ख-साइगा, स्त्री० गिलहरी, a • squirrel. वृच, वंच, सक० चयन करना, छांटना, to,choose, • स्वीकार करना। to agreement. वृज, विज, सक० टालना, कतराना, परित्याग करना, to avoid, to leave,• चुनना, चयन करना, tochoose, • नष्ट करना, समाप्त करना, to pluck, • उड़ेलना, फेंकना, to leave. वृजनः, विजणो, पुं० [वजे + क्युः] धुंघराले बाल, ___crooked hear. वजनं, विजण, नपुं० पाप, sin,• संकट, empty, • आकाश, sky, • घेरा, बाड़ा, enclosure. वृजिन्, विजिण, वि० धुंघराले बाल, crooked of hair. वृजिनं, विजिण, नपुं० पाप। वृजिनं कलुषे क्लीवं केशे वा कुटिले त्रिषु इति वि, sin, • दुःख, कष्ट, पीड़ा, pain, distress. वृण, विण, सक० उपभोग करना, खाना, वरण करना, to eat, to get. वृजिनोपमा, विजिणोवमो, स्त्री० पाप से उपमा, . केश से उपमा, equal with. वणीत्व, विणित्त, वि० अंगीकृत,acceptand heir. वृणीष्क, विणिस्स, वि० स्वीकार करने योग्य, to be accepted. वृत्, विउ, सक० चयन करना, स्वीकार करना, पसंद करना, tochoose,• अभ्यास करना, अनुष्ठान करना, to learn up, to like,• अनुसरण करना, togoing after, • अनुरंजन करना, toenjoy,• लौटना, to turn, to revolve. वृत, विअ, भू०क०कृ०, [वृ + क्त] छांटा गया, चुना गया, choosen, • समाच्छादित, घेरा गया, लपेटा गया, surrounded, covered. वृतिः, विइ, स्त्री० [वृ+क्तिन्] छांटना, चुनना, स्वीकार करना, choosing, liking, • घेरना, लपेटना, covering, • अनुरोध, प्रार्थना, अनुनय, re specting. वृतिका, विडगा, स्त्री० वर्तुलाकार, round. वृत्त, वित्त, भू०ककृ०,[वृत् + क्त],• दृढ़, विद्यमान, अनुष्ठित, • कृत, किया गया, maked, strong, • गोल, गोलाकार, turned round. वृत्तं, वित्तं, नपुं० चारित्र, आचरण, सम्यकचरित्र, ज्ञानेन वृत्तेन किलेत्यनेनः, morality,character, • बात, घटना, religion activity, behaviour, • समाचार, new, • प्रवर्तन, piely, • प्रवृत्ति, पेशा, व्यवसाय, परिचय, activity, • आचरण, व्यवहार, रीति, morality, character, • छन्द-मात्राओं की गणना वाला छन्द, • नियम, पद्धति, विधान, गोलाकार, act, • छन्द-मुदुनीव खे: पद्मे पीठे वृत्ते कवेरिव', • षडरचक्रात्मवृत्त, a metre, • पद्यावली, prose mixed withpoetry, • वृत्तान्त। वृत्तकर्कटी, वित्त-कक्कडी, स्त्री० तरबूज, सरदा, a kind of fruit. वृत्तकुबल, वित्त-कुबलो, पुं० गोल गोल मुक्ता । कुवलं तूप्पले मुक्ताफलेऽपि बदरी फले इति वि, pomegranate. वृत्तगन्धि, वित्तगंधि, नपुं० छन्दानुबद्धता, prase mixed with poetry. For Private and Personal Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1396 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वृत्तचूड, वित्तचूड, नपुं० मुंडित, whose tonsure cermony has been performed. वृत्तजातिः, वित्तजाइ, स्त्री० छन्द रचना, metre. वृत्तपुष्यः, वित्तपुप्फ, पुं० बेंत, वानीर, • सिरस तरु, कदम्बवृक्ष। वृत्तप्रेषणं, वित्तपेसण नपुं० संदेशपत्र, पत्र, (जयो० 1/67) Leatter. वृत्तफलः, वित्तफलो पुं० बेर, pomegranate, . नाव तना, a tree fruit, • अनार, pome granate. वृत्तभावः, वुत्तभावो, पुं० आचरण भाव, charac ter, • वर्तुलाकारत्व, roundable. वृत्तमुखः, वुत्तमुहो, पुं० गगन मुख, sky mouth. वृत्तमोहः, वुत्तमोहो, पुं० चारित्रमोह, love of char acter. वृत्तरत्नाकरः, वुत्तरयणायरो, पुं० छन्दशास्त्र का नाम, a metre. वृत्तवच, वुत्तवचो, पुं० वृत्तान्त, समाचार, news वृत्तशास्त्र, वुत्तसत्थ, नपुं० छन्दशास्त्र, a metre. वृत्तशास्त्रज्ञ, वुत्तसत्थण्हु, वि० छन्दशास्त्र, trained in weapons. वृत्तसरूपः, वुत्तसरुवो, पुं० सुंदर वृत्तान्त, (रूप) good story. वृत्ताधिगमिन्, वुत्ताहिगमि, वि० कथानक को प्राप्त, geted of story. वृत्तान्त, वुत्तत, वि० उदन्त, कथन, action event. वृत्तिः, वुत्ति, स्त्री० [वृत् + क्तिन्], कार्य, गति, कृत्य, क्रिया सद्वृत्तिरूपं चरणं श्रुतं च। attitude, • साधन, • प्रवृत्ति, condition,• अस्तित्व, सत्ता, existence, • अवस्था, दशा, function, • स्वभाव, nature,• क्रम, प्रणाली, conduct, • सदाचरण, चारित्तदशा, कार्यपद्धति, • रचना शैली, style in compassion, livelihood, • मजदूरी, भाड़ा, • भाष्य, टीका, विवेचन, टिप्पणिका, महावृत्ति, commentary. वृत्तिपरिसंख्यान, वुत्तिपरिसंखाणं, नपुं० आजीविका । के साधनों में सीमाकरण, . तप विशेष, . बाह्य तप का भेद, जिसमें आजीविका के साधनों पर भी विराम लगाया जाता है। a heat kind. वृत्तिकर्षित, वुत्तिकस्सिअ, वि० जीविका से दुःखी, pained of livelihood. वृत्तिचक्रं, वुत्तिचक्क, नपुं० राजचक्र, round of capital. वृत्तिछेदः, वुत्तिछेओ, पुं० जीविका विहीन व्यक्ति, without livelihood. वृत्तियुत, वुत्तिजुअ, वि० जीविका सहित, with live _lihood. वृत्तिवैकल्य, वुत्तिवेकल्ल,नपुं० जीविका का अभाव, _livelyhoodless. वृत्तिस्थ, वुत्तित्थ, वि० सदाचारी, characterful. वृत्तिसंख्यानं, वुत्तिसंखाणं, नपुं० तप का एक भेद, a kind of heat. वृत्रः, वित्तो, पुं० [वृत् + रक्] राक्षस विशेष, • दानव,ademon, • मेघ, तम,• अंधकार, • ध्वनि, • गिरि, • पर्वत, cloud, dark, sound mountain, • दानवशक्रादि ध्वान्तवारिदवैरिषु इति विश्वलोचनः। वृथा, विथा, अव्य० [वृ + थाल् + किच्च] व्यर्थ. का, निष्प्रयोजन युक्त, invain,• अनावश्यक रूप से, आलस्य पूर्णता से, अनुचित रूप में,. मिथ्या, आलसी, wrongly, at will. वृथाकथा, विथाकहा, स्त्री० व्यर्थ का जन्म, सार्धकता रहित जन्म, making loose talks. वृथाकारः, विथायारो, पुं० मिथ्या रूप, untruth. वृथाजन्मन् विथाजम्म,नपुं० व्यर्थ का जन्म,सार्धकता रहित जन्म, useless born. वृथादानं, विथादाणं वुहादाणं नपुं० अन्यथा दान। निष्फल दान, useless given up. वृथाभिमानं, वुथाहिमाण, नपुं० निष्प्रयोजन अहंकार, useless proud. वृथामांसं,विथामसं,नपुं० अनिष्ट योग्य मांस, fool ____ish minded. वृथावादिन, वुथावादि, वि० मिथ्या भाषी, untruth thought. वृथाश्रमः, वुथासमो, पुं० व्यर्थ चेष्टा, useless act. वृद्ध, वुद्ध, वि० [वृध् + क्त] वरिष्ठ, ज्येष्ठ, वृद्धिगत, increused, augmented full grow. बढ़ा हुआ, elders, • जिसकी बुद्धि इन्द्रियों y. For Private and Personal Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1397 एवं कर्मेन्द्रियों का कार्य शिथिल पड़ गया हो! जिसके हाथ, पैर अवस्था विशेष के कारण शिथिल होने से समुचित काम न कर सके, (हित० 49),• बड़ा, महत्, विशाल, seniors, great, large wise old in age, . बुद्धिमान्, विद्वान्, teacher. वृद्धः, वुड्डो, पुं० बूढ़ा व्यक्ति, • योग्य व्यक्ति, • आदरणीय व्यक्ति, old man, capable person, respected person. वृद्धं, वुड्ड, नपुं० गुग्गुल, Gugulu, a medicine. वृद्धकाकाकः, वुड काकागो, पुं० पर्वतीय कोवा, mountain crow. वृद्धद्वारा, वुड्डादारा, पुं० वृद्धपुरुष, old man. वृद्धनाभिः, वुड्डणाहि, स्त्री० स्थूलकाय, मोटे पेट वाला, ___fat body. वृद्धपरम्परा, वडपरंपरा, स्त्री तीर्थसम्भव। वृद्धभावः,वुडभावो, पु० बुढ़ापा, वृद्धापन, old age. वृद्धवाहनः, वुड्डिवाहणा, पुं० आम्र तरु, a tree of mango. वृद्धशशकः, वुड्ससगो, पुं० बूढा खरगोश, old _hare. वृद्धशासनं, वुड्डसासणं, नपुं० वृद्धजन की आज्ञा, order of old man. वृद्धश्वश्रू, वुड्डससू, स्त्री० बूढ़ी सास, old mother in law. वृद्धसमयः, वुद्धसमयो, पुं० काव्यशास्त्र, poet text. वृद्धसूत्रकं, वड्डसुत्तगं, नपुं० कपास का गाला, इन्द्रतूल, cotten mass. वृद्धा, वुड्डा स्त्री० [वृद्ध + यप्] बूढ़ी स्त्री, old ___woman. वृद्धानुपेयः, वुड्डाणुपेओ, पुं० वृद्धों की सेवा, served old man. वृद्धावस्था, वुड्डावट्ठा, स्त्री० बुढ़ापा, वृद्धपना, old age. वृद्धावस्थापन्न, वुड्डावछापण्ण वि० धवल, कर्चक। oldestclean वृद्धिः, वुड्डि स्त्री० [वृध् + क्तिन्] उत्कर्षभुवि धुतोऽग्रविधिगुणवृद्धिमान् सपदि तद्धितमेव कृतं भजन, • विकास, उन्नति, प्रगति, परिवर्धन, growth,• लाभ, वस्तुगत, अंशलाभ,prosperity, • सम्वर्धन, बढ़ोत्तरी, growthness, • सूद, सूदखोरी,property growth living on interest, . कलावृद्धि, चन्द्रवृद्धि, growth of moon, • समृद्धि, wealth, growth, • समुदय, समुच्चय, ढेर, collection, • स्वरो की वृद्धि - अ +इ=ए,elongation of a vowel, आ + ए = ऐ, आदि। गुण एव अदेङ, वृद्धिरेप् आदैग, तयो सिद्धिरपि (जयो० वृ० 1/31), अ + ए = ए तव + एव = तवैव आ + ए = ऐ तथा + एव = तथैव अ + ऐ - ऐ महा + ऐश्वर्यम् - महैश्वर्यम्। अ + ओ औ उष्ण + ओदनम् - उष्णौदनम्। अ + ओ = औ गंगा + ओघः - गंगोषः। अ + औ= औ कृष्ण औकण्ठ्यम् कृष्पोतकण्ठ्यम्। आ + औ = औ महा + औषधम् - महौषधम्, • 'पाणिनीयव्याकरणसमुक्त्वामक्षरशो' (जयो० 20/74), 'गुणश्च वृद्धिश्च गुणवृद्धी व्याकरणशास्त्रोक्तोक्ते संज्ञो तद्वान् उक्तिविदा वैयाकरणानां पूज्यपात्रामाचार्यवों जैनेन्द्रव्याकरणकर्ता महाशय इव कथितः' (जयो० ७० 1/95) वृद्धिंगत, वुड्डिगअ, वि० वृद्धि को प्राप्त हुआ,geted __of growth. वृद्धिजीवनं, वुड्डि जीवणं, नपुं० साहूकारी, सूदखोरी, ___living on interest. वृद्धिद, वुड्डिद, वि० समृद्धि को उन्नत करने वाला, being wealth growth. वृद्धिपत्रं, वुड्डिपत्तं, नपुं० उस्तरा, knife. वद्धिमान, वडिमाण, वि० उत्कर्षशील, growthful. वृद्धिशील, वुड्डिशील, वि० बढ़ने वाला, ___growthful. वृद्धिसंधि, वुड्डिसंधि, स्त्री० संधि का एक भेद, जिसमें ह्रस्व अ, दीर्घ आ के पश्चात् ए या ऐ होने पर 'ऐ' और ह्रस्व 'अ' एवं दीर्घ 'आ' बाद ओ या ओ होने पर औ' हो जाता है। वृद्धिरेप, औदग', elongation of vowel. For Private and Personal Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1398 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वृद्धिस्थानं, वुड्डिट्ठाण, नपुं० वृद्धिपद 'वृद्धिस्थाने रास्थाने गुणादेशात, रकारविधानाद्'growth pada. वृध, विह, अक० बढ़ना, विकसित होना, to growth, • फलना, समृद्ध होना, • चमकना, to shine. वृधसानः, विधसाणो, पुं० [वृधेः छन्दसि असानच्] । मनुष्य, man. वृधसानुः, विधसाण, पुं० [वृध् + असानुच्], • मनुष्य, man, • पत्त, leaf, • कर्म, कार्य, work. वृन्तं, विंत, नपुं० डंठल, डंडी, बौंडी, अग्रभाग, stalk. वृन्ताकः, विंतगो, पुं० [वृन्त + अक् + अण] बैंगन का पौधा, egg plant. वृन्तिका, विंविंगा, स्त्री० [वृन्त + कन् + टाप् इत्वम्] डंठल, stalk. वृन्द, विंदं, नपुं० सम्प्रदाय, many numerous, • समुच्चय, समुदाय, समूह, ढेर, परिमाण्ध, host. वृन्दगत, विंदगअ,वि० समुच्चय युक्त, • समूह युक्त, host, multitude. वृन्दचम्, विंदचं, वि० सैन्यसमूह, • चतुर्विध सैन्य समुदाय, army group. वृन्दा, विंदा, वि० [वृन्द + यप्] तुलसी पौधा, tulsi tree. वन्दार, विंदार, वि० अधिक, बड़ा, भारा, heavy, large, • प्रमुख, श्रेष्ठ, उत्तम, आदरणीय, chief, great, respect. वृन्दादक, विंदारग, वि० देखो ऊपर। वृन्दारण्यं, विंदारण्ण, नपुं० गोकुल का क्षेत्र, place of Gokula. वृन्दावनं, विंदावण, नपुं० गोकुल क्षेत्र, • नगर विशेष, a city. वृन्दिष्ठ, विदिट्ठ, वि० सुंदरतम, पवित्रम, अत्यन्त बड़ा, handsome. वृन्दीयस्, विदीयस, वि० सम्माननीय, पूजनीय, आदरणीय, • मनोहर, सुंदर, उत्तम, re spected, beautiful, hard some. वृश, विस, सक० छांटना, चुनना, choice. वृशः, विसा, पुं० [वृश् + क] चूहा, moush. वृशं, विसं, नपुं० अदरक, ginger. वृशा, विशा, स्त्री० एक औषधि, अडूमा, a medi cine plant. वृश्चिकः, विच्छिगो, पुं० [व्रश्च् + किकन], बिच्छू, scorpion, • केंकड़ा, कनकजरा, sting ing, scorpio. वृश्चिकराशिः, विच्छिगरासि, स्त्री० वृश्चिकराशि, scorpio वृष, विस, अक० बरसना, गिरना, उछालना, उड़ेलना, to rain, • बौछार करना, फुहार करना, rain down,• अनुदान, देना, अर्पण करना, given up thing, • तर करना, to fulfill. वृषः, विसो, पुं० [वृष + क], • सांड, वृषभ, बैल, बलिवर्द, • वृषराशि, bull, Taurus,• उत्तम दल, समुदाय, great, • कामदेव, Kamadeva, . सदाचारी व्यक्ति, characterful man, • शत्रु, विपक्षी, enemy, • नैतिकता, न्याय, actful life, . उत्तम, श्रेष्ठ, सुंदर, great, beautiful. वृषचक्रः, विसचक्को, पुं० धर्मचक्र, around of ___ religious, • बैल युक्त, bullful. वृषचक्राह्वयत, विसचक्काहवयत, वि० वृष चक्र का ___ धारक, great of bull round. वृषचिन्तामणि, विसचिंतामणि, स्त्री० धर्मचिन्तामणि। religious thought. वृषदंशः, विसदंसो, पुं० बिलाव, cat. वृषधर, विसधर, वि० वृषभ/बैल के चिह्न को धारण करने वाले ऋषभदेव, आदि तीर्थंकर, ऋषभदेव, signs of bull... वृषध्वजः, विसझुओ, पुं० विषचिह्न, bull signs, risavadeva, mahadeva, . नाभयतीर्थकर, महादेव। 'वृषो नाम बलीवर्दो ध्वजे यस्य स वृषध्वजो नाभेय तीर्थंकर महादेवोऽपि, (जयो० 19/22), • सद्गुणी • धर्मात्मा, पुण्यशाली, religious man. वृषपतिः, विसवइ, पुं० नाभेय तीर्थकर, महादेव, Naveya tirthankar. वृषपर्वन्, विस पव्वो, पुं० ऋषभदेव, प्रथम तीर्थंकर ऋषभदेव, Risava, • महादेव, Mahadeva, • वर, भिरड। For Private and Personal Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1399 वृषप्रयोगिन्, विसपजोगि, वि० धर्माचारी, religious man. वृषभः, विसहो/वसहो, पुं० बैल, बलीवर्द, सांड,Bull • ऋषभदेव, प्रथम तीर्थंकर आदिनाथ नाभिराजा का पुत्र, वृषभ देव, Risavadeva, • धर्म भावना, religious nature, • हस्तिकर्ण, elephant ear, • कर्ण विवर, cal hole, • वृषभ स्वप्न, बैल का देखना, seeing of bull. वृषभदत्तः, वसहदत्तो, पुं० उज्जयिनी का एक राजा, a king. वृषभदत्ता, वसहदत्ता, स्त्री० उज्जयिनी के राजा की रानी, queen of Ujjayeni. वृषभदासः, वसहदासो, स्त्री० वृषभ देव का दास, वृषभस, सेठ, a chief trader. वृषभावः, विसभावो, पुं० धर्मभाव, नीतिपूर्ण, व्यवहार, actful nature,• बलीवर्द, • बलीवर्द रूप। वृषभावना, विस-भावणा, स्त्री० धर्मभावना, • उत्तम चिन्तन, great think. . वृषभी, वसही, वि० [वृषभ + ङीष्] विधवा, कवच, cover, actful. वृषभूत, वसभिउ, वि० आराम गत नियम पालक। वृषलः, वसलो, पुं० [वृष् + कलच्], • शूद्र, out caste, • धर्माचार में तत्पर-वृषं लातीति वृषलो धर्माचरणतत्परश्च, • पृथुल-शूद्र, sudra, • चाण्डाल, chandal, • दास, servant. वृषलक, वसलग, वि० तिरस्कार योग्य शूद्र, unrespectable sudra. वृषलपालित, वसलपालिअ, वि. दास द्वारा पोषण किया गया। वृषली, वसली, स्त्री० [वृषल + ङीष्], रजस्वला स्त्री, monthly time, • शूद्रस्त्री, sudra ___woman. वृषलीपतिः, वसलीवइ, पुं० शूद्रस्त्री का पति, hus band of Sudra woman. वृषवः, वसवो, पुं० धर्मस्थान, धर्मशाला, religious place woman. वृष-वत्सलत्व, वसवच्छलत्तं, वि. बैल एवं बछडे की वात्सल्यता, गो प्रीति युक्त, loved of calf like. वृषवास्तुवः, वसवत्थव, पुं० धर्म रूप मकान। करोतु धर्मग्रहणं न वा प्रभो!समादिशेदं वृषवास्तुवप्रभोः, (समु० 4/21), • देवालय, god home. वृषवृद्धिः, वसवुड्डि, स्त्री० वृषभवृद्धि, बैलों की वृद्धि, ___growth of bull. वृषसंयोजनः, वससंयोजणो, नपुं० बलीवर्द संयोग, yoke of bull. वृषाङ्कः, विसंको पुं० महादेव, वृषभ, प्रथम तीर्थंकर वृषभदेव,ऋषभनाथ, Mahadeva, Risava, • रुद्र, Rudra, • 'वृषाङ्कस्य रुद्रस्य उत नाभेयस्य प्रथमतीर्थंकरस्य' (जयो० वृ०5/24) वषाविभवः, वसकविहवो, पुं० भस्मीकरण रूप, भस्मधरी। वृषाङ्कस्य' dustful. वृषाधिरुढः, वसाहिरुढो, पुं० वृषराशि पर आरूढ़। वृषायणः, वसायणो, पुं० शिव, धर्माधार, धर्म का HERT, support of religious. वृषिन्, वसि, पुं० मोर, peacock, • धर्मी, धर्मात्मन, _religious man. | वृषिबोधिन्, वसिबोहि, वि० धर्मात्माओं के जानने योग्य, knowing of great man. वृषी, वसी, स्त्री० ब्रह्मचारी की शय्या, • आसन, कुशासन, Seat. वृषोपयोगः, वसोवजोगो, पुं० धर्म का उपयोग, use of a religion. वृषोपयोगी, वसोवजोगी, वि० धर्म की भावना युक्त, religiousful man. वृष्ट, विट्ठ, भू०क०कृ०, बरसा हुआ, झरता हुआ, rained. वृष्टिः, वुट्ठि, स्त्री० बारिश, बरसात, बौछार, rain. वृष्टिगतक्षेत्र, वट्ठिगद-खेत्त, नपुं० बारिश युक्त स्थान, rainful place. वृष्टिजीवन, वुट्ठि-जीवणं, वि० सिंचित प्रदेश, rained place. वृष्टिभूः, विट्ठिभू, पुं० मेंढक, frog. वृष्टिमत, विट्ठिमअ,वि० [वृष्टि + मतुप्] बरसने वाला, बरसाती, having rain, • बादल, मेघ, cloud. वृष्णि, विण्हि, वि० [वृषः हि किच्च], • पाखण्डी. धर्मच्युत, manly, strong, • कुपित, अभिमानी, angry. For Private and Personal Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1400 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वृष्णिः , विहि, पुं० कृष्ण के पूर्व वंशज, ancient inhabitants of Krishna, • अग्नि, fire, • इन्द्र, Indra, . मेंढक, frog, • मेघ, cloud. वृष्णिगर्भः, वुण्हि-गब्भो, पुं० कृष्ण, Krishna. वृष्णिपुत्रः, वुण्हिपुतो, पुं० कृष्ण, Krishna. वृष्य, विस्स, वि० [वृष् + क्यप्] कामोद्दीपक, बाजीकर, पुंस्त्व बढ़ाने वाला, provocative of sexual vigour, • बौछार युक्त, re quiring rain. वृह, विह, वि० बहुत बड़ा, महत्त्वपूर्ण, greatest, large. वृहती, विहती, स्त्री० [वृह + अति + ङीष], नारद की वीणा का नाम, • मिष्ठान्न विशेष, Narada's lute, sweetest, • छत्तीस संख्या , of 36, • दुपट्टा, आवरण, cover. वहन्त्रिह, विहण्णिह, वि० बहुत बड़ा, विशालतम्, greatful. वृहस्पतिः, वुहप्फहि, पुं० नाम विशेष, a name. वृहस्पतिवारः, बुहप्फदिवारो, पुं० गुरुवार, एक दिन विशेष, thursday. वे, वे, सक० • बुनना, गूंथना, सिलना, to weave, ___to plast, • बनाना, रचना, निर्माण करना, to made,• नत्थी करना, इकत्रित करना, to collection, • जमाना, संग्रह करना। वेकटः, विकडो, पुं० जौहरी, पारिख, jeweller, • यवा व्यक्ति, young man, • हसोकड़ा। वेगः, वेगो, पुं० तेजी, गतिशीलता, आवेग, speed, rapidly, • गति, शीघ्रता, impulse, • प्रचण्डता, प्रबलता, प्रमुखता, velocity, . प्रवाह, धारा, झरना, fallon, • शक्ति, बल, वीर्य, औजस्विता, क्रियाशीलता,powerful, • संचार, flight of an arrow, • विक्षोभ । वेगजित्, वेगजिअ, वि० कोप की प्रबलता को जीतने वाला, 'वेगान् मानसिक - शारीरिकोपद्रवान् जयतीति वेगजिदपि', having victory of wrath. वेगनाशनः, वेगणासणो, पुं० श्लेष्मा, कफ,phlegm, cold. वेगपूर्वक, वेगउव्वग, वि० संवेग पूर्वक,energyful. वेगयुक्त, वेगजुत्त, वि० गतिशीलता युक्त, goneful. वेगवाहिन, वेतवाहि, वि० स्फूर्ति, तेजी, गतिशीलता, powerful. वेगविधारणं, वेगविधारणं, नपुं० गति रोकना, im pulse cover. वेगसरः, वेगसरो, पुं० खच्चर। वेगानिलः, वेगाणिला, पुं० आधी प्रवाह, तीव्र पवन T1, strengthful wind. वेगिन्, वेगि, वि० [वेग + इनि] तेज, स्फूर्ति युक्त, द्रुतगामी, गतिशील, प्रवाहमयी, speedful, • प्रचण्ड, तीव्र, impetuosity. वेगिन्, वेगि, पुं० बाज, a bird, हरकारा। वेगिनी, वेगिणी,स्त्री० नदी। वेग युक्त प्रवाहिनी, सरिता, river. वेङ्कटः, वेवडो, पुं० वेंकटाचलं, पर्वत विशेष, a mountain. वेचा, वेचा, स्त्री० [विच् + अच् + यप्] भाड़ा, मजदूरी। वेण वेण सक जाना पहुंचना । वेण, वेण, सक० जाना, पहुंचना, to go, • जानना, पहचानना, प्रत्यक्ष करना, to knowing, . सोचना, विचार-विमर्श करना, to think, . ग्रहण करना, स्वीकार करना, to take. वेणः, वेणो, पुं० [वेण + अच्] गायक जाति, singer caste. A musician by caste. वेणा, वेणा, स्त्री० नदी विशेष, a river. वेणि/वेणी, स्त्री० कवरां, चोटी, गुंथे हुए बाल, braided hair, • प्रवाह, धारा, गति, flow, the inside ofariver,. नदी नाम विशेष, a river. वेणीकृत, वेणीगअ, वि० केशपाश वाली, having braided hair. वेणीगत, वेणीगओ, वि० गुंथे हुए बालों को प्राप्त हुई, heaved braided hair. वेणीबन्धः, वेणाबंधो, पुं० मीढी केशपाश, braided hair. वेणीवेधिनी, वेणीवेहिणी, स्त्री० • जोंक, • कंघी, • केश/बाल, शृंगार, प्रसाधिनी, a leech,a comb. For Private and Personal Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1401 वाला था वेणीसंहारः, वेणीसंहारो, पुं०.केश गुंफन, केशबन्ध, braided hair, • भट्टनारायणकृत एक संस्कृत नाटक,a drama. वेणुः, वेणु, (वेण + उण), बांस वृक्ष, bamboo,. बांसुरी, मुरली, बंसी, flute. वेणुक, वेणुग, वि० वेणूत्पन्न, वेणु से उत्पन्न, born with bamboo. वेणुकः, वेणुगो, पुं० बांसुरी, बंसी, flute. वेणुकं, वेणुग, नपुं० [वेणु रु कन] बांस की मूठ वाला अंकुश, a ground with bamboo stick. वेणुजः, वेणुओ, पुं० बांस का बीज,agoud with bamboo handed, bamboo seed. वेणुदण्डः, वेणुदंडो, पुं० बांस की लकड़ी, bam boo stick. वेणध्मः , वेणुज्झ, पुं० बंसीवादक,a fluteplayer. वेणुनिनुतिः, वेणु-णिस्सई, स्त्री० इक्षु, गन्ना, ईख, ___sugar cane. वेणुयष्टिः, वेणुजट्ठि, स्त्री० बांस की लकड़ी, bam boo stick. वेणुर्वाधः, वेणुबझो, पुं० बांसुरी, मुरली, flute. वेणुवादः, वेणुवादो, पुं० बांसुरी, बजाने वाला, flute वेतस्वत, वेतस्स, वि० [वेतस् + ] नरकुल की बहुलता वाला स्थान,place abounding in reels. वेतालः, वेतालो, पुं० [अज् + विच - वी आदेशः तल् + घञ्] भूतयोनि, प्रेतात्मा, kind of ghost, • अधिकार रखने वाला भूत। वेत्तु, वेत्तु, पुं० ज्ञाता, जानकार, मुनि साधक, __knower, • पति, husband. वेत्रः, वेत्तो, पुं० बेंत, नरसल, cane, reel, • लाठी, छड़ी, stick. वेत्रवती, वेत्तवइ,स्त्री० द्वारपाल स्त्री,door keeper woman. वेत्रासून, वेत्तासणं, नपुं० बेंत का आसन, गद्दी, seat. वेत्रिन्, वेत्ति, पुं० [वेत्र + इनि] द्वारपाल, दरबान, चौकीदार, पहरेदार, door keeper. थ, वेह, सक० प्रार्थना प्रतिपादन करना, कहना, निवेदन करना, praise. to say to thought. वेदः, वेदी, पुं० [विद् + घञ्] [वेधत इति वेदः],. ज्ञान, बोध, जानना - 'वेद्यं यदा वेदकमेष वेदः', • वेदन, अनुभव, • जो अनुभव में आत्मा है वह वेद है, sacred knowledge, . सुख-दुःख का अनुभवन, knowing of happy-unhappy,• जीव का पर्यायवाची शब्द,akind of jiva, • श्रुत के वाचक 41 नामों से एक। अशेशपदार्थान् वेत्ति वेदिष्यति अवेदीदिति वेदः सिद्धान्तः (धव० 13/286), • सिद्धान्त, a best knowledgeful text, • वेदग्रन्थ, वेदशास्त्र-ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद और अर्थवेद, 'वेदमेतन्नाम शास्त्रमतीत्य समुपेक्ष्यान्यत एव व्रजति' (जयो० वृ० 4/67) वेदक, वेदग, वि० वेदना वाला, दुःख युक्त अनुज्ञात, जानने वाला, known. वेदकः, वेदगो, पुं० वेदक सम्यक्त्व का नाम है, a kind of samyuktva. वेदकसम्यक्त्वं, वेदकसम्मत्तं, नपुं० वेदक सम्यक्त्व। दर्शन मोहनीय कर्म के क्षयोपशम से वेदक सम्यक्त्व होता है। a kind of Vedaka samyukta. player. वेणुवादकः, वेणुवादगो, पुं० बांसुरी बजाने वाला, • बंसी वादक, flute player. वेणुवादनं, वेणुवादणं, नपुं० बांसुरी, मुरली, flute. वेणूत्पन्नः, वेप्पुप्पण्णो पुं० बांसुरी, मुरली, flute. वेणूदित, वेणुदिअ, वि० मुरली सम्पादित, born of flute. वेतंडः, वतडो, पुं० हस्ति, हाथी, elephant. वेतनं, वेयणं, नपुं० [अज् + तनन् वीभाव:], किराया, मजदूरी, तनख्वाह, वृत्ति, service, . आजीविका, जीवनयापन का साधन, wages. वेतनादानं, वेतणादाणं, नपुं० वृत्ति न देना, give no ____wages. वेतसः, वेतसो, पुं० [अज् + असुन् + तुक् च वीभावः], • नरकुल, नरसल, बेंत, reel, cane. वेतसी, वेतसी, स्त्री० [वेतरु + ङीष्] नरकुल,reel. For Private and Personal Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1402 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वेदगर्भः, वेदगब्भो, पुं० वेद ज्ञाता, known of veda. वेदग्रन्थः, वेदगंथो, पुं० वेद,. वेदशास्त्र, a text of veda. वेदत्रयं, वेदत्तयं, नपुं० तीन वेद का समूह, mass of ___three vedas. वेदध्वनि, वेदमणि, स्त्री० आत्म कल्याणकारक ध्वनि, द्रव्यानुयोगशास्त्र की ध्वनि । महर्षि पठित वाक्य, sound of soul. वेदनं, वेदणं, नपुं० [विद् + ल्युट्], • परिज्ञान, बोध, knowledge, • वेद ज्ञान, knowledge of veda, • दुःख, वेदना, pain, • भावना, संवेदन, पीड़ा, क्लेश, कष्ट, perception knowledge,• अधिग्रहण, getting. वेदना, वेदणा, स्त्री० दुःख, पीड़ा, संताप, खेद,pain. वेदनागत, वेदणागअ,वि० दुःखित, पीड़ित, व्याकुल, pained. वेदनाजन्य, वेदणाजण्णं, वि० कष्ट युक्त, पीड़ा सहित, ____ painful. वेदनाजन्यः, वेदणाजण्णो, पुं० आर्तध्यान के निदान, वेदनाजन्य.अनिष्टसंयोगज और इष्टवियोजग के चार भेद हैं, उनमें दूसरा, भेद वेदनाजन्य है।a kind of pain. वेदनाधारः, वेदणाहारो, पुं० दुःख का कारण, व्याकुलता । का मूल आधार, cause of pain. वेदनीय, वेदणिज्ज, वि० सुख-दुःख का कारण रूप कर्म, पीड़ा, कष्ट, pain. वेदनीयकर्मन्, वेदणिज्जकम्म, पुं० वेदनीयकर्म, आठ कर्मों में तीसरा कर्म-तेद्यत इति वेदनीयम्, अथवा वेदयतीति वेदनीयम्।a karm of pained. वेदनाप्राप्त, वेदणापत्त, वि० दु:खित, पीड़ित, pained. वेदनाभयः,वेदणाभयो, पुं० अज्ञानता पूर्ण भय, fear of unknownful. वेदनाभावः, वेदणाभावो, पुं० परिज्ञान भाव, knowledgeful nature. वेदनामुक्त, वेदणामुत्त, वि० आकुलता रहित,pain- less. वेदनायुक्त, वेदणाजुत्त, वि० रुग्णता युक्त, आधि-व्याधि सहित, painful. वेदनिन्दक, वेदणिंदगं, वि. पाखण्डी, श्रद्धाहीन, respectless. वेदनिन्दा, वेदणिंदा, स्त्री० पाखण्ड, अविश्वास, ज्ञाननिन्दा, unrespect. वेदपदं, वेदपद, नपुं० वेदसूत्र, • वेदऋचा,sutra's of vedas. रानी टपाती वि. वेद पढ़ने वाला आत्म जान करने वाला, well versed in soul of knowledge. वेदपारगः, पुं० वेदों में निपुण, of knowledge. वेदबाह्य, वेद-बहिर, वि० वेद से विपरीत, out side with Veda's. वेदमात, वेदमाउ, स्त्री० वैदिक मन्त्र, sacred verse veda. वेदमूढता, वेदमूढदा, स्त्री० पापजन्य, उपदेश, think ___ of sinful. वेदवचनं, वेदयणं, नपुं० वेदवाक्य, ज्ञानसूत्र, आत्म कल्याणकारी, शब्द व्यवहार, veda think, knowledge sutra. वेदवाक, वेदवाग, नपुं० ज्ञान वचन,सिद्धांत निरूपण, वेदज्ञान, knowledge thought. वेदवाक्यं, नपुं० बोध जन्य वाक्य, आत्मकल्याणकारी वचन। knowledgeful think. वेदविद, वेदविद, पुं० वेदशास्त्र प्रवीण व्यक्ति, वेदविशारद, one who knows of Veda's. वेदविहित, वेदविहिअ, वि० वेद निरूपित, आगम प्रतिपादित, asked of veda, thinked of Aagam's. वेदवेदाङ्ग, वेदवेदंगो, वि० वेद-पुराणादि का ज्ञाता, ____known of Veda-purana. वेदवेदाङ्ग-पारङ्गत, वेदावेदगं-पारंगद, वि० वेद और वेदपङ्गों में निपुण, thinker of veda vedanga. वेदवेदाङविद, वेद-वेदगविद, वि. वेद-वेदाङ्गका ज्ञाता, known of veda-vedanga. वेदव्यासः, वेद-वासो, पुं० एक वेद विचारक, जिसने वेदों के वर्तमान रूप को प्रस्तुत किया, a thinker of veda's. For Private and Personal Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1403 वेदसूत्र, वेदसुत्तं, नपुं० वेदपद, vyasa who ar- ranged • ज्ञानसूत्र। वेदानुयायिन्, वेदाणुयावि, वि० हिन्दु जन, वेदशास्त्र के नियमों का पालक, Hindu persons study in vedas act, • याज्ञिक, ज्ञानविज्ञ, वेदविज्ञ, studied of secret, known of vedas. वेदाम्बुधिः, वेदंबुहि, पुं० वेदशास्त्र रूपी समुद्र, ocean ___of knowledge, • वेद रहस्य। वेदार्थः, वेदत्थो, पुं० वेदों का अर्थ,• वेद रहस्य,. वेदज्ञान, knowledge of vedas. वेदिः, वेदि, पुं० विद्वान्, प्राज्ञ, विज्ञ, ज्ञ,ऋषि, ज्ञानी पुरुष, known person. वेदिः, वेदि, स्त्री० वेदी, कटनी, मूर्ति स्थापना के लिए बनाई गई कमर के ऊपर तक ऊँचा स्थान, जो मांगलिक प्रातिहार्यों एवं सुंदरता से युक्त होती है। a raised place, • मंदिर/देवालय का उच्चासन, seat of god, • सरस्वती, Sarasvati, • मुद्रा, sealing, • अंगूठी, ring, • चबूतरा, चौकोर स्थान, round place. वेदिका, वेदिगा, स्त्री० [वेदि + कन् + टाप्], . वेदी, चबूतरा, आसन, • लतामण्डप, निकुंज, terrace in courtyard, copper place. वेदिकी, वेदिगी, वि० ज्ञानवती, वेदिनी, वेदज्ञात, ___known of vedas. वेदिन, वेदि, पुं० [विद् + णिनि], • ज्ञाता, प्राज्ञ, known, • व्याख्याकार, विवेचक, dis criminator. वेदिन, वेदि, पुं० ज्ञानी पुरुष,• माहण, ब्राह्मण, one who knows Mahan, Barhana. वेदिनी, वेदिणी, वि० संवेदन कत्री, • ज्ञात करने योग्य, to be known. वेदिस्त्रः, वेदिस्सो, पुं० एक द्रव्य विशेष,akind of king. वेदिलिम्पनं, वेदिलिंपणं, नपुं० चबूतरा का लिम्पन, आंगन का लीपना, गोमयेन खलु वेदिलिम्पनप्रायकर्म लभतामितो जनः। cealing of round place. वेदी, वेदी, स्त्री० वेदी, मूर्तियुक्त स्थान, अर्हत् विराजित उच्च आसन, a raised place, • वेदी देवाधिकरण भूता परिष्कृता भूमिः। वेद्य, वेज्ज, वि० [विद् + ण्यत्] जानने योग्य, to be knows, • वेदनीय, 'शान्ति शौचमिति सदवेद्यस्य',karmof painful, • व्याख्येय, शिक्षणीय, studiful, learned, • विवाह योग्य, परिणय योग्य, to be marriage. वेधः, वेहो, पुं० [विध् + घब] छेद करना, बींधना। नासिकादि बेधन। hitting the mark, • छिद्रयुक्त बनाना, • गर्त, गड्ढा, deep, hole, • गहराई, deep, • समय का माप, mea sure of time. वेधकः, वेहगो, पुं० [विध् + ण्वुल्], नरक के एक प्रभाग का नाम, a kind of Naraka, . कूपर। वेधकं, वेहिग, नपुं० छेद, hole. वेधनं, वेहणं, नपुं० [विध् + ल्युट्] छेदन, बींधना, ___hitting, • शून्यीकरण, penetration, • चुभोना, घायल करना। वेधनिका, वेहणिगा, स्त्री० [वेधनी + कन् + टाप्], अस्त्र विशेष, नुकीला शस्त्र, • वर्मा, छेद करने का उपकरण, performing instrument. वेधनी,वेहणी.स्त्री० [वेधन + ङीप्], छेद करने का उपकरण, वर्मा, छेदनी, performing in strument. वेधस, वेहो, पुं० [विधा + असुन्], धाता, विधाता, creation, dispensar, • स्रष्टा, ब्रह्मा, Brahma, • सूर्य, sun, • मदार पादप, • विज्ञ पुरुष,aking of tree learned man. वेधसं, वेहसं, नपुं० हथेली का भाग, palm of hand, capable of knows. वेधात्मक, वेहप्पग, वि० संवेदन लाने योग्य, ca pable of knows. वेधित, वेहिअ, भू०क०कृ०,[वेध + इतच], छिद्रित, बींधा हुआ, छेदा गया, holed, hold, through other. वेप, वेव, अक० कांपना, हिलना, वेपते, घबराना, वेदिन, वैदि, ws Mahan ज्ञात करने For Private and Personal Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1404 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश डरना, 'स्वार्थेक प्रत्ययः सत्प्रकम्पवती' to tremb. वेपथुः, वेपहु, स्त्री० [येप् + अथुच] प्रकम्पन, trem- bling, • थरथरी, कंपकपी, tremor, • कंपन, tremb. वेपथुकारिक, वेपहुकारिग, वि० कम्पन उत्पन्न करने arit, having tortremor. वेपथुनिमित्तं, वेपहु-णिमित्तं, नपुं० कम्पका कारण, cause of tremb. वेपनं, वेवणं, नपुं० कांपना, थरथराना, trembling. वेमन, वेमो, पुं०/नपुं० करघा, खंडी, loom. वेमपाक, वेमपागो, वि. ओजस्विता का परिणाम, result of heated. वेरः, वेरो, पुं० शरीर, body,• केसर, saffron,. बैंगन, egg-plant. वेरम्, वेरं, नपुं० देह, काय, केशर, • बैंगन, body, saffron, egg-plant. वेरटः, वेरडो, पुं० क्षुद्र व्यक्ति, lowerman. वेल, वेल, सक० जाना, पहुंचना, to go. वेल, वेलं, अक० कांपना, to tremb. वेलं, वेल, नपुं० उद्यान, वाटिका, उपवन, आरामगृह, garden guest house. वेला, वेला,स्त्री० समय, अवसर,time,• ऋतुकाल, मौसम, time of Ritu, • अवकाश, अन्तराल, place, • लहर, प्रवाह, धारा, flow,• समुद्र तट, shores of the sea, • सीमा, हदबन्दी, boundary, • भाषण, प्रवचन, speech. वेलाकुल, वेलाउल, नपुं० ताम्रलिप्त क्षेत्र, a place of tamralipta. वेलातट,वेलातडं,नपुं० वेलामति गच्छतीति। अतिक्रांत तट, bank of raising up, • उद्वेलित किनारा। वेलामूलं, वेलामूलं, नपुं० समुद्री किनारा, • सीमा, • धारा का उद्गम स्थल, bank of sea, limit, gone up flow. वेलारण्य, वेलारण्ण, नपुं० समुद्र तटीय अरण्य, a forest of sea bank. वेल्ल, वेल्ल, सक० जाना, पहुंचना, to go. वेल्ल, वेल्ल, अक० कांपना, हिलना, घूमना, चक्कर काटना, to move, to roll, to cut. वेल्लः, वेल्लो, पुं० [वेल्ल् + घञ्] हिलना, कांपना, to move, • गतिशील होना, अग्रणी होना। वेल्लत, वेल्लअ, वि० प्रलुण्ठत, घूमते हुए, rolled ____of ground. वेल्लनं, वेल्लणं, नपुं० [वेल्ल् + ल्युट्] हिलना, कांपना। वेल्लहलः, वेल्लहलो, लम्पट, लालची, tender, libertine. वेल्लिः , वेल्लि ,स्त्री० [वेल्ल् + इन्] लता, creeper. वेल्लित, वेल्लिअ, भू०क०कृ०, [वेल्ल् + क्त], . कंपायमान, हिलाया हुआ, entwined, shaken, crooked, • टेढ़ा, मेढ़ा। वेवी, वेवी, सक० जाना, प्राप्त करना, ग्रहण करना,. गर्भधारण करना, to go, to get, • व्याप्त करना, to extent, • डाल देना, फेंकना, to throw, • लाना। वेशः, वेसो, पुं० [विश् + घञ्], • प्रवेश, • घुसना, जाना, • पहुंचना, • अंदर होना, entrance, ingress, • घर, आवास, निवास स्थल, house, residence, • चकला, centre of brothel, • परिधान, वेशभूषा, वस्त्र, कपड़े, dress, decoration. वेशकः, वेसगो, पुं० [विश् + कन्] गृह, घर, • आवास, house. वेशन्तः, वेसंतो, पुं० [विश् + अच्] पोखर, तालाब, pound. वेशवारः, वेसवारो, पुं० मिर्च, लवणादि मसाला, mirch etc. वेशिन्, वेसि, नपुं० श्रृंगार, अलंकरण, ornament. वेशरः, वेसरी, पुं० खच्चर, गधा, a mule. वेशवान, वेसिवाण, वि० ललितवस्त्राभूषण विहित, being beautiful cloth. वेशिनी, वेसिणी, पुं० प्रकाशिनी, lightness. वेश्मन्, वेस्समु, नपुं० [विश् + मनिन्] घर, निवास स्थल, home, • भवन, आवास, abode, chamber. For Private and Personal Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1405 वेश्मकर्मन, वेस्सकम्म, नपुं० घर निर्माण, गृह बनाना, ___made of house. वेश्मकलिंगः, वेस्सगलिंगो, पुं० एक पक्षी,abird. वेश्म-नकुलः, वेस्स-णउलो, पुं० छंछूदर, a kind of mouse. वेश्मभू, वेस्सभू, स्त्री० भूखण्ड, गृहभूमि, a earth of home. वेश्य, वेस्स, नपुं० [विश् + ण्यत्] चकला, वेश्यालय, ____brothel. वेश्या, वेस्सा, स्त्री० [वेशेन पण्ययोगेन जीवति - वेश् + यत् + टाप्],• गणिका, पण्यइच्छुका, prostitute, • कामुका, रण्डी । वेश्याश्रयः, वेस्सासओ, पुं० वेश्यालय, चकला, brothel. वेश्यावशी, वेस्सावशी, वि० वेश्या के आधीन, (सद० ____21), used with prostitute. वेश्यायुगासीत, वेस्साजुगासी, वि० वेश्या के द्वारा सेवित, used with prostitute. वेश्यासुता, वेस्सासुआ, पुं० वेश्या की पुत्री, daugh- ___ter of prostitute. वेषण, वेसणं, नपुं० [विष् + ल्युट्] स्वामित्व, आधीनता, ownership. वेषम्य, वेसम्म, वि०विषमता, unevenful. वेष्ट, सक० घेरना, लपेटना, to cover, • मरोड़ना, वस्त्र पहनाना, to apparel. वेष्टः, वेट्ठो, पुं० घेरा, लपेटना, cover, • बाड़, en closure,• पगड़ी। वेष्टकः, वेट्ठगो, पुं० बाड़, बाड़ा, घेरा, enclosure, • लौकी। Apumpkin gourd. वेष्टकं, वे?गं, नपुं० पगड़ी, turban,• चादर,cover sheet, • गोंद, रस, juice, • तार, पीन, tarpen. A wrapper, mantle. वेष्टनं, वेट्ठणं,नपुं० [वेष्ट + ल्युट्], • लपेटना, घेरना, cover, coiling, • अंगूठी, rounding, • ओढ़नी, • संदूक, box, • पगड़ी, turban, • बाड़ा, घेरा, surrounding, • तगड़ी, कमरबन्द, • पट्टी, bally bond, • गुग्गुल, Guggul, • नृत्य की एक मुद्रा, particular attitude in dancing. वेष्टनकः, वेट्ठणगो पुं० [वेष्टन् + कन्] संभोग की एक स्थिति, particular posture in a coitus, • मिथुन क्रीड़ा। वेष्टित, वेट्ठिअ, भू०क०कृ०, [वेष्ट + क्त] आवृत्त, covered, घेरा हुआ, बांधा हुआ, लपेटा हुआ, enclosure, • लिपटा हुआ, • रोका हुआ, to be closed, • विघ्न डाला हुआ, to be faulted, • सुसज्जित किया हुआ, decorded. वेष्यः, वेप्पो, पुं० जल, वारि, पानी, water. वेसरः, वेसरो, पुं० खच्चर, गधा, mule. वेसवारः, वेसवारो, पुं० [वेस् + व + अण] गर्म मसाला। A particular condiment. वेहाणसमरणं, वेहाण-समरण, नपुं० फंदा लगाकर मरना, dead in hanging. वेहारः, वेहारो, पुं० विवाद क्षेत्र, place of dis pute. वेहल, वेहल, सक० जाना, पहुंचना, to go. वै, वे/वइ, अक० सूखना,शुष्क होना,• म्लान, निढाल, अवसन्न, to dry, to fade. वै, वे/वइ, अव्य० निश्चयात्मक अव्यय, स्वीकृतिजन्य अव्यय, नि:संदेह, सचमुच, यथार्थ में ही, एव। धर्मेण वै संध्रियतेऽत्रवस्तु, न वस्तुसत्त्वं तमृते समस्तु, a particle of affirmation, • कभी कभी यह 'वै' सम्बोधन अर्थ में भी प्रयुक्त होता है, a particle of affirmation. बैंशतिक,विंसइग, वि० बीस में खरीदा हुआ,pur chased in twenty. वैकक्षं, वेकक्ख, नपुं० [विशेषेण कक्षति व्याप्नोति], • उत्तरीय, अंगोछा, ओढ़नी, योग, upper garment. वैकटिकः, वेकडिगो, पुं० जौहरी, पारिख, jewel ler. वैकर्तनः, वेकत्तणो, पुं० कर्ण का नाम, a name of karna. वैकल्प, वेकप्पं, वि० [विकल्प + अण्] विकल्पता, ऐच्छिकता, defectiveness, • संदिग्धता, अनिश्चय, असमंजस, given alternatively,• संशय, संदेह, confusion. For Private and Personal Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1406 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वैकल्पिक, वेकप्पिग, वि० [विकल्प + ठक्], . ऋद्धि के आश्रय से आत्मप्रदेशों में परिस्पन्दन ऐच्छिक, विकल्प युक्त, • अनिर्णीत, संदिग्ध, होना, a Ridhi. संशय, recieved, given confusion. वैक्रियिकशरीरः, वेकिरिइग-सरीरा, पुं० विक्रिया वैकल्यं, वेकल्लं, नपुं० [विकल + ष्यञ्] विकलता, #fesor yet yrte, a body of Ridhiful. निःसारता। defectiveness, deficiency, वैक्लेव्ययुत, वेक्कलिव्वजुअ, वि० नपुंसकता रहित, • त्रुटि, कमी, अभाव, अस्तित्वाभाव, mental weakness. loose,less, • अक्षमता, विक्षोभ, shaking, वैखरी, वेखरी स्त्री० [विशेषेणं खं राति-रा + क + alarm. अण् + ङीप्] • स्पष्ट, उच्चारण, ध्वनि उत्पादन, वैकारिक, वेकारिग, वि० [विकार + ठक],विकृत, speech heard through ears, • aloh facr facech, born of mahat chang. शक्ति, the speech spoken by all वैकालः, वेकालो, पुं० [विकाल + अण्] तीसरा people, • वाणी, भाषण। प्रहर, मध्याह्रोत्तरकाल, सायंकाल, evening वैखानस, वेखाणस, वि० [वेखानसस्य इदम् + अण] at in proper time. संयासी योगी से सम्बंधित, asceic, anchoवैकालिक, वेकालिग, वि० सायंकाल सम्बन्धी, re rite. lated of evening. वैखानखः,वेहाणहो, पुं० वैरागी, वानप्रस्थ, asceic. वैकुण्ठः , वेकुंठो, पुं० विष्णु, Visnu, • इन्द्र, Indra. वैगुण्य, वेगुण्ण, वि० [विगुण + ष्यञ्] सद्गुण का वैकुण्डं, वेकुंड, नपुं० स्वर्ग, heaven, • अभ्रक, अभाव, गुण विहीनता, want of qualities, Abharka. • त्रुटि, दोष, कमी, fault. वैकुण्ठलोकः, वेकुंठलोको, पुं० स्वर्ग स्थान, place ___ वैचक्षणं, वेचक्खणं, नपुं० [विचक्षण + ष्यञ्], • of heaven. प्रवीणता, कुशलता, निपुणता, aptitude, वैकृत, वेकिउ, वि० परिवर्तित, बिगड़ा हुआ, बदला skill fulness. हुआ, changed. वैचित्य, वैचित्त, वि० मानसिक विकलता, मन के वैकृतं, वेकिअ, नपुं० परिवर्तन, अरुचि, change, भावों का अभाव, शोक, mental distracpitiable condition, • अपशकुन, अनिष्ट tion. सूचक घटना। वैचित्र्यं, वेचित्त,नपुं० [विचित्र + ष्यब], विविधता, वैकृतिक, वेकिइग, वि० [विकृति + ठक्] परिवर्तित, विभिन्नता, • नाना प्रकार, uniqueness, • संशोधित, • विकृति सम्बन्धी, changed. आश्चर्यजनक, wonderful. वैकत्यं, वेकिच्च, नपुं० [विकृत + ष्य] परिवर्तन, वैचित्र्यसंदेशक, वेचित्त-संदेसग, वि० नाना प्रकार change. का संदेश देने वाला | messaging of mony वैक्रान्तं, वेकंतो, नपुं० रत्न विशेष, a diamond. kind. वैक्रिया. वेकिरिया. स्त्री० एक ऋद्धि विशेष. जिसमें वैजननं, वेजणणं, नपुं० [विजनन + अच] गर्भ का शरीर को सूक्ष्म से सूक्ष्म या बड़े से बड़ा किया . अन्तिम महीना, month fit for delivery. जा सकता है। 'अष्टगुणैश्वर्ययोगादेकानेकाणु वैजयन्तः, वैइजयंतो, पुं० ध्वज, पताका, banner महच्छरीरविविध-करणं विक्रिया', a Ridi of Indra, • घर, भवन, महल, home, • kind. इन्द्र भवन, वैजयन्तदेव, (त०सू०पृ० 66), वैक्रियिकं, वेकिरिउग, नपुं० विक्रिया का प्रयोजन। Indra house, a deity. 'विक्रिया प्रयोजनं वैक्रियिकम्' (त० वा. वैजयन्तिका, वइजयंतिगा, स्त्री० ध्वज, पताका,झण्डा, 2/49),a kind of Ridi. • मुक्ताहार, banner. वैक्रियिककाययोगः, वेकिरिय-काय-जोगो, पुं० For Private and Personal Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1407 वैजयन्ती, वइजयंती, स्त्री० [विजयन्त + अण् + ङीप्] पताका, ध्वजा, banner, • चिह्न, प्रतीक, signs, • उपहार भेंट, gift, • माला, कण्ठाहार, garland. वैजात्य, वइजतं, वि० जाति की भिन्नता, वर्ण की भिन्नता, diverseness, • जातिबहिष्कृत, स्वेच्छाचारिता, difference of caste. वैज्ञानिक, वेण्णाणिग, वि० [विज्ञान + ठक्], . विचारक, कुशल, चतुर, conversant with proficient in science,• अनुसंधान कर्ता। वैडूर्य, वइडरिअ, नपुं० एक मणि विशेष, a mani, • विमान विशेष, a air craft. वैणः, वइणो, पुं० [वेणु + अण - उकारस्य लोपः] बांस का कार्य करने वाला, one dancing on a bamboo. वैणव, वेणव, वि० बांस से निर्मित, maded with bamboo. वैणव, वेणव, नपुं० बांस का डंडा,astickof bam boo. वैणवं, वेणअं,नपुं० बांस का बीज, bamboo staff. वैणविकर, वेणवियर, वि० बांसुरी वादक, flute, player. वैणविन्, वेणवि, वि० शिव, महादेव, Siva, Mahadeva. वैणिकः, वेणिगो, पुं० वीणा वादक, fluteplayer. वैतंसिकः, वेतसिग, पुं० मांस विक्रेता, butcher. वैतण्डिकः, वेतंडिगो, पुं० वितण्डावादी। छिद्रान्वेषी, captious person. वैतनिक, वेतणिग, वि० वेतन पाने वाला, living ____on salary. वैतनिकः, वइतणिगो, पुं० श्रमिक, मजदूर, lawer. वैतरणिः, वइ-तरणि, स्त्री [वितरेण दानेन लंध्यते वितरण + अण् + ङीष्], नरक नदी,a river of Naraka. वैतस्, वेतस, वि० वेंत से सम्बन्धित, related with reed, made of cane,• घुटने टेकने वाला, to bow down. वैताढ्यः, वइताब्भ, वइतड्ड पुं० वेताढ्य, पर्वत, a mountain, higher than Meru. वैतान, वइजाण, वि० [वितान + अण] यज्ञ सम्बन्धी पवित्र, sacrificial. वैतानं, वइताणं, नपुं० यज्ञकार्य आहुति, sacrifice ___work. वैताली, वइताली, स्त्री० वैताली छन्द जिसके प्रथम एवं तृतीय चरण में चौदह मात्रा, द्वितीय, चतुर्थ में सोलह मात्राएं हों, पदान्त में रगण, लघु और गुरु का प्रयोग हो, a metre having un even lines, resembling. वैदः, वेदो, पुं० वेद + अण्] बुद्धिमान व्यक्ति, learned man. वैदग्ध, वेइदद्ध, वि० विदग्धता, क्षीणता, skill, pro ficiency, • बुद्धिमत्ता, कौशल, चतुराई, • निपुणता, स्फूर्ति, दक्षण, कुशलता, power ful. वैदग्ध्य, वइदद्ध, देखो ऊपर। वैदर्भः, वइदब्भो, पुं० विदर्भ का राजा, a king, • रचना शैली, • दमयन्ती, • रुक्मणी, Damyanti, Rukmani, particular style of composition. वैदर्भी, वइदब्भी स्त्री० एक काव्य रचना की शैली, वैदर्भी रीति। A kind of composition. वैदल, वइदल, वि० [विदलस्य विकारः, विदल + अण] बेंत निर्मित टहनियों से निर्मित, made with cane. वैदलः, वइदलो, पुं० एक रोटी विशेष, a bread. वैदली, वेइदली, स्त्री० डलिया, टोकरी, बांस से बनी हुई टोकरी, vessel made of halves. वैदिक, वेदिग वि० [वेदं वेत्त्यधीते वा ठञ् वेदेषु विहितः वेद + ठक्] वेद सम्बन्धी, ज्ञान संबंधी, related with Veda, • वेदविहित, . पवित्र, • आर्ष, purely, Aarsa. वैदिकः, इदिगो, वि० आर्य, वेद ज्ञाता ब्राह्मण, Arya, known of Veda. वैदिक, वइदिग, वि० अनुभव करने वाला, know _ing. वैदिकजनः, वइदिगजणो, पुं० वेद ज्ञान के ज्ञाता लोग, knowing man, • वैदिक मान्यता वाले लोग। Ale. For Private and Personal Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1408 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वाल वैदिकधर्मः, वइदिगधम्मो, पुं० वेद वेत्ताओं का धर्म। वैद्युतानलः, वेज्जुअणलो, पुं० बिजली से प्राप्त होने वैदिकनियमः, वइदिगणियमो, पुं० आर्षरीति, act वाली ऊर्जा, having power with light. ___ of Aarsa. वैद्योपक्रमः, वेज्जुवक्कमो, पुं० प्राणाचार्य उपक्रम, वैदिकसम्प्रदाय, वेदिगसंपदाओ, पुं० वैदिक मान्तया ___medical act, • रोगी, suffering from के सम्प्रदाय, caste of vedic. disease. वैदुषी, वइदुसी, स्त्री० [विद्वस् + अण् + ङीप्] ज्ञान, वैधः, वेहो, पुं० नीति, व्यवहार, लोकाचार, अधिगम, बुद्धिमत्ता, knowledge. ____ coforming rule. वैदूर्य, वइदूर, वइडूर वि० [विदूर + ष्यज्] विदूर से वैधयं, वेधम्म, नपुं० [विधर्म + ष्यञ्], • भिन्नता, उत्पन्न, born of vidura. असमानता, unlawful, • वैपरीत्य, oppoवैदूर्य, वइदूरं, वइडूर नपुं० वैदूर्यमणि, नीलम,agem. sition, • अवैधता, unactful, • अनौचित्य, वैदेशिक, वदइसिग, वि० दूसरे देश से सम्बन्ध रखने uncapable, • अन्याय, unlawness, . वाला, विदेशी, परदेशी, another पाखण्ड, heretic. comentry. वैधवेयः,वेहवेओ, पुं० [विधवा + ढक] विधवा का वैदेशिकः, वइदेसिगो, पुं० [विदेश + ठब] विदेशी पुत्र, son of widow. व्यक्ति, परदेशी जन, former. वैधव्य, वेहव्व, वि० [विधवा + ष्य] विधवापन, वैदेश्य, वइदस्स, वि० [विदेश + ष्यब] विदेशीपन, पति विहीनता युक्त, widow-hood. ___foreinerness. वैधुर्य, वेहुरियं, नपुं० [विधुर + ष्यञ्], • विक्षोभ, वैदेहः, वइदेहो, पुं० [विदेह + अण्] विदेह देश का सिहरन, कंपकंपी, • व्याकुलता, आकुलता, . राजा, king of Videha country, • bereavement • शोकावस्था, incongruव्यापारी, वैश्य, merchant. ity. वैदेहकः, वइदहेगो, पुं० व्यापारी, trader. वैधेय, वेहेय, वि० [विधि + ढक्], • मूर्ख, मूढ़, वैदेहिकः, वेइदहिगो, पुं० सौदागर, trader. जड़, बुद्ध, foolish, • नियमानुकूल, विहित, वैद्य, वेज्ज, वि० [वेद् + यत्] वेद सम्बन्धी, ज्ञान according to rule,• प्रतिपादित, कथित, जन्य, आध्यात्मिका, आयुर्वेद सम्बन्धी, आयुर्वेद asked. विषयक, related of veda, physician. Vaidian वैधेयः, वेहेओ, पुं० मूढ़, foolish. वैद्यः, वेज्जो, पुं० [विद्या अस्ति, अस्य - विद्या + वैनतेयः, वेणएओ, पुं० [विनता + ढक्] गरुड़ पक्षी, अण] प्राणाचार्य, physician, medical a bird garuda. man, • चिकित्सक, निदानक, भैषजज्ञ, वैनयिक, वेणइग, वि० [विनय + ठक्] शिष्टता, Doctor, physician. 'विनयेन चरन्तीति वैनयिका' सौजन्य सदाचरण। वैद्यकः, वेज्जगो, पुं० [वैद्य + कन्] चिकित्सक, विनय को स्वीकार करने वाले, respectful, वैद्य, Doctor. having modesty. वैद्यकं, वेज्जगं, नपुं० चिकित्सा पद्धति, औषध विज्ञान, । वैनयिकः, वइणइगो, पुं० सामरिक रथ, युद्ध रथ, physician. war-carriage. वैद्युत, वेज्जुअ, वि० [विद्युत + अण्] बिजली से वैनयिकवादः, वइणइगवादो, पुं० विनय को स्वीकार करने वाले मिथ्यादृष्टि, belonging of उत्पन्न, born with lighting. Vinya as unpurer seer. वैद्युतवह्निः, वेज्जुवण्हि, स्त्री० बिजली की अग्नि, वैनायक, वइणायग, वि० [विनाशक + अण] गणधर, born with light. वैद्युताग्नि, वेज्जजुअगणि, स्त्री बिजली से उत्पन्न आग, सम्बन्धी, गणेश सम्बन्धी, belonging of born with light. Gandhar, related with Ganesha. For Private and Personal Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1409 6 . वैनायिकः, वइणाइगो, पुं० [विनायं खण्डनमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः विनाय + ठक्] बौद्धमत का एक दार्शनिक सम्प्रदाय,Buddhist who main tain nationalism. वैनाशिकः, वइ-णासिओ, पुं० [विनाश + ठक],. दास, servant, • मकड़ी, • ज्योतिष, astronomy,• बौद्धसिद्धांत, related with Buddhist. वैपरीत्य, वइपरिच्च, वि०विपरीतता, विरोधिता, . निर्लोमता, opposition, • असंगति, indif ferent, • विपरीत वृत्ति, contrary. वैपुल्यं, वइपुल्ल, नपुं० [विपुल व्यञ्], • विस्तार, विशालता, extended, • पुष्कलता, . बहुलता, • अधिकता, multitude. वैबोधिकः, वइ-बोहिगो, पुं० [विबोध + ठक्] चौकीदार, पहरेदार, जागृति, एवं सजगता उत्पन्न करने वाला गश्ती, watchman. वैभवं, वेहणं, नपुं० [विभु + अण्] बड़प्पन, यश, . महिमा, glory, grandeur, • शक्ति, दल, power, group, • सम्पत्ति, wealth. वैभाविकी, वइहाविगी,स्त्री० वैभाविकी शक्ति,जीव द्रव्य और पुद्गल द्रव्य इन दोनों में एक वैभाविकी शक्ति होती है। दूसरे से मिलने पर उसके प्रभाव को स्वीकार करना और अपना प्रभाव उस पर दिखाना। a power of veibhaviki. वैभ्राज्यं, वइभज्जं, नपुं० [विभ्राज + अण्] स्वर्गीय, उपवन, स्वर्गीय आराम, • रमणीय बगीचा, beautiful garden. वैमत्यं, वइमत्तं, नपुं० [विमत + ष्यब], • मतभेद. no agreement, • विचारभेद, kind of thought, • अनबन, being no mind, • अरुचि, uncapable. वैमनस्यं, वइमणस्सं, नपुं० [विनमस् + ष्यञ्], • शोक, उदासी, मानसिक वेदना, बैचेनी, sadness, sorrow, disinterest, tender ness. वैमानिक, वइमाणिगं, नपुं० [विमान + ठक्] विमान में आसीन, travelling by aeroplane. वैमानिक, वेइमाणिगो, पुं० विमानवासी देव। विमानेष भवा वैमानिकाः। वैमुख्यं, वइमुक्ख, नपुं० [विमुख + ष्यञ्], . विमुखता, • मुंह मोड़ना, Aversion, . पलायन, प्रत्यावर्तन। वैमुख्यमप्यस्त्वभिमानिनीनामस्तीह', flight, • अरुचि, undesire, unplease, • जुगुप्सा, to seek. वैमेयः, वइमओ, पुं० [विमेय + अण] विनिमय, बदला, exchange. वैयग्रं, वइयग्गं, नपुं० [व्यग्र + अण] व्यग्रता, बैचेनी, आकुलता, व्याकुलता, distraction, curiosity, • तल्लीनता, अनन्यभक्ति, attach ment. वैयर्थ्य, वइयस्थं, नपुं० [व्यर्थ + ष्यब] व्यर्थता, अनुत्पादकता। वैयर्थ्य मावेदयितुं स्वमेष समीपमेति स्म सुदगुदेशः, placed, cross wise. वैयधिकरण्यं, वइयधिकरणं, नपुं० [व्यधिकरण + ष्यब] भिन्न स्थानों में होने वाला भाव,acon dition of being at different places. वैया, वइया, स्त्री० सेवा, वैयावृत्ति, service. वैयाकरणं, वइयायरणं, नपुं० [व्याकरणमधीते वेत्ति वा अण्] व्याकरण विषयक, व्याकरण सम्बंधी, related of grammar. वैयाकरणमतिः, वइयायरणमइ, स्त्री० व्याकरण सम्बन्धी दृष्टि, related of grammar. वैयाघ्र, वइयग्यो, वि० [व्याघ्र + अज्] चीते की तरह, belonging to a tiger. वैयात्यं, वइजत्तं, नपुं० [वियात + ष्यञ्] साहस boldness, • निर्लज्जता, shameless ness, • अविनय, impudence. वैयावृत्तिः, वइआवित्ति, स्त्री० • सेवा, • सुसुसा, • प्रीतिभाव पूर्वक धर्मात्मा की सेवा । गुणानुरागात्तु करोतु वैयावृत्तयप्रणीतिं रुचयेऽस्तु वैया, ser vice, attendance. वैयावृत्यकर वइयाविच्चयर, वि० सेवा करने वाला, serving. वैयावृत्तियक्रिया, वइयावित्तियकिरिया, स्त्री० सेवा For Private and Personal Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1410 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश भाव, nature of service. विरलता, ढीलापन, • मृदुता, meagerness, वैयावृत्यतपः, वइयावेच्चतवो, पुं० वन्दनादि रूप softness. उपकार का भाव, a act of heat. वैरहरणमंत्र, वरहरणमंतं, नपुं० शत्रुहरण मन्त्र, वैयावृत्त्ययोगः, वइयाविच्चजोगो, पुं० वेयावृत्त्य में enemity geting Mantra. वैराग्यं, वेरारग्गं, नपुं० [विरागस्य भाव + ष्यञ्] लगना। व्यापृते यत्क्रियते तद्वैयावृत्त्यम्' तस्य विरक्ति, विरागी की अवस्था, having not योगः, being in service. वैयासिकः, वइयासिगो, पुं० [व्यासस्य अपत्यं व्यास attachment, • संसार-शरीर-भोगेषु निर्वेदलक्षणम्' 'भवांग-भोग विरतिर्वैराग्यम्', इञ्] व्यास का पुत्र, son of vyas. वैरं, वे/वइर, नपुं० [वीरस्य भावः], • विरोध,शत्रुता, • उदासीनता, अरुचि, असंतोष, passionकलह, द्वेष, enemity, hostility, • less, • रंज, शोक, disgust. वैराग्यभर्तुः, वेरग्ग-भुत्तु, पुं० वैराग्य स्वामी, lord मनमुटाव, ईर्ष्या, hatred, • निन्दा, ग्लानि, of separation. • द्रोह, वैमनस्य, • घृणा, प्रतिहिंसा, injury, वैराटः, वेराडो, पुं० इन्द्रगोप नामक क्रीड़ा, akrimi. • पराक्रम, • शूरवीरता, बहादुरी। वैरात्रिक, वेरत्तिग, वि० रात्रि के पश्चात्, आधी रात वैरकर, वइरयर, वि० वैर विरोध करने वाला, शत्रु पश्चात् दो घड़ी बीतने का समय विरात्री, उसका विरोध करने वाला। 'आत्मीयजन शत्रुत्व काल वैरात्रिक, when the night was far विधायक:' 'स्वजनेषु वैरं करोतीति advanced. स्वजनवैरकर'I to think injure other. वैरिन, वेरि, वि० [वैर + इनि], विरोधी, शत्रुतापूर्ण, . वैरकारः, वइरयारो, पुं० शत्रुता का भाव, feeling ____hostility enemy. ofenmity, • प्रतिहिसा, hostiledispo- वैरिन, वइरि, पुं० शत्रु नाशक, दुश्मन,प्रतिपक्षी, प्रताप, sition. शत्रु, hostile enemy. वैरकृत, वइरकिउ, पुं० शत्रु, द्रोह, enemity, hos- वैरिआननं, वइरि-आणण, नपुं० वेरिमुख, enemy tility. ___mouth. वैरक्तं, वइरत्त, नपुं० [विरक्त + अण], • इच्छा का वैरिमुखं, देखो ऊपर। अभाव, सांसारिक, आसक्तियों के प्रति वैरिनिवारक, वेरिणिवारग, वि० विरोध शान्त करने उदासीनता, desireless. arsi, having stoppage of enemy. वैरगत, वइरगअ, वि० शत्रुता युक्त, विरोध को प्राप्त और वैरूप्यं, वेरुप्पिं, नपुं० [विरूप + ष्यब] विरूपता, हुआ, enemityful. कुरूपता, • रूपों की विभिन्नता, वैरजन्य, वइरजण्ण, वि० विरोध, स्वरूप, uncharmful, beautiless. enemityful. वैरीशः, इरीसो, पुं० अरिनृप, शत्रुराजा, enemy वैरङ्गिकः, वइरंगिगो, पुं० [विरङ्ग विरागं नित्यमर्हति king. ठक], • विरागी, • सन्यासी, • सद्मार्गी, वैरोचनः, वेरोयणो, पं० विरोचन का पुत्र, a son of sanyasi, trueful way. Virochan. वैरनिर्यातनं, वइरणिज्जायणं, नपुं० • प्रतिहिंसा, • _वैलक्षण्यं, वेलक्खण्ण, नपुं० [विलक्षस्य भावःष्यञ्] विरोध भाव, enemity. आश्चर्य, • विपरीतता विरोध, • अन्तर, भेद, वैरभावः, वइरभाव, पुं० विरोध भाव, enemity. enemy, kind. वैररक्षणं, वइरक्खणं, नपुं० विरोध की रक्षा, pro- वैलक्ष्य, वेलक्ख, वि० [विलक्ष + ष्यञ्], उलझन, tecting of enemity. गड़बड़ी, missing the aim, • विरूपता, वैरल्यं, वइरल्लं, नपुं० [विरल + ष्यञ्] न्यूनता, कृत्रिमता, • लज्जा, ashamed. For Private and Personal Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1411 वैलोक्यं, वेलोक्क, नपुं० [विलोम + ष्यञ्] विरोध, व्युत्क्रम, वैपरीत्य, enemy. वैवधिकः, वेइहिगो, पुं० [विवध + ठक्] फेरी वाला, आवाज लगाकर वस्तु बेचने वाला, howker. वैवय, वेवण्ण, नपुं० [विवर्णस्य भाव - ष्यञ्] निष्प्रभता, विविधता, विभिन्नता, विरूपता, lightless. वैवस्वतः, वेवस्सओ, पुं० [विवस्वतोऽपत्यम् - अण] अन्तक, यमराज, Yamraj. वैवस्वती, वेवस्सइ,स्त्री० [वैवस्वत + ङीप] दक्षिण दिशा। • यमुना नदी, a river name of Yamuna. वैवाहिक, वेवाहिग, वि० विवाह सम्बन्धी, related of marriage. वैवाहिकं, वेवाहिग, नपुं० परिणय,शादी, marriage. वैवाहिकः, वेवाहिगो, पुं० पुत्रवधु का श्वसुर, दामाद का श्वसुर । the father of a son's wife or claughtter's husband. वैशा, वेसज्ज, नपुं० [विशद् + ष्यञ्] 'वैशद्यं कुद्धेः ज्ञानस्य, • विशदता, स्वच्छता, निर्मलता। perspicuity, whiteness, clameness. • सफेदी, धवलता, शान्ति, स्थिरता,clear ness, purity. clameness. वैशसं, वेससं, नपुं० [विशस् + अण],• वध, विनाश, हत्या, kill, • दुःख, सन्ताप, कष्ट, पीड़ा, pain, • कठिनाई।destruction,distress, tor ment, suftering, hordship. वैशस्त्र, वेसत्थं, नपुं० [विशस्त्र + अण],• असुरक्षा, • शस्त्रविहीनता, राजकीय शासन, mutual slaughter. वैशाखः, वइसाहो, पुं० [विशाख + अण] चान्द्रवर्ष का दूसरा माह, • वैशाखमास, the month ___ of April and May. वैशाखं, वइसाह, नपुं० एक बाण चलाते समय की fefe, shooting of an arrow. वैशाखस्थानं, वेसाहआण, नपुं० एक आसन विशेष, जिसमें एड़ियों पर जोर दिया जाता है,Aasan. वैशाखी, वइसाही, स्त्री० वैशाख मास की पूर्णिमा, the day on which month of Vaisaka. वैशिक, वइसिग, वि० [विशैन जीवति - वेश + ठक] वैश्याओं की कला, relating to a prostitute. वैशाली, वइसाली, स्त्री० बिहार प्रान्त में स्थित एक नगर-जिसका शासक राजा चेटकथा। एक गणराज्य का नाम। 'वैशाल्या भूमिपालस्य चेटकस्य समन्वयः',acountryof vaisa's. वैशिष्टय, वेसिट्ठ, वि० [विशिष्ट + ष्यञ्], . भेद, अन्तर, विशेषता, • विशिष्टता, प्रधानता, अनुकूलता, kind, • श्रेष्ठता, अच्छाई, great- . ness, specialists. वैशेषिकं, वइसेसिग, नपुं० वैशेषिक दर्शन, जिसके प्रणेता कणाद ऋषि माने जाते हैं, propounder of this school was Kanada, hence, it is also called as Kanada. वैशेष्यं, वइसेस्सं, नपुं० [विशेष + ष्य] विशेषता, श्रेष्ठता, प्रधानता, प्रमुखता, difference, greatness. वैश्यः, वेस्सो, पुं० खेतीहर, एवं वाणिज्य कर्ता, . दूसरे के कार्यों में सहयोग करने वाले, A man of the third tride, his business beingtrade and agriculture. • वैश्यावाणिज्ययोगतः, (हरि० वृ०9/39),. वणिजोऽर्थार्जनान्यात्। (महा० पु० 38/46) प्रयोजनं परेषां तु, सम्पादितुमुद्यतान्। जंघा वलेन तानुक्त्वां, वैश्या इत्येतदाख्यया।। (हित० सं० 8), supporter of another work. वैश्यकर्मन्, वेस्स-कम्म, नपुं० वैश्य का कर्म, oc cupation of a vaisa. व्यवसाय, वाणिज्य करना, business. वैश्यकुलावतंसः, वेस्स कुलावतंसो, पुं० वैश्य कुल का आभूषण, ornament of vaisya, • अथोत्तमो वैश्यकुलावतंसः सदेकसंसत्सर सीसुहंसः।। वैश्यजाति, वेस्स-जाइ,स्त्री० वैश्य सम्प्रदाय। caste of vaisya For Private and Personal Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1412 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वैश्यत्व, वस्सतं, वि० वणिकपना। Bussiness mind. वैश्यवर्गः, वेस्सवग्गो, पुं० वैश्य समूह, group of vaisya. वैश्यवर्णः, वेस्सवण्णो, पुं० वैश्यजाति। caste of vaisya. वैश्यावृत्तिः, वेस्सवुत्ति, स्त्री० वैश्य का व्यवसाय, वैश्य की आजीविका।। वैश्रवणः, वेस्सवणो, पुं० [विश्रवणस्यापत्यम्] कुबेर, धनपति, wealthyman, • रावण, Ravana. वैश्यागारः, वेस्सागार, पुं० आपणक, दुकान, shop. वैश्याधारः, वेस्साधारो, पुं० वैश्य का आधार, ___releated of vaisya. वैश्व, वेस्स, वि० वार्ताजीवि। thinker. वैश्वानरः, वेस्साणरो, पुं० [विश्वानर + अण्] अग्नि, आग, बह्नि, fire, common to all man. वैश्वासिक, वेस्सागिग, वि० [विश्वास + ठक्] विश्वसनीय, गोपनीय, authority. वैषम्यं, वेसम्म, नपुं० [विषम + ष्यब्], असमता, कठोरता, unevenness pain, • अन्याय, unprincipal, • विपत्ति, संकट, misfortune, • आपत्ति, distress, • कठिनाई, occurrence. वैषम्यमित, वेसम्ममिअ, वि. विषमता, • कठोरता, कठिनाई, unevenness pain, • आपत्ति, संकट, कालेन वैषम्यमिते नृवर्गे क्रौर्य पशूनामुपयाति सर्गे। misfortune वैषयिक, वइसइग, वि० [विषय + ठक्] विषयों से सम्बन्ध रखने वाला, related with ob jects. वैषयिकः, वेसइगो, पुं० कामुक, वासनाजन्य व्यक्ति, sensualist. वैष्टः, वइट्ठो, पुं० [विश + ष्ट्रन्], • अंतरिक्ष, sky, • वायु, पवन, wind, • लोक, विश्व, world. वैष्णवः, वेसणवो, पुं० एक सम्प्रदाय, जो शिव या विष्णु का भक्त होता है, a caste of vaisnava, who worship of Siva. वैसारिणः, वेसारिणो, पुं० [विशेषेण सरति विसारी मत्स्यः स एवं-विसा+रिन + अण],. मछली, मत्स्य, fish. वैहायस, वेहावसो, वि० [विहायस् + अण], पवन, हवा, wind. a erial. Being in the air. वैहार्य, वेहारिय, वि० [विशेषेण हियते - वि-ह. ण्यत् + अण्] उपहास करने योग्य व्यक्ति।साला आदि। to be entertained with jokes, वैहासिकः, पुं० [विहासं करोति - विहास + ठक], विदूषक, • हंसोकड़ा, मजाकिया, one cut ting jokes. वोडू, वोड, पुं० कुली, भार वाहक, proter, • पति, husband,• नेता, नायक, leader. वोड़ा, वोढा, स्त्री० नव विवाहिता। वोढा नवोढामिव भूमिजातरछाया-मुपान्तान्त जहात्यथान: new marriageful woman. वोढारः, वोढारो, पुं० उद्यत, तैयार, preparation वोद्धार, वोद्धार, वि० समझाया गया, knowed. वोटः, वोटो, वुतो Astalk stem पुं० डंठल, वृन्त। वोधुर, वोद्धर, वि० झुकने वाला। Bending. वोद, वोद, वि० तर, गीला, आर्द्र। muist, stem. वोरकः, वोरगो, पुं० लेखक, लिपिकार, writer. वोलः, वोलो, पुं० [वुल् + अच्] गुग्गुल, रसगन्ध । guggul. वोल्लाहः, वोल्लाहो, पुं० अश्व विशेष, horse. A kind of horse. वौषट्, वोसउ, अव्य० आहूति, शब्द, sound of sacrifice. व्यंशाकः, विसंगो, पुं० [विशिटः अंशो यस्य], . वस्त्रहीन, निर्वस्त्र, नग्न, without cloth. व्यंसकः, विसंगो, पुं० [वि + अंस् + ण्वुल],• धूर्त, ठग, foolish man. व्यसनं, विसणं, नपुं० [वि + अंस् + ल्युट्] ठगना, धोखा देना। cheating deceiving. व्यकसत्, भू० विकास भाव को प्राप्त हुआ। (जयो० 1/84) Raises. व्यक्त, वित्त, भू०क०कृ०, [वि + अज्ज + क्त],. कथित, प्रतिपादित, विवेचित, asked, . . For Private and Personal Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1413 प्रकटीकृत, प्रदर्शित, • विकसित, रचित, व्यङ्गुलं, वयंगुल, नपुं० अंगुल का 60वां अंश। लम्बाई corited,• स्पष्ट, साफ, स्वच्छ, सरल,pure, का अत्यंत छोय माप, a measure. • विशिष्ट, श्रेष्ठ, उत्तम, great, • ख्यात, व्यङ्गय, वयंग, वि० [वि + अ + ण्यत्] ध्वनित, प्रसिद्ध, famous. mani fested, व्यञ्जना शक्ति द्वारा कथित। परोक्षसंकेत द्वारा dispkuyed, develoved plain. सूचित, sounded. deformed, mutiव्यक्त, वित्त, अव्य० स्पष्ट रूप से, purity. lated, mainaed. व्यक्तगेयं, विकत्तगेय, नपुं० अक्षर एवं स्वर की स्पष्टता, व्यङ्गय, वयंगयं, नपुं० उपलक्षित संकेत, sign of ___ purity of word. action. व्यक्तमङ्गलं, वित्तमगल, नपुं० अभिव्यक्त मंगल, व्यच, वच, सक० ठगना, धोखा देना, to deceive. auspicious asked. व्यचलत, वचलं, भू० विचलित हुआ, deceived. व्यक्ताव्यक्तं, वित्तावित्त, नपुं० कथितं-अकथित, व्यच्छादि, वयच्छादि, वि. आच्छादिव. covered निरूपित-अनिरूपित। 'व्यक्ताव्यक्तस्वभा- व्यजः, वयजो, पुं० [वि + अज् + घञ्], विजन, वेनेहापूर्वकमिष्टानिष्ट।',asked, unasked. बीजना, पंखा, fan. व्यक्ताश्रयः, वेत्तासओ, पुं० संभाषण युक्त, व्यजनं, विजणं,नपुं० [वि+ अज् - ल्युट], • पंखा, speechful. हवा करने का उपकरण, fan, fanning. व्यक्तेश्वरनिषिद्ध, वत्तेसर-णिसिद्धं,वि० एक उत्पादन व्यञ्जक, विंजगो, वि० [वि + अञ् + ण्वुल्], दोष, आहार क्रिया में लगने वाला दोष,a fault संकेतित, प्रकटित, signifier, • स्पष्ट भाव of eating act, • व्यक्त ईश्वर के द्वारा रोके को प्राप्त, उपलक्षित, suggesting. गए आहार को ग्रहण करना। व्यञ्जकः, विंजगो, पुं० नाटकीय भाव, हाव-भाव, व्यक्तिः , वत्ति स्त्री० [वि + अञ्ज + क्तिन्], . हास-परिहास,dramaticaction,• संकेत, अभिव्यक्ति, कथन, विवेचन, manifesta • प्रतीक, sign. tion, clarity think, • प्रकटीकरण, . व्यञ्जनं, विंजणं, नपुं० [वि + अञ् + ल्युट], व्यञ्जन विशद प्रत्यक्ष ज्ञान, clarity of knowledge, अक्षर-कवर्ग से लेकर पवर्ग तक। स्वर रहित • पुरुष, Man. अक्षरों या अवयवों का वर्ग शक्ति, figuraव्यग्र, वियग्ग, वि० [विरुद्धं अगति-वि + अग् + tive expression, insinution, • संकेत, रक्] व्याकुल, संवेग युक्त, दुःखित, पीड़ित, प्रकट करना, sign, • चिह्न, निशान, स्मृति, bewildered pained,• भयभीत, शंकित, चिह्न, sign, mark, • छद्मवेश, परिधान, आतङ्कित, feared, perplexed. reminder disguise, • लिंगबोधक चिह्न, व्यग्रताविहीन, वयग्गत्त-विहीणं, वि० अनाकुल, mark of the sex, • मिष्ठान्न, sweet, • आकुलता रहित, bewilderless,painless. खाद्य पदार्थ, विविध प्रकार के पकवान, eatव्यङ्ग, वयंग, वि०,[विगतं वा अङ्ग यस्य],• अपंग, ing things, • शाकादि पकवान। • व्यञ्जनं अंगहीन, • विरूप, अपाहिज, crippled, वास्तुकोद्भूतलक्षणं तत्र सम्मतम्। • तालवृन्त maimeful, • कटाक्ष, हंसी, side glance, पंखा, fan. look. व्यञ्जनचित्रं, विंजणचित्त, नपुं० एक अलंकार, जिसमें व्यङ्गः, वयंगो, पुं० लुजा, having hair robbed समस्त श्लोक की रचना में एक व्यञ्जन को out, • मेंढक, tortoise, frog. चित्रित किया जाता है,a Alankar. the last व्यङ्गता, वयगत्त, वि० कटाक्षता, हंसी,sideglance of the three powers of a word by laughful. virtue of whichit suggests. For Private and Personal Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1414 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश व्यञ्जननिमित्त व्यञ्जनदलं, विंजणदल, नपुं० खाद्य समूह, eating things,• शब्द प्रकाशन, word making. व्यञ्जनवयः, विजणवओ, पुं० शब्द के भेद से वस्तु का ग्रहण, वस्तु भेद का अध्यवसाय, taking of things of kind word. व्यञ्जननिमित्तं, विंजण-णिमितं. नपं० तिल. मशा से सुख का कारण, चिह्न का हेतु, • प्रतीति का कारण, cause of sign. व्यञ्जनपर्यायः, विंण-पज्जाओ, पुं० चक्षु से ग्रहण करने योग्य पर्याय, सामान्य, ज्ञान का विषय, subject of full knowledge. व्यञ्जनशुद्धि,विंजणसद्धि,स्त्री० व्यञ्जनाक्षर में शुद्धि, ____pure of vanjan. व्यञ्जनसंक्रान्तिः, विंजणसंकंति, स्त्री० श्रुतवचन का आलम्बन, supporting. व्यञ्जनाचारः, विंजणायारो, पुं० प्राप्त अर्थ का ग्रहण। व्यञ्जनमव्यक्तं शब्दादिजातम्' तस्यावग्रहो, (जैन० ल. 1026) 'पत्तत्थगहणं वंजणावग्गहो।' (धव० 1/355), gating of clear word. व्यञ्जित, विजिअ, भू०क०कृ० [वि + अञ् + क्त], • ध्वनित, व्यक्त, प्रकट हुआ, maked, sounded, • साफ किया गया, संकेतित, cleared, signed, • चिह्नित, चित्रित, अभिव्यक्त, marked. व्यडम्बकः, वियडंबरो, पुं० अरण्ड पेड़, castor oil plant. व्यतिकरः, वयइयर, पुं० [वि + अति + कृ + अप्] संज्ञापरिवर्तन, अदला-बदली, turning of Noun, • मिश्रण, इकट्ठा मिला देना, mixture, intermixture,• सम्मिलन, मिलाप, सम्पर्क, conact, • रगड़ना, rubbing, • घटना, course of action, • सम्भूति, occur, • वृत्तान्त, news, • अवसर, time, calamity,• संकट, misfortune. व्यतिकीर्ण, वियइकिण्ण, भू०क०कृ० [वि + अति __ + कृ + क्त] मिश्रित, मिला हुआ, संयुक्त, mixed. blended, together, united. व्यतिक्रमः, वियइक्कम, पुं० [वि + अति + क्रम् + घञ्], • अतिक्रमण, विचलन, उल्लंघन, change, • भंग विनाश, breach, अवहेलना, उपेक्षा, भूल, disrespect, . वैपरीत्य, उलट, opposite, • विपर्यस्त, of opposed nature, • बीता हुआ, गुजरा हुआ, exchanged, • ग्रहण करने में दोष लगना, अतिचार आना। 'विशेषेण पद भेदकारणतोऽतिक्रमो व्यतिक्रमः' (जैन० ल. 1037), taking infault, being fault. व्यतिक्रमणं, वियइक्कमणं नपुं० विषयोपकरण में प्रवृत्ति, उपेक्षा भाव की वृत्ति, nature of neglect. व्यतिक्रान्त, वियइकंत, भू० क० कृ०,[वि + अति + क्रम + क्त], • वियुक्त, भिन्न, पृथक् । crushed separated, • अतिक्रमण, उल्लंघन, not to be caring, • उपेक्षित, बीता हुआ, neglected. व्यतिरिक्त, वियतिरित्ति, भू०क०कृ०, [वि + अति + रीच् + क्त], • वियुक्त, भिन्न, • प्रत्याहृत, रोका हुआ, crushed, wounded, bro ken. व्यतिरेकः, वइरेगो पुं० [वि + अति + रिच् + घञ्], • भेद, अन्तर, • वियोग, part, species, spliting, • निष्कासन, अपवर्जन, to draw out, to drive out, • वैषम्य, unevenness, • असमानता, calamity,• अनन्वय, discrimination, • एक अलंकार (जयो० वृ० 1/3) जिसमें, किसी विशेष दशाओं में उपमान की अपेक्षा उपमेय को श्रेष्ठतम बताया जाता है। (जयो० वृ०1/3),'उपमानाद्यदन्यस्य व्यतिरेकः स एव सः' (काव्य० 10), केनचिद्यत्र धर्मेण द्वयोः संसिद्धसाम्ययोः भवत्येकतराधिक्यं व्यतिरेकः स उच्यते।। (वाग्भटालंकार 4/83), 'गुप्तिभागिह च कामवत्तुः न, पक्षपाति च शीतरश्मिवत्पुनः।' • भिन्न संतान, जो विसदृश्यता रूप अवस्था है,• कारण के अभाव में जो कार्य का भी अभाव है.. अन्वय के For Private and Personal Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1415 साथ कार्य-कारण का भाव, a figure of speech, act of qualifying, differ ence negation. व्यतिरेकदृष्टान्तः, वियतिरेगदिटुंत, पुं० साध्य के अभाव में साधन का अभाव जहाँ कहा जाता है। साध्याभाव साधनाभावो यः कथ्यते स व्यतिरेकदृष्टान्तः' (परीक्षा 3/44)। व्यतिरेकिन, वियतिरेगि, वि० [व्यतिरेक + इनि],. आगे बढ़ जाने वाला, आगे निकल जाने वाला, excluding, • अपवर्जन करने वाला, showing negation, • अभाव दर्शाने वाला, different. व्यतिरेकोपमा, वियतिरेगोवमा, स्त्री० व्यतिरेक अलंकार और उपमा। a figure of speech which yatiratva and upameya. व्यतिषक्त, वियतिसत्त, भू०क०कृ०, [वि + अति + शङ्ग् + क्त] पारस्परिक सम्बन्ध युक्त, आपस में मिला हुआ, संसक्त, मिश्रित, excluding. व्यतिषंगः, वियतिसंगो, पुं० [वि + अति + शञ्ज + घञ्], mixed,• संयोग, मिलाप, relation of another, • पारस्परिक सम्बंध,. अन्योन्य सम्बन्ध, एकनेकता। contact with an other. व्यतिहारः, विइइहारो, पुं० [वि + अति + हृ + घञ्], • विनिमय, exchange, • लेन-देन, in terchange, • अदला-बदली।। व्यतीत, वइइअ, भू०क०कृ०, [वि + अति + इ + क्त], • बीता हुआ, • समाप्त, gone, ended, • यापित, past, • विसर्जित, परित्यक्त, छोड़ा गया, over. व्यतीति, वयइइ, वि० व्यपगम, departure. व्यतीत्य, वयइच्च, वि० हितकर, suitable. व्यतीपातः, वयइपाओ, पुं० [वि + अति + पत् + घञ्], • अनादर, अपमान, तिरस्कार, unrespected, • पूर्ण प्रयाण, अति गतिशीलता, total departure, • सम्पूर्ण विचलन। व्यत्य, वयत्त, वि० समाप्त, ended. व्यत्ययः, वयत्तओ, पुं० [वि + अति + इ + अच्], • पार करना, being another place, • उस पार होना, • अभिप्राय, • व्युत्क्रान्ति, . अन्तः परिवर्तन, change, • रूपान्तरण, • अवरोध, अड़चन, irregularity, • विरोध, fault, • विपर्यस्त वैपरीत्य, invertion. व्यत्यस्त, वयतत्थ, भू०क०कृ०,[वि + अति + अस् + क्त], व्युत्क्रान्त, विपर्यस्त, invertion, . विपरीत, विरोधी,• असंगत, irregularity, •विकीर्णगत। व्यत्यासः, वयत्तासो, पुं० [वि + अति + अस् + घञ्], • विरोध, असंगत, विपरीतता, • व्युत्क्रान्त, change, invertion. व्यथ, वयह, अक० व्यथित होना, व्याकुल होना, to pain, • दुःखी होना, कष्ट होना, to tremble, • शोकाक्रान्त होना, अशान्त होना, to go astray, • खिन्न होना, म्लान होना, to agi tation, • कांपना, भयभीत होना, to fear. व्यथक, वयहग, वि० [व्यथ् + णिच् + ण्वुल], . दुःखद, कष्टकर, व्याकुलित, pained, feared. व्यथनं, वयहणं, नपुं० [व्यथ् + ल्युट्], सताना, पीड़ा देना, paining. व्यथा, वयहा, स्त्री० [व्यथ् + अङ् + टाप] पीड़ा, कष्ट, वेदना, pain, • भय, चिंता, व्याकुलता, fear, • विक्षोभ, अशांति, peaceless, . रोग, disease. व्यथाकथा, वयहाकहा, स्त्री० व्यर्थ कथा। व्यथाकथामेष कुतः प्रयातु, uncapable story. व्यथाकर, वयहायर, वि० व्यथा करोतीति व्यथाकरः बाधाकारक। faultful, painful. व्यथित, वयहिअ, भू०क०कृ०, [व्यथ् + क्त], • व्यथित. वयहिअ भ०क पीड़ित, दुःखी, कष्ट युक्त, pained, • आतङ्कित, injured, • विक्षुब्ध, • अशान्त, unhappiness. व्यध, वयह, सक० बींधना, कष्ट पहुंचाना, • प्रहार करना, मारना, घात करना, to pierce, to For Private and Personal Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1416 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश hit, • छिद्र करना, खोदना, todig, • गर्त बनाना, to injure. व्यधः, वयहो, पुं० [व्यध् + अच्], बींधना, प्रहार करना, नष्ट करना, घात करना, hitting, killing, injuring, holling, • घायल करना, • छिद्र करना। व्यधिकरणं, वयहियरणं, नपुं० [वि + अधि + कृ+ ल्युट्],भिन्न आधार, पृथक् आश्रय,subsist ing in defferent recepies. व्यध्यः, वजज्झ, पुं० [व्यध् + ण्यत्], निशाना, लक्ष्य, aim, target. व्यनक्तिः , विणत्ति, स्त्री० प्रकटीकरणं, manifesta tion. व्यनपायि, विणपाइ, वि० विच्छेदरहित, अखण्ड, full. ध्यनुनुनादः, विणिणादो, पुं० प्रतिध्वनि, ऊँची गूंज, long sound. घ्यन्सरः, वितरो, पुं० [विशिष्टः अन्तरो यस्य], . पिशाच, यक्ष अनेक प्रकार के निवास युक्त देव। 'विविधदेशान्तराणि येषां निवासारे व्यन्तरा।' 'व्यन्तर जाति के देव। 'व्यन्तरा किन्नर किं पुरुष-महोरग-गन्धर्व' यक्ष-राक्षस-भूतपिशाचा, supernatural being, • चार निकायों के देवों में द्वितीय व्यन्तरदेव। (त०सू०पृ० 56) A spirit a kind of superatural being व्यन्तरी, वितरी, स्त्री० यक्षिणी, देवी, deity. व्यप,विप, सक० फेंकना, to throw,• घटाना, to diminish waste decrease. • दूर हटाना, to gone away, • अलग करना, to dis- appear. व्यपकृष्ट, विप्पकिहट्ट, भू०क०कृ०, [वि + अप् + कृष + क्त], • हटाया हुआ, दूर किया हुआ, disappeared. व्यपगत, वियपगअ, भू०क०कृ०,[वि + अप् + गम + क्त],• विसर्जित, • हटाया गया, दूर किया गया, diappeared, • अन्तर्हित। व्यपगमः, वियपगम, पुं० [वि + अप् + गम + अप्], विसर्जन, अन्तर्धान, departuring. व्यपत्रय, विपत्तय, वि० [विगता अपत्रया यस्य] निर्लज्ज, ढीठ, लज्जा रहित, shameless. व्यपदिष्ट, विपदिट्ठ, भू०क०कृ०, [वि + अप् + दिश + क्त], नामांकित किया गया, said,named, • प्रस्तुत किया गया, indicated. व्यपदेशः, विपदेसो, पुं० [वि + अप् + दिश् + घञ्], व्याजता, saying, • संदेश, showing, . छल, सूचना, निरूपण, information, . नाम, अभिधान, by name, title, • उपाय, प्रयत्न। व्यपदेष्ट, विपदे?, पुं० [वि + अच + दिश + तृच्] छलिया, ठग, cheat. व्यपरोपणं, विपरोवर्ण, नपुं० [वि + अप् + रुह् + णिच् + ल्युट्], • उन्मूलन, उखाड़ना, to take away,• हटाना, भगाना, to carry away, • फाड़ना, काटना। व्यपहारः, वियपहारो, पुं० आहार संबंधी दोष, a fault related with food. व्यपाक, विवागं, सक० निकाल देना, बचाना, to take away. व्यपाकृतिः, विवागिइ, स्त्री० [वि + अप + अ + कृ क्तिन्],• निष्कासन, दूरीकरण, निकाल देना, leading, taking away. व्यपाय:, वियाओ, पुं० [वि + अप + इ + घञ्], • अन्त समाप्ति, अभाव, नाश, विनाश, क्षति, end, lost, less, • लोप। व्यपायि, विपाइ, वि० अपाययुक्त,distinct ful. व्यपाश्रयः, विपासओ, पुं० [वि + अप + आ + श्रि + अप्], • शरण लेना, सहारा लेना, आश्रय लेना, recourse, refuge,• विश्वास करना। व्यपेक्षा, विपेहा, स्त्री० [वि + अप् + ईक्ष् + अ + टाप्], • आशा, इच्छा, वाञ्छा, desire, hope,• विचार, व्यवहार, सम्बन्ध, regard. व्यपेत, विपेअ, भू०क०कृ०,[वि + अप् + इ + क्त], • वियुक्त, रहित, separated, • विसर्जित, परित्यक्त, made to be given. व्यपोढ, विपोढ, भू०क०कृ०, [वि + अप् + वह + क्त], • विपरीत, विरोधी, removed, . प्रदर्शित, बतलाया, abandoned, . प्रकटीकृत, menifestation. व्यपोह, विपोह, पुं० [वि + अप् + ऊह + घञ्],. For Private and Personal Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1417 दूर करना, अलग करना, निकालना, remove, व्यय, वयय, सक० जाना, पहुँचना, • व्यय करना, destroys. प्रदान करना, अर्पण करना, to go, to exव्यभिधरित, वयहिधरिअ, वि. विलक्षण होता हुआ, pense, • फेंकना, डालना, छोड़ना, to loss, • समझा जाता,.दिखाई पड़ता है, removed • हांकना, todrive. known, showed. व्यय, वयय, वि० [वि + इ + अच्] विनाश, लोप, व्यभिचारः, वयहियारो, पुं० [वि + अभि + चर् + हानि, loss, death, • परिवर्तनशील, घञ्], • कुकर्म, कुशील, कुसेवन, unlaw परिणमन युक्त, turning ful, loss, death, ful sex, • कुमार्गनुसरण, दुराचरण, guilt, . दुःशीलाचरण, trangression, . • क्षय, ह्रास, अधःपतन।lower fall, • सर्च, परिव्यय,विनियोग, exchange,• अपव्यय। अतिक्रमण, उल्लंघन, trangression of a rule, . मरण्य कर्म, killing rule, . 'पूर्व भावविगमो व्ययनं व्ययः',. पूर्व पर्याय विच्छेद्यता, अनास्था, अविश्वास, infidelity, का विनाश, loss of post turn. • अभक्ति, अशुद्धि, पाप, sin, faithless,. व्ययनं, वययणं, नपुं० [व्यय् + ल्युट], खर्च करना, असंगति, अनियमितता, अपवाद, unchaste, विनाश करना, हानि करना, expening loos• हेत्वाभास, साध्य के न होने पर भी हेतु की _ing. विद्यमानता, विलक्षणत्वादिव्यत्र व्यभिचारः व्ययस्थान, वययट्ठाणं, नपुं० नाशस्वरूप, राहुग्रहनाश पुरादिना| A fallacious hetu, the pres रूप। a place of loss. ence of the hetu without the व्ययार्थ, वययत्थ, वि० [व्यगतोऽर्थो यस्य तद् sadhya. व्ययार्थम्], अन्यथा बात, निष्प्रयोजन, mean. व्यभिचारभृत, वियहियारभिउ, वि० अनियमित्ता होना। ingless, useless, • विनाशनार्थ,खर्च हेतु, पदत्वाद् ब्राह्मण पदमद्वैते व्यभिचारभृत्। non expenses. conformity with rule. व्ययित, वयइअ, भू०क०कृ०, [व्यय् + क्तु] व्यय व्यभिचारलीन, वयहियारलीण, वि० व्यभिचार में किया गया, खर्च किया गया, क्षय ग्रस्त, exतत्पर, one who deviates. pend, lossed, • हानियुक्त, विनाश युक्त, व्यभिचारिणी, वियहियारिणी,स्त्री० व्यभिचारिणी स्त्री, deathful. सतित्व विहीन, स्त्री, पररमणी स्त्री, faithless. व्ययिनी, वययिणी, वि० हानिकीं। lossful. व्यभिचारिन्, वियहियारि, वि० [व्यभिचार + इनि], व्ययीकरणं, वययीकरणं, नपुं० विनाश रूप, killed. Straying or deviating from going. व्यर्थ, वयस्थ, वि० [विगतोऽर्थो यस्मात्] निरर्थक, astray, erring. • अनियमित, असंगत, विफल, अर्थ हीन, निष्प्रयोजन, प्रयोजन रहित। unchaste,untruth, • असत्य,मिथ्या,. vain. fruitless, unprofitable. व्यर्थमेव दुःशीलाचरण, • पथभ्रष्ट, भ्रान्त, wayless, गुरुताप्रकाशिनः के श्रयन्तु किल शर्मनाशिनः, • श्रद्धाहीन, परस्त्रीगामी पुरुष, respectless. meaningless, useless. ध्यभिचारिभावः,वियहियारिभावो, पुं॰ असंगत भाव, व्यर्थता, वयत्थआ, वि० निष्प्रयोजनता, निरर्थकता, • मिथ्याभाव, रस के विभाव, अनुभव और गोत्ववत् सदृशाकारं, विप्रत्वमिति चीदितम् । तथा व्यभिचारि भाव, untruth nature, . प्रतीत्यभावेन व्यर्थतामेव गच्छति, uselessful. नियमित रूप से किसी रस के साथ न रहने से व्यर्थीकृत, वयत्थीकिअ, वि० बेकार किया हुआ, व्यभिचारिभाव है। संचारी भाव का नाम निरर्थक हुआ, निष्प्रयोजन को प्राप्त हुआ, un व्यभिचारि भाव है। A transitory felling used. an acees sory. व्यलीक, वयलीग, वि० [विशेषेण अलति-वि + अल For Private and Personal Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1418 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश + कीकन्], • मिथ्या, झूठ, असत्य, false, untrue, • कुत्सित, असुखद, अनभिमत, displeasing. व्यलीकं, वयलीग, नपुं० अप्रिय, दुःखद, unhap piness, • पीड़ा शोक, दुःख, संताप, painful, • व्याकुलता, perplexed, • व्याकुलता, • झूठ, असत्य, untruth. व्यलीकिन, वयलीगि, वि० असत्य बोलने वाला, झूठ बोलने वाला, व्यलीकिनोऽप्रत्ययसम्विधाऽतः प्रोत्पादयेस्त न कदापि मातःlasking of un truth. व्यलोक, वयलोक, वि० देखा गया, seen. व्यलोपिन्, वयलोवि, वि० हरण करने वाला, लोपमि, 'लुप्तप्राया जातेत्यर्थः,' elision. व्यवकलनं, वयवकलण, नपुं० [वि + अव + कल + ल्युट्], वियोग, विछोह, घटना, एक राशि से दूसरी राशि का काम करना, subtrac tion, deduction. व्यवक्रोशनं, वयवकोसण, नपुं० [वि + अव + क्रुश + ल्युट्], • तू तू मैं मैं करना, गाली-गलौच करना, mutual abuse, • व्यर्थ में विवाद करना। व्यवच्छिन्न, वयवच्छिण्ण, भू०क०कृ०, [वि + अव + छिद + क्त],• वियुक्त, विभक्त, विभाजित, divided, • अंकित, चिह्नित, signed, • अवरुद्ध, बाधित, exclusion, • काट डाला गया, फाड़ा गया, cutted. व्यवच्छेदः, वधवच्छद्य, पुं० [वि + अव + छिद् + घञ्], • विभाजन, वियोजन, विनाश, घात, cutting of rending asunder, dividing, separating contrast. distinction, injure, • विभेदक, भिन्न-भिन्न करना, exclusion, • वैषम्य, विपरीतता, intervened,• ग्रन्थ का परिच्छेद, अनुभाग,part of text. व्यवधा, वयवहा, स्त्री० [वि + अव + धा + अङ् + टाप्], • परदा, व्यवधान, रोक, आवरण, cover, intervention. व्यवधानं, वयवहाणं, नपुं० रोक, आवरण, परदा, cover, • अवरोध, हस्तःक्षेप, वियोग, Intervention, • छिपाना, अन्तर्धान, व्यंशन, hiding, disappearance, • अवकाश अन्तराल, intervention. व्यवधायक, वयवधायग, वि० [वि + अव + धा + ण्वुल्], • आवरण, रोक, ढकना, cover, intervention, • अवरोध, अन्तर्धान। व्यवधिः, वयवहि, स्त्री० [वि + अव + धा + कि], • आवरण, हस्तक्षेप, गतिरोध, cover, in tervention. व्यवसायः, ववसायो, पुं० [वि + अव+ सो + घ], प्रयत्न, • व्यापार, चेष्टा, effort, action, business, • उद्योग, वाणिज्य, व्यवहार, . अवाय, अनुष्ठेय, के अनुष्ठान में उत्साह रखना, • कृत्य, कर्म, क्रिया, perserverent, • नौकरी, धन्धा, प्रवृत्ति, service,diligent. व्यवसायगत, वयसायगअ, वि० प्रयत्नशील, affortful. व्यवसायघोषः, वयवसायघोसो, पुं० वाणिज्य संघ, trade union. व्यवसायचेष्टा, ववसायचेद्रा, स्त्री० उद्योग की चेष्टा, action of business. व्यवसायजन्य, वयसायजण्ण, वि० व्यवहार युक्त, __money lender. व्यवसायहीन, वयवसायहीण, वि० प्रयत्न रहित, उद्योग से विमुख, effortless, businessless. व्यवसायिन्, वयवसायि, वि० [व्यवसाय + इनि], • उद्योगी, परिश्रमी,ऊर्जाशील, trader, diligent, • चेष्टायुक्त, प्रयत्नशील, effortful, • दृढ़ संकल्पी, धैर्यगत। व्यवसित, ववसिअ, भू०क०कृ०, [वि + अव + सो + क्त] संकल्पित, धैर्ययुक्त, प्रयत्नशील, उद्यमवान्, diligent ful, • निश्चित, निर्धारित, आयोजित, executed, • प्रयास किया गया, determind. व्यवस्था, ववुट्ठा, स्त्री० [वि + अव + स्था + अङ् + टाप], • स्थिरता, निश्चितता, arrange For Private and Personal Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ment, adjustment, • दृढ़ता, धैर्यता, having stable, decision, • विभाग, विभाजन, section, क्रम स्थापन, division place, नियम पद्धति act, • सहमति, स्वीकृति, accepted, • अवस्था दशा। वीक्ष्येदशीमङ्गभूतामवस्थां तेषां महात्मा कृतवान् व्यवस्थाम्, condition. व्यवस्थापनं, ववट्ठावणं, नपुं० [वि + अव + स्था + ल्युट् ] • क्रमबन्धन, समाधान, निर्धारण, order bond, reconciliation, ⚫ नियम, विधान, निश्चय, act, • स्थिरता, stability, • दृढ़ता, धैर्य, having stable decision, • वियोग, separation. व्यवस्थापक, वतद्वावग, वि० [वि अब स्था णिच् + ण्वुल् ] • व्यवस्था करने वाला, प्रबन्धक, deciding authority, manager, a judge, संयमक, self control ler. व्यवस्थापन, ववट्ठावण, नपुं० [वि + अव + स्था + णिच् + ल्युट् ], + ल्युट् ], • निर्धारण, निश्चयकरण, managing • स्थिर करना, दृढ़ करना, नियमित करना, setting. व्यवस्थित, ववद्विअ, भू०क० कृ०, [वि + अव + स्था+क्त] • निश्चित अवस्थित, स्थिर, resolved, settled निर्धारित, नियमित, contextual • अवलम्बित, आधारित, supported, • वियुक्त, क्रम युक्त किया गया। व्यवस्थिति, ववट्ठि, स्त्री० स्थिरता, stability. व्यवहर्तृ, ववहरत्तु पुं० [वि + अव + हृ + तृच्], • • प्रबन्धकर्ता, व्यवस्थापक, • न्यायधीश, a judge, • नियमन कर्ता, निर्धारण करने वाला व्यक्ति, restraining. व्यवह, ववहर, अक० घूमना, चलना, परिभ्रमण करना, to go to remove व्यवहारन-संरचन्, to round. व्यवहारः, यवहारो पुं० [वि अव + घञ्], • वृत्ति, प्रवृत्ति, conduct, •व्यवसाय, behaviour, business, occupation, + + ह् Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1419 आचरण, क्रिया, कर्म, 'विधिपूर्वकमवहरणं व्यवहार' (जैन० ल० 1039), behaviour, रीति, पद्धति, नियम, act, custom, • प्रचलन, प्रथा, प्रशासन, fame, usage, विशेष का कथन करने वाला, विकल्प, प्रतिपादक, सद्वृत्तिरूपं चरण श्रुतं च तथैव नाम व्यवहारमचत्। asked a choice, • वस्तु विवेचन / स्वरूप विवेचन की पद्धति श्रद्धानाधिगमोपेक्षा या पुनः स्युः परात्मनाम् ।। सम्यक्त्वज्ञानवृत्तात्मा स मार्गो व्यवहारतः, costum of thought. व्यवहारज्ञ, ववहारण्हु, वि० व्यवसाय को समझने वाला, विशेष भेदादि का ज्ञायक, knowing of difference. , व्यवहारतन्त्रं ववहारतंतं, नपुं० आचरणक्रम, behaviour step, kind etc. व्यवहारतन्तुः, ववहारतंतु, पुं० मोक्षमार्ग, व्यवहार से सम्बन्धित मोक्षमार्ग, liberation way. व्यवहार दर्शनं, ववहार- दंसणं, नपुं० आचरण प्रधान दर्शन, • व्यवहार से श्रद्धाभाव, seeing of behaviour, respect nature with behaviour व्यवहारध्यानं, ववहारझाणं, नपुं० जिस ध्यान में आत्मा के अति अन्य का अवलम्बन होना, being support soul, without another. व्यवहारनयं, ववहारणय, नपुं० सामान्य के अभाव के लिए सब द्रव्यों में जो प्रवृत्त होता है, anythings conduct, • संग्रहनय के ने द्वारा ग्रहण किये गए पदार्थों का भेद व्यवहार नय है। kindful Naya. - व्यवहारपदं ववहार पदं, नपुं० व्यवहार का विषय, vyavhar subject. व्यवहारपरमाणु, ववहार पामाणु, पुं० आठ सन्त्रा सन्न द्रव्यों का एक व्यवहार परमाणु होता है। a measure. For Private and Personal Use Only व्यवहारपल्यं, ववहार- पल्लं, नपुं० एक प्रमाण विशेष, प्रमाणांगुल से निष्पन्न योजन प्रमाण चौड़े, लम्बे और गहरे तीन गड्ढे करें। उसमें वालाग्र से भरना व्यवहारपल्य है । A kind of measure. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1420 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश व्यवहारमातृका, ववहार-माउगा, स्त्री० कानूनी vidual, • वितरण शील, विस्तार, pervaप्रक्रिया, law action. sion. व्यवहारविधि, ववहार-विहि, स्त्री० विधि संहिता, व्यसनं, विसणं, नपुं० [वि + अस् + ल्युट्], • बुरी कानून नियम, act of law. बादत बुरी लत, given a bad habits, • व्यवहारविषयः, ववहार-विसयो, पुं० कानून योग्य अनुपसेव्य का सेवन, अभक्ष का भक्षण, अखाद्य 1994, capable of law. का उपयोग, following of unserving, व्यवहारसत्यं, ववहार-सच्चं, नपुं० लोक व्यवहार से used of uneatable things,• अपेय का सम्मत सत्य, जैसे - रोटी, पकाओ, a true पीना, drinking of undrinking things, with man behaviour. क्षौद्रं किलाक्षुद्रमना मनुष्यः किमु सञ्चरेत, व्यवहार सूर्यः, ववहार-सुज्जो, पुं० सौभाग्यसूर्य, a विक्षेपण, act of throwing in different sun of prosperity. direction, • विस्तार करना, separating, व्यवहारहिंसा, ववहार-हिंसा, स्त्री० शस्त्रेदि से हिंसा, • पाप, sin, • विपत्स्थान, कष्टमयस्थान, ___kill with hunter. painful place, • कल्याणमार्गको भ्रष्ट करने व्यवहारिन्, ववहारि, वि० व्यवहार अनुष्ठान में प्रवृत्त, वाला, श्रेयस्कर मार्ग घातक, distruction attached, in conduct. of noble way,• विपत्ति, आधि, रोग, कष्ट, व्यवहित, विवहिअ,वि० अन्तर्हित हेतु विषयक कथन, pain, • पतन, पराजय, दोष, विविध कष्ट,. अलग-अलग रखना हुआ, बाधित, रोका गया, हानि, विनाश, क्षति, आघात,killing, blow, to be death thought.. • जुटना, संलग्न होना, unagreeable, . व्यवहतिः, ववहिइ, स्त्री० व्यवहार, procedure,. हवा, वायु, पवन, wind. अभ्यास, प्रक्रिया। व्यसनगत, विसणगअ, वि० व्यसन को प्राप्त हुआ, व्यवहारिका, ववहारिगा, स्त्री० प्रथा, पद्धति, रीति, geted of bad habits. act. usage custom, a broom. व्यसनभाव, विसण भावो, पुं० दोष भाव, faultful. व्यवायः, वववाओ, पुं० [अव + अय् + अच्], . व्यसनमङ्कलः, विसण-संकुल, वि० व्यसन समूह युक्त, सम्भोग, मैथुन, सुरत, communication, विविध कष्टों से घिरा हुआ। व्यसनैर्विविधकष्टैः indulging, व्यवसायः सुरतेऽन्तों 'इति विश्वलोचनः। • विश्लेषण, पृथक्करण, संकुला व्याप्ता भवेदिति', trouble distress given to bad habits, धूत-मांस-मदिरावियोजन, intervent, • विघटन, separa पराङ्गनापण्यदार-मृगयाचुराश्च ना। tion, • आवरण, आच्छन, आवृत्त, cover, नास्तिकत्वमपि संहरेत्तरामन्यथा व्यसनसङ्गला धरा।। • हस्तक्षेप, अंतराल, व्यवधान, obstacle. (जयो० 2/125) व्यवाय, वववाय, नपुं० आभा, कान्ति, दीप्ति, light, व्यसनिन्, विसणि, वि० [व्यसन + इनि] दुव्यसनी, ___bright. व्यवायिन्, ववयाइ, पुं० [व्यवाय + इनि],• कामुक bad habits, • अभागा, भाग्यहीन, दुश्चरित्र व्यक्ति, भोगाकांक्षी पुरुष, dissolute, • शील, unsuccess, characterless. कामोद्दीपक। व्यसु, वियसुं, वि० [विगताः असवः प्राणाः यस्य] व्यवेत, ववेअ, भू०क०कृ०,[वि + अव + इ + क्त], मृतक, निर्जीव, अचेतन, lifeless, dead. वियोजित, विश्लिष्ट, • पृथक भिन्ना, व्यस्त, वयस्थ, भू०क०कृ०, [वि + अस् + क्त],. intervented separated. वियुक्त, विभक्त, divided, • विक्षुब्ध, व्यशेषन्, वयसेस, भू० भेरा हुआ, full. कष्टमय, अव्यवस्थित, pained, • क्रमहीन, व्यष्टि, वियट्रि,स्त्री० एकांकीपन, वैयक्तिकता, indi- क्रमरहित, विश्रृंखिल, orderless,• विक्षिप्त, For Private and Personal Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1421 डाला हुआ, फेंका हुआ, scattered,•बिखेरा हुआ, हटाया हुआ, separated. व्यस्तारः, वियत्थारो, पुं० गंडस्थल से मद झरना, retuing with cheek. व्याकरणं, वयायरणं, नपं० [व्याक्रियन्ते व्यत्पाद्यन्ते शब्दाः येन-वि-आ+कृ+ल्युट्], विग्रह, विश्लेषण, analysis, grammar, • एक ग्रन्थ, जिसमें संज्ञा, सर्वनाम, क्रिया, कृदन्त, तद्धित,समास,सन्धि आदि का स्पष्टीकरण होता है। (जयो० वृ० 15/35) (जयो० वृ०1/95) 'धातुतो भू प्रभृतेरग्रे पुरतो विधिविधानं प्रत्ययादिप्रदानलक्षणं येन सः। गुणश्च वृद्धिश्च गुणवृद्धी व्याकरणशास्त्रोक्ते संज्ञे तद्वान, पुनस्तद्धितं संज्ञातः संज्ञान्तरकरणार्थ प्रत्ययविधानम्। (जयो० वृ० 1/95) व्याकरणाज्ञानं, वयायरणं/वागरणणाणं, नपुं० शब्द प्रक्रिया का बोध। A knowledge gramnratical analysis. व्याकरणशास्त्र, वागरणसत्थ, नपुं० व्याकरण ग्रन्थ, a text of grammar. व्याकार, वयायारो, पुं० [वि + आ + कृ+ घञ्],. रूपान्तरण, रूपपरिवर्तन। • विरूपता, विवर्णता, transformation. Change of form, deformity व्याकीर्ण, वयाकिण्ण, भू०क०कृ० [वि + आ + कृ + क्त], बिखेरा, हुआ, फैला हुआ, विस्तृत किया हुआ, scattered, • अस्तव्यस्त किया, difussed, • यत्र तत्र विक्षिप्त । thrown about disordered. व्याकुल, वाउल, वि० [विशेषेण आकुल:], • आकुल, खेदयुक्त, विक्षुब्ध, agitated, perplexed, • उत्कल, • घबराया हुआ, दुःखी, पीड़ित, frightened, • किंकर्तव्य विमूढ़, शोकाकुल, pained, • आतंकित, उद्विग्न, भयभीत, भयाक्रान्त, fearful, • संलग्न, तत्पर, व्यस्त, busywith. व्याकुलित, वियाउलिअं, वि० [वि + आ + कुल + त] . आतंकित, उद्विग्न, injured, शोकग्रस्त, • भयभीत, घबराया हुआ, griefful, fearful. agitated, dis tracted. व्याकुलीभूत, वाउलीभूअ, वि० घबराया हुआ, frightened. व्याकृतिः, वाऊउ,स्त्री० धोखा, छल, छद्मवेश, fraud. व्याकं, वयाकर, सक० बिगाड़ना, विकृत करना, रूप परिवर्तन करना, स्पष्ट करना, injuring, . स्पष्ट करना, व्याख्या करना, analysis. व्याकृतं, वयाकिअ, भू०क०कृ०, [वि + आ + कृ+ क्त],• विश्लिष्ट, व्याकृष्ट,• व्याख्यात, कथित, frafera, analysed, expounded, • PE किया गया, समझाया गया, brought into light, • विकृत बिगाड़ा गया, विरूपित, re peated. व्याकृतिः, वियाकिउ, स्त्री० व्याकरण शास्त्र । व्याकृति व्याकरणं, 'व्याकृतेाकरणस्य सत्क्रिया ufafa', to curse, grammar text. व्याक्रोश, वयकोसो, वि० [वि + आ + क्रुश् + अच्],• पुष्पित, प्रफुल्लित, खिला हुआ, repeated, flowered, • मुकुलित, विकसित, blooming,expanding, • विकास युक्त, extentionful. व्याक्षेपः, वयक्खोवो, पुं० [वि + आ + क्षिप् + घञ्],• उछालना, ऊपर फेंकना, इधर-उधर विकीर्ण करना, throwing, . अवरोध, गतिरोध, रुकावट, stopping, • विलम्ब, उलझन, hanging slow,lyine. व्याख्या, वक्खा, स्त्री० [वि + आ + ख्या + अङ् + प्], • स्फुटिक्रिया प्राप्त टीका, explanation commentary,• स्पष्टीकरण, व्याख्या, वृत्ति, टीका, विवरण, टिप्पणी, भाष्य, • वृत्तान्त, वर्णन, analysis, description. व्याख्यात, वक्खाअ, वि०, [वि + आ + ख्या + क्त], • कथित, निरूपित, प्ररूपित, explained, • वर्णित, विवेचित, commented, • स्पष्टीकरण युक्त, विवृत, भाष्य युक्त, alreadyclearing. Related, narrated explained, expounded. For Private and Personal Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1422 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश व्याख्यानं, वक्खाणं, नपुं० [वि + आ + ख्या + ल्युट्], • भाषण, प्रवचन, उपदेश, explanation, • सूचना, वर्णन, कथन, thought, • स्पष्टीकरण, विवृति, अर्थ निरूपण, analy sis. व्याख्याकरणं, वक्खायरणं, नपुं० विवरणं, विवेचन, commentry. व्याख्याप्रज्ञप्ति, वक्खापण्णति, स्त्री० एक आगम, जिसमें आठ हजार प्रश्नों का निरूपण है, a text. व्याख्याय, वक्खाय, सक० व्याख्यान करना, उपदेश करना, commentary to thought. व्याघट्टनं, वाघट्टण, नपुं० [वि + आ + घट् + ल्युट्], • मथना, रगड़ना, • बिलोना, मंथन क्रिया, rubbing, • घर्षण करना, माजना, brush ing, washing. व्याघातः, वाघाओ, पुं० [वि + आ + हन् + क्त], stroke, obstacle प्रहार, विघ्न, बाधा, विघात, रूकावट, kill, • वचन, अवरोध, आघात । striking against. A blow. व्याघ्रः, वाघो/वग्यो, पुं० [व्याजिघ्रति - वि + आ + घ्रा + क], • बाघ, चीता, • मुख्य, प्रधान, प्रमुख, chief, tiger, most. व्याघ्रनायकः, वग्घणायगो, पुं० गीदड़, Jackal. व्याघ्रि, वग्घि, स्त्री० माता चीता, बाधिन। female tiger. व्याच्छन्न, वाछण्ण, वि० कृशीकरण, तंग, क्षीणता युक्त। sharpful. व्याजः, वयाजो, पुं० [व्यजति यथार्थव्यवहारात् अपगच्छति अनेन - वि + अज् + घञ्],. धोखा, छल, जालसाजी, छद्मभाव, cheat, . बहाना, व्यपदेश, आभास, deceit, device, pretext, stratager, pretence, • कूटयुक्ति, कूटवचन, छल। व्याजनिन्दा, वयाजणिंदा, स्त्री० छल पूर्वक निन्दा, praise conveyed that expressess contempt. व्याजस्तुतिः, ववाजथुइ, स्त्री० एक अलंकार जिसमें किसी कारण के स्पष्ट फल का जानते हुए भी कोई अन्य कारण प्रतिपादित किया जाए, जहाँ वास्तविक भावना को कोई दूसरा कारण बताकर छिपा लिया जाता है। a Alankar, त्रिवर्गसम्पत्तिमतोऽत्र मन्तुमदक्षराणां कलना:क्व सन्तु I A figure of specch resembing the english irony. wherein censureis implied by apparent praise. न वेति वार्थानिधयो भवन्तु तस्येतिवार्तास्तु लयं व्रजन्तु ।। व्याडः, वाडो, पुं० [वि + आ + अड् + अच्] मांस भक्षी जानवर, • गुण्डा, बदमाश, flesh-eat ing animal, cheater. व्याङि, वयाडि, पुं० एक वैयाकरण, an ancient great grammar. व्यात्त, वयात्त, भू०क०कृ०,[वि + आ + दा + क], •विस्तत, विस्तीर्ण, फैला हुआ extended, • फुलाया गया, opened. व्यात्युक्षी, वयुतकक्खी , स्त्री० [वि + आ + अति + . उक्ष् + णिच् + अज् + ङीष्], जलक्रीड़ा, जलविहार, mutual splashing. व्यादानं, वयादाणं, नपुं० [वि + आ + दा + ल्युट्], • उद्घाटन, खोलना, opening. व्यादिशः, वयादिस, पुं० [विशेषणे आदिशति स्वे स्वे कर्मणि नियोजयति वि + आ + दिश् + क] विष्णु, हरि, Visnu, Hari. व्याधः, वाहो, पुं० [व्यध् + ण] शिकारी, वहेलिया, Hunter. व्याधकुलज, वाहकुलज, वि० शिकारी के कुल में उत्पन्न हुआ, being born in hunter fam ily. व्याधभीत, वाहभीउ, वि० शिकारी से डरा हुआ, ___feared with hunter. व्याधभीतः, वाहभीउ, पुं० हरिण, मृग, deer. व्याधिः , वाहि, स्त्री० [वि + आ + धा + कि], . रोग, शारीरिक अवस्था, रुजा। शारीरिक रोग, disease, • दु:ख आतंक, शोक, चिन्ता, pain, sickness. व्याधिकर, वाहियरं, वि० अस्वास्थ्यकर, रोगजनक, diseaseful. For Private and Personal Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1423 व्याधिगत, वाहिगअ, वि० रोगग्रस्त, gone of dis ease. व्याधिजात, वाहिजाअ, वि० आतंक को प्राप्त हुआ, disease. व्याधित, वाहिअ, वि० [व्याधिः सञ्जातोऽस्य] रोगाक्रान्त, दुःखी, बीमार, diseased. व्याधिप्रतीकारक, वाहिपडीकारग, वि० आयुर्वेदविज्ञान विज्ञ। चिकित्सक, वैद्य, आयुर्वेदी स एवात्मनः परस्य च fueritchlich:, doctor, physician. व्याधूत, वाहूअ, भू०क०कृ०,[वि + आ + धू+ क्त] कांपता हुआ, घबराता हुआ, डरता हुआ, shaken. व्यानः, वाणो, पुं० [व्यानिति सर्वशरीरं व्याप्नोति], [वि + आ + अच् + अच्], प्राण तत्त्व की व्यापकता, air circulating in the body, • जो वायु समस्त शरीर को व्याप्त करती है। व्यानतं, वाणअ, नपुं० [वि + आ + नम् + क्त] रतिबन्ध, मैथुन, पद्धति, bond of rati. व्याप, वापं, सक० [वि + अच्] विस्तृत होना, फैलना, to extent. व्यापकं, वावग, वि० [विशेषेण आप्नोति - वि + आप् + ण्वुल] विस्तृत, विस्तीर्ण, omnipresent, • फैला हुआ, प्रसारित, extended, • बहुमुखी, alrounder. व्यापकः, वावगो, पुं० अन्तर्हित गुण, सहवर्ती गुण, covered guna. व्यापत्तिः, वापत्ति, स्त्री० [वि + आ + पद् + क्तिन्], • आपत्ति, संकट, दुर्भाग्य, calamity, ill luck body,changed, defiled, • मरण, मृत्यु, हनन, dead. व्यापद्, वावअ, स्त्री० [वि + आ + पद् + क्विप] संकट, कष्ट, दुष्ट, pain, injured,• दुर्भाग्य, • रोग, विशृंखलता, disease,• चित्त विक्षेप, mind fault, • मृत्यु, मरण, निधन, kill, dead. व्यापाद्यमान, वापज्जमणं, वि० मरण को प्राप्त, gone of dead. व्यापनं, वापण्ण, नपुं० विनाश, हानि, नाश, क्षय, क्षति, injure, • फैलना, सर्वत्र, फैलना, ex tending. व्यापन्न, वापण्ण, भू०क०कृ०, [वि + आ + पद् + क्त] क्षत किया गया, मारा गया, injured, killed, • खिन्न,खेद,दुःख,pain,• विस्तृत, फैला हुआ, व्यापक, extended. व्यापारः, वावारो, पुं० [वि + आ + पृ + घञ्] व्यवसाय, धन्धा, व्यवहार, आरम्भ, ग्रन्थारम्भसमये परिग्रह व्यापाररूपे.exertion, effort, business,engagement, • चेष्टा, प्रयत्न, उद्योग, कार्य शैली, 'मनोवचनकाव्यव्यारकरणम्',working,action effort, •नियोजन,संलग्नता, तत्परता, उद्यमशीलता, an act, doing, • वाणिज्य, काम, कृत्य, प्रभाव, business occupa tion, profession. व्यापारकार्यार्थ, वाकार-कज्जत्थं, वि० व्यवसाय कार्य के लिए, for business. व्यापारक, वावारकर, वि० भाग लेना, प्रभाव डालना, ____to take part in. व्यापारगत, वावारगअ, वि० प्रयत्नशील, उद्यमशील, to have effect. व्याप-जन्य, वावारजण्ण, वि० चेष्टा, युक्त, en gaged. व्यापारधर्मन्, वावार-धम्म, पुं० व्यवहार धर्म, per formance. व्यापारधर्मिन, वावारधम्मि, पं० व्यवसाय धर्म करने वाला, doing business. व्यापारमन्त्रं, वावारमंत, नपुं० उद्योग क्रिया, act of business. व्यापारवन्त, वावारवंत, वि० उद्यमशीलता, workful. व्यापारित, वावारिअ, भू०क०कृ०, [वि + आ + द्र + णिच + क्त] नियोजित चेष्टा युक्त, कार्य में लगाया हुआ, engaged, occupied, . स्थापित, नियुक्त, employed, appointment, • रखा हुआ, placed, • निश्चित, fixed, set. व्यापारिन्, वावारि, पुं० [व्यापार + इनि], व्यवसायी, व्यापारी, विक्रेता, trodden. For Private and Personal Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1424 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश व्यापार्थ, वावाइत्थ, वि० व्यर्थ व्यय करने के लिए, dealer. व्यापिन्, वियावि, वि० [वि + अप् + णिनि],. व्याप्त होने वाला, सर्वव्यापक, pervading filling, pervading covering, . अधिकार करने वाला। व्याप्त, वियापिउ, भू०क०कृ०, [वि + आप् + क्त], व्यस्त, नियोजित,engaged,• स्थापित, स्थिर किया हुआ, occupied, employed in. व्यापृतः, विआपिउ, पुं० कर्मचारी,सचिव, मन्त्री, an ____employed, a minister. व्यापृतिः, विआपिइ, स्त्री० [व्यापृ + क्तिन्] व्यवसाय, व्यापार, business, • कार्य, कर्म, working, • चेष्टा, प्रयत्ना employment, engagement, • उद्यम, उद्योग, profession, practice. व्याप्त, वत्त, भू०क०कृ०, [वि + आप् + क्त],. व्यापक, फैला हुआ, spread through, विस्तृत, extended, over all, • परिपूर्ण, भरा हुआ, filled with, • स्थापित, जमाया हुआ, covered, permeated, • प्राप्त किया हुआ, possessed, • अधिकृत, extended over,• सम्मिलित,pervading, • प्रसिद्ध, विख्यात, ख्यात, तान्त, famous, celebrated, • कीर्ण, expanded, . प्रसरित, stretched, out. व्याप्तता, वियत्त, वि० व्यापकता, to beextended over. व्याप्तिः, वियात्ति, स्त्री० [वि + आप् + क्तिन्],. प्रसार, फैलाव, विस्तार, pervading, . सार्वजनिक नियम, विश्वव्यापकता, universal pervasion, • पूर्णता, fulness, . प्राप्ति, obtaining, • साध्य और साधन में अविनाभाव होना। व्याप्तिर्हि साध्य-साधनयोरविनाभावः। (जैन०ल०144), universal accompaniment of the middle term by the major. व्याप्तिकी, वियत्तिकत्ती, वि० आप्तकर्ती, व्यापकता प्रकट करने वाला, doing of god. व्याप्तिज्ञानं, वियत्तिणाणं, नपुं० साध्य-साधन का ज्ञान, किसी एक पदार्थ में दूसरे पदार्थ का पूर्ण रूप से मिला होना या ज्ञान। साहचर्य नियम का बोध-यत्र यत्र धूमः तत्र अग्निरिति साहचर्य नियमो व्याप्तिः । knowledge of invari able, concomitance. व्याप्तिदोषः, वियत्तिदोस, पुं० साध्य-साधक में दोकष, fault of universal pervasion. व्याप्तिमति, वियत्तिमइ, वि० सर्वत्र गमनशील, all ___over gone. व्याप्य, वियत्त, वि० [वि + आप् + ण्यत्],व्यापकता, युक्त, पूर्णता युक्त, to be pervaded,• भरे जाने योग्य, filled. व्याप्यं, वियत्तं, नपुं० अनुमान प्रक्रिया का चिह्न। (हेतु साधन), the sign term of a syllaism. व्याप्यत्व, वियतत्त, वि०नित्यतो, invariableness. व्यामः, वामो, पुं० एक माप विशेष, a measure. व्यामनं, वियामणं, नपुं० माप विशेष, a measure. व्यामिश्र, वियामिस्स, वि० [वि + आ + मिश्र अच्] मिश्रित, मिला हुआ, mingled, inter mixed, • एकमेक किया हुआ, indis criminate. व्यायोडित, वियायोडि, वि० मोड़ा गया, विवलित, folded. व्यामोहः, वियामाहो, पुं० [वि + आ + मुह + घञ्], • व्याकुलता, आकुलता, परेशानी, confusion of mind, uncertainty, embarrassment, • उन्माद, प्रणयमद, infatua tion, madness. व्यायत, वियायअ, भू०क०कृ०,[वि + आ + यम् + त] विस्तृत, विस्तीर्ण, लम्बा, फैला, extended, expanded, • अधिकृत, दृढ़, गहन, deep,• व्यापक, अत्यधिक, busy, • गहरा, शक्तिपूर्ण, बलिष्ठ, powerful mighty. व्यायतत्त्वं.वियायतच्चं.नपुं० [व्यायत + त्व] पुट्ठों का पुष्ट होना, फैलना, muscular devel___opment. व्यायामः, वायामो, पुं० [वि + आ + यम् + घञ्], For Private and Personal Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1425 फैलाना, विस्तार करना,• कसरत, श्रम, थकान, उद्यम, प्रयत्न, exercise, fatigue,• चेष्टा, संघर्ष शरीरयासजननी क्रिया व्यायामः। (जैन० ल० 1044), contention, effort, exertion, • अभ्यास, मल्यादिकला शिक्षा, ex ercise, gymnastic exercise. व्यायामभूमिः, वायामभूमि, स्त्री० अखाड़ा, place ____ of exercise. व्यायामिक, वायामिग, वि० [व्यायाम + ठक्] शारीरिक श्रम संबंधी कार्य, मल्यविद्या विषयक सीख सीखने वाला, atheletic, gymnas tic. व्यायोगः, वाजोगो, पुं० [वि + आ + युज् + घञ्] नाट्यसाहित्य की एक पद्धति, A kind of . dramatic composition in one act. व्याल, वियाल, वि० [वि + आ + अल् + अच्], दुष्ट, व्यंसनी, wicked, • अधम, नीच, bad, villians, • क्रूर, पापी, cruel, fierce, savage. • व्यालः, वालो/वियालो, पुं० सर्प, सांप, बाघ, चीता, snake, tiger, • ठग, छली, cheat, rogue. व्यालग्राहिन्, वियालगाहि, पुं० सपेरा, snake catcher. व्यालनखः, वियालणहो, पुं० एक जड़ी बूटी, a medicine. व्यालमृगः,वियालमिगो, पुं. शिकारी,जंगली जानवर, a wild animal. व्यालम्बः, वियालंव, पुं० एरंड पादप, a kind of plant, castor oil plants. व्यालोल, वियालोल, वि० [वि + आ + लोड + अच्] कंपनशील, अव्यवस्थित, अस्त व्यस्त, shaking about, tremulous. व्यावकलनं, वियाल-कलणं, नपुं० [वि + आ + अव् + कल् + ल्युट्], घटना, कम करना, subtraction. व्यावक्रोशी, वियावकोसी, वि० [वि + आ + अ + क्रुश् + णिच् + अञ् + ङी], दुर्वचन कहना, कुवचन बोलना, mutual abuse. व्यावर्तः, वावत्त, पुं० [वि + आ + वृत् + घञ्],. घेरना, लपेटना, surrounding, • क्रान्ति, ruptured navel, • परिभ्रमण, going round, • चक्कर लगाना, revolution. व्यावर्तक, वावत्तग, वि० [वि + आ + वृत् + णिच् + ण्वुल],• लपेटने वाला, घेरने वाला,encompassing, surrounding, • अपवर्जन करने वाला, वियुक्त करने वाला, excluding, • मुड़ने वाला, excepting, turning away from. व्यावर्तन, वावट्टण, नपुं० [वि + आ + वृत् + ल्युट], घेरना, लपेटना, surrounding, • घूमना, मुड़ना, revolving turning round, • पट्टी, गोल लपेट, fold, band. व्यावल्गित, वावल्लिअ, भू०क०कृ०,[वि + आ + वल्ग् + क्त], • द्रवित, विक्षुब्ध, पसीजा हुआ, moved, agitated. व्यावहारिक, वावहारिंग, वि० [व्यवहार + ठक्] प्रयोगात्मक, व्यवहार, नय सम्बन्धी, relating to business, practical, • कानूनी, वैध, legal, judicial, • प्रथागत, प्रचलित, customary, usual. व्यावहारिकः, वावहारिगो, पुं० मन्त्री, परामर्शदाता, ___Minister, a counsellor. व्यावहारी, ववहारी, वि० व्यवसायी, व्यापारी, mu tual seizing. व्यवहासिन्, ववहासि वि० [वि + आ + अ + हस् + णिच् + अ + ङीप्], पारस्परिक अवज्ञा। व्यावृत्तिः, वाउत्ति, स्त्री० [वि + आ + वृत् + क्तिन्], • आवरण, परदा डालना, covering, removing, • निकाल देना, निष्कासन,covering, removing, draw out, to de rive out. व्यावृत्त, वियाउत्त, भू०क०कृ० [वि + आ + वृत् + क्त], • हटाया गया, अलग किया गया, drawed dried, • वियुक्त किया गया, turned away from, • निकाला हुआ, removed from, • रुका हुआ, separated from, • उपरत, split as under. For Private and Personal Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1426 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश व्यासः, वासो, पुं० [वि + अस् + घञ्] वितरण, विभाजन, विश्लेषण, • पृथकता, अलगाव, distribution, analysis,• प्रसार, फैलाव, elaboration of the compound, • वृत्त का व्यास, फैलाव, विस्तार, the diameter of circle,• व्यवस्था, संकलन, diffusion, • व्यवस्थापक, • व्यास ऋषि, a sage. व्यासक्त, वासत्त, भू०क०कृ०, [वि + आ + सञ्ज + क्त], • संयुक्त, जुय हुआ, लगा हुआ, व्यस्त, deeply attached, closely adhering, devoted to, आकुल, confushed, • नियुक्त, अलग किया हुआ, intention, oc cupied. व्यासङ्गः, वासंग, पुं० [वि + आ + सञ् + घञ्], disparated, • प्रसंग, close adherence, • ध्यान, devotion, intent, attachment, attention, • भक्ति, deep attachment, • एकाग्रता, संयोग, तल्लीनता, diligent study. व्यासप्रिन्, वासरिसि, पुं० व्यास ऋषि । पाण्डवों के GTCI, a sage, व्यासर्षिणाथो भविता पुनस्ताः, प्रयत्नतः सङ्कलिताः समस्ताः। यथोचितं पल्लविताश्च तेन, सङ्कल्पने बुद्धिविशारदेन।। व्यासिद्ध, वासिद्ध, भूक०कृ०, [वि + आ + विध् + क्त], • निषेधित, prohibited, . प्रतिषिद्ध, वर्जित, contracted. व्यासोपसंगहीत, वासोवसंगिहिअं,वि० वेद व्यास जी द्वारा संकलित, collected with vyas. व्याहत, वाहिअ, भू०क०कृ०, [वि + हन्आ + हन् + क्त] अवरुद्ध, रोका हुआ, obstructed, repulsed, opposed, • हटाया हुआ, पीछे किया हुआ, wounded, • विफल किया हुआ, disappointed, • निराश, alarmed, • व्याकुल, घबराया हुआ, आतंकित, confused. व्याहरणं, वाहरणं, नपुं० [वि + आ + हृ + ल्युट्] बोलना, उच्चारण करना, प्ररूपण, कथन, प्रतिपादन, निरूपण, pronunciation, • वर्णन, व्याख्यान, speech, narration. व्याहारः, वाहारो, पुं० [वि + आ + हृ + घञ्],. कथन, प्रवचन, व्याख्यान, • भाषण, उपदेश, thought, speech, talk, • स्वर, ध्वनि, गूंज, voice, note, sound. व्याहृत, वाहिअ, भू०क०कृ०,[वि + आ + हृ + क्त] कहा हुआ, बोला हुआ, उच्चारण किया हुआ, कथित, प्रतिपादित, निरूपित, utterance. व्याहृति, वाहिअ, स्त्री० [वि + आ + ह + क्तिन] उच्चारण, कथन, विवेचन, utterance, speech. व्युच्छित्तिः, विच्छत्ति, स्त्री० [वि + उत् + छिद् + क्तिन्], • उन्मूलन, विनाश, • पृथक् करण, विभाजन, cutting off, extermination. व्युत्क्रमः, विक्कम, पुं० [वि + उत् + क्रम् + घञ्], अतिक्रमण, विचलन, उल्लंघन, transgression reverse order, • वैपरीत्य, उलटाक्रम, inverted order,• अव्यवस्था, loss of order. व्युत्क्रान्त, विजक्कंत, भू०क०कृ० [वि + उत् + क्रम् + क्त], transgressed, • अतिक्रान्त, scifera, over stepped, fanfita, departed,• परित्यक्त, छोड़ा गया, left, gone forth, • विदा किया गया, departed. व्युत्थानं, विउट्ठाणं, नपुं० [वि + उत् + स्था + ल्युट्] महान् क्रिया कलाप, रुकावट,obstruction, rising up against great activity, . स्वतंत्र कर्म, independent action. व्युत्थित, वियत्थिउ, वि. आनन्दित, हर्षित, happinessful. व्युत्पत्तिः, वियुटूपत्ति, स्त्री० [वि + उत् + पद् + क्तिन्],• मूल उत्पत्ति, मूल कथन, perfect said, origin born, full thought, • विवेचन, व्युत्पादन, पूर्ण विवरण, full thought, • पूर्ण जानकारी, शब्द संज्ञा, क्रियादि की विवेचना पूर्वक ज्ञान, all round . For Private and Personal Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1427 knowledge, cleverness, छात्रवृत्ति, व्युपशमः, वियुवसमो, पुं० [वि + उप + शम् + scholarship, अध्ययन, learning. अच्], • अशान्ति, Non cessation, • व्युत्पन्न, वियुप्पण्ण, भू०क०कृ०, [वि + उत् + पद् + अभाव, विराम, stop, loss, • अलगाव, inक्त], विद्वान्, ज्ञानी, प्रज्ञ, perfect profi quietude. ciency, • निरुक्त, निर्वचन द्वारा प्रतिपादित, व्युष्ट, विजुट्ठ, भू०क०कृ०, [वि + उष् + क्त] formed by diversion, • व्याकरण के प्रज्ज्वलित किया हुआ, उज्ज्वल किया हुआ, नियम द्वारा निष्पन्न, completed with burnt, dawned, • प्रभात, पौफटी, begrammar, completed, • पूरा किया come day light गया, सम्पन्न किया गया। व्युष्टं, विजुटुं,नपुं० पौ फटना, प्रभात, become day ___light. व्युत्त, विजुत्त, भू०क०कृ० [वि + उन्द् + क्त] क्लिन्न, व्युष्टिः, विजुट्टि, स्त्री० [वि + वस् + क्तिन्], . आर्द्र, भिगोया हुआ, wetted,drenched. व्युत्सर्गः, विजुस्सग्गो, पुं० छोड़ना, त्यागना, ममत्व प्रभात, प्रातः काल, पौ फटना, morning, dawning, • समृद्धि, प्रशंसा, prosperत्याग, व्युत्सर्ग समिति, give up. ity, • फल परिणाम, result. व्युदस्त, विजुदत्थं, भू०क०कृ०, [वि + उद् + अस् व्यूढ, वियूढ, भू०क०कृ०, [वि + वह् + क्त], . __ + क्त] अस्वीकृत, तिरस्कृत दूर किया हुआ, rejected, caste off, throwing aside. विशाल, विस्तृत, व्यापक, • फुलाया हुआ, व्युदासः, विजुदासो, पुं० [वि + उद् + अच् + घञ्] विकसित, expanded wide broad, • अस्वीकृत, निष्कृति, • निकाला गया, throw व्यवस्थित, क्रमहीन, placed in order ar ranged. ing aside, exclusion, • उपेक्षा, व्यूत, विजूअ, वि० [वि + वे + क्ता], अन्तर्बलित, उदासीनता, disregard, indifference,. सीया हुआ, interwoven, sewn. घात, विनाश, क्षति, killing,destruction, व्यूतिः, विजूइ, स्त्री० [वि + वे + क्तिन्], बुनाई, crushing. व्युपदेशः, वियुवदेसो, विउवदेसो पुं० [वि + उप + सिलाई, weaving. दिश् + घञ्], ब्याज, बहाना, pretext, pre ___ व्यूहः, विजूहो, पुं० [वि + ऊह् + घञ्], • सैनिक tence. रचना, सैन्य प्रक्रिया,• शत्रु को घेरने की पद्धति, व्युपरत, विउवरअ, वि० निवर्तित, रहित, stop, A military array, • सेना, समूह, दल, ___close, cessation. an army, hast, • समवाय, समुच्चय, व्युपरतः, विउवरओ, पुं० क्रिया निर्वति ध्यान का भेद, संग्रह, समुदाय, collection, • शोध, reaa kind of dhyana. soning, • भाग, अंश, उपशीर्ष, a part, व्युपरतक्रियावृत्तिः, वियुवरअकिरियाउत्ति, स्त्री० क्रिया portion, • संरचना, निर्माण, structure, से रहित ध्यान, चौथा, शुक्लध्यान, विशेषेणापरता formation, • तर्कना, तर्क, logic. निवृत्ता क्रिया यत्र तद्, व्युपरतक्रियां च तनिवृत्ति __ व्यूहनं, विजूहणं, नपुं० [वि + ऊह् + ल्युट] सेना को चानिवर्तकं च तद्व्युपरतक्रियानिवृत्तिसंज्ञं चतुर्थ व्यवस्थित करना, सेना को क्रमबद्ध करना, शुक्लध्यानम्। (जैन० ल. 10/46), pure arraying of troops, marshalling. dhyan, shukla dhyan, full abstract व्यद्धिः, विजुट्टि, स्त्री० [विगता ऋद्धि] समृद्धि का meditation. 37479, non prosperity. व्युपरमः, वियुपरमो, पुं० [वि + उप + रम् + अप्] व्ये, विए, सक० ढकना, सिलना, सिलाई करना, to यति, समाप्ति, पूर्णता, विराम, stop close, sewn, to dress. fullstop. व्यवान For Private and Personal Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1428 www.kobatirth.org व्योकारः, विओयारों, पुं० [व्ये मनिन्] आकाश, अंतरिक्ष, गगन, नभ, sky, atmosphere, • जल, water, • सूर्यमन्दिर, sun temple, • अभ्रक, talc. व्योमकेशः, विओमकेसो, पुं० शिव, महादेव, Siva, Mahadeva. व्योमकेशिन, वियोमकेसि, पुं० शिव, Siva. व्योमचारिन्, वियोमचारि, पुं० पक्षी, खग, bird, • तारा, नक्षत्र, Star. व्योमतलं, वियोमतलं, नपुं० आकाश भाग, sky part. व्योमधूमः वियोमधूम, पुं० मेघ, बादल, cloud. व्योमनाशिका, वियोमणासिगा, स्त्री० बटेर, लवा, a bird. व्योमभंजरं, वियोमभंजरं, नपुं० ध्वजा, पताका, flag, , banner. व्योममुद्गरः, वियोममोग्गरी, पुं० पवन का वेग, वायु प्रवाह, wind force. व्योमयानं, वियोमजाणं, नपुं० विमान, • आकाशयान, • हवाई जहाज, • वायुयान, air car, a ce lestial car. व्योमसद्, वियोमस, पुं० देव, सुर, गन्धर्व, a deity, भूतप्रेत, पिशाच, राक्षस, demon. व्योमसर्सिणी, वियोमसप्पिणी, वि० आकाश व्यापिनी, surrounded of sky. व्योमस्थली, वियोमत्थली, वि० गगनचुम्बी, आकाश को छू जाने वाली, sky touching. व्रज्, वज, सक० जाना, चलना, प्रगति करना, पधारना, पहुंचना, व्रजिष्यासि आना अपि निर्भयमास्थिताः कथं व्रजतीतः खलु वाजिनां व्रजः ।' व्रजः समूहो व्रजति, to walk • अनुगमन करना विपदि वज्रायते सत्वाद्, to visit. व्रजः, वजो, पुं० समूह, समुच्चय, समुदाय, multitude, वज्रः समूहो व्रजति, clock, group, • चरगाह स्थान, गौशाला, गोष्ठ, a cowpen, cow shed, • आवास, आवास, आरामगृह, विश्रामालय, resting place, • पथ, मार्ग, रास्ता, सड़क, a road, मथुरा के समीपस्थ स्थान, a place of near Mathura. संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश व्रजनं, वजणं, नपुं० [ व्रज् + ल्युट् ] घूमना, विचरण करना, हिंडन, भ्रमण, परिभ्रमण, wandering, travelling, • फिरना, टहलना, roaming • निर्वासन देश निकाला, ex Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ile. · व्रज्या, विज्जा, स्त्री० [ व्रज् क्यप्यप्] प्रव्रजित होकर घूमना, wandering, going, ⚫ आक्रमण, an attack, • समुदाय, ओघ, सम्प्रदाय, multitude trible class, • रंगभूमि, नाट्यशाला, a theatre. व्रण, वण, अक० ध्वनि करना, शब्द करना, to sound, • चोट पहुँचाना, घायल करना, to hurt, to wound. व्रणः, वणो, पुं० [ व्रण + अच्] दाग, चिह्न, कलंक, sign, • घाव, चोट, sore, hurt, • व्रणसद्भाव, फोड़ा, नासूर, abscess. व्रणकृत्, वणकिड, वि० घाव करने वाला, mak ing a wound. • व्रणकृत्, वणकिओ, पुं० एक वृक्ष विशेष, a kind of tree. व्रणविरोपण, विण विरोवण, वि० घाव भरने वाला, a sore healing. व्रणशोधनं, विणसोहणं, नपुं० फोड़ा साफ करना, पट्टी बांधना, the cleaning of a wound. व्रणहः, वणहो, पुं० एरंड पादप, the castor oil plant. - For Private and Personal Use Only व्रणारिः, वणारि, स्त्री० एक गन्ध विशेष । व्रणित, वणिअ, वि० [ व्रण् + इतच् ] घायल, wounded, bruised. व्रणित्व, वणित्त, वि० घाव युक्त, चोट ग्रस्त, woundful. व्रतः, वओ, पुं० प्रतिज्ञा, नियम, साधना, promise religious act of devotion. व्रतं, अं, नपुं० संकल्प, दृढ़ता, निश्चय, vow, re devotion, • संस्कार, अनुष्ठान, अभ्यास, devotion, observance • आचरण, चर्या, mode of life, कर्म, कार्य, प्रतिज्ञा, नियम, साधना, work, act, • कर्त्तव्य, deed, • हिंसादि से विरत होना, abandon Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1429 ing withviolence,• संकल्पपूर्वक नियम का सेवन, taking a religious vow,. सार्वसावधयोग की निवृत्ति, give up all kind of violence, • सर्वसंग/परिग्रह का त्याग, given up all wealth. व्रतकारिन्, वअयारि, वि० आचरण करने वाला, practice of a religious vow. व्रतगत, वअगअ, वि० अभ्यास को प्राप्त हुआ, gone of religious vow. व्रतग्रहणं, वअगहणं, नपुं० नियमलेना, संकल्प करना, taking of religious vow. व्रतचर्य,वअचरिअ, वि०. प्रतिज्ञाशील, • अहिंसादि व्रतों का आचरण करने वाला, taking a re ligious vow. व्रतचर्या, वअचरिआ, स्त्री० नियम आचरण, साधना में तत्पर, vow. व्रतजन्य, वअजण्ण, वि० अनुष्ठान युक्त, devoted ___todusbrities. व्रतति, वअइ, स्त्री० लता, बेल, creeper. व्रतधारणं, वअधारणं, नपुं० कर्तव्य पालन, per formance of a religious vow. व्रतधारिन्, वअधारि, वि० व्रत को धारण करने वाला, performancing of a religious vow. व्रतपरिरक्षणं, नपुं० वअपरिक्खणं, नपुं० व्रत निर्वाह । व्रतपरिरक्षणमेव चात्मपरिक्षण, मतस्तदेव सम्भालनीयमितियतो, performance of re- ligious vow. व्रतपारणा, वअ-पारणा, स्त्री० व्रत-उपवास विधि की समाप्ति, व्रत खोलना, व्रत समाप्त करना, con clusion of a vow. व्रतपूर्वक, वअपुव्वग, वि० नियम सहित। तदुत्तमं यदव्रतपूर्वक स वयो नन्दतयकहंसः।with act of religious vow. व्रतभङ्गः, वअभंगो, पुं० नियम भङ्ग, व्रत में अतिचार, व्रत में दोष, व्रत में शिथिलता, शिथलाचार, break of vow,. प्रतिज्ञा तोड़ना, aban doning an austrity before. व्रतभिक्षा, वअभिक्खा, स्त्री० व्रत की याचना, ini tiation of religions austerity. व्रतलोपनं, वअलोपणं, नपुं० प्रतिज्ञा तोड़ना, break ing of vow. व्रतवैकल्प, वअ-वेकप्पं, नपुं० व्रत में अतिचार लगना, व्रतभङ्ग होना, व्रत पूर्ण न होना, he who uncompletes his vow of cashtity, but gives up studies in the middle. व्रतसंयुज, वअसंयुज, वि० व्रत/नियम में लगा हुआ, व्रताधीन, devoted of vow व्रताचरणं, वआयरणं, नपुं० व्रत पालन, obser vance of a vow. व्रताचारः, वआयारो, पुं० व्रताचरण, व्रत की प्रतिज्ञा का निर्वाह, practice ofareligious vow व्रतादेशः, वआएसो, पुं० व्रत धारण, व्रत का संस्कार, taking a religious vow. व्रताश्रिति, वआसिइ, स्त्री० त्यागगते, act of vowful. वतिन्, वइ, वि० [व्रत् + इनि] व्रत पालक। व्रताभिसम्बन्धिनो व्रतिमः। नियमधारी, दृढ़संकल्पी। निशल्योव्रती, अन्तो भोगभुगुपरि तु योगो, बकवृत्तिवृतिनो नियता, observing a vow. व्रतिनी, वइणी, स्त्री० विधवा स्त्री, पतिविहीन स्त्री, without husband, . नयनोत्पलवासिजलैः,प्रपां ददात्यरिवधूप्रतिनी, •नियमवती, सती, a actful of woman. वश्च, वच्च, सक० काटना, फाड़ना, चीरना, to cut, to wound, • घायल करना, to injure. व्रश्चनं, वच्चणं, नपुं० [वध् + ल्युट] छोटी आरी, करेंत, • करोंत, small saw. वाजिः, वाजि, स्त्री० [वज् + इब्], पवन प्रवाह, झंझावात, हवा का झोंका,agust of wind, a gale of wind. व्रातः, वाओ, पुं० [वृ+ अतच्] समूह,शोध, flock, • समुदाय, समुच्चय, multitude. वातं, वाअ, नपुं० शारीरिक श्रम, bodily labour, day labour. वातीन, वाइण, वि० [वातेम जीवति - व्रात + न] बेलदार, दैनिक मजदूरी वाला,day labour, casual employment. For Private and Personal Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1430 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्दकोश व्रात्यः, वच्च, पुं० [वातात्, समूहात् च्यवतियत्], अधम व्यक्ति, lower man. वी, वी, सक० छांटना, चुनना, चयन करना, to choose to select. व्रीड्, वीड, अक० लज्जित होना, शर्मिन्दा होना, • फेंकना, डालना, to shame. व्रीडा,वीडा, स्त्री० [वीड्+ भ + याप्],• लज्जा,. विनयशीलता, नम्रता, shame, modesty. वीडित, वीडिअ, भूक०कृ०, [वीड् + क्त] लज्जाशील, लज्जित किया गया, put to shame, a shamed. वीस्, वीस, सक० क्षति पहुंचाना, घात करना, हनन करना, to kill, to injure. व्रीहिः, वीहि,स्त्री० [वी + हि] धान्य, चावल, rice. व्रीहि-अगारं, वीहि-अणारं, नपुं० धान्यागार, धान्य का कोठार, a granary. व्रीहिकाञ्चनं, वीहिकंचणं, नपुं० मसूर की दाल, a kind of pulse. व्रीहिराजिकं, वीहराजिगं, नपुं० चना, panic seed. वड्, वडी, सक० ढकना, आच्छादित करना, to cover, • डूबना, संचय करना, to be heap. व्ली, विलि,सक० जाना, पहुंचना, togo,to move. ब्लेक्ष, विलोक्स, सक० देखना, to see. पातीति शम्पा',peace,rite peace, • सुख शान्ति, peace, rite peace. शंयु, संयु, वि० [शं शुभं अस्स्थस्य - शम् + युस] प्रसन्न, समृद्ध, सुख, आनन्द, happy, pros perous. शंवः, संवसो, पुं० [शम् + व] आनन्द, कल्याण, प्रसन्न, हर्ष, happy, • इन्द्र वज्र, Indra thunderbolt. शंस्, संस, सक० प्रशंसा करना, स्तुति करना, to praise, to exlol, • कहना, बोलना, अभिव्यक्ति करना, to tell, to relate, . संकेत करना, जताना, to announce to.. प्रशंसा करना, to praise, • क्षति पहुंचाना, चोट करना, to injure, to curse, • विवरण देना, वर्णन करना, to show, to indicate, • अनुमोदन करना, सराहना करना, to re peat. श शः, सो, पुं० यह उष्म ध्वनि है, इसका उच्चारण स्थान तालु है, इसलिए इसे तालव्यी 'श' कहते हैं, it is pronunced by touching plate and hence. शः, सो, पुं० शिव, महादेव, Siva, • शस्त्र, a weapon, • काटने वाला, कतरने वाला विनाशक, a cutter. शं, सं, नपुं० आनन्द, हर्ष, कल्याण, मंगल। 'शं हिंसामटतीति शाटी वधकीं', happiness, welfare, 'शमानन्दमटतीति शाटी शर्मसम्पन्नेत्यर्थः',• शस्य, प्रशंसनीय। (नास्ति दया तव शस्य),• सुख स्थान, prosperous place of peace, • शान्ति, 'शं शान्तिं शंस्, संस, वि० श्रद्धायुक्त, respectful. शंसन, संसणं, नपुं० [शंस + ल्युट्], प्रशंसा करना, कथन, निरूपण, प्रतिपादन, praising, telling, relating, • पाठ करना, repeating, narrating. शंसा, संसा, स्त्री० श्लाघा, प्रशंसा, praise, . अभिलाषा, इच्छा, आशा, चाह, wish, desire, hope,• दोहराना, वर्णन करना, विवेचन करना, repeating. शंसित, संसिअ, भू०क०कृ० [शंस् + क्त], . श्लाधित, प्रशंसित, praised, • अभिलषित, इच्छित, वाञ्छित, extolled, wished, . कथित, प्रतिपादित, विवेचित, told, said, spoken, • निश्चित, निर्धारित, निरूपित, स्थापित, नियुक्त,established,• बोला गया, कहा गया, declared, • उक्त, घोषित, an nounced. शंसिन्, संसि, वि० [शस् + इनि], • श्लाघा करने वाला, प्रशंसा करने वाला, praising, telling, • घोषित, निरूपित, प्रतिपादित, annoucing, • कथित, भाषित, telling, For Private and Personal Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1431 speaking, . संकेतित, सूचित करने वाला, indicating. शक, सग, अक० सक्षम होना, समर्थ होना. योग्य होना, संभव होना, शक्यते शक्नोति, to be have power to be able, to be possible, • सहन करना, सहना, अमल करना, to endure. शकः, सगो, पुं० [शक् + अच्] एक राजा,aking, • शक संवत्, year of the saka era. शकटः, सगडो, पुं० गाड़ी, छकड़ा, भारी बोझ ले जाने में समर्थ, a cart, carriage, waggon. शकटः, सगुडो, पुं० सैनिक व्यूह, सैन्य रचना, a form of military,• एक तौल विशेष, . एक राक्षस, array resembling,a mea sure, a demon. शकटकर्मन्, सगडकम्म, पुं० गाड़ी चलाकर जीविका चलाना, business of cart. शकटाङ्ग, सगडंग, नपुं० चक्रवाक पक्षी, a bird. शकटजीविका, सगडजीविजा, स्त्री० गाड़ी बनाकर जीविका चलाना, business of cart. शकटिका, सगडिगा, स्त्री० [शकट + ङीष् + कन् + टाप्], छोटी गाड़ी, बाल गाड़ी, मृच्छकटिका, मिट्टी की गाड़ी,a small cart, toy cart. शंकटी, संगडी, स्त्री० गौड़ी, cart. शकन्, सकं, नपुं० मल, विष्ठा, गोबर, faeces, or dure. शकनाभिमान, सगणाहिमाण, वि० शक्ति का अभिमान करने वाला, सामर्थ्य का अहंकारी, selfishness of power, तत्याज शक्रःशकनाभिमानं, पुनीत यावत्तव कीर्तिगानम्। शकनस्याभिमानं शक्रोऽपि शकनार्थनामधरोऽपि। शकलः, सयलो, पुं० [शक् + कलक] भाग, अंश, खण्ड, part, portion, piece, • हिस्सा, टुकड़ा, • परत, छिलका, bit, fragment. शकलित, सगलिअ, वि० [शकल + इतच्] खण्ड-खण्ड किया हुआ, reduced to frag ments, shattered to pieces. शकलिन्, सगलि, वि० [शकल + इनि] मछली, scale of fish. शकारः, सगारो, पुं० एक आदिवासी जाति,acaste of the brother of king's concubine, • शूद्रक द्वारा रचित मृच्छकटिकम । नाटक का पात्र। शकुनः, सगुणो, पुं० [शकृ + उनन्] पक्षी, गिद्ध, चील, बाज, a bird. शकुनं, सगुणं, नपुं० सगुन, शुभ-अशुभ संकेत, चिह्न, शंका युक्त कारण, anomen,goodomne, a prognostic. शकुनज्ञ, वगुपाण्हु, वि० सगुन जानने वाला, शकुन विशेषज्ञ, knowing omens. शकुनज्ञानं, सगुण-णाणं, नपुं० भवितव्यता का बाध, भविष्य ज्ञान, दृश्यगत वस्तु से भविष्य का आंकलन, knowledge of omen, as trologer. शकुनशास्त्र, सगुणसत्थ, नपुं० शुभाशुभ शकुन का विवेचन करने वाला शास्त्र, Astrologer, the science of omens. शकुनिः, सगुणि, पुं० धृतराष्ट्र की पत्नी गान्धारी का भ्राता। दुर्योधन का मामा, son of subala, king of Gandhari, maternal uncle of Duryodhana. शकुनिः, सगुणि, सउणि स्त्री० पक्षी, a bird. शकुनिप्रण, सगुणिपण, स्त्री० पक्षियों की प्याऊ, trough for giving water to birds. शकुनिवादः, सगुणिवादो, पुं० पक्षी कलरव, खग गुंजन, sound of bird. शकुनिशास्त्र, सगुणिसत्थं, नपुं० पक्षी शास्त्र, sci __ence of bird. शकुनि समूहः, सगुणि-समूहो, पुं० पक्षी समूह, खगकुल, group of bird. शकुनी, सगुणी, सउण्ण स्त्री० गैरेया, एक पक्षी विशेष, a hen sparrow, a kind of bird. शकुन्तः, सगुंतो, पुं० पक्षी नीलकण्ठ, a kind of bird. शकुन्तकः, सगुंतगो, पुं० [शकुन्त + कन् + घञ्] eft, bird. शकुन्तगणः, सगुंतगणो, पुं० पक्षी समूह, सूक्ति प्रकुर्वति, शकुन्तगणेऽर्हतीव, bird group. For Private and Personal Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1432 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शकुन्तला, सउंतला, स्त्री० दुष्यंत भार्या। [शकुन्तैः लायते-ला घबर्थे क + टाप्] wife of dusyant. शकुन्तिः , सगुंति, स्त्री० [शक् + उन्नि] पक्षी, bird. शकुन्तिका, सगुंतिगा, स्त्री० [शक् + उन्ति + कन् + याप्] पक्षी, टिड्डी, झींगुर, bird. शकुलः, सगुलो, पुं० [शक्र + उलच्] मछली विशेष, a kind of fish. शकुलादनी, सउलादणी, स्त्री० एक जड़ी-बूटी, कटकी, कुटकी, a kind of medicinal plant. शकुलार्भकः, सगुलब्भगो, पुं० मत्स्यडिम्भ, मछली का बच्चा , a kind of fish. शकृत्, सकिउ, नपुं० [शक + ऋतन्] गोमय, गोबर, ordure, • मल, विष्ठा, especially of animals. शकत्करिन्, सकिउकरी, पुं० वत्स, बछड़ो, a calf. शकृत्करी,सकिउयरी, पुं० वत्स, बछड़ा।शकृत्करिस्तु वत्सः स्यात् इत्यमरकोषे, a calf. शकृतद्वार, सकिउदुवारं, नपुं० मलद्वार, गुदा, the anus. शकतपिण्डः, सकिउपिंडो, पुं० गोबर का गोला, __lump of dung. शक्करः, सक्करो, पुं० बैल, सांड,a bull. शक्करी, सक्करी, स्त्री० [शक्कर + ङीष्], नदी, river,. करधनी,कंदौरा, मेखला,agirdle, zone, A woman of impure caste. शक्त, सत्त, भू०क०कृ०, [शक् + क्त], • सक्षम, योग्य, सामर्थ, able, capable, • दृढ़, ताकतवर, समृद्धशाली, strong, mighty, • सार्थक, अभिव्यञ्जक, significant, expressive, • चतुर, प्रवीण, कुशल,clever, intelligent. शक्तिः, सत्ति, स्त्री० [शक् + क्तिन् बल, वीर्य, power, ability, • पराक्रम, योग्यता, धैर्य, energy of strength, • ऊर्जा, ताकत, कार्यशीलता, prowess, एकोन्यतः सम्मिलतीति याव?, भाविकी शक्तिरूदैति तावत्। तयोरथैकाकिताऽन्वये तु, शक्तिः पुनः सा खलु मौनमेतु।।• शस्त्र विशेष, बी, भाला, कुंतल,त्रिशूल, regal power, • शब्दसंकेत, अभिधा शक्ति, power of the composition,• शक्ति नामक पुत्री,adaughter of shakti, • रचना कला, काव्यप्रतिभा, de notation of a word. शक्तिकुण्ठनं, सत्तिकुंडणं, नपुं० शक्ति को क्षीण करना, the deadening of a power. शक्तिग्रह, सत्तिग्गह, वि० शक्तिधारी, भाला युक्त, apprehending the force. शक्तिग्राहक, सत्तिगाहग, वि० शब्द शक्ति को स्थापित करने वाला, apprehending the force. शक्तिघातः,सत्तिघाअ, पुं० शक्तिघात, determing of a word. शक्तित्रयं, सत्तितय, नपुं० राज्यशक्ति के तीन घटक, the three constituent elements of regal power. शक्तिधर, सत्तिहर, वि० शक्तिशाल, बलिष्ठ, pow erful. शक्तिपाणिः, सत्तिपाण्णि, पुं० बर्छाधारी, a spearman. शक्तिभूत, सत्तिभिउ, पुं० शक्तिधारक व्यक्ति, a ____spearman. शक्तिपूजक, सत्तिपूजग, पुं० शक्ति, the worship ___of shakti. शक्तिपूजा, सत्तिपूजा, स्त्री० शक्ति अर्चना, the wor ship of shakti. शक्तिवैकल्यं, सत्ति-वैक्कलं,नपुं० शक्ति की क्षीणता, बल की कमी, loss of strength. शक्तिशालिता.सत्तिसालित, वि० शक्ति युक्त,pow erful. शक्तिहीन, सत्तिहीणं, वि० बलहीन, powerless. शक्नुसारः, सत्ताणुसारो, पुं० स्ववश, अपनी शक्ति के अनुसार, capable of self power. शक्न, सण्ण, वि० [शक् + न] मिष्ठभाषी, प्रियवादी, हितवादी, good speaker.. शक्य, सक्क, सं०कृ०, [शक् + यत्] संभव, क्रियात्मक, किये जाने योग्य, समर्थ, capable,• अभिहित, प्रतिपादित, expressed, possible, practicable. For Private and Personal Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1433 शक्यार्थ, सक्कत्थ, वि० अभिहितार्थ, vincible. शक्रः, सक्को , पुं० [शक् + इक्] इन्द्र, पुरिन्दर, Indra, • अर्जुन, तरु, the Arjuna tree, • कुटल, वृक्ष, the kutaja tree, • उल्लू, an owl, • ज्येष्ठा नक्षत्र, the asterism. शक्रगोपः, सक्कगोवो, पुं० इन्द्रगोप, एक तरल क्रीड़ा, a kind of red insect. शक्रचापः, सक्कचावो, पुं० इन्द्रधनुष, the rain- bow. शक्रजातः, सक्कजाओ, पुं० काक, कौवा, crow. शक्रजित्, सक्कजिअ, पुं० मेघनाद, epithets of meghanada. शक्रदुमः, सबकहुमो, पुं० देवदारु का वृक्ष, the Devadaru tree. शक्रधनुष, सक्कधणु, पुं० शक्र की पताका, इन्द्र पताका, Indra flag. शक्रपदं, सक्कपदं, नपुं० इन्द्रपद, Indrapath. शक्रपर्यायः, सक्कपज्जायो, पुं० कुटज वृक्ष, a tree ___of kubaja. शक्रपादपः, सक्कपादवो, पुं० कुटज वृक्ष, kutaja _tree,. देवदारु का वृक्ष,Devadarutree. शक्रपुरं, सक्कउर, नपुं० इन्द्र की नगरी, Indra ____ country. शक्रप्रस्थः, सक्कपत्थो, पुं० इन्द्रप्रस्थ, __ Indraprashta. शक्रभवन, सक्कभवणं, नपुं० स्वर्ग, इन्द्रलोक. heaven. शक्रभुवनं, सक्कभुवणं, नपुं० इन्द्रलोक, heaven, ___paradise. शक्रभिद्, सक्कभिअ, पुं० मेघनाद,Meghanada. शक्रलोकः, सक्कलोगो, पुं० इन्द्रलोक,• शक्रभुवन, Indraloka. शक्रवासः, सक्कवासो, पुं० स्वर्गपुरी, heaven paradise. शक्रवाहनं, सक्क-वाहणं, नपुं० मेघ, बादल,cloud. शक्रशाखिन्, सक्कसाहि, पुं० कुटज तरु, Kutaja tree. शक्रसारथिः, सक्कसारहि, पुं० इन्द्र का यान चालक, the chariot. शक्रसुतः, सक्कसुओ, पुं० जयन्त,Jayant, • अर्जुन, Arjuna, • बालि, Bali. शक्राणी, सक्काणी, स्त्री० [शक्र + ङीष् + आनुक्] शचि, इन्द्राणी, इन्द्र की भार्या, wife of Indra's. शक्रि, सक्कि , पुं० मेघ, बादल, cloud, • वज्र, thunderbolt, • हस्ति, हाथी,elephant, • पर्वत, mountain. शङ्क, संकु, अक० संदेह होना, शंका होना, संकोच होना, संदिग्ध होना, to doubt, to doubtful, • डरना, भय होना, त्रस्त होना। शङ्कयते हृदि, to fear, • सोचना, विश्वास करना, उत्प्रेक्षा करना, to think, • कल्पना करना, आक्षेप करना, to believe, to imagine. शङ्कः, संको, पुं० [शङ्क + अच्] कर्षक बैल, कठोर, वृषभ, adrought ox. शङ्कर, संकर, वि० [शं सुखं करोति], आनन्ददायक, सुख दायक, • मङ्गलमय, आनन्दमय, conferring happiness, auspicious, . शुभसूचक, propitious. शङ्करः, संकरो, पुं० महादेव, शिव, • ऋषभदेव, Mahadeva, Siva, Rishabhadeva,. शङ्कराचार्य, a celebrated teacher. शङ्करी, संकरी, स्त्री० पार्वती, गौरी, शिवा, Parvati, Gouri, Siva wife. शङ्का, संका, स्त्री० [शङ्क + अ + यप्] आशंका, अविश्वास, Doubt, uncertainty, . कण्टक, काटा, nail, doubt, uncertainty, arrow, pin, • आतंक, भय, डर, fear, • संदेह, दुविधा, suspicious. शङ्काकारिन, संकायारि, वि० अविश्वास करने वाला, unbeliefable. शङ्कागत, संकागअ, वि० आतंक को प्राप्त हुआ, भययुक्त, feared. शङ्काचर, संकायर, वि० दुविधाशील, doubtful. For Private and Personal Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1434 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शङ्काजात, संकाजाअ, वि० आशंका को प्राप्त हुआ, gone of doubt. शङ्कधर, संकाहर, वि० संदेह धारक, doubtful शङ्काभाव, संकाभावो, पुं० भय-भाव, fearful. शङ्कामतिः, संकामइ, स्त्री० आतंकित बुद्धि,knowl edge of distrust. शङ्कारहित, संकारहिअ, वि० आशंका से मुक्त, doubtless. शङ्काशील, संकासील, वि० आशंका युक्त,doubt ful. शङ्काकृत, संकाकिउ, वि० डर से युक्त, fearless. शङ्कित, संकिअ, भू०क०कृ०,[शङ्क + क्त] सन्दिग्ध, संशय युक्त, अविश्वापूर्ण, doubted, sus- pected, fearful, • भ्रान्त, विभ्रम युक्त, भययुक्त, fearful, • आतंकित, alarmed. शङ्कितचित्त, संकिअचित्त, वि० भीरु, डरपोक, भयाक्रान्त, शंका से युक्त हृदय वाला, शंकाकुल, faint-hearted, distrustful. कि, वि० [शङ्का + इनि], संदेह करने वाला, अविश्वास करने वाला, शंकाशील, suspecting doubting. शङ्क, सकुं,स्त्री० [शङ्क + उण] कांटा, बी, त्रिशूल, शल्य,adart, spear, spike, • कील, a nail, pin, peg, • बूंय, खम्भा, स्तम्भ, stale, pillar, • बाण का तीक्ष्ण भाग,point of anarrow, • विष, poison, पाप, sin, • वामी, vami, स्थाणु, past, दोष, defect, • राक्षस, demon. शङ्कला, संकुला, स्त्री० [शङ्क + उलच्] • चाकू,a kind of knife, • सरौंता, betelnut, breaking knife. शङ्कलाशोधननिभ, संकुलासोहणणिह, वि० शल्योद्धरणकल्प, कांटा, निकालने वाला, throwing of pin. शङ्खः, संखो, पुं० घोंघा, शंख, • एक द्वीन्द्रिय जलजीव, counch shell, water jiva. शङ्ख, संखं, नपुं० शंख, घोंघा, कम्बल, शङ्खस्तु प्रभाते देवालयादौ सहजमेव ध्वन्यते, the bone on the forehead,• मस्तक की हड्डी, • काशी का एक राजा,aking of Kashi. शङ्खकः, संखगो, पुं० शंख, कम्बुक, दो इन्द्रिय जीव, shell, a kind of jiva, • कड़ा, कंगन, armelt, bracelet. शङ्ककारः, संखयारो, पुं० एक नाम विशेष, name. शङ्खचरिन्, संकचारि, पुं० चन्दन का तिलक, mark of sandal. शङ्खचूर्ण, संखचुण्ण, नपुं० शंख का चूरा, शंखभस्म, ___powder of shell. शङ्खत्व, संखत्त, वि० शंखपना, shell ful. शङ्खद्रावः, संखद्दावो, पुं० शंख भस्म का घोल, a solvent for dissolving shells. शङ्खध्मः, संखज्झो, पुं० शंख ध्वनि वाला, शंख बजाने वाला, conch blower. शङ्खध्वनिः, संखझुणि, स्त्री० शंख की आवाज, ___sound of counch. शङ्खनकः, संखणगो, पुं० छोटा शंख, घोंघा, small conch. शङ्खनादः, संखणाओ, पुं० शंखध्वनि, the sound of conch. शङ्खप्रस्थः, संखपत्थो, पुं० चन्द्र कलक,aspot on ___the moon. शङ्खभृत्, संकभिउ, पुं० विष्णु, Visnu. शङ्खमुखः, संखमुहो, पुं० घड़ियाल, मगर, an aligator. शङ्खश्वनः, सखसुणो, पुं० शंखध्वनि, sound of shell. शङ्खसद्ध्वनि, संखसदझुणि, स्त्री० शंखनाद, sound of shell. शङ्खिन्, संखि, पुं० सागर, समुद्र, Sea, the ocean, • शंखवादक, a counch blower. शङ्गिनी, संखिणी, स्त्री० [शडिन् + ङीप्], अप्सरा, परी, सुन्दरी, पद्मिनी, heaven woman, beautiful woman. शच, सच, सक० बोलना, कहना, समझाना, बतलाना, For Private and Personal Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1435 बोधित करना, ज्ञान कराना, to speak, to say, to tell. शचिः , सचि/सइ, स्त्री० [शच् + इन्], इन्द्राणी, शक्रिणी। इन्द्रभार्या, wife of the Indra. शचिपतिः, सचिवइ, पुं० इन्द्र - निर्माता तु शचीपतेः प्रतिनिधि:श्रीमान् कुबेरोऽग्रणी, Indra,epi thets of Indra. शची, सची, स्त्री० पुलोमजा, इन्द्राणी, शक्रिणी, of the wife of Indra. शचीभतृ, सचीभत्तु, पुं० इन्द्र, Indra. शचीन्द्रिरा, सचिंदिरा, स्त्री० शचि रूप लक्ष्मी, Lakshmi, a likesome of shadi. शञ्च, संच,सक० जाना, पहुंचना, to go, to move. शट्, सड, अक० बीमार होना, to besick, • बांटना, वियुक्त करना, to divide to separate. शट, सड,वि० [शट् + अच्],खट्टा, अम्ल, कसैला, sour, acid. शटा, सडा, स्त्री० [शट् + यप्], जटाएं, बाल के झुण्ड, matted hair. शटिः, सडि, स्त्री० [शट् + इन्], कचूर पादक, आमा हल्दी, the plant of kachoor. शत्, सढ, सक० धोखा देना, ठगना, धूर्तता करना, to deceive,• हनन करना, to hurt, tokill, to cheat, • कष्ट उठाना, to suffer pain, • समाप्त करना, नाश करना, to finish. शठ, सढ, वि० [शठ् + अच्], चालाक, धोखेबाज, कपटी, छली, बेईमान, crafty, deceitful, fraudulent, dishonest. शठः, सढो, पुं० ठग, धूर्त, मूर्ख, a rogue, cheat, • मक्कार, झूठा, false, • मूढ़, बुद्ध, foolish, • सुस्त, परिश्रमहीन, उद्यमहीन, a lazy fellow,• आलसी, प्रमादी, मोही, आसक्तजन, an idler. शठं, सढं, नपुं० केसर, जाफराना, saffron, • अयस्क, लोहा, iron. शठकार्य:, सढकज्जो, पुं० धूर्ततापूर्ण कार्य, foolishful work. शठगत, सढगअ, वि० मूढ़ता युक्त, foolishful. शठग्राहिन्, सढग्गाहि, वि. आलस्य को ग्रहण करने वाला, आलस्य की ओर अग्रसर होने वाला, taking of perfidious. शठजनः, सढ-जणो, पुं० धूर्तजन, मूढ़व्यक्ति, foolishman. शठचारिन्, सढचारि, वि० झूठ का सहारा लेने वाला, झूठ का आचरण करने वाला, taking of untruth. शठभावः, सढभावो, पुं० ठगभाव, छलभाव, cheatful. शठमतिः, सढमइ, पुं० प्रमाद सहित, प्रवृत्ति, प्रमाद का संयोग, attachment of crafty. शठराज, सठराओ, पुं० शठशिरोमणि, धूर्तराज, fool ish king. शठशिरोमणि, सअसिरोमणि, पुं० धूर्तराज,a king of foolish. शणं, सणं, नपुं० [शण + अच्], सन, पटसन, Hemp. शणसूत्रं, संणसुत्तं, नपुं० सन स निर्मित बोरी। रस्सियां, डोरियां, a hempers. शण्डः, संडो, पुं० [शण्ड् + अच्], नपुंसक, हिंजड़ा, •सांड, a bull. शण्डं, संडं, नपुं० संग्रह, समुच्चय, collection, • खण्ड, part. शण्ठः, संडो, पुं० [शाम्यति ग्राम्यधर्मात् शम् + ढ] हिजड़ा, नपुंसक, • टहलुआ, अन्तःपुर का सेवक, aneunuch,a male attendant, • सांड, a bull, • उन्मत व्यक्ति, A mad man. शतं, स,नपुं० [दश दशतः परिमाणस्य दशन्त श आदेश:] सौ, सौ की संख्या। hundred, सञ्जातानि मनोहराणि शतशो मुक्ताफलानि स्वयम्। शतानि। शतकः, सअग, वि० [शत + कन्] सौ से युक्त, hundredful. शतकं, सअगं, नपुं० शताब्दी,सौ श्लोकों का संग्रह। मा .. . For Private and Personal Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1436 www.kobatirth.org 'नीतिशतकं' वैराग्यशतकं, श्रमणशतकम् । A century hundred year, hundred pada. शतकार्य:, सअ कज्जो, पुं० सैकड़ों कार्य, work of hundred stanzas. शतकेन्द्रः, सअकेंदो, चुं० सौ केन्द्र, hundred kendra. शतकुम्भः, सअकुंभी, पुं० सौ घट, hundred pot. शतकृत्यः, सअकिज्जो, अव्य० सौ गुणा, hundred fold. शतकोटि, सअ - कोडि, स्त्री० सौ करोड़, hundred edged. शतक्रतु, सअकउ पुं० इन्द्र, Indra, सैकड़ों यज्ञ में तत्पर, having hundred sacrifices, • पूर्व दिक्पाल, purva dikpal. शतखण्डं, सअखंड, नपुं० सोना, स्वर्ण, gold. गु, अगु, वि० सौ गायों का स्वामी, possessed of hundred cows. • शतगुण, सअगुण, वि० सौ गुणा, hundred times. शतग्रन्थि, सअगंथि, स्त्री० दूर्वाघास, the durva grass. शतघ्नी, सअग्घी, स्त्री० गले का रोग, disease of the throat, • एक शिला, a huge stone, • एक अख विशेष, a kind of weapon. शतच्छंद, सअच्छंद, नपुं० कमल, lotus. शतजिहः, सअजिन्भो, पुं० शिवा, Siva. शततम, सअतम, वि० साँवा, Hundred times. शततारका, सअतारगा, स्त्री० शतभिषा नक्षत्र, a star. of the duth. शतत्व, सअत्त, वि० सौ संख्या वाला, being hun dred. lunar mansion containting one hundred stras. शतदल, सअदल, नपुं० कमल, अरविंद, पद्म, 10 tus. शतदला, सअदला, स्त्री० सफेद गुलाब, the white rose. शतधा, सअहा, अव्य० [शत धाच्] सौ तरह से सौ भागों से। Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शतधामन्, सअधाम, पुं० विष्णु, Visnu. शतधार, सअधार, वि० सौ का धारक, having ' hundred. शतधारं सअधार, नपुं० बज्र, the thunderbolt of Indra. शतधृतिः, सअधिइ, स्त्री० • इन्द्र, Indra, • ब्रह्मा, Brahman. शतपत्रं, सअपतं, नपुं० कमल, पद्म, lotus, खुटबढ़ाई। शतपत्रकं, सअपत्तगं, देखो ऊपर, • अरविंद, सरोज, lotus. शतपत्रनीति, सअपत्तणी, स्त्री० शतपत्र रूप कथन । पत्राणां शतं तदेवैकी भूयं शतपत्रं कमलमिति कथन रूपा सत्य, • दार्शनिक दृष्टि अङ्ग और अङ्गी, अवयव और अवयवी में एक्य अभेद नहीं है, पृथक्ता ही है, ऐसा कहना ठीक नहीं जान पड़ता, परन्तु अभेद कथन शतपत्र के समान सत्य है। जैसे कि सौ पत्रों - कलिकाओं का समूह शतपत्र / कमल कहलाता है। यहाँ सौ पत्रों और कमल में भेद नहीं है, अभेद हैं, क्योंकि एक एक पत्र के पृथक करने पर शतपत्र / कमल ही नष्ट हो जाता है। यही बात गुण और गुणी में है। प्रदेश भेद न होने से गुण गुणी में अभेद है, क्योंकि गुणों के नष्ट होने पर गुणी भी नष्ट हो जाता है। शतपद, सअपद, वि० सौ पैरों वाला, having a hundred feet. शतपक्ष, सअपक्ख, खी० कनखजूरा, centipede. शतपद्मं, सअपोम्मं, नपुं० सौ पत्रों वाला कमल, श्वेत कमल, lotus. शतपर्वन् सअपव्य, पुं० बांस आश्विन मास की पूर्णिमा, bamboo • दूर्वाघास, the full moon day in the month of Asvina, durva-grass, • कटुक पादप, a plant. शतमखः, सअमहो, पुं० इन्द्र, Indra. शतमन्यु, सअमण्णु, पुं० इन्द्र, Indra, उल्लू, owl. शतमुख, सअमुह, वि० सौ द्वार वाला, having a hundred ways. शत यज्वन्, सअ यज्जो, पुं० इन्द्र, Indra. For Private and Personal Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1437 शतयज्ञ, सअ-जण्णु, वि० सौ यज्ञ वाला, पौलोमी, शतयज्ञतुल्यकथनौ कालं तकौ निन्यतुः। hav ing hundred years. शतरञ्जः, सअरंजो, पुं० शतरञ्ज, जिसमें वजीर, बादशाह, घोड़ा, हाथी, आदि की कल्पना करके खेला जाने वाला खेल, chese satranj. शतरञ्जतूर्णः, सअरंजपुण्णो, नपुं० शतरंज का खेल, ____play of satranj. शतरञ्जाख्यखेलनं,सअरंजाक्ख-लेहण, नपुं० शतरंज नामक, खेल, श्रुतमस्ति भवान् दक्षः, शतराख्यखेलन, भवता कलयिष्यामि, तदद्य गुण शालिना ।। A play of sharany. शतवर्ष,सअवरिस, नपुं० सौ वर्ष,a centuryold. शतशस्, सअसो, अव्य० [शत + शस्] सैकड़ों, सौ सौ करके। सौ बार, अनुभूता शतशो मयाऽहो दशा परिभ्रमणस्य,a hundred time's,by hundred's. शतसहस्त्रं, सअसहस्सं, नपुं० सौ हजार, a hun dred thousand. शतसाहस्त्र, सअसाहस्स, वि० सौ हजार से युक्त, consisting of hundred thousand. शतहदा, सअहिदा, स्त्री० विद्युत, बिजली, चपला, lightning, • इन्द्र का वज्र, the thun derbolt of Indra. शतक्षी, सअक्खी , स्त्री० रात्रि, रजनी, night, . दुर्गादेवी, Durgadevi. शताग्रगण्य, सअग्गगण्ण, वि० सौ में अग्रणी, frong of hundred. शताङ्गः, सअंगो, पुं० गाड़ी, रथ, यान। care. car riage. शताङ्ग,सअंग, नपुं० उन्नत, अंग, समुन्नताङ्ग, great body. शताङ्गमाला, सअंगमाला, स्त्री० [रथानां माला] रथपंक्ति, रथ तति, cart row. शतानीकः, सआणीगो, पुं० वृद्ध पुरुष, बूढ़ा व्यक्ति, सौ सिपाहियों का नायक, old man. शतानकं, सुआणगं, नपुं० श्मशान, cemetery. शतानन्दः, सआणंदो, पुं० जनकराज का पुरोहित, priest of Janaka. शतायुस्, सआउस, वि० सौ वर्ष की आयु वाला, having hundred age. शतावधानं, सआवहाणं, वि० बुद्धिशाला, तीव्र, शक्तियुक्त, तीव्र,स्मरण, powerfulknowl edge, having best knowledge. शतवधानि, सआवहाणि, वि० सौ, का उदारक, सौ तक की संख्या का ज्ञातक, knowing with hundred. शतावधिः, सओहि, स्त्री० सौ दिन की अवधि, hun dred times. शतावर्तः, सआवट्टो, पुं० विष्णु, Visnu. शतिक, सइग, वि० सौ से युक्त/सौ से प्रभावित, having with hundred. शतिन्, वि० [शत + इनि] सौ गुणा, hundred fold, 3THİCA, numerous. शत्रिः, सत्ति, पुं० [शेद् + त्रिप्] हस्ति, हाथी, el ephant. शत्रुः, सत्तु, पुं० [शद् + त्रुन्] बैरी, विरोधी, दुश्मन, An enemy, • प्रतिपक्षी, an overthrower, शत्रुश्च मित्रं च न कोऽपि लोके हृष्यजजनोऽज्ञो निपतेच्च शोके। शत्रुकर्षण, सत्तुकस्सण, वि० शत्रु का दमन करने वाला, शत्रु संहारक,destroying enemies. शत्रुखण्डं, सत्तुखंड, नपुं० शत्रु समूह,enemy mass. शत्रुगत, सतगअ, वि० शत्रु भाव युक्त, दुष्ट भाव गत, ____enemy nature. शत्रुघ्नः, सत्तुण्हु, पुं० सुमित्रा पुत्र,लक्ष्मण भ्राता, son of sumitra, brother of Laxman, . शत्रुनाशक, killing, the enemies. शत्रुचक्र, सत्तुचक्कं, नपुं० दुष्ट का चाक, enemy wheel. शत्रुजालं, सत्तुजालं, नपुं० प्रतिपक्षि का व्यूह, side of an enemy. शत्रुञ्जयः, सत्तुंजआ, पुं० एक तीर्थ, पालीताना में स्थित, a place of holy,• [शत्रु + जि + खच्] हस्ति, हाथी, elephant, a tirtha, • एक पर्वत गिरनार पर्वत, a mount, who Girnar. शत्रुत्व, सत्तुत्त, वि० शत्रुता, विरोधिता, enemyful. For Private and Personal Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1438 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शत्रुदमन, सत्तुदमण, वि० शत्रुघातक, subduing. धीरे धीरे, मंद से मद, मन्दगत्या, slowly, शत्रुन्तप, सत्तुंतव, वि० [शत्रु + तप् + खच्] शत्रु को । softly, gently. परास्त करने वाला, शत्रुजयी, destroyer of शनिः , सणि, पुं० [शो + अनि] शनिग्रह, Saturn. enemies. शनिपति, सणिवइ, पुं० सूर्य, दिनकर, Sun. शत्रुपक्षः, सत्तुपक्खो, पुं० विरोधी का पक्ष। प्रतिपक्षी, शनिप्रदोषः,सणिपदोसो, पुं० सन्ध्यार्चना,evening the party of an enemy. ___worship. शत्रुभूपः, सत्तुभूवो शत्रु नरराज, king. शनिप्रियं, सणिप्पिअं, नपुं० नीलम, Nelam. शत्रु विनाशन, सत्तु-विणांसग, वि० विरोध नाशक, शनिवारः, सणिवारो, पुं० शनिवार का दिन, Saturkiller of enemy. day. शत्रुसदृश, सत्तु-सरिच्छ, वि० शत्रु के समान, en- शनैस्, सणिं, अव्य० [शण + डैस्] धीरे से, चुपके emy some. से, मंद से मंद, slowly,• उत्तरोतर, उपयुक्त शत्रुसमूहः, सत्तुसमूहो, पुं० परिचक्र,शत्रुदल, mass कर्म से, again to again. of enemy. शनैश्चरः, सणिच्छरो, पुं० शनिग्रह, a star of sani. शत्ररूपी, सत्तुरूवी, स्त्री० शत्रु की स्त्री, enemy of शनैश्चर.सणेच्छण,वि० धीरे-धीरे चलने वाली,मंद wife. यामि, going slowly. शत्रुहत्या, सत्तुहत्ता, स्त्री० शत्रुघात, foe-slaugh शनैः शनैः, सणिअ-सणिअं, अव्य० धीरे, धीरे, ter. ____ आहिस्ता, आहिस्ता । श्रयन् गोपपति । प्राप गोपुरं शत्रुहन, सत्तुहणं, वि० विरोधी का हनन, foe स शनैः शनैः, slowly. slaughter. शत्रुहानि, सत्तुहाणि, वि० प्रतिपक्षी की समाप्ति. foeशन्तनुः, संतणु, पुं० [श मंगलात्मका तनुर्यस्य] एक slaughter. वंशी नृप, a king. शत्वरी, सत्तरी, स्त्री० रजनी, रात्रि, रात, night. शप, सव, सक० शपथ लेना, प्रतिज्ञा करना, कोसना, शद, सद, अक० पतन होना, नाश होना, क्षीण होना, विरोध करना-शयन्ति, क्षुद्रजनमानो, सौगन्ध, • मुाना, म्लान होना, to fall to polish, उठाना, to curse, toexecrate, to swear, __ throw down, cut down. • विश्वास को उत्पन्न करना, to take an शद्, सद, सक० पहुंचाना, ठेलना, गिराना, फेंकना, oath. डालना, वध करना, नष्ट करना, to go, to शपः, सवो, पुं० [शप् + अच्] अभिशाप, कोसना, fall, to throw, to kill, to destroy. swear, • शपथ, सौगन्ध, curse,anoath. शदः, सदो/सओ, पुं० [शद् + अच्] खाद्य, शाक, शपथः, सवहो, पुं० [शप् + अथन्] प्रतिज्ञा, घोषणा, भाजी, फल-सब्जी, an eatable. cursing, curse, an imprecation, an शद्रि, सदि, पुं० [शद् + किन्] • हस्ति, हाथी, • oath, • कोसना, अभिशाप, सौगंध लेना, मेघ, elephant, cloud, बादल, • अर्जुन, conjuration, • आक्रोश, फटकार, vow. Arjuna. शपथपूर्वक, सवहपुव्वग, वि० सौगन्धपूर्वक, शदिः, सद्दि, स्त्री० विद्युत, बिजली, lightning. curseful. शदु, सद्दो, वि० [शद् + रु] गतिशिल, प्रवाहमान, शपनं, सवणं, नपुं० [शप् + ल्युट्] शपथ, सौगन्ध, going, moving, • पतनशील, • नश्वर, प्रतिज्ञा, curse. anathema. an oalt. क्षीण होने वाला, falling perishing, de swearing. caying. शप्त, सत्तं, वि० उष्ण, heat, cursed. शनकैः, सणिगे, अव्य० [शनैः + अनच्] शनैः शनैः, शफः, सफो, पुं० [शप् + अच्] वृक्ष की जड़, root of a tree. For Private and Personal Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1439 शफ, सफ, नपुं० खुर, a hoof. शफरः, सफरो, पुं० [शफ-राति-रा+क] चमकीली Horft, a kind of fish. शफरता, सफरतं, वि० झषता, मछली युक्त-रसयोरभेदात् सफलता झषेत वा कत, fishful. शफराजयः,सफराजयो, पुं० खुररेखा, खुरचिह्न, hoof ____sign. शबरः, सबरो, पुं० भीलजाति, आदिवासी व्यक्ति,. ... भिल्ल, a kind of cast sabard. शबरनायक, सबरणायगो, पुं० म्लेच्छ राजा, king of subara, • शिव,शंकर, Siva, Sankar. शबरी,सबरी,स्त्री० भीलनी, भील स्त्री, female of Sabara. शबरालयः, सबरालओ, पुं० पर्वतीय स्थल, moun taineer barbarian. शबल, सबल, वि० मिश्रित, मिला हुआ, mixed. शब्द, सद, सक० बुलाना, पुकारना, आवाज देना, to noise. to sound, to make a noise, to speak to callnot. call out fo. शब्दः, सद्दो, पुं० [शब्द् + घञ्], ध्वनि, स्वर, गूंज, राव-रव, sound, noise,• निश्वन, tone, • वचन, सार्थक, प्रयोग, voice, declinable board, • कलरव, कोलाहल, song of the bird, • आकाश गुण, skynature, • ज्ञानाचार का एक भेद-शब्दाचार, a kind of knowledge,• शब्द-अर्थ को बतलाना, giving of significant, • श्रोत्रेन्द्रिय की विषयभूत ध्वनि, sound of word, . शब्दनमभिधानम्।name,• श्रवणेन्द्रियगोचर, noise in ear, • वर्ण, पद एवं वाक्यात्मक safa, the sound of general. शब्द कोशः, सह-कोसो, पुं० अभिधान, शब्दसंग्रह, name, a lexicon, • ज्ञाननिलय, . शब्दागार, • शब्दनिचय, dictionary. शब्दगत, सद्दगअ, वि० शब्द के अन्दर रहने वाला, inherent in a word. शब्दग्रहः, सद्दग्गहो, पुं० शब्द पकड़ना, श्रवण, श्रोत्र, कर्ण, करन, catching the sound, ear. शब्दचातुर्य, सद्दचात्तरिअ, नपुं० वाक्पटुता, वचन प्रवीणता, cleverness of style. शब्दचित्रं, सदचित्तं, नपुं० कर्णमधुर, आभास, one of the two subdivisions of the last. शब्दचोरः, सदचोरो, पुं० साहित्य चोर, a word thief. शब्दच्छल, सदच्छल, नपुं० शब्द का कारण, cause of word. शब्दतन्मात्र, सदतम्मत्तं, नपुं० ध्वनि का सूक्ष्म तत्त्व, the subtle element of sound. शब्ददोषः, सद्ददोसो, पुं० मौन तोड़कर बोलना, sound fault. शब्दन, सद्दणं, वि० शब्द करने वाला, ध्वनि करने aici, sounding, making noise. शब्दनयः, सद्दणओ, पुं० शब्दार्थ ग्राह्य नय, catched ___ of word. शब्दपातिन, सद्द पाइ, वि० शब्दवेधी,शब्द पर निशाना __लगाने वाला, hitting an invisible mark. शब्दप्रमाणं, सद्दपमाणं, नपुं० मौखिक प्रमाण, oral evidence. शब्दबोधः, सद्द-बोहो, पुं० ध्वनि ज्ञान, sound of ___knowledge. शब्दब्रह्म, सद्दबंह, नपुं० वेदशब्द निहित आध्यात्मिक ज्ञान, spiritual knowledge. शब्दभेदिन, सद्द-भदि, वि. निशाने में प्रवीण, शब्दपूर्वक, निशाना, साधने वला, hitting a mark merely by its sound, • ध्वनि पर लक्ष्य साधने वाला। शब्दभेदिन, सद्दभदि, पुं० अर्जुन, Arjuna. शब्दयोनिः, सद्द-जोणि, पुं० धातु, मूल शब्द, radi ___cal word. शब्दविद्या, सद्द-विज्जा, स्त्री० शब्दशास्त्र, व्याकरण ग्रंथ, science of word, grammar. शब्दविरोधः, सह-विरोहो, पुं० शब्दों के प्रति विरोध, opposition of words. शब्दविशेषः, सद्द-विसेसो, पुं० ध्वनि भेद, sound part. शब्दवृत्तिः, सद्द वुत्ति, स्त्री० शब्द प्रयोग, function of a word. For Private and Personal Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1440 शब्दवेधिन्, सद्द वेहि, ध्वनि सुनकर निशाना लगाने वाला, piercing. शब्दवेधिन्, सद्द-वेहि, पुं० अर्जुन, Arjuna. शब्दव्युत्पत्ति, सद्द - वियुप्पत्ति, procedure of word. www.kobatirth.org शब्दशक्तिः, सद्द - सत्ति, स्त्री० शब्दों का प्रयोग, स्थान, प्रयत्नादि पूर्वक प्रयोग, capacity of word. शब्दशास्त्रं, सद्द - सत्थं, नपुं० व्याकरण शास्त्र, science of word. शब्दशुद्धि, सद्द-सुद्धि, स्त्री० शब्दों की शुद्धि, प्रयत्नादि पूर्वक शुद्धि, purity of word. शब्दसंग्रहः, सद्द-संगहो, पुं० शब्दकोश, purity of word. शसब्दसञ्चरणं, सद्द संचारण नपुं० पदरीति, act of pada. 1 शब्दसौष्ठवं सद्द सोठव, नपुं० पद लालित्य, प्राञ्जल शैली, grammatical rules. शब्दाकुलिन, सद्द - कुलिअ, वि० शब्द की आलोचना करने वाला, reflecting of word. शब्दातीत, सद्दाईअ, वि० अनिवर्चनीय, शब्दों से परे, reach of word. शब्दाधिष्ठानं, सद्दाधिट्ठाणं, नपुं० कर्ण, कान, श्रवणेन्द्रिय, ear. शब्दाध्याहारः, सदझाहारो, पुं० शब्दपति, filling the word. शब्दानुपात, सद्दाणुवाओ, पुं० शब्द की मर्यादा तोड़ना, breaking of word limit. शब्दानुशासनं, सद्दाणुसासणं, नपुं० व्याकरणशास्त्र, the science of a word. शब्दार्थः, सद्दत्यो, पुं० शब्द और अर्थ, the meaning of a word. शब्दालंकारः, सद्दालंकारी, पुं० एक अलंकार विशेष, जो शब्द सौंदर्य पर निर्भर रहता भ्रमन्ति ययं परिता मदोत्कटाः। कटा श्रयन्ति ननु चेतनात्मनाम् । a figure of speech de pending for its oh armingness on sound. शब्दित, सहिअ वि० ध्वनित, उच्चारित sounded, called. , • कथित, संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शब्दोच्चारणं, सद्दोच्चारणं, नपुं० संवेदन, प्रवचन, कथन, thought, thinking. + • शम्, सम, अव्य० [शम् क्विप्] कल्याण, आनंद, हर्ष, खुशी, a particle meaning welfare, • समृद्धि, मंगल कामना, prosperity health. शम्, सम, अक० शांत होना, प्रसन्न होना, खुश होना, to be calm, • थमना, ठहरना, विश्राम लेना, रूकना, to stop, to cease, प्रशान्त होना, to extinguish, • धीरज रखना, सान्त्वना देना, to be satiated. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir शमः, समो, पुं० [शम घञ्] • धैर्य, शान्ति, प्रसन्नता, शमाम्बुधिर्मेरुरिवेद्धधैर्य, meditation, peace happiness विश्राम, आराम, ठहराव, rest, response, शान्त, quite, tranquillity, • निराकरण, लघुकरण, alleviation allayment, प्रथम, प्रशांत, उन्नयन, प्रशमन, first, ab• कषायेन्द्रिय जय, sence, quelling, mental quiteness, • निर्विकारमन। restraint of passion. शमथः, समहो, पुं० [शम अथच्], शान्ति, स्थिरता, धैर्य, प्रशान्त मुद्रा, peace, mental quiteness. शमनं, समणं, नपुं० [शम + ल्युट् ] प्रशमन, शान्ति, निराकरण, उपशमन, क्षय, शान्ति, quelling, allaying. - • बुझाना लग्नस्य वाश्रयभुजः शमनेऽपि शापम्', subduing • प्रसन्न करना, निराकरण करना, उन्नयन करना, appeasing स्थैर्य, स्थिरता, व्याकुलता का अभाव, clamness, soothing, allaying. शमनः, पुं० यमराज, अन्तृक । of yama the god of death. · शमनी, समणी, स्त्री० [शमन ङीप् ], रजनी, रात्रि, night, • राक्षस, पिशाच, भूत-प्रेत, a demon goblin. शमलं, समलं, नपुं० [शम् + कलच्] मल, विष्ठा, लीद, sediment, • गोमय, गोबर, faces, For Private and Personal Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1441 impurity, • पाप, नैतिक मलिनता, 'शमलं च मलं शकृत् इत्यमरकोषे', sin, moral, impurity. शमश, समस, भू०क०कृ०,[शम् + णिच् + क्त], • प्रशान्त किया गया, प्रसन्न किया गया, ap- peased soothed, • समझाया गया, alleviated, • विश्राम दिया गया, relaxed,. सौम्य, शान्त, calm, sedate. शमितविवाद, समिअ-विवाद, वि० विसंवादरहित, . unrelaxed. शमिन्, समि, वि० [शम् + इनि] सौम्य, शान्त,clam tranquil, • प्रशान्त, pacific, . आत्मनियन्त्रित, self controlled. शमिना,समिणा, स्त्री० भूमि, भू, धरा, पृथ्वी, earth, 'संतापादिविवर्जितेन शमिनामीशेन संपश्यता', earth. शमी, समी, स्त्री०, [शम् + इन् + ङीप्], प्रशमभाव, प्रशान्त भाव, clamful appeaseful, . फली, सेम, छीमी, a tree of the sami tree. शमीगर्भः, समीगब्भो, पुं० अग्निहोत्री ब्राह्मण, an epithet of fire Brāhmana. शमीनः, समीणो, पुं० समत्वधारी व्यक्ति। समन्तात: समतां शमीनः, a calmful man. शमीधान्यं, समीधण्ण, नपुं० द्वि दल युक्त दाल, a ___pod, legume any pulse. शमीशानः, समीसाण, पुं० ऋषिराज, समता सम्पन्न, समत्व शिरोमणि, a sage, calmness, sage. शम्पा, संपा, स्त्री० [शम् + पा + क] विद्युत, बिजली, lightning, 'शं शान्तिं पातीति शम्पा'। शम्फली, संफली, स्त्री० सम्भली, विलासिनी, old prostitute. शम्ब, संब, सक० जाना, पहुंचना, to go, to move, • संचय करना, एकत्रित करना, to collect, to heap, to gether. शम्ब, संब, वि० [शम्ब् + अच्], • प्रसन्नता, खुशी, आनंद,• भाग्यशाली, अभागा, happy, for- tunate, poor, unfortunate. शम्बः, संबो, वि० [शम्ब् + अरच्] एक राक्षस विशेष, ademon, • पर्वत, गिरि, mountain, वज्र, thunderbolt, • युद्ध, संग्राम, battle, मूसल की शाम, iron head of a pestle. शम्बरं,संबरं, नपुं० जल, वारि, water, हिरण, बाण, arrow, a kind of deer, • मेघ, बादल, cloud, • राक्षस विशेष, of a demon. शम्बरी,संबरी, स्त्री० [शम्बर + ङीष्], माया, जादू, जादूगरनी स्त्री, female juggler. शम्बलः, संबल, पुं० तट, किनारा,abank, shore. शम्बलं, संबलं, नपुं० पाथेय, मार्गव्यय,provision, force, journey, • स्पर्धा, ईर्ष्या, envy, jealousy. शम्बली, संबली, स्त्री० कुटनी, दूती, a bivalve shell. शम्बु/शम्बुकः, संबु, पुं० घोंघा, शंख, a bivalve shell. शम्भः , संभो, पुं० [शम + भ:], इन्द्र वज्र, • हर्षित व्यक्ति, the thunderbolt of Indra, happy man. शम्भली, संभली, स्त्री० [शम्भल + ङीष], दूती, कुटनी, a bowl. शम्भु, संभु, वि० [शमृ + भ + डु], हर्षित करने वाला, आनन्द देने वाला, कल्याणकर, cause of happiness. शम्भः, संभ, पुं० शिव, महादेव, रुद्र, प्रजासु शम्भुः कल्याणकरः,रुद्रश्च सन् महीभृतां राज्ञां शिरस्सु, Siva, Mahadeva. शम्भुतनयः, संभुतणओ, पुं० कार्तिकेय, गणेश,epi thets of Kartikeya. शम्भुनन्दनः, संभुणंदणो, पुं० गणपति, गणेश, . शिवतनय, Ganpati, Ganesha, Ganesha son of Siva. शम्भुप्रिया, सम्भुप्पिआ, स्त्री० दुर्गादेवी, Durga. शम्भुवल्लभं, संभुवल्लभं, नपुं० श्वेत कमल, the white lotus. शम्भुस्तुतः, संभुत्थओ, पुं० कार्तिकेय, गणेश, kartikeya,Ganesha. शम्मुक, समुग, स्त्रा० दन्तकान्त, दशनप्रभ मुश्चतीति शम्मुक्।', light of teeth. LLC. For Private and Personal Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1442 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शम्या, संमा, स्त्री० [शम् + यत् + यप्] छड़ी, डंडा, झांझ, a wooden stick, wooden post, युगदीलक, the pin of a yoka. शय, सअ, वि० [शी + अच्] शयन करने वाला, सोने वाला, sleeping. शयः,सओ, पुं० निद्रा, नींद,sleep, • शय्या, आसन, विस्तरा, a bed, • हाथ, hand, • अजगर, a kind of snake, • अभिशाप, curse, abuse, • हस्त, a hand. शयण्ड, सयंड, वि० [शी + अण्डन] निद्र sleepy. शयथ, सयह, वि० [शी + अथच्] निद्रालु, आलसी, sleepy. शयथः, सयहो, पुं० मृत्यु, मरण, death, • अजगर, a snake, • मत्स्य मछली, fish. शयनं,सयणं, नपुं० [शी + ल्युट] निद्रा, सोना, शयन करना, नींद लेना। चकार शय्यां शयनाय तस्याः, sleeping laying down, • शय्या, bed, • संभोग, मैथुन, copulation, sexual union. शयनगृहं, संयणगेहं, नपुं० शयनकक्ष निद्रालय, सोने का कमरा, place of sleeping. शयनजन्य, सयणजण्ण, वि. निद्रा को प्राप्त, gone ___ of sleep. शयनभावः, सयणभावो, पुं० स्वप्न, dream. शयनविकल्पः, सयणवियप्पो, पुं० स्वप्न, dream. शयनसखी, सयणसही, स्त्री० शय्याकेली की सहेली, friend of sleeping. शयनसदनं, सयणसदणं, नपुं० शय्यागृह, शयनकक्ष, a bad chamber. शयनस्थानं, सयणट्ठाणं, नपुं० शय्या स्थल, शयन स्थल, सोने का स्थान, place of sleep. शयनार्थ, सयणस्थ, वि० शय्यार्थ शयन के लिए प्राप्त, fit for sleeping. शयनावस्था, सयणावट्ठा, स्त्री० शयनभाव, sleep- ing nature. शयनीय, सयणिज्ज, वि० [शय + अनीयर], शय्या को प्राप्त, शय्यागत, fit for sleeping. शयनीयं, सयणिज्जं, नपुं० शयन बिस्तरा, बिछौना, bed. शयप्रद,सयप्पदं, वि० शय प्रदान करने वाला, given __up bed, • शय्याप्रदायक, • आसनदायक। शयानकः, सयाणंगो, पुं० [शी + शानच् + कन्], गिरगिट, chameleon • सर्प, अजगर, snake, • शय्या, bed. शयाना, सयाणा, वि० सोती हुई शयन करती हुई, sleeped. शयालीन्द्रियकशेशयः, सयालिंदिय-कसेसओ, पुं० भ्रमर रूप नेत्र, bedeye. शयालु, सयातु, वि० [शी + आलुच्] सोए हुए निन्द्रालु, आलसी, तन्द्रालु, prone to sleep present. शयालुः, संयाल, पुं० सर्प, सांप, अजगर, snake. शयित, सइअ, भू०क०कृ०, [शी + कर्तरि + क्त] सुप्त, सुसुप्त, सोया हुआ, sleeping, hayind, • लेट हुआ, laying. . शयु, सयु, पुं० अजगर, सर्प, सांप, snake. शयोपचित,सयोवचिअ, वि० हाथ में स्थित, करगत, हस्त गत, in hand. शयोभयोपयोकत्री, सयोभयोवजत्ती, वि० दोनों हाथ जोड़ने वाली, खड़ी शययोरुभयस्य हस्तद्वयस्य उपयोक्ती भवामि, both hand bonded, standing शय्या, सेज्जा, स्त्री० [शी आधारे क्यप् + यप्] आसन, बिछौना, बिस्तरा, संस्तर, bed. couch. शय्यागारः, सेज्जागारो, पुं० शयन भवन, शय्यागृह, sleeping aparment. शय्यागृहं, सेज्जागेहं, नपुं० शयन स्थान, sleeping ___chamber. शय्यापालः, सेज्जावालो, पुं० नृप शय्या अधीक्षक, the superintended of a king'sd bed chamber. शय्यामूल, सज्जामूल, नपुं० शय्यास्थान, place of bed. शय्यासदृशी, सेज्जासरिसी, वि० शयनक सदृशे,शय्या के समान, sleep some. For Private and Personal Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1443 शय्यास्थं, सेज्जत्थं, नपुं० शय्यास्थान, शय्यागृह, शयनकक्ष, sleeping room. शय्योत्सङ्गः, सेज्जुच्छगो, पुं० पलंग का पार्श्वभाग, पलंग का पीछे का हिस्सा, on the bed. शरः, सरो, पुं० [शृ + अच्] बाण, तीर, an ar row, a shaft, • तेजनक, तीक्ष्ण, • पांच की संख्या, number of five,• चोट, क्षति, घाव, hurt, injury, wound, • मलाई, the cream of slightly curdled milk. शरटः, सरडो, पुं० [श + अट], गिरगिट, Acha- __meleon, • कुसुम्भ, a safflower. शरणं, सरणं, नपुं० [श + ल्युट्], • आश्रय, सहारा, स्थान, विश्रामस्थल, help, protection,. प्रतिरक्षा, सहायता, साहाय्य, shelter, ref uge,• ओट, resort. शरण्डः, सरंडो, पुं० [शृ + अंडच्] पक्षी, गिरगिट,a bird, chameleon, • ठग, धूर्त, छली, a cheat rogue, • लम्पट, स्वेच्छाचारी, a cheater, libertine,• एक आभूषण विशेष, a kind of ornament. शरण्य, सरण्ण, वि० [शरणे साधुः यत्] प्रतिरक्षक, रक्षा करने योग्य, बचाने योग्य, fit to protect, a protector, • आश्रय योग्य, आधार योग्य, need of protection. शरण्य,सरणं, नपुं० आश्रय स्थल,शरणगृह, प्रतिरक्षा, सुरक्षित स्थान, refugee,houseplace of refuge, shelter. शरत्कालः, सरक्कालो, पुं० शरद ऋतु, aultry sea son. शरत्कालीन, सरक्कालीण, वि० शरद ऋतु सम्बन्धी, related of sutry season. शरत्सम्मुखः, सरसंमुहो, पुं० शरद ऋतु के समीप, frantal season. शरत्समनुयायिनी, सरसमणुयायिणी, वि० शरद ऋतु का अनुसरण करती हुई,शरदृतोरनुकरणशीला, gone of sulter season. शरद्, सरआ/सरदा, स्त्री० [श + अदि] शरत्काल, शीतकाल, आश्विन एवं कार्तिक मास में होने वालीऋतु, sulter season, the autumn, • शरं ददातीति शरद-मुक्तावली सहित, • हार देने वाली, being of a garland, . वर्षावसान समय, the end of autumn winter, • पक्कबाल सहिता शरदेषा शालिकालिभिरुपाद्रियते वा। शरद्धरा, सदधरा, स्त्री० शरत्काल की पृथ्वी, earth of autumn. शरमेघः, सरदमेहो, पुं० शरदकालीन बादल,cloud of autumn. शरदा, सरदा, स्त्री० [शरद् + टाप्], • पतझड़, . वर्ष, autumn year. शरदिज, सरदिज, वि० [शरदिजायते - जन् - ड सप्तम्या अलुक्] पतझड़ से संबंध रखने वाला, related with autumn. शरदीव, सरदीव, वि० शरद ऋतु की तरह, like a autumn. शरद्योगिसभा, सरज्जोवगसहा, स्त्री० शरद ऋतु में रोगियों की सभा, विलोक्यते हंसरवः समन्तान्मौनं पुनर्भोगभुजो यदन्तात् ।। दिवं समाक्रामति सत्समूहः सेयं शरद्योगिसभाऽस्मदूहः।। as sembly of ill man in autumn. शरधि, सरहि, पुं० तूणीर, तरकश,quiver,• जलधि, समुद्र, quiver, sea ocean. शरनवोढा, सरण्णवोढा, स्त्री० शरदे ऋतु रूपी नवोढा बहु, newly married wife some au tumn. शरपुंखः, सरपुंखो, पुं० बाणों के पंख, head of arrow. शरप्रवृत्ति, सरपउत्ति, स्त्री० शरसंचालन की प्रवृत्ति, शीतकाल, स्थिति, existence of arrow, standing of a autumn. शरभः, सरहो, पुं० [श + अभच्] हस्ति शावक,a young elephant, fej, a fabulous animal, • ऊंट, camel. शरयु, सरऊ, स्त्री० [श + अयुः] सरयु नदी, a river of saryu. शरलकं, सरलगं, नपुं० पानी, जल, water. शरवर्षशतोत्तरि, सर-वरिस-सओत्तरि, वि० पांच सौ वर्ष पीछे, gone behind. For Private and Personal Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1444 संस्कृत-प्राकृत--हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शरव्यं, सरव्वं, नपुं० [शरवे शरशिक्षायै हितं-शरु-यत्] शरीरदण्डः, सरीर-दंडो, पुं० देह दण्ड, शारीरिक दण्ड, निशाना, लक्ष्य, hundred year, mark, corporal punishment. butt. शरीरदेशः, सरीरदेसो, पुं० कोय के प्रदेश, place शराग्रयः, सरग्यगओ, पुं० तीक्ष्ण तीर, sharp ar- of body. row. शरीरधारिन्, सरीरधारि, वि० देह को प्राप्त षट् काय शराक्षेपः, सरक्खेवो पुं० बाण क्षेपण, बाणों की वर्षा, जीवादि| gone of body. throwing of arrows. शरीरधक, सरीरधिग, वि० शरीर धारक, gone of शराटि:,सराडि, पुं० पक्षी विशेष, a kind of word. body. शराधिकारि, सराहियारि, पुं० जल अधीक्षक, पानी शरीर नन्दिन.सरीर-णंदि.वि० देहगत.आनन्द मनाने at safercart, protector of water. वाला, being happy. शरारु, सरारु,वि० [शृ + आरु] अहितकर, कष्टकर, शरीरपतनं, सरीर-पडणं, नपुं० मृत्यु, मौत, मरण, हानिकारक, painful. death. शरार्पित शाप, सरप्पिअ-साउ, वि० बाणों से आबिद्ध, शरीरपर्याप्ति, सरीर-पज्जत्ति, स्त्री० शरीर रूप killed with arrow. परिणमन, turning of body. शरावः, सराव, नपुं० पात्र विशेष, मिट्टी का एक छोड़ा शरीरपातः, सरीर-पाउ, पं० मरण, मत्य. death. पात्र, earthen cup, • सकोरा, smallpot, cauldron. शरीरबद्ध, सरीर-बज्झ, वि० शरीरी, endowed शरावती, सरावइ, स्त्री० एक नगरी विशेष, a name ___with a body. of town. शरीरबन्धः, सरीर-बंधो, पुं० दैहिक रचना प्रक्रिया, शरिमन्, सरिमो, पुं० [शृणाति यौवनं - शृ + इमन्] शरीर की बनावट, hostage. पैदा करना, जन्म देना, delivery bearing. शरीर भेदः, सरीर भेओ, पुं० शारीरिक अन्तर, शरीर शरीरं, सरीरं, नपुं० [श + ईरन] देह, काया, तनु, . वियोग मृत्यु, मरण, cogoration, death, शीर्यन्त इति शरीराणि, 'शरीरमेन्तमलमूत्रकुण्डं end of the body. यत्पूतिमांसास्थिव सादिझुण्डम्।' bodily शरीरयष्टिः, शरीर-जट्ठि, स्त्री० दैहिक क्षीणता, पतला frame, • कलेवर, भोगायतन, भोगस्थान, शरीर, कशकाय, slender body. औदारिक आदि शरीर, the constituent शरीरयात्रा, सरीर-जात्ता, स्त्री० जीवन-यापन, देह पुष्टि element. का साधन, means of bodily susteशरीरकर्तृ, सरीर-कत्तु, पुं० पिता, जनक, father. nance. शरीरकर्मन, सरीर-कम्म, नपुं० शरीर का कार्य, शरीरवर्गः, सरीर-वग्गो, पुं० संसारी जन, worldly work of body. man. शरीरकर्षणं, सरीर-कस्सणं, नपुं० शरीर की कृषता, शरीरवर्जित, सरीर-वज्जिअ, वि० अङ्गातिग, देकह emaciation of the body. रहित, without body. शरीरगत, सरीरगअ, वि० देहगत, gone of body. शरीरविवेकः, सरीर-विवेग, पुं० सुख-दुःखादि का शरीरच्छायः, सरीरच्छाहो, पुं० शरीर प्रतिबिम्ब,शरीर विवेक, knowing of pain and un की परछाई, shed of body. pain. शरीरजः, सरीरेजो, पुं० रोग, आधि, व्याधि, sick शरीरशोभा, सरीर-सोहा, स्त्री० देहप्रभा, शरीर की ness lust, • पुत्र, सन्तान, son, • चमक, shining of body. कामोद्दीपन, sexology. शरीरसंघातः, सरीर-संघाओ, पुं० शरीरगत शुद्धि, शरीरतुल्य, सरीरतुल्ल, वि० दुह सदृश, like of purity of bodily. body. For Private and Personal Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1445 शरीरसंलेखना, सरीर-संल्लेहणा, स्त्री० आहारादि का त्याग करना, give up of eating etc. शरीरसंस्कारः, सरीर-सक्कारो, पुं० देह को सजाना, decorated of body. शरीरस्थितिः, सरीर-ठिइ, स्त्री० देह पुष्टि, protec tion of body. शरीरहानि, सरीरहाणि, स्त्री० क्षीण शरीर, weak body, • मरण, मृत्यु, death. शरीराङ्गोपाङ्गनाम, सरीरंगोवणाम, पुं० अंग-उपांग की उत्पत्ति शरीर रचना, making of body. शरीरिन्, सरीरि, वि० [शरीर + इनि] शरीरधारी, शरीर युक्त, • जीवित, चेतनामय, प्राणयुक्त। संचेत्यते यावदसंज्ञिकर्मफलं शरीरीपरिभिन्नमर्म। having a body, यतो नहि ज्ञानविधाथियकर्मकर्तुं तदा प्रोत्सहतेऽस्य नर्म।। मानव, आत्मा, creature, man, soul, . जिसके शरीर होता है- शरीरमस्यास्तीति शरीरी। (घव०) सरीरमेयस्स अत्थि त्ति सरीरी. (घव० 1/120) शर्करजा, सक्करजा, स्त्री० [श + कान् + जन् + ड +ड + यप्] मिश्री, kind of sweet. शर्करा, सक्करा, स्त्री० [शृ + कान् + यप्], शक्कर, खाण्ड, sugar, • कंकड़ी, रोड़ी, बजरी, a pebble, gravel, small store, • बालू से युक्त भूमि, रेत, earthenware, • ठीकरा, fragments, pieces of brokked. . शर्करायुक्त, सक्कराजुत्त, वि० सिताश्रित, शर्करा मिश्रित, शक्कर युक्त, sugarful. शर्करिक,सक्करिग, वि० ककर, कंकड़ी, बजरीयुक्त, किरकिरा, कंकरीला, sandyearth stony, gravelly. शर्करिलः, सक्करिलो, वि० देखो ऊपर। शर्करी, सक्करी, स्त्री० नदी, a river, • करधनी, मेखला, कंदौरा, bolt. शर्धः, सरिहो, (शृध् + घञ्) अफारा, अपानवायु का छोड़ना, पदास, पादना, breaking wind,• दल, समूह, group, • सामर्थ्य, शक्ति, power, strong. शर्धजह, सरिहजह, वि० [शर्ध + हा + खश्] अफारा उत्पन्न करने वाला, वायु विकार वाला, masas create wind in the stomach. शर्धजहः, सरिहजहो, पुं० [शर्ध + हा + वश् + घञ्], उड़द, माष, masas. शर्धनं, सरिहणं नपुं० [शुध् + ल्युट्], पादना, उदास, वायु छोड़ना, breaking wind. शर्ब, सरब, सक० जाना, पहुंचना, • नाश करना, क्षति ग्रस्त करना, injuring, to move, to go. शर्मकारि,सम्मयारि, वि० सुखदायक, happiness. शर्मन्, सम्मण, पुं० [शृ + मनिन्] दास, गुप्ता, ser vant. शर्मन्, सम्मणं, नपुं० प्रसन्नता, आनन्द, खुशी, happyful, pleasure, • आशीर्वाद, an affix, • आश्रय, आधार, स्त्री प्रसंगादि सुख, blessing, कल्याण सुख, support. शर्मरः, सम्मरो, पुं० [शर्मन् + रा + क] वस्त्र विशेष, परिधान विशेष, garment. शर्मलेखिनी, सम्मलेहिणी, स्त्री० आनन्द 'समुद शमलाखना, सम्मल anaf,' female writer. शर्मवत, सम्मवं, वि० सुख सदृशं। happiness some. शर्मवारि, सम्मवारि, नपुं० सुखपूर्ण जन, • स्वच्छ जल, clean water. शर्मसूक्ति, सम्मसुत्ति, स्त्री० कल्याणोत्पत्ति।Happy ___ness. शर्माज्झिति,सम्मज्झिइ,स्त्री० सुख त्याग। givenup happy. शर्मार्थ, सम्मत्थं, वि० शान्तिलाभार्थ, painless. शर्या, सरिया, स्त्री० [शृ + यत् + याप्], रजनी, रात्रि, night, • अंगुली, finger. श, सरव, सक० जाना, पहुंचना, to go, to move, • क्षति, पहुंचना, मारना, घात करना, to kill. शर्वः, सरवो, पुं० विष्णु, Visnu. शर्वरः, सरवरो, पुं० [श + ष्वरच] कामदेव, Cu pid. शर्वरं, सरवरं, नपुं० तम, अन्धकार, dark. For Private and Personal Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1446 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शर्वरी, सरवरी, स्त्री० तम, अन्धकार, dark, star lit night. शर्वरी, सरवरी, स्त्री० [श + वनिप् + ङीष्] रजनी, रात्रि, night, . 'शर्वरी तु त्रियामायाँ हरिद्रायोषितो रपि' इति विश्वलोचनः, युवती शर्वरी तु, star lit night, त्रियामायां हरिद्रायोषतोरपि' इति विश्वलोचन, a woman. शल, सल, सक० हिलाना, हरकत देना, to shake, to stir, • क्षुब्ध करना, agitating, • कांपना, tremouring. शलः, सलो, पुं० [शल् + अच्] सांग, चन्द्र, बी, kunta, • मेख, the quail of a porcupine, • ब्रह्मा, शलं तु शल्लकीलोविन शलो भृङ्गिगणे विधौ इति वि, Brahma. शलकः, सलगो, पुं० [शल + कन्] मक्कड़, मकड़ा, spider. शलक्ष, सलक्ख, वि०चिकना, smooth,glossy. शलक्षकेशः, सलक्खकेसो,नपुं० चिकने केश, slip- pery hair. शलङ्गः, सलंगो, पुं० [शल् + अङ्गञ्] नृप, राजा, king, ty, Fanit, chief, great. शलभः,सलहो, पुं० [शल् + अभच्] पतंगा, moth. शलभपंक्तिः, सलहपंति, स्त्री० पतङ्गावलि, moth row. शलभसमूहः, सलहसमूह, पुं० पतंग समूह, moth yoke. शललं, सललं, नपुं० [शल् + अलच्], साही का कांटा, thequail of a porcupine. शलली, सलली, स्त्री० छोटी साही, small porcu pine. शलाका, सलागा, स्त्री० [शल् + आकः + टाप्] छोटी खूटी, कील, टुकड़ा, सींखचा। लोह कीलक,collyriumstick,• सलाई, अंजन आंजने की तीली, • बाण, तीर, arrow,. सांग, मैना,akind of bird,• अंकुर, फुनगी, कोंपल, shoot, sprout,• दंत कुरेदनी, दंत प्रक्षालिनी, teeth shoot, • महत् व्यक्तित्व युक्त पुरुष तत्त्व, gental man, • विशिष्ट व्यक्ति, वीतरागानुगामी पुरुष, great man. शलाकापुरुषः, सलागापुरिसो, पुं० वीतरागानुगामी पुरुष, विशिष्ट पुरुष, तीर्थकर, चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव आदि, greatest person, एत्तो सलायपुरिसा, तेसट्ठी सयल-भुवण विक्खादा। जायेति भरखेत्ते णरसीहा पुण्णपाकेण।। (ति० प० 4/517) शलाटु, सलाडु, वि० [शल् + आटु] अनपका, अपरिपक्व, uncooked. शलोपलः, सलोवलो, पुं० चन्द्र कान्तमणि, a ___chandrakanta. शल्कं, सक्कं, नपुं० मछली, fish, • बल्कल, छाल, ___chip, • भाग, अंश, खण्ड, fragmost. शल्कलिन, सक्कलि पुं० [शल्कल + इनि] मछली fish. शल्भ, सल्ल, सक० प्रशंसा करना, to praise. शल्पलिः, सम्मलि, स्त्री० [शल् + मलच् + इन्-] सेमल वृक्ष, a tree of semal. शल्यं,सल्ल,नशिल + यत] 'ऋणति हिनस्तीति शल्यं', (स० सि० 7/18) बाण, arrow,. अन्तर्निविष्ट परिणाम तीर, point, • कांया, कील, nail,• शूल, surgery,• बूंटी, थूणी, nail, • कष्ट, दुःख, पीड़ा, pain. शल्यः, सल्लो, पुं० शल्यक्रिया, एक चिकित्सा विधि, जिसमें शरीर भेदन कर पीड़ा को शान्त किया जाता है, surgery. शल्यकः, सल्लगो, पुं० सलाख, खपची, कांट, फांस, nail, point. शल्यक्रिया, सल्लकिरिया, स्त्री० शल्यशास्त्री की क्रिया, dealing with surgery. शल्यशास्त्र, सल्लसत्यं, नपुं० शल्यक्रिया सम्बन्धी je, a text surgery. शल्यहर्तृ,सल्लहत्तु, पुं० चिकित्सक, वैध, surgeon. शल्लः , सल्लो, पुं० [शल्ल् + अच्], मेंढक, frog. शल्लं, सल्लं, नपुं० वल्कल, छाल, chip. शल्लकी, सल्लगी, स्त्री० [शल्लक + ङीष] साही, जीव विशेष, sahi animal. शल्लकीद्रवः,सल्लगीदव, पुं० धूप, लोबान,dhup. For Private and Personal Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1447 शल्वः , सल्लो, पुं० एक देश विशेष, a country. शव, सव, सक० जाना, पहुंचना, to go, • बदलना, परिवर्तन करना, to turn. शवः, सवो, पुं० [शव् + अच्] लाश, मुर्दा, मृतक, corpse. शवं, सवं, नपुं० जल, वारि, पानी, water. शवकाम्यः, सवकम्मो, पुं० श्वान, कुत्ता, dog. शवगत, सवगअ, वि० मृतक हुआ, मरा हुआ, मृत्यु को प्राप्त हुआ, dead. शवभू, सवभू, स्त्री० श्मशान, भूमि, शवस्थल, corpse place. शवभूदा, सवभूदा, स्त्री० श्मशानस्थल, corpse place. शवयानं, सवजाण, नपुं० अरथी, मृतक यान, corpse carriage. शवरथः, सवरहो, पुं० अरथी, शवयान, corpse carriage. शवशिविका, सवसिविगा, स्त्री० अरथी, परेतरथान्त, bier. शवसानः, सवसाणो, पुं० [शव + असानच],यात्री, पथ, मार्ग, रास्ता, way. शवसानं, सवसाणं, नपुं० श्मशानभूमि, शवस्थान, शवस्थल, corpse place. शश, सस, अक० समर्थ होना, corpse place, to शशलाच्छनः, ससलच्छणो, पुं० चन्द्रमा, शशि, asfee, moon sign. शशलेखा, ससलेहा, स्त्री० चन्द्रकला, चन्द्ररेखा, moon rise. शशलोमन्, ससलोमो, पुं० खरगोश की रोम राजि, hare of hair. शशविषाणं, सस-विसाण, नपुं० खरगोश के सींग। Heir's horn, used to denot any thirng. शशस्थली, ससत्थली, स्त्री० गंगा के बीच की भूमि, दोआबा। the country between the coanges and the yamana. शशाङ्कः, ससंगो, पुं० चन्द्र, • कपूर, moon, cam _phor. शशादः, ससादो, पुं० बीज, स्येन, • पुरंजय के पिता का नाम, a name. an utter impossi bility. शशादनः, ससादणो, पुं० बीज, स्येन। A howk, falcon. शशार्धमुख, ससद्धमह, वि० अर्ध चन्द्र की आकृति युक्त बाण, arrow of half moon. शशिन, ससि, पुं० [शशोऽन्त्यस्य इनि] सर्वात्मना कमनीयत्वलक्षणमन्नर्थमाश्रित्य चन्द्रः। चन्द्र, शशि, चन्द्रमा, moon. शशिकला, ससिकला, स्त्री० चन्द्ररेखा, चन्द्र प्रभा, चन्द्रकिरण, moon light. शशिकान्त, ससिकंतो, वि० शुद्धतम, अतिस्वच्छ, purity. शशिकान्तः, ससिकंतो, पुं० शशिकान्तमणि, moon light gem. शशिकान्तं,ससिकंतं,नपुं० कमलिनी, femalelo tus. शशिकान्ति, ससिकंति, स्त्री० चन्द्र प्रभा, moon _light. शशिकोटिः, ससिकोडि, स्त्री० चन्द्रशृङ्ग, moon ___head. शशिग्रह, ससिग्गह, नपुं० चन्द्रग्रहण, covering of __moon. शाशग्रहण, सासरगहण, नपु० चन्द्रग्रहण, cover ing of moon. power. शशः, ससो, पुं० [शश् + अच्] खरगोश, खरहा, hare, • चन्द्र कलंक, moon point. शशकः, ससगो, पुं० खरगोश, खरहा, hare. शशकृत, ससकिओ, पुं० खरगोश, hare. शशधरः,ससहरो, पुं० चन्द्रमा, चन्द्र, शशि, moon. शशभूत, ससभिउ, वि० चन्द्रतुल्य, चन्द्र सदृश, ____moon. शशभृत्, ससभिउ, पुं० शिव, महादेव, Siva, Mahadeva. शशमूर्तिः, ससमुत्ति, स्त्री० चन्द्रमा, शशि, moon. शशमौलिः , ससमउलि, पुं० महादेव, शिव, शंकर, Siva. शशलक्ष्मणः, ससलक्खणो, पुं० चन्द्रमा, शशि, moon. For Private and Personal Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1448 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शशिजः, ससिजो पुं० बुध, Buddha. चावल की कांजी, sour gruel of rice, . शशिनीस्थः,ससिणित्थो, पुं० शान्त, अवस्था, peace- कर्ण रोग, ear disease. ful life. शष्पः, सप्प, पुं० [शष् + पक्] प्रतिभाक्षय, बुद्धि शशिप्रभा ससिप्पहा, स्त्री० चन्द्र किरण, moon वैशिष्ठ का अभाव, loss of imagination, light. • तृण घास, young grass. शशि भा, ससिभा, स्त्री० आदित्य राजा की रानी। शष्पं, सप्पं, नपुं० बुद्धि कौशल का अभाव, loss of विजया पर्वत के राजा की रानी, queen of ___intellect. Aditya king. शस्, सस, सक० काटना, नष्ट करना,• दिशना, शस्यते, शशिभृत्, ससिभिउ, पुं० महादेव, शिव, to cut up, to kill, to see,• हनन करना, Mahadeva, Siva. मार डालना, to injure, • बलि, मेघ, imशशिमौलिः, ससि-मउलि, पुं० महादेव, शिव, molation of animal, cloud. Mahadeva, Siva. शस्त, सत्थ, भू०क०कृ० प्रशंसा किया गया, स्तुति शशिलेखा, ससिलेहा, स्त्री० चन्द्र किरण, moon किया गया, • शुभ, आनन्द प्रद, सुंदर, light. शशिशेखः, ससिसे हो, पुं० महादेव, शिव, रमणीय-मातुर्मुख चन्द्रमिवैत्य हस्तौ सङ्गो ___Mahadeva, Siva. चमाप्तौ तु सरोजशस्तौ। • प्रशस्त, praised, शशिहरः, ससिहर, पुं० सूर्य, दिनकर, रवि, sun. extolled, • यथार्थ, सर्वोत्तम, welfare, शशिहर, ससिहर, वि० चन्द्रापहारक, covered of right, best, • प्रशंसनीय, प्रशंसायोग्य, to moon. be happy,• क्षतिग्रस्त, घायल, injured, शश्वत्, सस्सअ, अव्य० [शश् + वत्] लगातार, wounded, • वध किया हुआ, घायल किया अनारत, निरन्तर, continually increas- हुआ, killed. ing, • सदा के लिए, सतत्, बार-बार, सदैव, शस्तं, सत्थं, नपुं० सुख, हर्ष, आनन्द, happy,. forever, बहुशः पुनः पुनः, incessant. कल्याण, भद्र, मंगलमय, right, best, . शश्वतकृतिन्, सासअकिइ,स्त्री० शाश्वतबुद्धि,per शरीर, body, • अंगुलिप्राण, finger petual knowledge. guard. शश्वत्कार्यः, सासअ-कज्जो, पुं० सदैव काम, • . शस्तानुरागः, सत्थाणुरागो, पुं० • प्रशस्तानुराग, • प्राय कार्य करना, doing, continually स्तुत्य अनुराग, love of happiness, welwork. fare love. शश्वत्गतिः, सासअगइ, स्त्री० निरंतर गति, • प्रगति, शस्तिः , सत्थि, स्त्री० स्तुति, प्रशंसा, praise, euप्रतिगति, gone of incessant. __logy. शश्वच्चारि, ससिच्चारि, वि०निरंतर गमनशील,. शस्त्र, सत्थं, नपुं० [शस् + ष्ट्रन्] आयुध, शस्त्र, जन्म जन्मान्तर, gone of forever. हथियार, weapon, arms, • उपकरण, शश्वज्जन्म, सासज्जम्म, वि० पुनर्जन्म, rebirth. औजार, litany. शश्वत्प्रतिष्ठाश्रयः, सासपइट्ठासओ, पुं० निरन्तर प्रतिष्ठा शस्त्रकारः, सत्थगारो/सत्थआरो, पुं० शस्त्रनिर्माता. - का पात्र, capable of continuaty. maded of weapon. शश्वदपि, सासदपि, अव्य० सदैव, बार बार भी, शस्त्रकोषः, सत्थकोसो, पुं० म्यान, आवरण, cover, the sheath of any instrument. पुनरपि, फिर से भी, always, eternally. शस्त्रग्रहणं, सत्थग्गहणं, नपुं० शस्त्रधारण, taking शष्कुली, सक्कुली, स्त्री० [शष् + कुलच् + ङीष्] ___of weapon. कान का विवर, श्रवणमार्ग, way of ear, • शस्त्रजीविन, सत्थ-जीवि,पं० सैनिक,योद्धा,जांबाज, illed For Private and Personal Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org बहादुर, पराक्रमी, one living by the use of arms. शस्त्रधर, सत्यहर, वि० शस्त्रधारक, laying down arms. शस्त्रन्यासः, सत्यणियासो, पुं० हथियार डाल देना, laying down arms. शस्त्रपाणि, सत्यपाणि, वि० हस्तगत अस्त्र वाला, bearing arms. शस्त्रपूत, सत्थपूर, वि० शहीद, बहादुरी से लड़कर मरने वाला, शहीद होने वाला, शहादत पर मर मिटने वाला, purified by arms. शस्त्रप्रहार:, सत्यपहारो, पुं० शस्त से आघात, wound inflicted weapon. शस्त्रभृत् सत्यभिद्द, पुं० योद्धा, सैनिक, a soldier, warrior. शस्त्रमार्गः, सत्यमग्गो, पुं० शस्त्रनिर्माता, आयुध शिक्षा, the science of arms. शस्त्रविद्या, सत्यविज्जा, स्त्री० युद्धकला, आयुध चलाने का ज्ञान, knowledge of weapon. शस्त्र वैद्य, सत्यं वेज्ज, वि० आयुध ज्ञाता, knowing weapon. शस्त्रशास्त्रं, सत्थसत्य, नपुं० आयुध विद्या का ग्रंथ, असिज्ञान, text of weapon. शस्त्रशास्त्रविद्, सत्यसत्यविठ, वि० शस्त्रविद्या का ज्ञाता, the science of arms. शस्त्रसंचालन, सत्थसंचालण, नपुं० शस्त्र चलाना, taking up arms. शस्त्रसंपातः, सत्थ- पांपाउ, पुं० आयुध गिरना, sudden fall of a number. शस्त्रसंहतिः, सत्यसंहइ, स्त्री० शस्त्रसंग्रह, आयुधशाला, शस्त्रागार, collection of arms. शस्त्रहत, सत्यहअ वि० अख से मारा गया, killed by a weapon. शस्त्रहतिः, सत्यहइ, स्त्री० शस्त्र की चोट, अस्त्र प्रहार से घायल, हथियार की चोट, injured with weapon. • शस्त्रहस्त, सत्यहत्थ, वि० आयुध धारी, armed. शस्त्रिका, सत्थिगा, स्त्री० [शस्त्रक् + टाप्], चाकू, knife. शस्त्रिभावः, सत्थिभावो, पुं० शस्त्रग्रहण का भाव, taking of weapon thought. शस्त्री, सत्थी, स्त्री० चाकू, knife, • आयुधी, subbash. शस्त्रोत्तेतनपाषाणं, सत्थतेतण-पासाणं, नपुं० शाण, a touch stone. शस्त्रोपजीवित, सत्योजीविअ, वि० क्षत्रिय, soldier, warrior. शस्त्रोपयोगिन्, सत्थोवजोगि, वि० शस्त्र उपयोग करने वाला, using of weapon, शत्रोपयोगिने शस्त्रमयं विश्वं प्रजायते शस्त्रं दृष्ट्वाऽप्यभीताय स्पृहयामि महात्मने। Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir शस्यं, सस्सं, नपुं० [शस् + यत्] धान्य, अन्न, corn, grain • शस्यात्म सम्पत्समवायिनस्तान् स्वर्गप्रदेशान्मनुते स्म शस्तान् । , शस्य, सस्स वि० भविष्य, future, • ख्यात, प्रसिद्ध, भालानलप्लुष्टमुमाधवस्य स्वात्मानमुज्जीव 'यतीति शस्यः । शस्य ख्यात, handsome, fame, • प्रशंसनीय 'स्याष्ठाच्यता वा नकुलस्य यस्य ख्यातश्च सद्भि सहदेवशस्य:, ' देवैः शस्य: प्रशंसनीय सन्' । शस्यतम, सस्सदम, वि० प्रशस्ततम श्रेष्ठतम्। अनुचानत्वमापन्ना स्त्रीषु शस्यतमा मता, great - 1449 - For Private and Personal Use Only ness. शस्यतमस्वभावः, सस्सतम सहावो, पुं० प्रशंसनीय स्वभाव, nature of happiness. शस्यतिलाङ्कः, सस्सतिलंगो, पुं० प्रशस्त चिह्न, सामुद्रिक शास्त्रानुकूल चिह्न 'पश्यति शस्यतिलाङ्क नश्यतु तृष्णाप्यभुष्यारम्। शस्यः सामुद्रिक शास्त्रानुकूल, प्रशंसार्हस्य तिलस्याङ्कश्चिहो यस्यः सा । the science of palmistry, sign of charm, relating to mark on the body good and bad. शस्यद्युतिः, सस्सज्जुई, स्त्री० मनोहरकान्ति, charming light. शस्यपूर्ण, सस्सपुण्ण, पुं० धान्य से परिपूर्ण, full of grain. शस्यभक्षक, सस्स भक्खग, वि० धान्य भक्षक, अनाहारी, शाकाहार युक्त, granivorous, vegetarian. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1450 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शस्यमञ्जरी, सस्समंजरि, स्त्री० धान्य का बाल, धान्य के पुष्प गुच्छ, an ear of corn. शस्यमालिन, सस्समालि, वि० हरे भरे खेत वाला. crowned with harvest. शस्यवाक्, सस्सवाग, नपुं० मञ्जुलवचन, great thought. शस्यवाक्, सस्सवाग, वि० मञ्जुभाषिणी, best ask ing. शस्यवृत्तिः, सस्सवुत्ति, स्त्री० प्रशंसनीय चेष्टा, सहित वृत्ति, to be happinessact, business with grain. शस्यशालिन्, सस्ससालि, वि० धान्य से परिपूर्ण, full with grain. शस्यशूकं, सस्ससूग, नपुं० धान्य भूषी, bread of corn. शस्यसंपद, सस्ससंपदा, स्त्री० धान्य संपदा, अनाज की व्यापकता, abundance of corn. शस्यसंपन्न, सस्सपपण्ण, वि० धान्य से परिपूर्ण, full with grain. शस्यशम्बरः, सस्ससंवर, पुं० शाले वृक्ष, a tree of sāla. शस्याङ्करं, सस्संकुरे, नपुं० धान्य के अंकुर, घास के अंकुर, shoot of grass, sprout of grain. शस्यात्मसम्पद सस्सप्प-संपद, वि० धान्य से सम्पन्न, full with grain. शाकः, सागो, पुं० [शक्यते भोक्तुं-शक् + घञ्] शाक, साग-सब्जी, हरी सब्जियां, vegetable,pot herd. शाकं, नपुं० सब्जी, fruit used as a vegetable. शाकः, सागो, पुं० सामर्थ्य, शक्ति, ऊर्जा, बल, power, strength, energy, • सागौन वृक्ष, शिरीष वृक्ष, ककद्, the teak tree the Sirisha tree, • शाकाहार, veg. etable. शाकचुक्रिका, सागचुक्किगा स्त्री० इमली, hoplum. शाकट, साकड, वि० गाड़ी सम्बन्धी, relating to a cart. शाकटायनः, सागडायणो, पुं० एक वैयाकरण, of a phiogist and grammarian. शाकाटिक, सागाडिग, वि० गाड़ी सम्बन्धी, relat ing to a cart, belonging to a car. शाकतरु, सागातरु, पुं० सागौन, a tree. शाकपणः, साणपणो, पुं० अल्प शाक-भाजी, a handful of vegetable. शाकपार्थिवः, साग-पत्थिवो, पुं० नाम चलाने वाला व्यक्ति, a king fond of an era. शाकपिण्डः, साग-पिंडो, पुं० शाकाहार, veg etables. शाकप्रति, सागपडि, अव्य० थोड़ा सी, वनस्पति, small vegetables. शाकयोग्यः, सागजोग्गो, पुं० धनिया, dhaniya. शाकल, सागल, वि० [शकल + अण] टुकड़े से सम्बन्धित, related with part. शाकलः, सागलो, पुं० ऋग्वेद की एक शाखा, a part of Rigveda. शाकलप्रातिशाख्यं, सागल-पाडिसाह, नपुं० ऋग्वेद का प्रातिशाख्य, part of a Rigveda. शाकलष, सागलस, वि० शाक के टुकड़ों पर पेर भरने वाला, 'शाकस्य लवैः कतिपयैग्रासैरपि पूर्यत पूरितं भवति'| fulling of belly in vegetables part. शाकलशाखा, सागलसाहा, स्त्री० ऋग्वेद का पाठ fasta, the recension text of Rigveda. शाकल्यः, साकल्लो, पुं० [शकलस्यापत्यम्] एक प्राचीन वैयाकरण,ancient grammarian. शाकारी, सागारी, स्त्री० शकार द्वारा बोली गई भाषा, प्राकृत भाषा का एक रूप, जिसमें र का ल एवं श-श, स-श एवं ष-श अर्थात् श, स, ष काश प्रयोग होता है। मृच्छकटिकं' में इनका प्रयोग विशेष रूप से हुआ है। one of the prakrita. शाकाहारः, सागाहारो, पुं साग, फलादि का आहार, vegetable eat. शाकिनं, सागिणं, नपुं० [शाक + इनच्],शाक जैसा, . a field, asin. शाकिनी, सागिणी, स्त्री० [शाकिन् + ङीप] For Private and Personal Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1451 साग-भाजी का खेत, एक पिशाचिनी, a field of vegetable, a female demon. शाकुन, सागुण, वि० [शकुन + अण] पक्षियों से सम्बन्ध रखने वाला, • सगुन सम्बन्धी, re lated with birds. शाकुनिकः, सागुणिगो, पुं० [शकुनेन पक्षिवधादिना जीवति ठञ्] बहेलिया, चिडिमार, hunter, bird catcher, a fowler.. शाकुनिकं, सागुणिगं, नपुं० शकुन का विवेचन, शकुनवक्ता, the interpretation of omens. शाकुनेयः, सागुणेओ, पुं० [शकुनि + ढक] छोटा उलूक, घूका, small owl. शाकुन्तलः, साकुंतलो, पुं० [शकुन्तला + अण] भरत का मां के नाम से सम्बोधित शब्द, a metronymic of Bharata. शाकुन्तलं, साकुंतलं, नपुं० महाकवि कालिदास का प्रसिद्ध नाटक, जिसमें राजा दुष्यंत और शकुन्तला के प्रेम प्रसंग एवं वियोग का मार्मिक चित्रण हुआ है। इसमें राजा दुष्यंत, मंत्री संस्कृत का प्रयोग करते हैं और अन्य जनसामान्य से जुड़े पात्र प्राकृत भाषा का प्रयोग करते हैं। शकुन्तला, उसकी सखियां शौरसेनी प्राकृत का प्रयोग करती हैं। लव और कुश भी मातृ रूप शौरसेनी भाषा का प्रयोग करते हैं। मछुआरा मागधी प्राकृत का प्रयोग करता है - 'अभिज्ञानशाकुन्तलं नाम से प्रसिद्ध नाटक दृश्यकाव्य की उच्चतम अभिव्यक्ति है। the drama called of Kalidas, शाकुलिकः, साकुलिगो, पुं० [शकुल + ठक्] मछुआरा, मल्लाह, fisherman. शाक्करः, सक्करो, पुं० [शक्कर + अण्] वृषभ, बैल, बलिवर्द, an ox. शाक्ति, सत्ति, स्त्री० दिव्य शक्ति युक्त व्यक्ति, pow erful man. शाक्तिकः,सत्तिगो, पुं० [शक्ति + ठक्] शक्ति पूजक, a worshipper of shakti. शाक्तीकः, सत्तिगो, पुं० [शक्ति + ईकक्] भालाधारी, बीयुक्त व्यक्ति, one hurlinga spear. शाक्तयः, सत्तेओ, पुं० शक्ति का उपासक, wor shipping goddess. शाक्यः , सक्क, पुं० [शक् + घञ्] बुद्ध, Bud dha. शाक्यभिक्षुकः, सक्कभिक्खुगो, पुं० बौद्धभिक्षु, Buddha's sage. शाक्यमुनिः, सक्कमुणि, पुं० बुद्ध, गौतमबुद्ध, Gautama Buddha. शाक्री, सक्की, स्त्री० [शक्र + अण् + ङीप्] शची, इन्द्राणी, Indra's wife, . दुर्गादेवी, Durga. शाखा, साहा, स्त्री० [शाखति गगनं व्याप्नोति शाख् + अच् + टाप्],डाली, शाखा, टहनी, branch, • शाखा यथा कल्पमहीरुहस्य, एकस्य वृक्षस्य भवन्ति शाखा, विधोरनेका अथवा विशाखा, . भुजा, an arm, • दल, अनुभाग, हिस्सा, a party section, • उपभाग, सम्प्रदाय, पथ, परम्परा, school branch, • वेद ऋचाओं का पाठ, traditional recension of the veda. शाखानगरं, साहाणयरं, नपुं० नगर परिसर, नगर का उपभाग, suburb of town. शाखाग्रभागः, साहगभागो, पुं० शाखा की कोंपल भाग, soft part of branch, • वृक्ष की शाखा का अग्रभाग/ऊपरी भाग। शाखाचारः, साहायारो, पुं० शाखाभाग। शाखाया आचरणं स्वकुलचरणरूप निर्वहणं, part of branch. शाखापित्तः, साहापित्तो, पुं० कन्धादि भाग, inflam mation of the extremeties. शाखाभृत्, साहाभिउ, पुं० वृक्ष, tree. शाखाभेदः, साहाभेदो, पुं० शाखाओं में अंतर, dif ference in branches. शाखाभृगः, साहाभिगो, पुं० लंगूर, वानर, बन्दर, monkey, • गिलहरी, an ape. शाखारण्डः,साहारंडो, पुं० पथ को बदलना,a trai tor to his sakha. शाखालः, साहालो, पुं० [शाखा + ला + क] बेंत, बानीर, a sort of cane. For Private and Personal Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1452 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शाखिन्, साहि, वि० [शाखा इनि] शाखाधारी, पथ धारी,• टहनीमय, branching,branches. शाखिनि-प्रवह्न, साहिणिपवह, वि० शाखाओं पर कुठार घात, 'शाखिनि-प्रवहन्नन्ते कुठारः कवल कर। killing in branches. शाखिपदं,साहिपदं, नपुं० वृक्षस्थान, 'दृष्ट्वा विवादमिह शाखिपदेषु नाना,"शाखिनां वृक्षाणां पदेषु स्थानेषु यद्वा',place of tree. शाखिशाखा, साहिसाहा, स्त्री० वृक्ष की शाखा, branch of tree. शाखोटः, साहोडो, पुं० [शाख् + ओटन्] एक वृक्ष विशेष, a part of tree. शाखोटकः, साहोडगो, पुं० एक वृक्ष विशेष, a kind of tree. शाङ्करः, सक्करो, पुं० वृषभ, बैल, an ox. शाङ्करिः, सक्करि, पुं० [शङ्कर + इञ्] कार्तिकेय, । गणेश, kartikeya, • अग्नि, Ganesha, fire. शाजिकः, संखिगो, पुं० [शङ्ख + ठक्] शंखकार, a ___shell-cutter. शाटकः, साडगो, पुं० [शट् + कन् + घञ्] अधोवस्त्र, lower garment. शाटकं, सागडं, नपुं० [शट + कन् + ल्युट्] साड़ी, वस्त्र, कपड़ा, saree, cloth, garment. शाटिका, साडिगा, स्त्री० साड़ी, saree, शाटी, साडी, स्त्री० साड़ी, saree, • दुकूल, दुपट्टा, बुर्का, आवरणवस्त्र, कापीन वापी सरसा सुवृत्ता, मुद्रेव, शाटीव गुणैकसत्ता, upper body cover cloth. शाटी, साडी, वि० शर्मसम्पन्न, वधक/, killful. शाठ्य, साढअ, वि० [शठ + ष्यञ्] बेईमानी, छल, कपट, चालाकी, जालसाजी, • धूर्तता, per- fidy, guile, villainy, dishonesty, fraud. शाठ्यकर्म, साढअ-कम्म, वि० छलकर्म वाला, do ing of fraud. शाठ्यगत, साढअ-गअ, वि० कपट को प्राप्त हुआ, gone of fraud. शाठ्यभावः, साढअ-भावो, पुं० धूर्तता का भाव. nature of guile. grass. शाढक, साढग, वि० सम्यङ् निगूढ, अच्छी तरह से आच्छादित, covered with best. शाण, साण, वि० [शणेन निर्वत्तम् + अण] सन से निर्मित, पटसन से बना हुआ, Maded with hempen. शाणः, साणो, पुं० कसौटी, सोने परखने का पत्थर,a touch stone, • आरा, saw, • तोल, weight, • शस्त्रोत्तजन, पाषाण, a whet stone. शाणं, साणं, नपुं० मोय कपड़ा, sack cloth, . ___ द्योतन, छुरी, knife. शाणाजीवः, साणाजीवो, पुं० वस्त्रनिर्माता, सिकलीगर, an armour. शाणिः, साणि, स्त्री० [शण + इण] सन का पादप, पटुआ, a plant from the fibres. शाणित, साणिअ, भू०क०कृ०, [शण् + णिच् + क्त] सान पर रखा हुआ, पीसा हुआ, sharpened ground whetted. शाणी, साणी, स्त्री० [शण् + ङीप्] कसौटी, सान, ___touch stone, • आरा, saw, • सन वस्त्र, hempan garment, • चिथड़ा, ragge, • छोटा पर्दा, small screen. शाणीरं, साणीरं, नपुं० [शण + ईरण] शोण नदी का शाणार, साणार, नपु० [शण् + इरण्। तट,शोण नदी स्थल, bankof sona river. शाणोपलः, साणोवलो, नपुं० उत्तेजक पाषाण, sharp stone,घर्षणपाषाण, • चकमक पत्थर, अग्नि उत्पन्न करने वाला पत्थर, giving a fire . stone. शाण्डिल्यः, संडिल्ल, पुं० [शण्डिल + यञ्] विधिशास्त्र निर्माता, • एक ब्राह्मण, शाण्डिल्य #fa, of a sage, the author of a lawbook, • बिल्ववृक्ष, शाण्डिल्य-पारा-शरिका द्वयस्य पुत्रोऽभवं स्थावर नामशस्य, the Bilva tree. शाण्डिल्यगोत्रं, संडिल्लगोतं, नपुं० शाण्डिल्य ऋषि की परम्परा, sandilya family. For Private and Personal Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश + शाण्डिल्यजात, सेंडिल्लजाअ वि० शाण्डिल्य गोत्र में उत्पन्न हुए, born in sandilya. शात, साथ, भू०क० कृ० [शो क] तीक्ष्ण किया हुआ, पैना किया हुआ, sharpened, whetted, पतला, कृश, thin, slender, weak, • दुर्बल, feeble, सुंदर, रमणीय, • beautiful, handsome, • प्रसन्न, happy. शात, साओ, पुं० धतूरे का पौधा, the dhatura plant. शातं, साअं, नपुं० विनोद, आनन्द, खुशी, happi ness. शातकर, साअयर, वि० प्रसन्नता दायक given of happy. शातकुम्भः, साअकुंभो, पुं० [शतकुम्भे पर्वते भवं अण्] • सोना, gold धूतरा, a plant of dhatura, the thorn apple. शातकौम्भं, साअकुंभं, नपुं० [ शतकुम्भ + अण् ] स्वर्ण, सोना, gold. शातद्युतिः, साअजुई, स्त्री० विनोद छटा, हर्ष भाव की झलक, हे तात! शातद्युतिरेषजातमात्रस्थिति र्वारिनिधेः प्रयातः, charm of happiness. शातनं, साअणं, नपुं० [शो + णिच् + लङ् + ल्युट् ] पैना करना, तीक्ष्ण करना, तेज करना, sharp ening, wetted, • विनाशकर्ता, नाश करने वाला, cutting down, • नष्ट करना, destroyer, • मुर्झाना, withering. शातपत्रकः, साअ-पत्तगो, पुं० [शतपत्र + अण् + कन्] चन्द्रप्रभा, चन्द्रकिरण, moon light. शातपत्रकी, साअ-पत्तगी, स्त्री० चन्द्रप्रभा, moon light. शातभीरुः, साअभीरु, स्त्री० [शाताः दुर्बलाः पान्थाः भीरवो यस्य] मल्लिका पुष्प, a kind of mallika. शातमान, साअमाण, वि० [ शतमानेन क्रीतं अण् ] सौ में मोल लिया हुआ, bought for one hundred. शात्रव, साअव / सत्तव, वि० [शत्रु + अण् ] शत्रु सम्बन्धी, विरोधी, प्रतिपक्षी, related to an enemy. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir शास्त्रवः, सत्तवो, पुं० दुश्मन, शत्रु, बैरी, an en emy. शास्त्रपूरग, सत्यपूरग, वि० शत्रु से पूर्ण full of enemy. + शात्रवीय, सत्तवीअ, वि० [शत्रु छ] विरोधी, वैरी, शत्रुतापूर्ण, शत्रुसम्बन्धी, related to an enerny. शादः, सादो, पुं० [शद् + घञ्] छोटी घास, small grass, • कर्दम, कीचड़, mud. शादहरितः, साअ-हरिअ, पुं० हरित स्थल, green 1453 place. शाद्वल, सद्दवल, वि० [शादाः सन्त्यत्र वलच्] दुर्वाङ्कुर, पुलिन द्वितयाप्रवर्तिनी स्फुटशाटीसमयानुवर्तिनी । सरितः परितोष संस्कृतिः समभाच्छाद्वल सार-सन्ततिः। शाद्वलानां दुर्वाङ्कुराणां सारभूता या सन्ततिः | green grass, हरा भरा, हरित घास युक्त, चरगाह, स्थल, green place. शाद्वलः, सद्दवलो, पुं० हरियाली, चरगाह स्थान, green place. • शाद्वलं, सद्दवलं, नपुं० हरियाली, चरग्राह प्रान्त, a bounding in the fresh grass. शाद्वलावलि, सद्दवलावलि, स्त्री० बाल तृण, हरी हरी घास, हरिताङ्कर, young grass. शान्, साण, सक० तेज करना, पैना करना, to sharpen to whet. शानः, साणो, पुं० [शान् + अच्] कसौटी, कस ट्टिका । एक पत्थर जिस पर सोने को परखा जाता है। a touch stone. शानं, साणं, नपुं० रुचिदल, happiness. शानवादः, साणवादो, पुं० चंदनघर्षक शिल, परिजात पर्वत, a stone for grinding, the parijatra mountain. शान्त, संत, भू०क०कृ० [शम् क्त], दमन किया गया, उपशमित, प्रशान्त, धैर्यवान्, संतुष्ट किया हुआ, satisfied, calmed, • विरत, उपरत, विराग युक्त, pacified, • मौन, चुप, निस्तब्ध, मूक, stopped ceased पाला हुआ, auspicious, संतुष्ट, subsided. For Private and Personal Use Only सधाया हुआ, आवेश रहित, Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1454 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शान्तचेतस्, संतचेअ, वि० सौम्य, शान्तमना, धीर, संतुष्ट, one with clam mind. शान्तता, संतआ, वि० सकुशलता। शकारोऽन्त यस्य । त्ततां शकारान्ततां सकुशता, happinessful. शान्ततोय, संततोअ, वि० स्थिर जल युक्त, sub- sided water. शान्तनवः, संतणओ, पुं० [शन्तनु + अण्] शन्तनु का पुत्र भीष्म, son of Santanu, Bhisma. शांतमूर्तिः, संतमुत्ति, स्त्री० प्रशान्त मूर्ति,composed mind. शान्तरसः, संतरसो, पुं० मौन भाव, मूकभाव, • प्रशान्त, स्वरूप, the sentiment of action. शान्तला, संतला, स्त्री० शान्तला देवी, विष्णुवर्धन राजा की पटरानी,aqueen, name of santala, विष्णुवर्धन भूपस्य शान्तला पट्टदेविका। श्रीप्रभाचन्द्रसिद्धान्त-देव शिष्यत्वमागता।।। शान्त, संता, स्त्री० वस्त्र नाम विशेष, दशरथ पुत्री, of the daughter of Dasaratha. शान्तिः , संति, स्त्री० [शम् + क्तिन्],• शमन, paci fication, • धैर्य, प्रसन्नता, संतुष्टि, peace, भराजी शान्तये वन्दुितं पादौ लगतु विरागभृतः, explanatory, • निराकुलता, prospitiatory rite, • शान्त, विराम, निवृत्ति, बुझाना, consolation, • सान्त्वना, ढाढस, exculpation, • प्रायश्चित्त अनुष्ठान, तृप्ति, bliss, • सौभाग्य, मांगलिक आनंद, welfare, good fortune, • कर्मजनित संताप का उपशम, pacificiation work, • उपशान्त, tranquility, • शान्तिनाथ तीर्थकर, सोलहवें तीर्थंकर शान्तिनाथ, tirthankar santinatha, • चारित्र चक्रवर्ती आचार्य शान्तिसागर, a sage of santisagara. शान्तिक, संतिग, वि० [शान्ति + कन्] प्रायश्चित्तात्मक, सान्त्वनाप्रद, तुष्टिकर, expiatory, propi tiatory. शान्तिकर, संतियर, वि० शान्ति प्रदान करने वाला, धैर्य उत्पन्न करने वाला, soothing,pacify शान्तिकवारिं,संतिगवारि, नपुं० शान्तिधारा का जल, water of purity fall. शान्तिकृत, संतिकिअ, वि० शान्तिकारक, सान्त्वक, प्रशामक, उपशमक,pacificator, reposer. शान्तिगृहं, संतिगेहं, नपुं० विश्रामालय, विश्रामगृह आरामघर, rest house. शान्तिजा.संतिआ.वि० शान्ति को उत्पन्न करने वाला. 'शनि या प्रिया यस्य स शान्तिजार्मुनिर्निर्गतः शान्तेराश्रयः' bornof good fortune. शान्तिज्योतिः, संतिजाइ, स्त्री० प्रशान्त ज्योति, . प्रियभाव, उत्तम भाव, happiness nature. शान्तिदायक, संतिदायग, वि. धैर्य भाव को प्रदान करने वाला, doing of fortune. शान्तिदानी, संतिदाणी, वि. निराकरण देने वाला, giving of happy. शान्तिनाथः,संतिणाहो, पुं० सोलहवें तीर्थकर का नाम, a tirthankar. शान्तिप्रदायी, संतिप्पदाइ, वि० बधाई देने वाला, आशीर्वाद देने वाला, providing of peace. शान्तिप्रभु, संतिपहु, पुं० शान्तिनाथ, सोलहवें तीर्थंकर, tirthankar santinatha. शान्तिपरिकर्ता, संतिपरिकता, वि० शान्ति, उत्पादक, providing with peace. शान्तिधारा,संतिआरा, स्त्री० दोष परिमार्जन हेतु धारा, परिरक्षण धारा, fall of averting evil. शान्तिभक्तिः, संतिभत्ति, स्त्री० शान्तिप्रभ की भक्ति सोलहवें तीर्थंकर शान्तिनाथ प्रभु की अर्चना, worship of Santi. शान्तिभावः, संतिभावो, पुं० प्रसन्नभाव, धैर्यभाव, happiness. शान्तिमयी, संतिमयी, वि० तप्तिमयी, संतुष्टियुक्त, ___happinessful. शान्तिलाभः, संतिलाहो, पुं० शान्ति प्राप्ति, gone of peace. शान्तिवर्मन्, संतिवम्मो, पुं० श्रीधर राजा का ज्येष्ठ भ्राता, आचार्य, समन्तभद्र - 'शान्तिवर्मा नाम नृपस्य ज्येष्ठ भ्राता, शान्तिवर्मा नाम समन्तभद्र आचार्यस्तस्य भावस्तया',a name,• स्वयंवर ing. For Private and Personal Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1455 मंडप का एक रचनाकार, a making of Sabha, • शान्तेर्वर्म कवचं तस्य भावस्तया। शान्तिविधात्री,संतिविधाई, वि० शान्ति प्रदायक,शान्ति विधारक, धर्म का प्रकाश करने वाले, pro viding with peace. शान्तिविवृद्धिः, संति-विउड्डि, स्त्री० शान्ति की वृद्धि, peaceness. शान्तिसंविता, संतिसंविआण, वि० शान्तिदायिनी, giving of peace. शापः, सावो, पुं० [शप् + घञ्] अभिशाप, दुर्वचन, शपथोक्ति, curse, • मिथ्यावचन, asserveration, abuse, • दुराशीष, an imprecation, • आक्रोश, अवक्रोश, very anger, • पाप-'लग्नस्य वाश्रय भुजः शमनेऽपि पापम्'। शापग्रस्त, सावगत्थ, वि० अभिशाप ग्रस्त,curseful. शापजन्य, सावजण्ण, वि० शाप से घिरा हुआ, ___rounded with curse. शापमुक्त, सावमुत्त, वि० अभिशाप मुक्त,curseless. शापमुक्तिः, सावमुत्ति, स्त्री० अभिशाप से छुटकारा, loss with curse. शापमोक्षः, सावमोक्खो, पुं० शाप से मुक्ति, curseless. शापयन्त्रित, सावर्जतिअ, वि० अभिशाप से नियन्त्रित किया गया, controlled with curse. शापल, सावल, वि० दुराशिष, unblessing. शापान्तः, सावंव, पुं० अभिशाप का अन्त,• दोषाभाव, released from a curse. शापावसानं, सावावसाणं, नपुं० शाप से निवृत्ति। . दोषों की समाप्ति, released froma curse. शापाश्रिय, सावासिअ,वि० दुराशीष, unblessing. शापास्त्रः, सावत्थो, पुं० अभिशाप रूपी अस्त्र, hav ing a curse weapon. शापित, साविअ, वि० सुलाया हुआ, conjured. शापोत्सर्गः, सावोस्सगो, पुं० आक्रोश का उच्चारण, • शाप देना, giving curse. शापोद्धारः, सावोद्धारो, पुं० शाप से मुक्ति, released from a curse. शाफरिकः, साहरिगो, पुं० [शफरान् हन्ति - शफर - उक्] मछली पकड़ने वाला, मछुआरा, A fish erman. शाबर, साबर, वि० असम्भ, आदिवासी, savage, lowerman. शाबरः, सावरो, पुं० अपराध, दोष, • पाप, दुष्कर्म, अधम भाव, fault. शाबरी, साबरी, स्त्री० पहाड़ी बोली, प्राकृत की एक 34911&l, spoken by mountainers, a branch of prakrit. शाब्द, सद्द, वि० [शब्द् + अण] शब्द सम्बन्धी, शब्द से व्युत्पन्न, relating from a word, • ध्वनिगत, • मौखिक,• मुखरित, verbal, oral, sounding. शाब्दः, सद्दो, पुं० वैयाकरण, a grammarian. शाब्दबोधः, सद्दबोहो, पुं० प्रत्यक्षीकरण, शब्द ज्ञान, knowledge of word. शाब्दव्यञ्जना, सद्दविंजणा, स्त्री० व्यग्योक्ति, insinu ation of founded on words. शाब्दिक, सद्दिग, वि० [शब्द + ठक्], • मौखिक, • शब्द सम्बन्धी, • जबानी, वचन से कथित, verbal, oral, sounding. शाब्दिकः, सद्दिगो, पुं० वैयाकरण, a grammar ian. शामनः, सामणो, पुं० [शमन + अण्] यम, यमराज, yama. शामनं, सामणं, नपुं० वध, हनन, घात, killing, slaughter, • शान्ति, सुख, peace, . नियंत्रण, उपशमन, tranquility, • कर्मावरण को हटाना, throwing of karma'sdust. शामनी, सामणी, स्त्री० दक्षिण दिशा, the south ern direction. शामित्रं, सामित्तं, नपुं० [शम् + णिच् + इत्रच्] यज्ञ करना, • मेघ बादल, sacrificing cloud. शामिलं, सामिलं, नपुं० [शमी + ष्लब्], भस्म, रास, ___ashes. शामिली, सामिली,स्त्री० स्रुच्, जुवा, यज्ञ की भस्म, dust of yazya. शाम्बरी, संबरी, स्त्री० [शम्बर + अण् + ङीप्] जादूगरी, बाजीगर, jugglery, illusion. For Private and Personal Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1456 शाम्बविकः, साबविगो, पुं० [शम्बु ठक्] शंखों का व्यापारी, businessman of shells. शाम्बुकः, संवुगो, पुं० • घोंघा • शंख, • द्वीन्द्रिय जल में उत्पन्न होने वाला जीव, shell, born in water jiva. शाम्भव, संभव, वि० [ शम्भु + अण् ] शिव से सम्बन्धित related with Siva. शाम्यता, समअ, वि० शान्त पना, धैर्यता, peaceful. , www.kobatirth.org • शायकः, सायगो, पुं० [शो ण्वुल्] बाण, तीक्ष्ण तीर, arrow, तलवार, a sword. शायिनी, सायिणी, वि० शयन कर्त्री-सोने वाली। सोने के पश्चात् सोती हुई। विश्वैकभानोरुत सुप्तशायिनी, sharing ones. शार, सार, सक० कृश करना, क्षीण करना, to weaken. to be weak. शार, सार, वि० चितकबरा, धब्बेदार, चित्तीदार, शवल, variegated colour. शारः, सारो, पुं० पवन, वायु, air, wind, • रंग-बिरंगा, colourful, शतरंज का मोहरा, a piece used at chess. शारङ्गः, सारंगो, पुं० [शार अङ्गं यस्य] मोर, मयूर, • भ्रमर, भौरा, a peacock, a bee, a deer, • हरिण, हस्थि, हाथी, चातक पक्षी, elephant, chataka bird. · शारङ्गी, सारंगी, खी० [शारङ्ग ङीष्] एक वाद्य विशेष, a particular musical instru ment. . शारद सारद वि० [शरदि भवं अण्] शरत्कालीन पतझड़ से सम्बन्धित । शरद ऋतु से सम्बन्धित, belonging to autumn, ⚫ विनीत, शर्मीला modest, with autumn, • नयां, नूतन, new recent, shy, bashful. शारदः, सारदो, पुं० वर्ष, संवत्सर, a year, • नूतन, new, • शरत्कालीन । शरदोऽसौ शारदस्तद्वत् अस्ति यः किलानेकधार बहुप्रकारेणान्यस्यार्थं, • ते शारदा गन्ध वहाः सुवाहा related with autumn, an sutmnal sickness, autumnal, sun · Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश shine, a kind of kidney bean, lobiya, udada, • लोबिया, उड़द, • बकुल वृक्ष, bakula tree, • मौलसिरी, molsiri tree. शारदा, सरदा, स्त्री० सरस्वती, वाग्देवी, भारती, sarasvati, vagdevi, Bharati, • वाणी, vani, हे शारदे। शारदवत्तवायः समस्तु मेघस्य विनाशनाय । शारदी, सारदी, स्त्री० कार्तिकमास की पूर्णिमा, the full moon day. शारदीय, साररीय, वि० आश्विनमास सम्बन्धी, पतझड़ सम्बन्धी, शरद् ऋतु से सम्बन्ध रखने वाली, related to autumn. शारिः, सारि, पुं० [श् इज्] शतरंज का मोहरा, गोट, a chessman, • पासा, a piece of chess. शारिः, सारि, स्त्री० सारिका, मैना, a kind of bird, Sarika, • हस्ति झूल, seat on an el ephant going to war. शारिपट्टः, सारिपट्टो, पुं० शतरंज की बिछात, cloth of chess. शारिका, सारिगा, स्त्री० सारिका, मैना, a kind of bird • गोटी, शतरंज का मोहरा, piece of chess, kind of dice. शारी, सारी, स्त्री० मैना, सारिका, mena, sarika. शारीर, सारीर, वि० [ शरीर + अण् ] शारीरिक, शरीर से सम्बन्धित, bodily, corporeal शरीरधारी, मूर्तिमान, embodied. शारीरः, सारीरो, पुं० शरीरधारी, जीव, युक्त आत्मा, the incorporate, individual soul, • सांड, bull, ox, • एक औषधि विशेष, a kind of drug. शारीरिक, सारीरिंग, वि० [ शरीर कन् + अण् ] शरीर से सम्बन्धित, दैहिक, भौतिक, relating with body, bodily corporeal. शारुक, सारुग, वि० अनिष्टकर, उपद्रवी, Noxious, hurtful. शार्ककः, सक्कगो, पुं० [शर्क अण् कन्] शक्कर, खांड, made of sugar. For Private and Personal Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1457 शार्करः, सक्करो, पुं० शक्कर, चीनी,• पपड़ी, मलाई, • कंकरीला, sugary, gravelly, stonly. शार्कर, सक्कर, वि० शक्कर से सम्बन्धित, relat _ing with sugar. शार्क, सारंग, वि० [शृङ्ग + अण] सींग से निर्मित, made of horn. शाङ्क:/शार्ङ्ग, सारंग, पुं०/नपुं० धनुष, bow. शार्ङ्गधरः, सारंगधरो, पुं० धनुषधारक विष्णु, Visnu. शान्,ि सारंगि, पुं० [शाङ्ग + इनि] धनुर्धारी, तीरंदाज, •विष्णु, Visnu. शार्दूल, सर्लो, पुं० [शृ + उलल्] व्याघ्र, तेंदुआ, चीता, • प्रमुख प्रधान, श्रेष्ठ, tiger, leopard, panther, excellent, • पूज्य, re spected person. शार्दूलवाः, सर्लवा, पुं० श्रेष्ठ व्यक्ति, great per son. शार्दूलविक्रीडितं,सर्ल-विक्किडिअं, नपुं० चीते की पीड़ा, शार्दूलविक्रीडित छन्द,• एकोनविंशत्यक्षर छन्द. . 'सूर्याश्वैर्मसजस्तताः समुरवः शार्दूलविक्रीडितम्', of a metre, a particular metre, who nineteen words, •555 (मगण), IIS (सगण), ।। (जगण), ।। (सगण) 55155। (तगण-तगण) और गुरु वर्ण जिसमें हों, उसे शार्दूलविक्राडित छन्द कहते हैं। जयोदय एवं वीरोदय के सर्गान्त में प्रायः इसी छन्द का प्रयोग हुआ है। 'श्रीमान् श्रेष्ठिचतुर्भुजः स सुषुवे भूरामरोपह्रयम्', वाणीभूषणवर्णिनं घृतवरी देवी च यं धीचयम्। तत्काव्यं लसतात् स्वयंविधिश्रीलोचनाया जयराजस्याभ्युदयं दधद् वसुट्टगित्याख्यं च सर्ग जयत्।। • वीरोदय काव्य में भी इसी पद्धति को अपनाया है। प्रारम्भिक दो चरण सभी काव्यों में समान हैं, परन्तु अन्तिम दो चरण काव्यसूचक एवं सर्ग समाप्ति से युक्त हैं। शार्मण, सम्मण, वि० सुखदायक, happinessful. शार्वर, सव्वर, वि० रात्रि सम्बन्धी, रात से सम्बन्धित, related with night, • उपद्रवी, प्राणहार, mischievious, pernicious, • तिमिर, अन्धकार, darkness, thick gloom. शार्वरी, सव्वरी, स्त्री० रजनी, रात्रि, night. शाल, साल, स्त्री० प्रशंसा करना, चमकना, पूरित होना, to praise, to shine, to flatter. शालः, सालो, पुं० [शल् + घञ्] शालतरु, शालवृक्ष, of a tree,• धान्य, a kind of grain,. बाड़ा, enclosure, • एक मछली, a kind of fish, • प्राकार, परकोटा, fence wall. शालग्रामः, सालग्गामो, पुं० शिवमूर्ति, प्रस्तर खण्ड, a kind of sacred stone. शालगिरि, सालगिरि, पुं० एक पर्वत, of a moun ___tain. शालजः, सालजो, पुं० सालवृक्ष की राव/गोंद, exu dation of the sala tree. शालनिर्यासः, सालणिज्जासो, पुं० सालवृक्ष की राव/गोंद, resiuon. शालभञ्जिका, सालभंजिगा, स्त्री० पुत्तलिका, पुतली गुड़िया, a doll, puppet, • प्रतिमा, मूर्ति, बुत, पुतला, statue, harlot. शालवः, सालवो, पुं० [शाल + वल् + ड] लोध्र तरु, the lodhra tree. शालवेष्टः, सालवेट्ठो, पु० शाल की निकली गोंद, resion. शालशृङ्गः, सालभंगो, पुं० वप्रप्रात, परकोटा, fence, wall. शालसारः, सालसारो, पुं० शालवृक्ष, a sala tree, • हींग, foetida. शाला, साला, स्त्री० [शाल + अच् + याप्], • कक्ष, स्थल, बैठक, प्रकोष्ठ, room, an apart ment, • मण्डपशाला, hall, assembly, • घर, आवास, आलय, निवास, house, abode,• वृक्ष की शाखा, वृक्ष का तना, a large branch of tree. शालाकः, सालागो, पुं० पाणिनि, of pānini. शालाञ्जिरः, सालजिरो, पुं० मिट्टी का सकोरा, ___earthen cup. शालामृगः, सालाभिगो, पुं० गीदड़, jackal शालावृकः, सालाविगो, पुं० कुत्ता, श्वान, कुक्कर, dog, • भेड़िया, हरिण, deer, wolf, . बिल्ली , cat, • वानर, बंदर, monkey. For Private and Personal Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1458 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शालाकिन्,सालागि, पुं० शालाक + इन्] बीधारी, भालायुक्त व्यक्ति, गश्ती, पहरेदार, a lancer, spearman, • नाई, barbar. शालातुरीयः, सालातुरीओ, पुं० [शालातुर + छ] पाणिनि, pānini. शालारं, सालारं, नपुं० [शाला + स् + अण्] सीढ़ी, जीना, पायदान, ladder, • पिंजरा, सोपान, a bird of cage, a fight of steps. शालिः, सालि, स्त्री० [शाल् + णिनि] धान्य, एक प्रकार का चावल,a kind of rice. शालि-ओदनः, सालि-ओदणो, पुं० शालिधान्य के चावल की भात, boiled rice. शालि ओदनं, सालि-ओदणं, नपुं० देखो ऊपर, boiled rice. शालिकः, सालिगो, पुं० शालीधान्य, rice. शालिकः, सालिगो, पुं० [शालि + कै + क] जुलाह, तन्तुकार, weaver, • मार्गकर, a toll, . शुक्ल, tax, • कृषक, किसान, farmer. शालिगोपी.सालिगोवी.स्त्री० शालिरक्षिका. धान्यखेत रक्षिका, a female farmer. शालिचूर्णः/शालिचूर्ण, सालिचुण्णो, पुं०/नपुं०, चावल का आटा, rice flour. शालिन्, सालि, वि० सहित, युक्त, सम्पन्न, en dowed with, • चमकीला, चमकदार, shining. शालिनी, सालिणी, स्त्री० [शालिन् + ङीप्], गृहिणी, मालकिन, a mistress, the house, • रमणीया, beautiful, • एक छन्द का नाम, इस छन्द में ग्यारह वर्ण होते हैं - 555, 5511, 551,551 शालिपिष्टं, सालिपिट्ठ, नपुं० स्फटिक, crystal. शालिभवनं, सालिभवणं, नपुं० धान्य खेत, धान्यागार, a rice field. शालिमालः, सालिमालो, पुं० धान्य समूह, धान्य की क्यारियां, rice mass. शालिवाहनः, सालिवाहणो, पुं० एक प्रसिद्ध राजा,a king. शालिहोत्रिन्, सालिहोत्ति, पुं० अश्व, घोड़ा, horse. शालीन, सालीण, वि० [शाला + खञ्], लज्जालु, विनीत, विनम्र, नत, modest. शालीनः, सालीणो, पुं० गृहस्थ, a householder. शालुः, सालु, पुं० [शाल् + उण] मेंढक, दर्दुर, a frog. शालु, सालु, पुं० कमदिनी की जड़, the root of the waterlily. शालुकं, सालुगो, पुं० कुमुदिनी की जड़, जायफल, the root of the waterlily. शालुकः, सासुगो, पुं० मेंढक, दर्दुश, frog. शालूर, सालूरो, पुं० [शाल् + ऊर्], मेंढक, frog. शालेयं, सालेयं, नपुं० [शालि + ढक] धान्य क्षेत्र, rice field. शालोत्तरीयः, सालोत्तरीओ, पुं० पाणिनि, panini. शाल्मलः, सालमलो, पुं० सेमल तरु, a tree of semal. शाल्मलिः, सालमलि, स्त्री० सोमलतरु, the silk cotton tree. शाल्मलिस्थः, सालमलित्थ, पुं० गरुड़,Garuda. . शाल्मली, सालमली, स्त्री० समल तरु। • नरक की भूमि, a earth of Naraka. शाल्वः , सालवो, पुं० [शाल् + व] एक देश, a country. शाव, साव, वि० [शव + अण्] शव शम्बन्धी, . । मृत्यु से उत्पन्न, related with death. शावः, सावो, पुं० शावक पुत्र, जानवर का बच्चा, animal cub. शावकः, सावगो, पुं० शावक का पुत्र बच्चा, जानवर of a qual, a fawn, cub. the young of any animal. शाश्वतः.सासओ.पं० महादेव, शिव,Mahadeva, Siva, • सूर्य, sun. शाश्वत, सासअ, वि० [शश्वद् भवः अण्], • निरन्तर, सदा ही, eternal, • नित्य, • ध्रुव, चिरस्थायी, perpetual, ever lasting. शाश्वतं. सासअ. अव्यः नित्य निरन्तर. सदैव.सदा के लिए, फिर से, eternal, perpetual, eternal knowledge. शाश्वतबुद्धिः, सासअबुद्धि, स्त्री० नित्यबुद्धि,eter nal knowledge. For Private and Personal Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1459 शाश्वतस्थितिः, सासअठिइ, स्त्री० आनेन्त्यदशा, नित्यदशा, eternal custom, custom for time,• प्राग स्थिति। शाश्वतिक, सासइग, वि० [शाश्वत + ठक्] नित्य, स्थायी, सतत्, • सनातन,eternal, perma nent. शाश्वती, सासई, स्त्री० [शाश्वत + ङीप] पृथ्वी. earth. शाष्कुल, सक्कुलो, वि० मास भक्षी, eating of fish. शाष्कुलिकं, सासकलिगं, नपुं० [शष्कुली + ठक्], पूरियों का ढेर, a quantity of baked cock. शास्, सास, सक० पढ़ाना, लिखाना, अध्यापन करना, शिक्षण प्रदान करना, प्रशिक्षित करना, सीख देना, to teach, intruct, train, • शासन करना, अनुशासित करना, नियंत्रित रखना। वारितुं तु परचक्रमुद्यतः, साम-दाम-परिहार भेदतः। प्राभवाभिबलमन्त्रशक्तिमान् शास्ति सम्यगवनिं पुमानिमाम्। to order, to command, to direct, • राज्य करना, आज्ञा देना, आदेश देना, to order. शासक, सासग, वि० शासन करने वाला, अनुशासक, a ruler. शासकः, सासगो, पुं० नृपति, राजा, king. शासनं, सासणं, नपुं० [शास् + ल्युट्] आज्ञापन, आज्ञा देना, instruction, teaching, • अनुशासन, प्रशासन, नियंत्रण, rule, sway, order, • आज्ञा, आदेश, आग्रह, निवेदन, order, • प्रभाव, royal grant, • समय, प्रमाण, time, • विधि, नियम-अधिनियम, राजाज्ञा, 'प्राप्त शासनमगादगारिवाडात्म', act rule, • आग्रह, प्रभुत्व, character, . शिक्षण, अध्यापन, अनुशासन, • शिक्षण, अध्यापन, अनुशासन, teach, . आत्मसीख-विश्वस्य रक्षा प्रभवेदितीयद्वीरस्य सच्छासनमद्वितीयम्'समाश्रयन्तीह धरातलेऽसून कोऽपि भूयादसुखीति तेषु। शासनकृत्, सासण-किअ, वि० शासन करने वाला, शासक, ruler. शासन-ख्यापक, सासण-खावग, वि० समय प्रख्यापक, प्रमाण विवेचक, time seater. शासनगतिः, सासण-गइ, स्त्री० शिक्षण गति, teach gone. शासनचारिन्, सासणचारि, वि० आज्ञा पालन करने वाला, doing order. शासनदायक, सासण-दायग, वि० प्रभुत्व दायक, great ruler. शासनपत्रं, सासण-पत्तं, नपुं० आज्ञापत्र, हुक्मनामा, order letter. शासनप्रणाली, सासणपणाली, स्त्री० अनुशासन पद्धति। शासनधारा, commanding cus tom. शासनमन्त्रिन्, सासणमंति, पुं० आज्ञाकारी सचिव, orderful minister. शासनविधि, सासण-विहि, स्त्री० आज्ञाविधि, नियमविधान, order, act. शासनशाला, सासणसाला, स्त्री० अध्यापन शाला, शिक्षण स्थल, school, place of teach. शासनहारिन्, सासणहारि, पुं० राजदूत, संदेशवाहक, a messenger. शासनागारः, सासणगारो, पुं० शासनशाला, ruler school, an envoy. शासनातीतिकृत, सासणााइइकिअ,वि० अवज्ञाकारिन्, आज्ञा नहीं मानने वाला, without com manding. शासनाधिपति, सासणाहिवइ, पुं० नृपति,राजा, king. शासनाधीनः, सासणाहीणो, पुं० प्रशासन के आधीन, ___controlling of ruler. शासनाश्रयः, सासणासओ, पुं० शिक्षण का सहारा, supported of teach. शासित, सासिअ, भू०क०कृ०, [शास् + क्त], अनुशासित, आज्ञापित, आदेशित, ruled, governed, ordered, • दण्डित, pun ished,• सम्बोधित, teached. शासित, सासित्त वि० [शास + तृच्], शासक, प्रशासक, राज्य करने वाला, ruler, governor. For Private and Personal Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1460 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शास्ता, सत्था, वि० स्पष्टवक्ता, clear asked, • शासक, ruler, • प्रतिपालक, royal au thority. शास्तार, सत्थार, वि० शास्त्रप्रणेतार, शास्त्रकार, a ____teacher text writer. शास्ति, सत्थि, वि० अल्पज्ञानी, small knowledgeful. शास्त, सत्थ, वि० अध्यापक, शिक्षक, शासक, नृप, राजा, • पिता, आचार्य, जैन श्रमण, father, ___a jaina buddha, sage. शास्त्र, सत्थं, नपुं० आप्त द्वारा उपदिष्ट वचन, a thought of god, • हितकर प्रवचन, आप्तोपज्ञमनुल्लंघ्यममदृष्टेष्ट विरुद्धवाक् । तत्त्वोपदेशकृत्साशास्त्र कापथघट्टनम्।। think of actful, • समीचीन वाक्यसमूह रूप शास्त्र, शास्त्रमर्थयतु सम्पदास्पदं, a text of sacred precept, [शिष्यतेऽनेन-शास् + ष्ट्रन्], . ग्रन्थ, सिद्धांत, आगम, वेद, religious book, sacred book, • वाङ्मय, श्रुत, anydepartment of knowledge, science of manual rules. शास्त्रकारः, सत्थयारो, पुं० रचनाकार, शास्त्र प्रणेता, the author of sāstra. शास्त्रकृत्, सत्थकिअ, पुं० रचनाकार, शास्त्रप्रणेता, शास्त्रप्रवीण,शास्त्र निष्णात,aversed in the sāstras. शास्त्रगण्डः, सत्थगंडो, पुं० शास्त्र प्रदर्शक व्यक्ति, शास्त्र से भिज्ञ व्यक्ति,asuperficial reder of books, a superficial scholar. शास्त्रचक्षुस्, सत्थ-चक्खु, नपुं० व्याकरण शास्त्र, grammar book.. शास्त्रज्ञ, सत्थण्हु, वि० शास्त्रवेत्ता, आगम रहस्य ज्ञाता, विज्ञ, विद्वान, good knowledgefulper son. शास्त्रज्ञानं, सत्थणाणं, नपुं० सिद्धांत बोध, cenversant with the sastra. शास्त्रज्ञानयुक्तः, सत्थणाणजुत्तो, पुं० ऋषिवर, knowledge of sacred books great sage. शास्त्रतत्त्वं, सत्थतच्चं, नपुं० सिद्धांत विचार, शास्त्र रहस्य, आगमज्ञान की जानकारी, truth as truth in the sastras. शास्त्रदर्शिन, सत्थदंसि, वि० सिद्धान्त दृष्टा, आगम दर्शक, scriptural, point of view. शास्त्रदानं, सत्थदाणं, नपुं० ज्ञानदान चार दानों में एक दान शास्त्रदान, given up of sastra. शास्त्रदृष्ट, सत्यदिट्ठ, वि० सिद्धांत का अवलोकन कर्ता। enjoined in sacred books. शास्त्रदृष्टिः, सत्यदिट्ठि, स्त्री० आगम ज्ञान दृष्टि, scrip tural point of view. शास्त्रपरीक्षा, सत्थपरिक्खा, स्त्री० आगम परीक्षा, knowledge of Agama's. शास्त्राप्रमाणं, सत्थपमाणं,नपुं० आगम सम्मत, आगम प्रमाण, good act of agamas. शास्त्रभेदः, सत्थभेदो, पुं० शास्त्र के भेद शास्त्र द्विविध-संहिता सूक्तश्च विस्तार से देखें - जयोदय HET104, Sastra kind. शास्त्रयोनिः,सत्थजोणि, स्त्री० आगम का मूल उद्गम PICT, born place of agamas. शास्त्र वार्तासमुच्चयं, सत्थ-वतासमुच्चय, नपुं० एक न्याय ग्रंथ, a text knowledge. शास्त्रविद्, सत्थविअ, वि० शास्त्रज्ञ, आगमवेत्ता, knowledge of agama. शास्त्रविधानं,सत्थ-विहाणं,नपुं० शास्त्रविधि, सिद्धांत नियम, scriptural. शास्त्रविधिः, सत्थविहि, स्त्री० शास्त्रीय नियम, धार्मिक नीति, act of religious. शास्त्रविप्रतिषेधः, सत्थ-विप्पदिसेह, पुं० शास्त्र विरोध, mutual contradiction of sacred percepts. शास्त्रविरोधः, सत्थविरोहो, पुं० विरुद्ध आचरण, il legal. शास्त्रविमुख, सत्थविमुह, वि० सिद्धांत विमुख, ___unlawful. शास्त्रविरुद्ध, सत्थविरुद्ध, वि. सिद्धांत के विपरीत कथन करने वाला, asking of without sastra. शास्त्रव्युत्पत्तिः, सत्थवियुपत्ति, स्त्री० शास्त्र के विषय For Private and Personal Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1461 की व्याख्या, आगम रहस्य का शब्दशः to be sharp, • सावधान करना, to be स्पष्टीकरण, intimate knowledge, the attentive, • तीक्ष्ण करना, to be sacred writing. sharpen. शास्त्रशिल्पिन्, सत्थसिप्पि, पुं० कलामर्मज्ञ, know- शिः, सि, पुं० [शि + क्विप्], सौम्यता, शान्ति, धैर्य, _ing of arts. • स्वस्थता, • शिव,Siva, • कल्याण, comशास्त्रसारज्ञ, सत्थ-सारण्हु, वि० आगम रहस्य ज्ञाता। posure, auspiciousness. • श्रुत सार को जानने वाला, knowing of शिंशपः, सिंसपो, पुं० [शिवं पाति-शिव+पा+क] agama. शीशमतरु, • अशोक वृक्ष, the tree dal शास्त्रातिक्रमः, सत्थइक्कमो, पुं० सिद्धांत उल्लंघन, bergission Asoka. धर्मतत्त्व का अतिक्रमण, going over of शिंशपा, सिंसवा, स्त्री० शिप्रा नदी के किनारे स्थित religious. Tia, a village. शास्त्रानुष्ठान,सत्थाणुट्ठाण, नपुं० शास्त्रनियम का पालन, शिक्कु, सिक्कु, वि० [सिच् + कु] सुस्त, आलस्य, taking of religious act. उदासीन, प्रमादी, idle, lazy. शास्त्रानुमोदित, सत्थणाणमोदिओ, वि० शास्त्र की शिक्थं, सिक्थ, नपुं० [सिच् + थक्] मोम, wax. अनुमोदना करने वाला, supporting of शिक्यं सिक्क.नपुं० छींका,झोला,asortof shelf. religious text. .. शिक्ष, सिक्ख, सक० सीखना, अध्ययन करना, अभ्यास शास्त्राभिज्ञ, सत्थाहिण्हु, वि० शास्त्रों में निपुण, करना, ज्ञान लेना, • पढ़ाना, to learn, to शास्त्रप्रवीण, • श्रुतसार में पारंगत, one study, to practice, with to aid. knowing the sastra. शिक्षकः, सिक्खगो, पुं० शिक्षक, अध्यापक, गुरु, शास्त्राम्बुनिधि, सत्थंबुणिहि,स्त्री० शास्त्र रूपी समुद्र, teacher. ___ ocean some of sastra. शिक्षक, सिक्खग, वि० [शिक्ष् + णिच् + ण्वुल] शास्त्रार्थः, सत्थत्थो, पुं० आगम ज्ञान का विवेचन, . सीख देने वाला, ज्ञान कराने वाला, instrucdoing of religious knowledge. tor. शास्त्रिन्, सत्थि, पुं० [शास्त्र + इनि] शास्त्र कुशल, शिक्षका, सिक्खगा, स्त्री० अध्यापिका, गुरुणी, • शास्त्र प्रवीण, one knowing of sastra. विशेषज्ञा, female teacher. शास्त्रिन्, सत्थि, पुं० शास्त्री, शास्त्रविशेष व्यक्ति, शिक्षणं, सिक्खणं, नपुं० [शिक्ष् + ल्युट्],• अधिगम, fagra, one who has mastered the ज्ञान बोध, knowledge, • अध्यापन, sāstra. शास्त्रीय, सत्थिअ, वि० [शास्त्रेण विहितः छ] आगम सिखाना, पढ़ाना, teaching. शिक्षणकृता, सिक्खणकिआ,स्त्री० सरस्वती, वाग्देवी, में निरूपित वेदनिहित, • शास्त्रानुमोदित, . शिक्षणं करोतीति स्त्री, शिक्षण कन्तया वाग्देव्या, श्रुत प्रतिपादित, scripticiousness,doing प्रेमपात्री, sarasvati. of sutra. शास्य, सस्स, वि० [शास + ण्यत].. उपदेश देने शिक्षणीय, सिक्खणिज्ज, वि० [शिक्षु + अनीयर]. योग्य, शासित किये जाने योग्य, to be • सीखाने योग्य, अध्यापन कराने योग्य, taught, to be advised, • दण्डनीय, to ज्ञानार्जन योग्य, to be teachable. be qunishable. शिक्षमाणः, सिक्खमाणो, पुं० [शिक्ष् + शानच्], • शि, सि,सक० तेज करना, towhet, to sharpen, शिष्य, विद्यार्थी, • विद्याभिलाषि, taking • कृश करना, क्षीण करना, to make thin, training, student. • पतला करना, to excite,. उत्तेजित करना, शिक्षा, सिक्खा , स्त्री० [शिक्ष् + भाव + अ + याप्], For Private and Personal Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1462 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • अध्ययन, अधिगम, ज्ञानाभ्यास, teaching, शेखर चूड़ा, lock of hair, • मयूर पुच्छ, learning, study acquisition of peacock's tail. knowledge,• अध्यापन, शिक्षण, प्रशिक्षण, शिखण्डिनः, सिखंडिणो, पुं० [शिखण्डिन् + कै + teaching, • सीख, विनय, परीक्षा, train कः], मुर्गा, a cock. ing. शिखण्डिन, सिखंडि, वि० [शिखण्डोऽस्त्यस्य इनि] शिक्षाकरः, सिक्खायरो, पुं० शिक्षक, अध्यापक, शिखाधारी, चोटी धारी, crested, tubted. teacher. शिखण्डिमंडलं, सिखंडिमंडलं, नपुं० मयूर समूह, शिक्षागृहं, सिक्खागेह, नपुं० शिक्षा केन्द्र, विद्यालय, peacock mass. शिक्षण संस्थान, school of teach, place. शिखण्डिन, सिखिंड, पुं० मयूर, मोर, • मुर्गा, . शिक्षागेहं, सिक्खागेह, देखो ऊपर। बाण, • चमेली, • विष्णु, peacock, cock, शिक्षाज्ञानकेन्द्रः, सिक्खाणाणकेंदो, पुं० शिक्षण arrow, jasmine, visnu. संस्थान, training place. शिखण्डिबाल, सिखंडिबालो, पुं० मयूर बालक, शिक्षादानं, सिक्खादाणं, नपुं० ज्ञानदान, given up शिखिण्डनां केकिनां बालाश्चचुक्नु। son of knowledge. peacock. शिक्षादायक, सिक्खादायग, वि. शिक्षा देने योग्य, शिखण्डिवंशः, सिखडिवंसो, स्त्री० to be teachable. सरस्वती-शिखण्डिना मयूराणां वेशो दया सा शिक्षाधनं,सिक्खाधणं, नपुं० विद्याधन, wealth of सरस्वती, sarasvati. knowledge. शिखण्डिनी, सिखंडिणी, स्त्री० [शिखण्डिन् + ङीप्] शिक्षानिर्देशः,सिक्खा-णिद्देसो, पुं० शिक्षा की दिशा, मयूरी, मोरनी, • द्रुपद पुत्री, daughter of instruction of teach. Draupada, female peacock. शिक्षापदं, सिक्खापदं, नपुं० शिक्षा स्थान, place of शिखत्व, सिखत्त, वि० शिखर युक्त, pointful. learning शिखरः, पुं० शिखर, कूट, top. शिक्षाभेदः, सिक्खाभेदो, पुं० विद्या के प्रकार, kind शिखरं, सिहरं, नपुं० चोटी, कूट, पर्वत का उन्नत भाग, of learning शिक्षालयः, सिक्खालओ, पुं० विद्यालय, school. point top, • सम्मेदशिखर जी, जो बिहार के गिरीडीह क्षेत्र में हैं, जैनों का प्रसिद्ध तीर्थ शिक्षाशक्तिः, सिक्खासति, स्त्री० विद्या प्रवीणता, skill, master of knowledge. स्थल, a famous tirtha, • कलगी, चूड़ा, शिक्षित, सिक्खिअ, भू०क०कृ०, [शिक्ष् + क्त] point, crest, brisrling of the hair. शिखरत, सिहरअ, वि० उपरिष्ट, to pest. अधिगत, अहीत, taked, • अध्यापित, सिखाया गया, learned teached, • शिखरानः, सिखरग्ग, पुं० शिखर का उन्नत भाग, top point of mountain. प्रशिक्षित, अनुशीलन, trained, in शिखरावलि, सिहरावलि, स्त्री० शिखर समूह, to structed, • प्रवीण, निपुण, योग्य, clever, peak. capable, • विनीत, लज्जायुक्त, modest, शिखरिणी, सिहरिणी, स्त्री० [शिखरिन् + ङीप्] diffident. महिलारत्न, good woman, • श्रीखण्ड, शिखण्डः, सिखंडो, पुं० [शिखाममति + अभ् + ड] मल्लिका, मालती, dish of curds, स्त्रियां मुण्डन, • काकपक्ष, a cock, • मयूर पंख, शिखरिणो वृत्तभेदेतकुभभेदेयो: स्त्रीरत्ने peacock's tail. शिखण्डकः, सिखंडगो, पुं० [शिखण्ड + इव + कन्] मल्लिकायां च रोमावल्यामपि स्मृता । इति विश्व, चोटी-मुण्डन के समय छोटी शिखा। बलगुच्छा, akind of flower, • एक छन्द विशेष। यह सत्तरह अक्षरों वाला छन्द है - रसै रुद्रैश्छिन्ना For Private and Personal Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1463 " 2/143) A यमनसभला गः शिखरिणी, (वृत्तरत्नाकर - शिखावत्, सिहाव, वि० [शिखा + मतुप] कलगीदार, 3/90), of a metre, an excellent crested, • ज्वाला युक्त, flaming, a woman, a line of hair, extending lamp, fire, अग्नि। across the naved, Iss (यगण) 555 शिखावरः, सिहावरो, पुं० कटहल का पेड़, the jack (मगण), ।। (नगण)।। (सगण), 5।। ____fruit tree. (भगण), और (1) एक लक्षु और एक अन्य, शिखावलः, सिहावलो, पुं० मयूर, मोर, मयूर गण, (5) गुरु युक्त शिखरिणी छन्द है। अभूद् peacock, • समेति निष्ठां सरसे शिखावल: दारासारेष्वखिलमपि वृत्तं त्वनुवदन्, समालीनः साद्रनगालवाले। सम्यक् सपदि जनतानन्द जनकः। शिखावृक्षः, सिहारुक्खो, पुं० दीपाधार, दीवट, a तदेतच्छुत्वाऽसौ विघटितमनोमोहमचिरात्, ____lamp stand. सुरश्चिन्तांचक्रे मनसि कुलटाया कुटितताम्।। शिखावृद्धिः, सिहावुड्डि, स्त्री० बढ़ने वाला ब्याज, (जयो० 2/143) daily increasing शिखरिन्, सिहरि, वि० [शिखरमस्त्यस्य इनि] चोटी, शिखावृत, सिहाउत्त, वि० शिखाभिवृक्षशाखाभिर्वृत• शिखाधारी, tufted,pointed, • नुकीला, शाखाओं से आच्छादित वृक्ष, covered of तीक्ष्ण, sharp, topful, • शिखरयुक्त। tree branches, • शाखा युक्त तरु। शिखरिन्, सिहरि, पुं० पर्वत, पहाड़, mountain, शिखिन्, सिहि, वि० [शिखा अस्त्यस्य इनि] शिखाधारी चोटी युक्त, कलगीदार, pointed, • पहाड़ी दुर्ग, • वृक्ष, • टिटिहरी, a hill fort, a tree, the lap wing. crested, • घमण्डी , proud. शिखरिवरः, सिहरिवरो, पुं० पर्वतराज, हिमगिरि, शिखिन्, सिहि, पुं० अग्नि, आग, fire, • मुर्गा, cock, __mountain. • बाण, मयूर, arrow, peacock, • वृक्ष, शिखा, सिहा, स्त्री० [शि + खक्] चोटी, शिखर, दीपक, • सांड, अश्व, a bull, a horse,. शाखा, शीर्षबिन्दु, point of top, tuft, पर्वत, • ब्राह्मण, a mountain, point,a lockofhair, • धार, नोक, तीक्ष्ण Brahmana, • साधु • केतु, • चित्रक वृक्ष, भाग, sharp, • चूलिका, chief of any sage, ketu, tree of chetraka. thing, • अग्नि, ज्वाला, fire, • प्रकाश शिखिकण्ठः, सिट्टिकंठो, पुं० तुतिया, लीला थोथा, किरण, ray of light. blue vitriol. शिखाधरः, सिहाहरो, पुं० मयूर पंख,peacocktail. शिखिग्रीषं, सिहि-गीस, नपुं० नील थोथा, blue शिखाजं, सिहाज, नपुं० मयूर पंख, peacock. ___vitriol. शिखिजनः, सिहिजणो, पुं० मयूरवर्ग, • हिन्दू लोग, शिखाधारः, सिहाधारो, पुं० मोर, मयूर, peacock. peacock group. शिरवान सिहंत.वि० चोटी पर्यन्त, शिखर तक, top शिखिध्वजः. सिहिझओ. पं० कार्तिकेय, . धुआ, standing. Kartikeya, smoke. शिखामणिः, सिहामणि, स्त्री० चूड़ामणि, top crow, शिखिपत्रं, विहिपत्तं, नपुं० मोरपंख, peacocktail. ___ crest jewel. शिखिपुच्छं, सिहिपुच्छ, नपुं० दुम, • सोर पुंच्छ, शिखामूलं, सिहामूलं, नपुं० गाजर, • मूली, car peacock's tail. ___rot, a turnip. शिखियूप, सिहिजुवो, पुं० बारह सिंगा, an epiशिखाल, सिहालु, स्त्री० मोर की कलगी, thecrest thet of deer. of a peacock. शिशिवर्धकः, सिहिवड्गो, पुं० लोको-गोल लोकी, शिखालुता, सिहालुता, वि० चूड़ायुक्त, चोटीधारी, agroud. सिक्ख, topful, taked of lock of hair. For Private and Personal Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1464 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Pres. शिखिवाहनः, सिहिवाहणो, पुं० कार्तिकेय, शिडी, सिडी, स्त्री० उन्मत्त-शिडीति देश भाषायाम, Kartikeya. mad. शिखिशिखा, सिहिसिहा, स्त्री० ज्वाला, • अग्नि लौ। शित, सिअ, भू०क०कृ०, [शो + क्त] तेज किया • दीपक लौ, • मयूरकलगी, flame, हुआ, पैना किया हुआ, sharpened, whetpeacock's crest. ted, • पतला, कृश, दुबला, thin,emaciशिग्नु, सिग्गु, स्त्री० सागभाजी, green leaf, • सहजन ated, • कलुषित, wasted,declined,. तरु, a pot herb, a kind of tree. क्षीण, बलहीन, दुर्बल, weak, feable, . शिङ्ख, सिंह, सक० जाना, पहुंचना, to go, to move, श्यामल, darkness. • प्राप्त होना, to take. शितदु, सिअहु, स्त्री० सतलज नदी, a river of शिङ, सिंघ, सक० सूंघना, गन्ध लेना, to smell. satluja. शिवाणः, सिंघीणो, पुं० [शिङ्घ + आणक] पपड़ी, शिताग्रः, सिअग्गो, पुं० कंटक, कांटा, a thron. झाग, froth, foam, • बलगम, कफ, शिति, सिइ, स्त्री० भुर्जवृक्ष, a kind of tree, phlegm. Bhurja. शिवणं, सिंघणं, नपुं० नाक का मैल, mucus of शिति, सिइ, वि० [शि + क्तिच्], • श्वेत, शुभ्र, the nose, • लोहे की जंग, rust of iron, धवल, white. • शीशे का बर्तन, glass-vessel. शितिकण्डः, सिइकंडो, पुं० शिव, शंकर, Siva, शिकाणकः, सिंहाणगो, पुं० [शिव + अणक] ___Shankar, • जल कुक्कुट, water cock. नासिकामल, सिणक, the mucus of the शितिकृत, सिइकिअ, वि० श्यामलता, blackness. nose. शितिछदः, सिइछदो, पुं० हंस, a goose. शिङ्काणकं, सिघांणग, नपुं० कफ, बलगम,phlegm. शितिपक्षः, सिइपक्खो, पुं० हंस, a goose. शिङ्ग, सिंग, वि० उन्मत्त, प्रोन्मत्त, drinker. शितिरत्नं, सिइरयणं, नपुं० नीलम, Nelam, sapशिञ्ज, सिंज, सक० टनटनाना, झनझनाना, to tinkle, phire. to jingle, • खड़खड़ाना, to rattle. शितिवायसः, सिइ-वायसो, पुं० बलराम, शिञ्जः, सिंजो, पुं० [शिक्षा + घञ्] टंकार,झनझनाहट, Balarama. ___ tinkle, jingle. शिथिल, सिढिल, वि० [श्लथ् + किलच्] धीमा, शिञ्जञ्जिका, सिंजजिगा, स्त्री० कटिबंध, करधनी, ढीला, loose, • सुस्त, विश्रान्त, relaxed, कंदौरा, a chain, worn round the • खुला हुआ, मुक्त, untied, • निढाल, कृश, loins. क्षीण, बलहीन, unpowerful, • दुर्बल, शिक्षा, सिंजा, स्त्री० [शिञ्ज + अ + यप्], टंका, कृश, क्षीण, बलहीन, weak, untied, . झंकार, tinkle, • धनुष की डोरी, a bow of पिलपिला, ढीलाढाला, unfastened, . string. मुाया हुआ, enfesled,• निष्क्रिय,निरर्थक, शिञ्जित, सिंजिअ, भू०क०कृ०, [शिञ्ज + क्त] टंकृत, व्यर्थ, dissolved, decayed. झंकृत, ध्वन युक्त, tinkling, jingling. शिथिलं, सिढिलं, नपुं० सुस्ती, आलस्य, उदासीनता, शिञ्जिनी, सिंजिणी, स्त्री० [शिङ्ग + णिनि + ङीप्] laxity,• शिथिलता, ढीलापन, looseness, धनुष की डोरी, a bow of string, • झांवर, slowness. नुपूर, an anklet. शिथिलत्व, सिढिलत्त, वि० शिथिलता, ढीलापन, शिद, सिड, सक० घृणा करना, तिरस्कार करना, तुच्छ looseness. समझना, to slight, to despise. शिथिलित, सिढिल्लिअं, वि० [शिथिल + इतच्] For Private and Personal Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ढीला किया हुआ, loosed विश्रान्त, खोला हुआ, untied, • प्रविलीन, unfastened. शिनि, सिणि, पुं० [शी निः] योद्धा, a fighter. शिपि, सिवि त्री० [शी क्विप्] किरण, प्रभा, light, ray, • त्वचा, चमड़ी, skin, leather. + शिप्रः, सिप्पो, पुं० [शि + रक्] हिमालय स्थित सरोवर, a pond. शिप्रा, सिप्पा, पुं० [शिप्र + टाप्], शिप्रा नदी, उज्जयिनी नगर इसी नदी के तट पर स्थित है, जिसे क्षिप्रा भी कहते हैं, sipra, a kind or river. , शिफा, सिफा, स्त्री० रेशेदार जड़, a fibrous root, कमल की जड़ • मां, • एक नदी, mother, a river. शिफाकः, सिफागो, पुं० [शिफा कन्] कमल जड़, a root of lotus. शिफाधरः, सिहाहरो, पुं० शाखा, a branch. शिफारुहः, सिहारुहो, पुं० वटवृक्ष, fig tree. शिबि, सिवि, वि० शिकारी, hunter. शिबि, पुं० भूर्जवृक्ष, a tree of Bhurja. शिबिका, सिविगा, स्त्री० [शिवं करोति शिव णिच् + ण्वुल् ] डोली, पालकी, a bier, a palanquin, litter. शिबिरं, सिबिर, नपुं० [शरते राजबलानि अत्र शी- किरच् बुकागमः ] तम्बू, खेमा, पड़ाव, सैन्य विराम, camp. शिम्बा, सिंबा, नपुं० [शम् इम्बच्] फली, छीभी, सेम, a pod legume. शिम्बिका सिंविगा, स्त्री० [शिम्बा कन्यप्] . www.kobatirth.org - + 1 सेमफली, बालोर, pod, lugume शिम्बी, सिंबि, स्त्री० फली, सेमफली, बालौर, pod legume. शिरं, सिरं, नपुं० [क] सिर, • पिप्परामूल, पीपल की जड़, the head, the root of the pepper. शिर:, सिरो, पुं० शय्या, अजगर, a large serpent. शिरस, सिरं, नपुं० [ असुन्] सिर मस्तक, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1465 • head, • खोपड़ी, शिखर भृंग, चोटी, top, ऊपरी भाग, उन्नत भाग, chief part, • भाल, ललाट, head, • कंगूरा, कलश, उच्चतम शिखर, chief, • मुख्य, प्रधान, प्रमुख, विशिष्ट, principal • वाद्य विशेष, • कुम्भस्थल, the head, • अग्रभाग, अगला हिस्सा, front, forepart. शिरगृहं, सिरगेहं नपुं० चन्द्रशाला, अट्टालिका, a cod room, a room on the top of a house. शिरग्रहः, सिरग्गहो, पुं० सिरदर्द, सिर पीड़ा, शिरो वेदना, affection of the head. शिरश्चालन, सिरच्चालणं, नपुं० अग्रभाग चालन, the head moving of front. शिरप्रदेश:, सिरप्पएसो, पुं० मुख्य भाग, • उन्नत कूट, • उन्नत शिखर भाग, front part top place. शिरसिज, सिरसिजो, पुं० सिर के बाल, head hair. शिरखी, सिरही, वि० शिरोमणि, a jewel worn on the head. शिरस्कं, सिरक्क नपुं० लोहे का टोप, पगड़ी, टोपी, a helmet. शिरस्का, सिरिक्का, स्त्री० [शिरस्क यप्] पालकी, • शिविका, a palanquin शिरस्तस्, सिरसा, अव्य० [शिरस् + तस् ] शिर सम्बन्धी, सिर से, related with head. शिरस्तिर, सिरत्थि, वि० मस्तक, झुका हुआ, modested head. शिरस्थित सिरद्विअ, वि० सिर पर स्थित, on the head. शिरस्य, सिरस्स वि० [शिरसि भवः यत्] सिर संबंधी, related of head. शिरस्वः, सिरस्सो, पुं० सिर का टोप, a helm शिराल, सिराल, वि० शिरायुक्त, स्नायवी, sinewy, tendinous. For Private and Personal Use Only · शिरि, सिरि, पुं० [ शृ + कि] असि, तलवार, a sword, • बाण, arrow, •मारक, killer, murderer, fat, locust. शिरीषः, सिरीसो, पुं० सिरस का पेड़, of tree. शिरीषं, सिरीसो, नपुं० सिरस पुष्प, a flower of siras. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1466 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शिरीषकोषः, सिरीसकोसो, पुं० शिरीष पुष्प समूह, शिलाफलकं, सिलाफलगं, नपुं० प्रस्तर सिल, a bunch of flower of siras, शिरीषस्य stone slab. कोषादपि। शिलाभवं, सिलाभवं, नपुं० शलयगन्धद्रव्य, benzain. शिरोधरा, सिरोहरा, स्त्री० ग्रीवा, गर्दन, neck. शिलाभेदः, सिलाभेदो, पुं० छेनी, टांकी, stone शिरोधार्य, सिरोधारिअ, वि० स्वीकार, accepted. cutter. शिरोमणिः, सिरोमणि, स्त्री० चूड़ामणि रत्न, an or शिलामूलः, सिलामूलो, पुं० प्रस्तर भाग, stone seat, nament of the head. •शिलापट्ट। शिरोमर्मन, सिरोमम्मो, पुं० सुकर, सुअर, pig. शिलारसः, सिलारसो, पुं० धूप, . शैलेयगन्धद्रव्य, शिरोमालिन्, सिरोमालि, पुं० शिव, Siva. benzoin incense. शिरोरत्नं, सिरोरयणं, नपुं० चूड़ामणि रत्न, orna- शिलालेखः, सिलालेहो, पुं० प्रस्तरलेख, edicts, ment of the head. stone inscriptions. शिरोरुजा, सिरोरुजा, स्त्री० सिर की वेदना, head- शिलावल्कलं, सिलावक्कलं, नपुं० शिला पर जमी ache. हुई काई, a kind of mass. शिरोरुह, सिरीरुह, पुं० सिर के बाल, the hear of शिलावृष्टिः, सिलावुट्ठि, स्त्री० प्रस्तर वर्षा, fallen ___the head. of stone part. सिरोशूलं, सिरोसूल, नपुं० सिरदर्द, headache. शिलावेश्मन, सिलावेसम, नपुं० गुफा, दरार, cave, शिरोहारिन्, सिरोहारि, पुं० Siva. ____ rocky recess. शिल, सिल, सक० इकट्ठा करना, पत्थर एकत्रित करना, शिलाव्याधिः, सिलावाहि, स्त्री० शिलाजीत, bituto collect, to gleam. ___men. शिल:/शिलं, सिल, पुं०/नपुं० [शिल् + क] बालें शिलासृति, सिलासिइ, स्त्री० शिलासंचालन-शिलायाः चुनना, gleaning ears of corn. श्रुतिश्चालनं भवति, rounding of stone. शिला, सिला, स्त्री० [शिल + यप्] चट्टान, पत्थर, शिलिः , सिलि, स्त्री० भुर्जवृक्ष, a kind of tree. stone, rock, • मैनशिल, mensil, rred शिली, सिली, स्त्री० [शिलि + ङीष] चौखट के arsenic, • कपूर, camphor, देहली, the नीचे की लकड़ी, lower timber of a lower timer ofadoor, ऊपरी भाग, the door, • भूकीट,a kind of earth worm, top of a column. • केंचुआ,• भाला,adart, • बाण, गण्डूपद, शिलाजितः, पुं० शिलाजीत, • एक शक्तिवर्धक मेंढकी, arrow female frog. औषधि। शिलीमुखः, सिलिमुहो, पुं० भ्रमर, भौरी, big bee, शिलातलं, सिलातलं, नपुं० प्रस्तरखण्ड, a broad • बाण, arrow. ___rock. शिलीन्धः, सिलिंधो, पुं० [शिली धरति - धृ + क] शिलात्मकं, सिलप्पग, नपुं० लोहा, iron. मछली, • वृक्ष विशेष, fish,akind of tree. शिलाददुः, सिलादहु, पुं० शिलाजीत, bitumen.. शिलीन्धं, सिलिंध, नपुं० कुकुरमुत्ता, a mushroom, शिलाधातुः, सिलाधाउ, पुं० खड़िया, मिट्टी, chalk. • सांप की छतरी, • ओला। शिलापट्टः, सिलापट्टो, पुं० पत्थर की शिला, एक सा शिलीन्धकं, सिलिंधगं, स्त्री० [शिलीन्ध्र + ङीष्] चौकोर प्रस्तर, a slab. मृत्तिका, मिट्टी, earth, clay. शिलापुत्र, सिलापुत्तो, पुं० सिल, मशाला पीसने की शिलोच्चयः,सिलोच्चयो, पुं० प्रस्तरखण्ड, प्रस्तरसमूह, सील, a small stone for grinding. stone. शिलोत्तानिभ, सिलोत्ताणिह, वि० प्रस्तर, सदृश, like शिलाप्रतिकृतिः, सिलापडिकिइ, स्त्री० प्रस्तरमूर्ति,a of stone. image of stone. For Private and Personal Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1467 शिल्पं, सिप्पं, नपुं० [शिल् + पक्] कला, Adinatha, • रुद्र, Rudra, • हस्तिनापुर ललितकला, यान्त्रिक, कला, an art a fine के एक राजा का नाम, a king of art, mechanical skill craft, art, . Hastinapur, • हस्तमागाधिपः शिवः। . कारीगरी, कुशलता, पटुता, skill, craft, • वेग, quick, • मोक्ष, मुक्ति, • कल्याण, कृत्य, अनुष्ठान, work, manual work, good bless, • गुग्गुल, पारा, काला, धतूरा। labour, हस्तादि कौशलं शिल्पमाह- शिवं, नपुं० कल्याण, समृद्धि, मंगल, आनन्द, वस्तुविभावने। परमानन्द, मोक्ष। 'शिवं मोक्षे सुखे जले' इति शिल्पकर्मन्, सिप्पकम्म, नपुं० दस्तकारी, यान्त्रिक विश्वलोचन, prosperous fortunate, • कला, कारीगर, any mannual labour. सेंधा नमक, a kind of salt,• शुद्ध सोहागा, शिल्पकारः, सिप्पयारो, पुं० दस्तकार, कलाविद,an pure sohaga, • जल, water. artison. शिवकः, सिवगो, पुं० [शिव + कन्] खूट,scrating शिल्पकारकः, सिप्पकारगो, पुं० दस्तकार, कारीगर, post. कलाकार, कलाविद, विद्यानिपुण, a ar- शिवकर, सिवयर, वि० आनन्दप्रद, कल्याणकारक, tisan, artist, skilled in art. goodness. शिल्पकारिन्, सिप्पयारि, पुं० शिल्पकार, कलाकार, शिवकीर्तनः, सिव-कित्तिणो, पुं० श्रृंगी, Bharngi. artist. शिवकेलिः, सिवकेलि, स्त्री० जलकलि, शिल्पकृत्, सिप्पकिअ, वि० निर्मापक, artist. जलक्रीडाशिवस्य जलस्य या केलिः क्रीड़ा, शिल्पगत, सिप्पगअ, वि० दस्तकारी को प्राप्त हुआ, water play. gone of mannual labour. शिवगतिः,सिवगइ, स्त्री० मोक्ष गति, moksa gone. शिल्पशाला, सिप्पसाला, स्त्री० शिल्प विद्या केन्द्र, शिवघोषः, सिवघोसो, पुं० शिवघोष नामक मुनि,a शिल्पग्रह, निर्माणकला केन्द्र, art school, ___sage name. technical school. शिवता, सिवत्त, वि० कल्याण, good. शिल्पशास्त्र, सिप्पसत्थं, नपुं० शिल्पविज्ञान, शिवतातिः, सिवताइ, स्त्री० कल्याण परम्परा, cus वास्तुकला, दस्तकारी आदि का शास्त्र, यान्त्रिक tom of good. एवं ललितकला आदि का ग्रन्थ,• अभियान्त्रिक शिवदुमः, सिवहुमो, पुं० बेल का वृक्ष, the bilva ग्रन्थ, mechanical books. ____tree. शिल्पिन, सिप्पि, वि० [शिल्प + इनि] दस्तकारी. शिवधर्मजः, सिवधम्मजो, पुं० मंगलग्रह, Mangal कलाकारी, कारीगरी, कारू, artist. . graha. शिल्पिन्, सिप्पि, पुं० विधाता, सृष्टा, arranger. शिवधवन, सिवधवणु, पुं० पारा, quick silver. शिल्पिजनः, सिप्पिजणो, पुं० शूद्रजन, यस्यां द्विजो शिवध्वन्, सिवधुण, नपुं० मोक्षमार्ग, moksa way. बाहुज एव नासाद्वैश्योऽपि वा शिल्पिजनः शिवपत्तनं, सिवपत्तण, नपुं० मोक्ष नगर, मुक्तिपुरी, moksa town. शुभाशी, lower man. शिवपक्षा, सिवपक्खा स्त्री० कल्याण पथ का यात्री, शिव, सिव, वि० [शयति पापं-शो + वन्] शुभ, traveller of good way. मांगलिक, श्रेष्ठ, auspicious lucky, gra शिवपुरं, सिवपुर, नपुं० मोक्षपुर, मुक्तिनगर, moksa cious, • स्वस्थ्य प्रसन्न, समृद्ध, सौभाग्यशाली, town. propitious lovely. शिवपुरी, शिवपुरी, स्त्री० मुक्तिपुरी, mukti puri. शिवः,सिवो, पुं० महादेव,शंकर, आदिनाथ, नेमिनाथ, शिवपुराणं, सिवपुराण, अठारह पुराणे में एक पुराण शिवोऽथैव नाम चन्द्रस्य वामन,Mahadeva, शिवपुराण, of the eighteen puranas. For Private and Personal Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1468 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शिवपूः, सिवपू, स्त्री० काशी, मुक्ति, वाराणसी, Kasi, शिवाप्तिः, सिवत्ति, स्त्री० शिव प्राप्ति, कल्याण की varanasi. प्राति, gone happiness. शिवपौरुस, सिवपोरिस, पुं० चरम, पुरुषार्थ, great शिवाभ्युपं, सिवब्भुव, नपुं० कल्याण, भला, good. karma moksa, • मोक्ष, moksa. शिवायनं, सिवायणं नपुं०शिवपथ,मोक्षमार्ग, havan शिवप्रापणं, सिवपापणं, नपुं० कल्याण प्राप्ति, gone way, all karmless way. ___ of Kalyana. शिवारातिः, सिवाराइ, पुं० कुत्ता, श्वान, dog. शिवप्रियः,सिवप्पिओ, पुं० धतूरा, thebaka tree, शिवारि, सिवारि, पुं० शिव का शत्रु, enemy of • स्फटिक,crystal. Siva. शिवमल्लकः, सिव-मल्लगो, पुं० अर्जुनवृक्ष, the शिवारुत, सिवारुअ.वि० गीदड के रोने की आवाज, arjuna tree. howling of a jackal. शिवमा, सिवमा, स्त्री० मोक्षलक्ष्मी, सुख लक्ष्मी, शिवार्यः, सिवारिओ, पुं० भगवती आराधना के रचयिता moksa Laxmi.. farf, Athour, writer, of Bhagavati शिवराजधानी, सिवराअधाणी, स्त्री० वाराणसी, Aradhana. • मोक्षनिमित्त, पार्वतीनिमित्त, बनारस, काशी, varanasi, kashi. cause of moksa. शिवराज्यपदं,सिव-रज्जपदं,नपुं० मोक्षपद, moksa शिविका, सिविगा, स्त्री० डोली, पालकी, dolly. pada. शिवरात्रिः, सिवरत्ति, स्त्री० फाल्गुन कृष्ण चतुर्दशी शिविकावंशः, सिविगावंसो, पुं० पालकी का मानदण्ड, की रात्रि, the fourteenth day of the डोले के बांस, 'अंसोपरिस्थशिविकावंशैर्मितdark half of Magha. मिङ्गितञ्च वारायाः'IMeasure of dolly. शिवलिङ, सिवलिंगो, नपुं० शिव पिण्ड, Siva शिविकावाहकः, सिविगा-वाहगो, पुं० पालकी वाहक, pinda. कहार, वोढाजन, potter, • यान्यजन, livशिवलोकः, सिवलोगो, पुं० कल्याणगृह, सुख स्थान, ing by carrying burdens. सुखागार, good house. शिविरः, सिविरो, पुं० तम्बू, पटभवन, शिविराणि शिववल्लभ, सिववल्लहो, पुं० आम्र तरु, mango पटभवनानि, camp, residence. tree. शिविरप्रगुणः, सिविरपगुणो, पुं० तम्बुओं का रज्जूबल, शिववाहनः, सिववाहणो, पुं० सांड, वृषभ, नन्दी, a rope power of camps, • तम्बुओं की ____bull. सरलता-शिविराणामुपकार्याणां प्रगुणउपचयशिवशेखरः, सिवसेहरो पुं० चंद्र, धतूरा, moon, स्तस्य रज्जूवलस्य। the thron apple. शिशिञ्ज, सिसिंज, वि० संशब्दित, affected. शिवश्री, सिवसिरी,स्त्री० मोक्षलक्ष्मी, समुचया रुचया च शिवश्रिया इव दृशां नभसो विभवाः प्रियाः।' शिशिर, सिसिर, वि० [शश + किरच् + नि] शीतल, moksa shree. ठंडा, सर्द, भूगर्भमन्ये शिशिरं विशन्ति, cool, शिवा, सिवा, स्त्री० उज्जैनी नगरी के राजा प्रद्योत की cold, friged. प्रिया, a queen, • शृंगाल, गीदड़, jackal, शिशिरं, नपुं० ओस, तुषार, बर्फ, पाला, the cold • पार्वती, parvati, • आंवला, दूर्वाघास, season, • सर्दी, सर्दी का मौसम, coldAvala, green grass, • दूव, green ness, • ठंडक, शीतलता, frigidity. grass,• हल्दी , turmeric. शिशिरकरः,सिसिरयरो, पुं० चन्द्रमा, शशि, moon. शिवाक्ष, सिवक्ख, नपुं० रुद्राक्ष, Rudraksha. शिशिरकालः,सिसिरकालो, पुं० सर्दी के समय, the शिवानी, सिवाणी, स्त्री० [शिव + ङीप्] पार्वती, cold season. गौरी, Parvati,Gori. शिशिरकिरणः, सिसिर-किरणो, पुं० चन्द्रमा, शशि, moon. For Private and Personal Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1469 शिशिरदीधितिः, सिसिरदीहिइ, स्त्री० चन्द्र, शशि, part, • प्रशंसनीय, • बुद्धिमान्, विद्वान्, moon. wise, learned,• सभ्य, taught,• शिष्य, शिशिररश्मिः, सिसिर रस्सि, स्त्री० चन्द्र, शशि, नम्र, virtuous, respectable, • मुख्य, moon. प्रमुख, प्रधान, chief, principal, supeशिशिरात्ययः, सिसिरच्चओ, पुं० सर्दी का अन्त, वसंत rior, • उत्तम, योग्य, सज्जन, पूज्य, excelऋतु, lost of cold. lent, eminent. शिशिरापगमः, सिसिरावगमो, पुं० सर्दी का अंत, lost शिष्टः, सिट्टो, पुं० विशिष्ट व्यक्ति, सज्जन पुरुष, of cold. सभ्यजन, योग्य पुरुष, an eminent, disशिशिरांशुः, सिसिरसु, पुं० चन्द्र, शशि, moon. tinguished person, foi arafetefte शिशिरोचित,सिसिरोचिअ, वि० अनुष्णोचित, cold. शिष्टसमीक्षणीयम्। शिशुः, सिसु, पुं० [शा + कु - सान्वद्भावः, द्वित्वम्], a child, • बालक, a boy under eight, • राज्यसभा, learner, assembly. • पुत्र, बाल, small child, • छोटा बच्चा, मिन मिटव न श्रेष म • वत्स, बछड़ा, छौना, calf, puppy. ___worship. शिशुकः,सिसुगो, पुं० लघुतर बालक, smallboy. शिष्टाचारः,सिट्ठायारो, पुं० सच्चरित्र, उत्तम आचरण, शिशक्रन्दः, सिसुकंदो, पुं० बच्चे का रुदन, carry सम्पादनीयानीति, conduct of the culing of a child. tured, good manners. शिशपालः, सिसुवालो, पुं० दमघोष का पुत्र, चेदि शिष्टात्मन,सिटुप्पा, पुं० विशिष्ट व्यक्ति, greatman. देश के राजा का पुत्र, of a king of the शिष्टिः, सिटि, स्त्री० [शास् + क्तिन्] राज्य, शासन, • chedis and son of the damghosha. • आज्ञा, आदेश, order, command, • शिशुभावः, सिसुभावो, पुं० बाल रूप, childness.. सजा, दण्ड, punishment. शिशमती, सिसुमइ, स्त्री० छोटी बच्ची, small girl.: शिष्यः सिस्स/सीसो, पुं० [शास् + क्यप्] छात्र, चेला, शिशुमारः, सिसुमारो, पुं० सूस नामक जन्तु, the faenteft, a pupil, student, scholar, Gangetic propoise. ___disciple. शिशवाहकः, सिसुवाहगो, पुं० जंगली बकरा,a wild शिष्यता, सिसत्त, वि० शिष्यत्व, शिष्यपना, goat. pupilness. शिश्नं, सिस्सण, नपुं० पुरुष की जननेन्द्रिय, the शिष्यत्व, सिस्सत्त, वि०शिष्यपना, discipliness. penis of generation शिष्यपरम्परा, सिस्स-परंपरा, स्त्री० शिष्यपना की शिश्विदान, सिस्सिदाण, वि० [श्वित् + सन् + विशेषता, capable of scholarmess, . आनच्] सद्गुणी, पुण्यात्मा, • दुष्ट, पापी, pi छात्रपने की योग्यता। ous in conduct, virtous, holy, wicked, sinful. शिष्यभावः, सिस्सभावो, पं० छात्रभाव, विद्यार्थी रूप, शिष, सिस, सक० चोट पहुँचाना, मार डालना, to scholarful nature. hurt, to kill, • बचा देना, to leave. शिष्यशिष्टिः, सिस्ससिट्ठि, स्त्री० छात्र अनुसंधान, शिष्ट, सिट्ठो, भू०क०कृ०, [शास् + क्त] छोड़ा हुआ, छात्रचयन, choose of scholar. बचा हुआ, left, • शिष्टाचार, शिक्षित, अनुशिष्ट, शिष्यसंचालनं, सिस्स-संचालणं, नपुं० छात्रानुशासन, instructed, rest, remaining, • correction of a pupil. शिष्या, सिस्सा, स्त्री० छात्रा, female student. प्रशिक्षित, शिक्षित, अनुशिष्ट, disciplined, शी, सी, अक० शयन करना, आराम करना, लेटना, • अवशिष्ट, बाकी, बचा हुआ, remaining सोना, विश्राम करना, दर्भे शयानं दृग्यामितः, For Private and Personal Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1470 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 'क्वचित् स शेतेऽथ शुचेव तूर्णम्', to lie, to sleep. शी, सी/सय, स्त्री० शयन, विश्राम, सोना, • शान्ति, sleep, repose, tranquility, • परस्त्री-शी स्त्रीषु स्व-परस्त्रीषु इति वि०, . समान, some. शीक, सीग, सक० तर करना, छिड़कना, to wet, to sprinkle, • आर्द करना, गीला करना, to rain, to trickle. शीकरः, सीगरो, पुं० [शीक् + अरन्] बौछार, तुषार, sprinkle, spray, • जलकण वृष्टिकरण, thin rain, drizzle, mist, drop of water, • जलांश। शीकर, सीगरं, नपुं० साल वृक्ष, the sala tree. शीघ्र, सिग्घ, वि० [शिव + रक्] त्वरित, जल्दी, सत्वर, फुर्तीला, quick, rapid, speedy. शीघ्रः, सिग्घो, पुं० ग्रहयोग, conjunction. शीघ्रं, सिग्घ, अव्य० जल्दी से शीघ्रता से, quickly. शीघ्रकारिन, सिग्घयारि, वि. चुस्त, फुर्तीला, गतिशील, शीघ्रता, quick,expedition. शीघ्रकोपिन्, सिग्घकोवि, वि० क्रोधी, कोपी, cho leric, irrasible. शीघ्रगामिन्, सिग्घगामि, वि० द्रुतगामी, moving swiftly. शीघ्रचेतनः, सिग्घचेयणो, पुं० श्वान, कुकुर, कुत्ता, dog. शीघ्रबुद्धिः, सिग्घबुद्धि, स्त्री० तीक्ष्णबुद्धि, soft knowledge. शीघ्रलङ्घन, सिग्घलंघण, वि० तेज करने वाली, फुर्ती से, swiftness, quickly, going rap idly. शीघ्रवेधिन्, सिग्घवेहि, पुं० तेज धनुर्धर, a good archer. शीघ्रिन्, सिग्घि, वि० [शीर्घ + इनि] सत्वर, जल्दी, त्वरित, speedly, expeditious. शीत, सीअ, अव्य० आकस्मिक, पीड़ा, sudden thrill of pain. शीत, सीअ, वि० [श्यै + क्त] ठण्डा. शीतल. सर्द. cold,cool,• मन्द, आलसी, उदासीन,dull, sluggish, apathetic, • सुस्त, sleepy, lazzy, stupid. शीतः, सीओ, पुं० नीमवृक्ष,Nimba tree,• शीत ऋतु, the cold season, • कूपर, champor. शीतं,सीअ, नपुं० ठण्डक,सदी, cold, coolness, chillness, • जल, water, • दालचीनी, cinnamom. शीतक,सीअग, वि० [शात+कन्] ठण्डा, सर्द,cold, coldness. शीतकालः, सीअकालो, पुं० सर्दी का समय, ठण्ड का मौसम, cold season. शीलकालीन, सीअ-कालीण, वि० शीतऋतु सम्बन्धी, related of cold season. शीतकृच्छ्रः, सीअकिच्छो, पुं० शीत में की जाने वाली साधना, a kind of religious penance. शीतगन्धं, सीअगंधो, नपुं० सफेद चन्दन, white sandal. शीतगुः, सिअगु, पुं० चन्द्र, शशि, moon, • कपूर, . champhor. शीतचम्पकः, सीअचंपगो, पुं० दीपक, lamp, . दर्पण, mirror. शीतदीधिति, सीअदीहिइ सीद-दीहिदि पुं० चन्द्र, शशि, moon. शीतधामा, सीअधामा, पुं० चन्द्रमा शशि, moon. शीतपुष्पः, सीअपुफ, पुं० सिरस वृक्ष, शिरीष वृक्ष, ___ the Sirisha tree. शीतपुष्पकं, सीअपुष्फगं, नपुं० शैलेय गन्धद्रव्य, benzoion. शीतप्रभः,सीअप्पहो, पुं० कपूर,camphor, • चन्द्र, शशि, moon. शीतभानुः, सीअभाणु, पुं० चन्द्र, शशि, moon. शीतभीरु, सीअभीउ, स्त्री० मल्लिका, चमेली, a ____kind of jasmine. शीतमयूखः, सीअ-मऊहो, पुं० चन्द्र,शशि, moon, • कपूर, champhor. शीतमरीचि, सीअ-मरीचि, पुं० चन्द्र,शशि,moon. शीतरश्मि, सीअ-रस्सि, पुं० चन्द्र, शशि, moon,. कपूर, camphor. For Private and Personal Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1471 शीतरुच, सीअरुच, पुं० चन्द्र, शशि, moon. शीताल, वि० [शीतं न सहते-शीत - आलुच] . शीतल, सीयल, वि० [शीतं लाति - ला + क] शीत प्रकोप युक्त, • सर्दी की पीड़ा वाला। ठण्डा, सर्द,cold. cold pinch ful. शीतलः, सीयलो, पुं० शीतलनाथ तीर्थकर, ग्यारहवें शीधु, सीहु, पुं०/नपुं० अंगुर की शराब, wine of तीर्थकर शीतलनाथ, tirthankar grapes. ___sheetalnath, • चन्द्र, शशि, moon. शीधुगन्धः, सीहगधो, पुं० बकुलवृक्ष, a tree of bakula. शीतलं, सीयणं, नपुं० ठण्डा, सर्द, cold, • कमल, शीन, सीण, वि० [श्यै + क्त], धनीभूत, जमा हुआ, lotus, • तूतिया, green sulphate of __ thick, congealed. iron, • मोती, pearl, • चंदन, white शीनः, सीणो, पुं० जड़, बुद्ध, मूर्ख, • अजगर sandal. दरिनोऽजगरमूर्खयो अवकाशे सरके वीचि इति शीतलछदः, सीयलछदो, पुं० चम्पक वृक्ष, the fao, dolt, block head, a large snake. champaka tree. शीभ, सीह, सक० बतलाना, कहना, समझाना, . शीतलजलं, सीयलजलं, नपुं० कमल, पद्म, lotus. शेखी बघारना, to tell, to say, to speak. शीतलनाथः, सीयलणाहो, नपुं० ग्यारहवें तीर्थंकर का शीरयः, सरियो पुं० सांड, (शिव),abull of Siva. नाम, a name of tirthankar sheetal. शीरः, सीरो, पुं० [शीङ् + रक्], अजगर, a large शीतलप्रदः, सीयलपदो, पुं० चंदन, sandal. ___snake, • सूर्य, sun. शीतलप्रसादः, सीयलपसादो, पुं० एक बीसवीं सदी शीरोचित, सीरोचिअ, वि० सूर्य के समान, some के जैन तत्त्व विचारक, a thinker of Jain. of sun. शीतलषष्ठी,सीयलसही,स्त्री० माघ शुक्ला छठ, the शीर्ण.सीरिण,भक०क०,[श + क्त] माया हुआ, sixth day tatva of the briyu. कुम्हलाया हुआ, withered, decayed, शीतला, सीयला, स्त्री० [शीतल + टाप्] चेचक, . rotten, • म्लान, क्लांत, सूखा, शुष्क, dry, शीतला माता, एक देवी, small pox, the sere, • टूटा-फूया, चूर-चूर हुआ, shatpresiding. tered, shivered, • कृश, दुर्बल, क्षीण, शीतलपूजा, सीयलपूजा, स्त्री० शीतलादेवी की पूजा, कमजोर, thin, emaciated. worship of Sheetala. शीर्ण, सीरिणं, नपुं० एक गन्ध विशेष, a kind of शीतली, सीयली, स्त्री० चेचक, small pox. perfume. शीतवाध, सीअवाहा, स्त्री० सर्दी का प्रकोप, cold शीर्णपादः, सीरिणपादो, पुं० यम, • शनिग्रह, epiness. thets of yama. शीतसमीरः, सीयसमीरो, पुं० ठण्डी हवा, cold शीर्णपणं, सीरिण-पण्ण, नपुं० मुझाया हुआ, पत्ता, wind. शुष्क पत्ता, withered leaf. शीतकलितः, सीअकुलिअं, वि० ठण्ड से व्याकुल, शीर्णवन्तं, सिरिणविंतं/सीरिअवेट, नपुं० तरबूज, __pinched with cold. सर्दी से पीड़ित।। water melon. शीताक्रमणं, सीदक्कमणं नपुं० शीत प्रकोप, सर्दी शीर्णाङ्गिः,सीरिणग्घि, पुं० यम,• शनिग्रह, yama. का प्रकोप, (वीरो० 9/39) शीतानुयोगा- शीर्वि, सीरिवि, वि० [श + क्तिन्], विनाशकारी, त्पुनरर्धरात्रेः। pinched with cold be अनिष्टकर, क्षतिकर, आघात युक्त,destrucnumbed with cold. tive huntful, noxious, injurious. शीताति, स्त्री० शीतपीड़ा, सर्दी का दुःख, शीतस्य शीर्ष, सीरिसं, नपुं० काला अगर, the black variपीडामनुभवतेवामि शीतसमीर-भाज। (जयो० ety of aloe-wood, • सिर, उन्नत, the head. 14/71) अशीतलवायु। couing. For Private and Personal Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1472 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश A शीर्षछेदः, सीरिसछेदो, पुं० सिर काट डालना, मस्तक घात, decapitation. शीर्षछेद्य, सीरिसछेज्ज, वि० सिर काटने योग्य, fit ____to be be headed. शीर्षण्यः, सीरिण्ण, पुं० [शीर्षन् + यत्] साफ - सुथरा सिर, clear head. शीर्षन, सीरिसि, नपुं० सिर, मस्तक, the head. शीर्षरक्षक, सीरिस-रक्खगं, नपुं० लोहे का टोप, सिरस्त्राण, a helmet. शील, सील, सक० सेवा करना, सम्मान करना, पूजा ___ करना, अभ्यास करना, to serve, to honour, to worship, • अध्ययन करना, चिन्तन करना, to study to think, • ध्यान करना,• ध्यान करना, • धारण करना, पहनना, to medicate, to contemplate, to practice. शीलः, सीलो, पुं० [शील् + अच्] अजगर सर्प,a large snake. शील, सील, नपुं० प्रकृति, स्वभाव, प्रवृत्ति, चरित्र, सदाचरण, disposition, nature, character, • शीलस्य पालनेवैवमन्तरात्मा विशुद्धयति, यतो निश्चितरूपेण, पुमान्ह सद्गति भाग्भवेत्।। वंशशील विभवादि वराणम्। . रुचि, आदत, प्रथा, पद्धति, नियम, tendency, habit, • व्रतों, की रक्षा-पदपरिरक्खणं सीलं, custom, • ब्रह्मचर्य, समाधि, in the sense of disposed, good disposition, • सावधयोग का प्रत्याख्यान, virtue, morality,.व्रतों का परिपालन,good conduct, • सद्गुण, सज्जीवन, good character. शीलखण्डनं, सीलखंडणं, नपुं० सद्गुण का विनाश, violation of morality. शीलगत, सीलगअ, वि० सदाचरण को प्राप्त हुआ, ___gone of character. शीलधारिन, सीलधारि, वि० शील, पालक, geter of disposition. शीलनं, सीलणं, नपुं० [शील् + ल्युट्], • समागमन, practice,• अनुशीलन, प्रयोग,यच्छीलनादेव निरस्तदोषा पयस्विनी स्यात्सकवेश्वच गौःसा, constant, repeated, exercise, appli cation, honouring. शीलभू, सीलभू, वि० शीलवर्ती, शील वाली, _____dispositionful. शीलवंचना, सीलवंचणा, स्त्री० शील का उल्लंघन, शील विनाश, सद्गुणों का घात, violation of chastity. शीलवती, सीलवई, स्त्री० साकेत अधिपति वज्रषेण की रानी,aqueen of king saketa. शीलसुगंधयुक्त, सील-सुगंधजुत्त, वि० शील की सुरभि से युक्त, सदाचरण की गन्ध से परिपूर्ण, मालेव या शीलसुगन्ध युक्ता शालेव सम्यक् सुकृतस्य सूक्ता, dispositionful. शीलान्वित, सीलाणिविअ, वि० शील युक्त, ___dispositionful. शीलाधारः,सीलाधारो, पुं० शील का आश्रय, sup ported of disposition. शीलाश्रयः,सीलासओ, पुं० शील गुण, • सदाचरण, . dispositionful. शीलित, सीलिअ, भू०क०कृ०, [शील् + क्त], . युक्त सहित, सम्पन्न, • प्रयुक्त, प्रवृत्ति युक्त, exercised, practised, • शील सम्पन्न, शील पालक, possessed of endowed with clover good, • कुशल प्रवीण। शीवन, सीवो, पुं० [ शीड् + क्वनिप्], अजगर, a _large snake. शीशः, सीसो, पुं० सिर, मस्तक, the head. शंशुमार, सुंसुमार, पुं० सूसं, एक जलजन्तु मगर की तरह, a porpoise, a kind of shark,a kind of crocodile. शुक, सुग, सक० जाना, पहुंचना, togo,to move. शुकः, सुगो, पुं० [शुक् + क] तोता, a parrot, . सिर तरु, कीर, the sirisha tree. शुकं, सुगं, नपुं० वस्त्र, कपड़ा, cloth, • लोहे की यप, helmet, • पगड़ी, शिरस्त्राण, a tur ban. शकतरु, सुगतरु, पुं० सिरस वृक्ष, sirisha tree. शुकदुमः, सुगहुमो, पुं० सिरस वृक्ष, Sirisha tree. For Private and Personal Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1473 शुकदेव मुनिः, सुगदेवमुणि, पुं० शुकदेव नामक साधु, a sage. शुकनास, सुगणासो, पुं० तोते जैसी नाक वाला, hav ing an aquitine. शुकनासिका, सुग-णासिगा, स्त्री० तोते जैसी नाक वाला, having a parrot some nose. शुकनासोपदेशः, सुग-णासोवदेस, पुं० एक नाम fasta, a name. शुकसन्निचयः, सुगसण्णिचयो, पुं० वीरसमूह,pow- erful man. शुक्त, सुत्त, भू०ककृ०, शुच् + क्त], उज्ज्वल, स्वच्छ, साफ, विशुद्ध, bright, pure, clean, • अम्ल, खट्टा, acid, sour, • कर्कश, खरखरा, कड़ा, कठोर, harsh, rough, hard, severe, • परित्यक्त, छोड़ा गया, lonely, deserted, • संयुक्त, जुड़ा हुआ, joined. शुक्तं, सुत्तं, नपुं० मांस, flesh, • कांजी, sour gruel, • खट्टा तरल पदार्थ, a kind of acid. शुक्तिबीजं, सुत्तिबीजं, नपुं० मोती, pearl oyster. शुक्रः, शुक्कं,पुं० शुक्रग्रह, ज्येष्ठमास, theplanel venus, • अग्नि, fire. शक्र, सुक्कं, नपुं० वीर्य, seman virile, • वस्तु का निचोड़, सत्, मज्जा से उत्पन्न वीर्य, the essence of any thing. शक्रकर, सुक्कयर, वि० वीर्य सम्बन्धी, selated of seman. शुक्रल, सुक्कल, वि० वीर्य सम्बन्धी, शुक्र/वीर्य बढ़ाने वाला, seminal. शुक्रवार:/शुक्रवासरः, सुक्कवारो, पुं० शुक्रवार, जुमा, friday. शुक्रशिष्यः, सुक्कसीस, पुं० राक्षस, a demon. शक्ल, सुक्क, वि० [शुच् + लुक] उज्ज्वल, स्वच्छ, सफेद, विशुद्ध, white, pure, bright, • धवल। शुक्लः , सुक्को , पुं० धवल, शुभ्र, white colour, • शुक्लपक्ष, • सुदी पक्ष, the bright half month. शुक्लं, सुक्कं, नपुं० रजत, चांदी, वर्ण, silver, • ध्यान, निष्कषाय, pure meditation, • शुक्ल ध्यान, शुक्ललेश्या, pure dhayan, pure lesya. शुक्लकण्ठकः, सुक्ककंठगो, पुं० सद्गुणी,शद्धाचारी, characterful. शुक्लकुष्ठं, सुक्ककुटुं, नपुं० सफेद कीढ, white _leprasy. शुक्लधातु, सुक्कधाउ, पुं० सफेद मिट्टी, white chalk. शुक्लता, शुक्कत्त, वि० धवलीभाव वाला, white ness. शुक्लत्व, सुक्कत्त, वि० श्वेतत्व, शुभ्रता, white ness, • विशुद्धत्व। शुक्लध्यान, सुक्कज्झाण, नपुं० शुचिगुण का योग, शुचित्व पूर्वक ध्यान चार ध्यानों में तृतीय ध्यान, pure meditation, • कषायमलविच्छेद, निष्कषाय भाव, without kasaya, . मलरहितात्मपरिणामोदभवं शुक्लम्। शुक्लपक्षः, सुक्कपक्खो, पुं० मास का शुभ्रपक्ष, सुदी शुक्तिः , सुत्ति, स्त्री० [शुच् + क्तिन्] सीप, oyster shell, मोक्तिकोत्पादिकसीप, pearl, oyster shell,• पुट्ठा, • शंख,• घोड़े की छाती, a conch shell, horse breast. शुक्तिका, सुत्तिगा, स्त्री० [शुक्ति + कनृ + याप्] सीपी, • मोती बनने की सीप, • दो इन्द्रिय जलचर जीव, pearl, oyster. शुक्तिकोदरः, सुत्तिगोदरो, पुं० सीप, pearl oys ter. शुक्तिजं, सुत्तिजं, नपुं० मोती, मुक्ताफल, मौक्तिक। शुक्तर्जातं शुक्तिज, pearloyster. शुक्तिपुटं, सुत्तिपुडं, नपुं० सीप का पुट, सीप का खुला। हुआ मुंह, pearl oyster shell. शुक्तिपेक्षी, सुत्तिपेक्खो, स्त्री० सीप पुट, pearloys ter shell. शक्तिमुक्ता, सुत्तिमुत्ता, स्त्री० सांप का मोती, pearl oysterl shell. शुक्तिवधूः, सुत्तिवहू, स्त्री० मोती का सीप, pearl oyster shell. For Private and Personal Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1474 पक्ष, जिस पक्ष में चन्द्र क्रमशः बढ़ता हुआ पूर्णिमा / पूनम तक पहुंचता है, the bright half month, • कषायमलविच्छेद, निष्कषायभाव, without kasaya, • मलरहितात्मपरिणामोदभवंशुक्लम् । शुक्ललेश्या, सुक्कलेस्सा, स्त्री० राग-द्वेष एवं मोह रहित होना छह लेश्याओं में अन्तिम लेश्या, pure lesya. शुक्लवर्णः, सुक्कवण्णो, पुं० समुज्ज्वल, स्वच्छवर्ण, bright colour. शुक्लवस्त्रं, सुक्कवत्थ, नपुं० श्वेतवस्त्र, white www.kobatirth.org cloth. शुक्लवायसः, सुक्क- वायसो पुं० सारसा, a crane. शुक्लस्थानं, सुक्कट्ठाणं, नपुं० शुभ्रस्थान, pure place. शुक्ला, सुक्का, स्त्री० [ शुक्ल + टाप्] सरस्वती, Sarasvati, • काकोली का पौधा, a kakoli plant, श्वेतवर्णा स्त्री, whiteness woman. · शुक्लमन्, सुक्किम, पुं० [शुक्ल + इमनिच्] सफेदी, धवलता, स्वच्छता, whiteness. शुक्लीकृत, सुक्कीकिअ, वि० धवलता करने वाला, doing brightness. शुक्लैकवस्त्रं, सुक्केगवत्थ, नपुं० एक मात्र शुभ्र वस्त्र, white cloth. शुक्षि, सुक्खि, स्त्री० [शुस् + क्सि] हवा, वायु, wind, air, • प्रकाश, कान्ति, light, lustre, • अग्नि, fire. शुगस्थानं, सुगज्झाणं, नपुं० बाणासन, standing of arrow some. शुङ्गः, सुंगो, पुं० बड़ का पेड़, पेबंदी बेर, the fig tree. शृङ्गा, सुंगा, स्त्री० [शुङ्ग टाप्], जौ की बाल, + किंशारु, young bud. शुङ्गिन, सुंगि, पुं० [शुङ्गा + इनि] वट वृक्ष, बड़ का पेड़, fig tree. शुच, सुच, अक० खिन्न होना, दुःखी होना, शोक करना, विलाप करना, to be sorry, to regret, • पछताना, खेद करना, to grieve for. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शुचशुचा, सुचसुचा, स्त्री० शोक, संताप, grief sorrow, • कष्ट, दुःख, रंज, pain. शुचमापन्न, सुचमापण्ण, वि० दुःखी, कष्ट को प्राप्त, gone of pain. शुचि, सुचि, स्त्री० सफेद, धवल, शुभ्र, white, bright, • विमल, विशुद्ध, निर्मल, pure, निर्दोष, विशुद्ध, सम्प्रपश्यति हि किन्न, साधुचिद्वारिचारितमुदूखलं शुचि । (जयो० 2/80), clear, holy, • निष्कलंक, निष्पाप, पवित्रात्मा, सद्गुणी, honest, • पुनीत, पूत, सच्चा, निश्छल, purified, faithful, • मानस - शुद्ध, goodness, • भद्रता, शुद्धता, यथार्थता, correct, purity. शुचिः, सुचि, पुं० सूर्य चन्द्र, sun-moon, • अग्नि, fire. शुचिचित्तं सुचिचित्तं, नपुं० विशुद्ध चित्त, pure mind. शुचिचित्रकः, सुचिचित्तगो, पुं० उत्तम चित्र, अच्छा चित्र, स्वच्छ-साफ एवं स्पष्ट चित्र, clear paint. शुचित्व, सुचित्त, वि० निर्दोषत्व, निर्मलत्व, purity, पवित्रत्व, पवित्रता, purification. शुचिनाम्बरं, सुचिणंबर, नपुं० स्वच्छ वस्त्र- शुचिना पवित्रेण स्वच्छेन चाम्बरेण वस्त्रेण, clean cloth. शुचिनिशानं, सुचिणिसाणं, नपुं० सफेद निशान, सफेदी युक्त बालों के चिह्न, white sign. शुचिपक्षः, सुचिपक्खो, पुं० शुक्लपक्ष, the light half of a month. शुचिपात्रं, सुचिपतं, नपुं० स्वच्छपात्र, bright pot. शुचिबोधः, सुचिबोहो, पुं० उत्तम बोध, अच्छा ज्ञानं, सम्यग्ज्ञान, correct knowledge, शुचिबोधवदायतेऽन्वितः शयनीयोऽसि किलेति क्षायितः । (सुद० 3/22) शुचिरश्मिन्, सुचिरस्सि, पुं० चन्द्र, शशि, moon. शुचिराट, सुचिराड, पुं० उत्तम राजा, great king. शुचिर्वाक्यं, सुचिवक्क, नपुं० हर्षयुक्त वाक्य, मन्दहास युक्त वचन, 'शुचिरवदाता चेति मदीयमिदं वाक्यमस्तीति', happinessful thought. For Private and Personal Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शुचिवारि, सुचिवारि, नपुं० निर्मल जल, pure water, • पुनीतवाक्य, clear thought. शुचिव्रत, सुचिव्वअ, वि० सद्गुणो, पुण्यात्मा, great man. शुचिशर्वरी, सुचिसव्वरी, स्त्री० चन्द्र से युक्त चांदनी रात, hight with moon. शुचिस्, सुचि, नपुं० प्रकाश, कान्ति, bright, light. शुचिसन्निवेशः, सुचिसण्णिवे, पुं० शुचिता का प्रवेश, पवित्रता का स्थान, place of purity. शुचिस्मित, सुचिसिमिअ, वि० मधुर मुस्कान, having a sweet pleasant smile. शुचिहास, सुचिहास, वि० प्रेमस्मित, प्रेमपूर्ण हंसी, having sweeter smile. शुच्य, सुच्च, सक० स्नान करना, नहाना, to bath, • प्रक्षालन करना, धोना, to bath, • निचोड़ना, निकालना, to squeeze, to express, • अर्क सींचना, to churn. शुटीर, सुडीर, पुं० वीर, योद्धा, a hero, • नायक । शुठ्, सुढ, अक० लड़खड़ाना, लंगड़ा होना, to limp, to be lame, • बाधा डाला जाना, to hindered. शुण्ठ्, सुंठ, सक० पवित्र करना, शुद्ध करना, dry ginger. श, सुंडी, पुं० [शुण्ड् + अच्] हाथी की सूंड, an elephant's trunk, • उन्मत्त हाथी का मद । शुण्डकः, सुंडगो, पुं० शराब सींचने वाला कलाल, distiller, • वाद्यमन्त्र, a musical instrument. शुण्डा, सुंडा, स्त्री० हाथी की सूंड, elephant's trunk, • मद्यालय, मद्यपान गृह, मधुशाला, spiritious liquor, • वेश्या, रण्डी, कुटनी, दूती, a tavern • कमल नाल, a stalk of the lotus. शुण्डारः, सुंडार, वि० शराब खींचने वाला, कलाल, distiller, • हाथी की सूंड, elephant's trunk. शुण्डालः, सुंडालो, पुं० हस्ति, हाथी, elephant. शुण्डावत्, सुंडावो, पुं० हस्ति, हाथी, elephant. शुण्डिका, सुंडिगा, स्त्री० [शुण्डा + कन् + यप्] हस्थि, हाथी, सूंड, elephant. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir शुण्डिन, सुंडि, पुं० [शुण्ड् + णिनि] कलाल, a distiller, • हस्थि, हाथी, बाज, elephant. शुण्डि - शुण्डः, सुंडि - सुंडो, पुं० हस्ति, सूंड, हाथी की सूंड, elephant's trunk. 1475 शुद्ध, सुद्ध, भू०क०कृ०, [शुव् + क्त], clean, • विमल, निर्मल, स्वच्छ, pure, • रागांश रहित, किन्तुपयोगो नहि शुद्ध एव प्राहेति सम्यग् जिनराजदेव:, without ragas, • श्वेतरूप, कलुषतारहित, मात्सर्यादिरहित, पारदर्शकस्वभाव, (जयो० 19/03), पुनीत, पवित्र, निष्कलंक, purified, • यथार्थ, वास्तविक, सही, स्वच्छ, stainless, • विशुद्ध, श्रेष्ठतम, सित, correct, right, • वीतराग स्वरूप, purified nature, • अर्थ एवं शब्दगत दोषों से रहित, unmixed, • स्पष्ट, केवल, more, only, • स्पष्ट, holy. शुद्धकोपहितः, सुद्धगोवहिओ, पुं० संसर्ग से रहित अन्नादि, unattached. · शुद्धचेतना, सुद्धचेयणा, स्त्री० ज्ञान का अनुभव, with food's etc, knowing of knowledge, जीवस्य ज्ञानानुभूतिलक्षणा शुद्धचेतना । good life. शुद्धचेता, सुद्धचेआ, स्त्री० शुद्ध चेतना, ज्ञानजन्य आत्मा, soul with knowledge. शुद्धजाति, सुद-जाइ, स्त्री० उत्तम जाति, great caste. शुद्धजीविन्, सुदजीवि, वि० सुजीवन वाला, अच्छे जीवन वाला, having suitable life. शुद्धत्व, सुद्धत्त, वि० विशुद्धत्व, रागदि रहित पना, purity. शुद्धद्रव्यं, सुद्धदव्व, नपुं० यथार्थ द्रव्य, सही पदार्थ, authorized think. For Private and Personal Use Only शुद्धद्रव्यार्थिकनयः, सुद्ध-दव्वादिथगणआ, पुं० कमोपाधिरहित, without karma's • द्रव्य की प्रमुखता करने वाला नय, without Karma's Naya. शुद्धध्यानं, सुद्धज्झाणं, नपुं० आत्म स्वरूप का ध्यान, • आत्म ज्ञान की प्राप्ति, meditation of soul, gone of soul knowledge. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1476 www.kobatirth.org शुद्धयः, सुद्धणओ, पुं० द्रव्य की मूल, विशेषता वाला, root of thing. शुद्धनीतिः, सुद्धणीइ, स्त्री० श्रेष्ठतम नीति, correct act. शुद्धपदं, सुद्धपदं, नपुं० विशिष्ट पद, अच्छा स्थान, right place, great pada. शुद्धपरिहार:, सुद्ध - परिहारो, पुं० पंच महाव्रत रूप क्रिया, custom of five great religious act. शुद्धपर्यायः, सुद्ध-पज्जाओ, पुं० स्पष्ट पर्याय, round of clear. शुद्धप्रज्ञा, सुद्धपण्णा, स्त्री० श्रेष्ठ बुद्धि, holy knowledge. शुद्धभावः, सुद्धभावो, पुं० विशुद्धभाव, आत्मगत परिणाम, pure nature, gone of soulful nature, शुद्धभावा खलु वाचि वंशी ।। without less, unless nature, • हेयोपादेय से रहित परमोदासीन भाव । शुद्ध भावना, सद्ध भावणा, स्त्री० उत्तम भावना, यथेष्ठ चिन्तन, made quit pure, • पवित्राशय - शुद्ध भावनया पवित्राशयेन सहिता बुद्धिनाम्नी साजी, purifyful nature. शुद्धमतिः, सुद्धमइ, स्त्री० निर्दोष बुद्धि, great knowledge. शुद्धलेश्या, सुद्धलेस्सा, स्त्री० विशुद्धलेश्या, शुक्लेश्या, pure lesya. शुद्ध वचनं, सुद्ध वयणं, नपुं० पुनीत वचन, मधुर वचन, पवित्रवाणी, happiness ask. शुद्ध वचनोच्चारणं, सुद्ध-वयणोच्चारणं, नपुं० शुद्धार्थ प्रतिपादक वचन रूप कथन, asking of purity think. शुद्धवर्णः, सुद्ध वण्णो, पुं० शुद्धजाति, correct caste. शुद्धवर्णका, सुद्ध-वण्णगा, स्त्री० स्वच्छ मणि, श्रेष्ठ भाषा, 'शुद्ध स्वच्छो वर्ण एव वर्णको येषां ते', speech of sharp. शुद्धसंग्रहः, सुद्ध-संगहो, पुं० सत्ता सामान्य का विषय - शुद्ध संग्रहनय, a kind of Naya. शुद्धसंप्रयोगः, सुद्धसंपजोगो, पुं० परमेष्ठियों के प्रति भक्ति भाव, worship of god. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शुद्ध सर्पिषः, सुद्धसरिसिवो, पुं० शुद्ध घी, ताजा घी, शुद्ध सर्दिषः कर्पूरस्याप्युत माणिक्यकलायाः । pure ghee. शुद्ध स्वभाव, सुद्ध-सहावो, पुं विशुद्ध स्वभाव, आत्मा ज्ञान से समन्वित स्वभाव, related with soulful knowledge. शुद्धात्मन्, सुद्धप्प, वि० समस्त दोषों से रहित आत्मा, all faultless soul, • सुद्धो जीव सहावो, जो रहिदो दव्वभावकम्मेहिं, सो सुद्धणिच्छवादो समासिओ सुद्धणाणीहिं ।। (जैन० ल० 1063), निकल परमात्मन् । god of Nikal. शुद्धात्मस्वरूपः, सुद्धप्प - सरुवो, पुं० शुद्ध आत्मा का स्वरूप, pure soul ask. शुद्धस्वभावः, सुद्ध-सहावो, पुं० विशुद्ध आत्मा कां परिणाम, pure soul nature. शुद्धिः, सुद्धि, स्त्री० विशुद्धि, चित्त का प्रसन्न रहना, purity, • निर्मल ज्ञान और दर्शन का आविर्भाव, purity, cleanness mind, • . प्रायश्चित्त परिशोधन, pure knowledge and respect, • समाधान, संशोधन, purificatory, correctness, सकलकर्मोपाय, rectification of karma, • चमक, कान्ति, bright, light. शुद्धिसम्पादक, सुद्धि-संपादग, वि० निर्मल करना, स्वच्छ करना, doing pure. शुद्धोदनः, सुद्धोदणी, पुं० बुद्ध के पिता, गौतम बुद्ध के पिता, father of Buddha, Sudhodhana. For Private and Personal Use Only · शुद्धोपयोगः, सुद्धोवजोगो, पुं० विशुद्धोपयोग, pure use, • रागादि रहित उपयोग, without raga ́s use. pure knwing.. शुध्, सुह/सोह, अक० पवित्र होना, शुद्ध होना, to become pure, • अनुकूल होना, स्पष्ट होना, to be favourable, • संदेह रहित होना, to eligible, • शुभ होना, to wash off, to clear, to be made clear. शुध, सुह/सोह, सक० पवित्र करना, स्वच्छ करना, निर्मल करना, प्रक्षालन करना, to purify, the cleanse, • धोना, प्रमार्जन करना, to Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1477 dea. grace. wash off, • परिशोधन करना, to puri- शुभगेहिनी-नीति, सुह-गेहिणी-णीइ, स्त्री० अच्छा fied. गृहिणी की नीति, act of great houseशन, सुण, सक० जाना, पहुंचना, togo, to move. woman. शुनः शेपः, सुणसेवो, पुं० एक ऋषि विशेष,asage. शुभग्रहः, सुहगहो, पुं० अनुकूल ग्रह, an auspiशुनकः, सुणगो, पुं० [शुन् + क] भृगुवंश में उत्पन्न cious planet. ऋषि, of a sage, • कुत्ता, श्वान, dog. शुभचर, सुहयर, वि० अच्छा, आचरण करने वाला, शुनाशीरः, सुणासीरो, पुं० उल्लू, an owl. doing good behaviour. शुनिः, सुणि, पुं० [शुन् + इन्] कुत्ता, श्वान, dog. शुभचर्या, सहचारिया, स्त्री० शुभ-राग से युक्त चारित्र, शुनि, सुणि, स्त्री० कुत्ती, कूकरी, कुत्तिया, female प्रति, गुणानुराग, attachment of arhan ___dog. etc. शुनीरः, सुणीरो, पुं० [शुनी + र] कुतियों का समूह, शुभचारित्रं, सहचारित्त, नपुं० प्रशस्तचरित्र, उसभ a number of female dog. आचरण, good character. शुन्थ्युः , सुझु, स्त्री० हवा, वायु, air, wind. शुभचन्द्रः, सुहचंदो, पुं० आचार्य शुभचन्द्र, जिन्होंने शुभ, सुह, अक० शोभित होना, सुंदर होना, अच्छा ज्ञानार्णव जैसे योगशास्त्र की रचना की, a लगना, to shine, to supper, • उपयुक्त writer of Ganarnava. होना, योग्य होना, to sut, to be fit. शुभचन्द्रसिद्धांतः, सुहचंदसिद्धंतो, पुं० ज्ञानार्णकर्ता, शुभ, सुह, सक० सजाना, अलंकृत करना, संवारना, ___writer of janarnav. चमकाना, to decorate, to adorn to शुभतत्त्वं, सुहतच्चं, नपुं० यथार्थ तत्त्व, good tatva. शुभ-तत्त्वार्थ, सुह-तत्वत्थ, नपुं० पदार्थों के अर्थ शुभ, सुह, वि० [शुभ + क] सुंदर, रमणीय, मनोहर, की अनुकूलता, suitable of great think. यथेष्ट, अच्छा, shining, bright, beauti- शुभतपः, सुहतवो, पुं० श्रेष्ठतप, great heat. ful, . मांगलिक, सौभाग्यशाली, प्रसन्नता, शुभतर, वि० अच्छे से अच्छा, श्रेष्ठतर, greatest, auspicious, lucky, • भद्र, सद्गुणी, handsome to handsome. प्रमुख, good fortune,• अनुकूल, pros शुभदः, सुहदो, पुं० वट वृक्ष, fig tree. perity. शुभदंती, सुहदंती, स्त्री० सुन्दर दांतों वाली चमकीले शुभं, सुहं, नपुं० प्रशस्त, happiness, • उद्गम giat aist, a woman with bright स्थान, born-place, अङ्गीकृता teeth. अप्यमुनाशुभेन, पर्यन्तसम्पत्तरुणोत्तमेन, good - शुभदानं, सुहदाणं, नपुं० प्रशस्तदान, योग्यदान, cafuture, • अच्छी चेष्टा, good fortune, pable given up. • दृढ़, मजबूत, hard, • कल्याण, wel शुभपरिणामः,सुह-परिणामो, पुं० शुभ भाव, शुभफल fare, • पुण्य, मंगल,good, prosperity, अच्छे परिणाम, fortunate nature. • सद्भावना, good nature. शुभपरिणामिन्, सुह-परिणामि, वि० सुसविपाकिन, शुभकर, सुहयर, वि० कल्याणकारी, आनंदवर्धक, अच्छे विपाक वाला, good cocking. happinessful. शुभफल-जनक, सुह-फल-जणग, good शभंकर, सुहंयर, देखो ऊपर, auspicious. __natureful. शुभगः, सुहगो, पुं० सुन्दर, मनोहर, beautiful, शुभभक्त, सुहभत्त, वि० कल्याणकारी भक्त, good handsome. ___worshipper. शुभगेहिनी,सुह-गेहिणी,स्त्री० उत्तम गृहणी, hand- शुभभावः, सुहभावो, पुं० प्रशस्त परिणाम, अच्छे भाव, some woman. auspicious nature, good nature. For Private and Personal Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1478 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शुभभावनाकरी,सुहभावणायरी, वि० अच्छी भावना आने वाला, प्रशस्त भावना युक्त, indicative of auspiciousness, पाटलिपुत्रेऽभवद् व्यन्तरी, प्राक् कदापि शुभभावनाकरी। शभयोगः,सुहजोग, पुं० प्रशस्त योग,yoke of for tune, प्रशस्तपुण्यं शुभयोगभावाच्छ्वोपद्येगेन भवेत् स्वा वा। शुभयोगवशः, सुह-जोगवसो, पुं० भाग्योदयवश. good fortuneful. शुभलक्षणं, सुह-लक्खण, नपुं० उत्तम लक्षण, योग्य चिह्न, सुहुवे शुभलक्षणं सतं. रविमैन्दीव हरित्सतीतु तम्। (सुद० 3/1), sign of good, nice sign. शुभलग्नः, सुहलग्गो, पुं० a lucky moment. शुभलग्नं सुह-लग्गं, नपुं० शुभ-मुहूर्त, मंगल बेला, 37067 TORTE, a auspicious moment. शुभ्रयशस्, सुब्भजसो, पुं० धवलकीर्ति, स्वच्छ प्रभा, brightness. शुभवती, सुहवइ, स्त्री० शुभशीला, good nature. शुभवार्ता, सुहवत्ता, स्त्री० शुभ समाचार, अच्छे विचार, good news. शुभवासनः, सुह-वासणो, पुं० सुगंध, purfume ____ for the mouth. शुभशंसिन, सुह-संसि, वि० शुभदायक, कल्याण सूचक, प्रशस्त प्रतिपादक, auspicious, lucky. शुभस्थली, सुहस्थली, स्त्री० पूजास्थली, प्रशस्त स्थान, धर्मानुष्ठान युक्त स्थान, place of religious worship. शुभहृदया, सुह-हियया, वि० शुमाशी, blesed fe male, promoting happiness. शुभा, सुहा, स्त्री० [शुभ + टाप्], प्रशस्ता, शुभयुक्त, lustre, कान्ति, प्रभा, प्रकाश, light, bright, • सौन्दर्य, • गोरोचन, पीलारंग, beauty, yellow pigment,• शमीवृक्ष, • देवसभा, • पियगुलता, the samitree,an assembly of gods, • शोभनाङ्ग, priyangu creeper, lustre body. शुभाक्षः, सुहक्खो, पुं० शिव, Siva. शुभांग,सुहंग, वि० सुंदर, रमणीय, प्रशस्त अंगों वाली, beauty handsome. शुभाङ्गी, सुहंगी, स्त्री० सुंदर स्त्री, कामिनी, beauti ful woman, • रति, कामदेव की पत्नी, wife of cupid. शुभाचार, सुहायार, वि० सद्गुणी, सदाचरण वाला, सदाचारी, good character. शुभाभिवादिन, सुहाहिवादिण, वि० सद्गुणों का __ अभिवादन करने वाला, modisting of good character. शुभनना, सुहणणा, स्त्री० मनोरमा, रम्या स्त्री. beautyful woman. शुभाया, सुहाया, स्त्री० सुंदर गृहिणी, निःशंकितगृहिणी, charmful woman, without praise. शुभाशंसन, सुहासंसा, स्त्री० आशी:, a blessing, • आशी, आशीर्वाद, 'कस्यात्मन आशी: शुभाशंसनं वर्तते।' benediction, wish. शुभाशमनं, नपुं० शुभाशीर्वादं, मंगल कामना, ex pression of a prayer. शुभाशंसा, सुहसंसा, स्त्री० आशीष, शुभ कामना, good wish, blessing. शुभाशिर्वादः, सुहासिवादो, पुं० शुभाशासन् शुभकाना, मंगल आशीष, good wish, presaging good. शुभाश्री, सुहासिरी स्त्री० शुभार्शिवाद, शुभकामना, शुभहृदया, प्रशस्त कामना, good wish,virtuous, • अच्छी कामना वाली, being good wish, मातर्वयस्यैः सहयामि, देशान्तरं शुभाशीर्भवतात्तु ते सा।। (समु० 3/12) शुभाश्रम, सुहासम, नपुं० शुभ कर्मों का आना,com ing of good karman. शुभाकर्कनशर, सुहाकणणसर, वि० शुभ कारण से, with good cause. शुभोपयोगः, सुहोवजोग, पुं० शुभ कर्मों का उपयोग, yoking of good cause, • प्रशस्त पुण्य का उदय, rising of good karma. शभोपयोगी, सहोवजोगी,वि० प्रशस्त परिणाम वाला, geting of good karma. शुभ्र, सुब्भ, वि० [शुभ् + रक] श्वेत, धवल, सफेद, For Private and Personal Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1479 shining, bright, • उज्जवल, कान्तिमय, radiant, white. शभः,सुब्भो, पुं० श्वेत रंग, चंदन,whitecolour, sandal. शुभं, सुब्भ, नपुं० रजत, चांदी, silver, • अभ्रक,. कपास, talc, rock-salt, green vitriol. शुभ्रकरः, सुहयर, पुं० चन्द्र, शशि, moon, • कपूर, ___camphor. शुभरश्मिः , सुब्भ-रस्सि,स्त्री० शशि, चन्द्रमा, moon. शुभ्रा, सुब्भा, वि० [शुभ्र + यप्], • गंगा, the Ganges, • वंशलोचन, bamboo manna, • स्फटिक, a crystal. शुभ्रांशः, सुब्भंसो, स्त्री० शशि, चन्द्र, moon. शुभिः, सुब्भि, स्त्री० [शुभ् + क्रिन्] ब्रह्मा Brahma. शम्भ, सुब्भ, अक० चमकना, • भासित होना, . प्रकाशित होना, to shine, to speak, to hurt. शुम्भः , सुब्भो, पुं० [शुभ् + अच] एक राक्षस विशेष, ademon. शम्भ, सुब्भं, अक० आघात पहुंचाना, मारना, to ___injure. शुम्भत्, सुब्भ, वि० शोभायमान, lightness. शुर, सुर, सक० चोट पहुंचाना, मार डालना, to in jure. शुर, सुर, सक० दृढ़ करना, स्थिर करना, ठहराना, to hurt. शुल्क, सुक्क, सक० लाभ उठाना, देना, प्रदान करना, to hard, • रचना करना, to create, • कहना, बोलना, वर्णन करना, to tell, tonarrate,• छोड़ना, त्यागना, विसर्जन करना, to leave, to forsake. शुल्कः , सुक्को, पुं० [शुल्क + घञ्], कर, चुंगी, toll tax. शुल्कं, सुक्क, नपुं० शुल्क देना, सीमा कर देना, customs duty, • विद्यादि के लिए शुल्क देना, फीस देना, particularly evided at ferries, • उपहार देना, भेंट देना, वस्तु प्रदान करना, • विक्रय मूल्य, purchase price. शुल्कग्राहक, सुक्कगाहग, वि० शुल्कसंग्रह कर्ता, • कर अधीक्षक, toll-collector. शुल्कवाहिन, सुक्क-वाहि वि० शुल्क संग्रह कर्ता। __toll collector. शल्कदः, सुक्कदो, पुं० वाग्दान, वचनदान, the giver of a nuptial present, faran वचन, marriage settlement. शल्कवंत, सुक्कवंत, वि. कर वाले, tolling, texing. शुल्कशाला, सुक्कसाला, स्त्री० चुंगीधर, करशाला, शुल्क स्थान, toll station, tax house. शुल्कस्थानं,सुक्कट्ठाणं, नपुं० चुंगीधर, करशाला, tax ___house. शुल्क समादानं, सुक्क-समादाणं, नपुं० करपात-टैक्स लेना, टैक्स हासिल करना, taking tax, . किरणक्षेप। शुल्लं, सुक्कं, नपुं० [शुल्व् + अच्], • सुतली, रस्सी, • डोरी, • ताम्र, तांबा, cord, rope, spring, copper. शुल्व, सुल्लं, सक० देना, प्रदान करना, to give,. भेजना, to bestow,• मापना, todismiss, • इधर, उधर करना, to send away. शल्वं, सुल्लं, नपुं० • रस्सी, डोरा धागा, rope, string, • नियम, कानून, विधिसार, act, rule, law. शुश्रू, सुस्सु, स्त्री० [श्रु + यङ् लुक्], जननी, माता, mother. शुश्रूषक, सुस्ससग, वि० [ श्रु+ सन् द्वित्वादि ण्वुल्], सावधान, आज्ञाकारी, attentive, obedi ent. शुश्रूषक, सुस्सूसग, वि० सेवक, अनुचर, servant, an attendant. शुश्रूषणं, सुस्सूसण, नपुं० [श्रु + सन् इत्यादि ल्युट] सर्ववर्णानां सुश्रूषण सेवन, desire to hear, • सेवन, • सेवा, परिचर्या, ये शुश्रूषणशीला स्तान् पुनः शुद्रेतिसंज्ञया, • श्रवणेच्छा, सुनने की अभिलाषा, desire to hear, . कर्तव्यपरायणता, आज्ञाभिवादन, atten dance, • आज्ञा मानना, obedience. शुश्रूषणशीला, सुस्सूसणसीला, स्त्री० आज्ञाकारी, Fateff, obedience. For Private and Personal Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1480 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्दकोश शुभ्रूषा, सुस्सूसा, स्त्री० [श्रु + सन् द्वित्वादि + अच टाप्] श्रवणेच्छा, . सेवा, परिचर्या, desire to hear, service, • सम्मान, समादर, विनम्रभाव, respect, • बोलना, कहना, talk ing speaking, saying. शुश्रूषु, सुस्सस, वि० [श्रु + सन्, द्वित्वादि-उ], . श्रवणेच्छा वाला, परिचर्या वाला, desirous to hear, • सेवा करने वाला, desirous of serving, • आज्ञापालन, obedient, . सजग, सावधान, attentive. शुश्रूषणः, सुस्सूसणो, पुं० श्रोताजन, desirous to hear, शुश्रूषूणामनेका वाक् नानादेशनिवासिनाम्। अनक्षरायितं वाचा सार्वस्यातो जिनेशिनः।। (वीरो० 15/8) शुष्, सुस, पुं० [शुष् + क] सूखना, शुष्क होना, to bedried, • बिल, भूरन्ध्र, to pine,de cay. शषिः, सुसि, स्त्री० [शुष् + कि] सुखाना, drying up, • रन्ध्र, छिद्र, विवर, बिल, a hole. शुषिर, सुसिर, वि० [शुष् + किरच्] छिद्र युक्त, रन्ध्रमय विवरयुक्त, full of holes. शषिरः, सुसिरो, पुं० अग्नि, बहि, ज्वाला, fire, . चूहा, मूषक, rat, mouse. शुषिरं, सुसिरं, नपुं० छिद्र, अन्तरिक्ष,• छिद्रयुक्त वाघ, • जो हवा की फूंक से बजाता है, hole,a wind instrument. शुषिरा, सुसिरा, स्त्री० [शुषिर + यप्] नदी, river, • एक गन्ध द्रव्य विशेष, a sort of per fume. शुषिलः, सुसिलो, पुं० [शुष् + इलच्] पवन, वायु, हवा, air, wind. शुष्क,सुक्क, भू०क०कृ०,[शुष् + क्त], सूखा, म्लान हुआ, मुझाया हुआ, dry, dried up, • रिक्त व्यर्थ, अनुपयोगी, अनुत्पादक, useless, shrivelled, pretended, • निराधार, निष्कारण। झुर्रा सहित, कृशता सहित, groundless,• कठोर, कर्कश,offensive, hard, harsh. शुष्ककलहः, सुक्क-कलहो, पु० निराधर झगड़ा, व्यर्थ की कलह, groundless quarrel. शुष्कगत, सुक्कगअ, वि० सूखेपने को प्राप्त, gone to dryness. शुष्कघोषः, सुक्कयोसो, पुं० व्यर्थ का उद्घोष, sounding of useless. शुष्कजडः,शुक्कजो ,पुं० सुखी जड़, rootof dry _ing. शुष्कज्योति, सुक्कजोह, खी० निराधार ज्योति, light of useless. शुष्कपादपः, सुक्कपादवो, पुं० सूखा पेड़, dryful tree. शुष्कभावः, सुक्क-भावो, पुं० कठोर भाव, harsh nature. शुष्कमाला, सुक्कमाला, खी० म्लान माला, मुझाई हुई माला, drying garland. शुष्कयात्रा, सुक्कजत्ता, स्त्री० संघर्षशील यात्रा, trav elling of shrunk up. शष्कयोजना, शक्कजोजणा, स्त्री० निराधार योजना, ___unused act. शुष्कराग-सुक्करागो, वि० राग रहित, ममत्व विहीन, without attachment. शुष्कलः, सुक्कलो, पुं० [शुष्क + ला + क] सखा मांस, dried flesh. शुष्कवृक्षः,सुक्करुक्खो, पुं० सूखा वृक्ष,dry tree. शुष्कश्रीफलं, सुक्कसिरिफलं, नपुं० सुखा नारियल, dry coconut. शुष्कास्थियुक, सुक्कहिजुग, वि० सूखी हड्डी चबाने arc, eating of dry bone. शुष्पः, सुम्मो, पुं० [शुष् + मन्],• सूर्य, रवि, sun, • अग्नि, आग, fire,• पवन, हवा, wind, air, • पक्षी, bird. शुष्पन्, सुम्मो, पुं० [शुष् + इ + मनिप्],• अग्नि, आग, fire. शुष्मन्, सुम्म, नपुं० पराक्रम, बल, वीर्य, शक्ति, power, strength, light, leasure, • प्रभा आग, fire. शुष्यत्, सुस्स, वि० सूखी हुई, dried up. शुष्यसलिला, सुस्स-सलिला, स्त्री० सूखी नदी,dry For Private and Personal Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश - 1481 river, शीलसहस्रांशुतेजसेव शुष्यत्सलिलासा सरिदेव। शूकः, सूगो, पुं० [शिव + कक्] जौ की बाल, the awnof barley,bread,• दयाभाव, pity nature, • शूकः स्यादनुकम्पायाम्। इति। विलो० शूकं, सूगं, नपुं० पौधों के रोएं, sharp hair of ____plant. शुकं, सुगं, नपुं० नोक, अग्रभाग, सिरा, किनारा, point, tip, • करुणा, कोमलता, • विषैला कीड़ा, a kind of poisonous insect. शूककीकः, सूगकीगो, पुं० रोएदार कीड़ा, barley insect. शूकधान्यं, सूगधण्णं, नपुं० टूट से निकला धन्य,a __kind of insect. शकरः, सूगरो, पुं० [शू इत्यव्यक्तं शब्दं करोति - श + कृ + अच्], pig, • सूअर, सूकर,a hog. शूकरेष्टः, सूगरेटो, पुं० मोथा, नागरमोथा, एक घास fasta, a kind of grass. शूकलः, सूगलो, पुं० [शूकवत् क्लेश ददाति - शूक + ला + क] अड़ियल अश्व, a restive horse. शूद्रः, सुद्दो, पुं० [शुच् + रक्], • संस्कार हीन, principleless, ब्राह्मण्या अपि शूद्रत्व, संस्काराभावतोऽवन्तः। (हित० सं० 24),. भ्रष्टाचार प्रहीण (जयो० 5/102), 'शूद्रो भ्रष्टाचारः प्रहीणो ना जनः स' (जयो० वृ० 5/102), • शिल्पकार, शिल्पी व्यक्ति, जो नक्कासी आदि करता है, a man of the fourth class, करकौशलेन च कलाबलेन, कुंभादिनर्तनादिबला। शुश्रूषणं हि शूद्रा, जीवा खल विश्वतो मुद्रा। (जयो 2/114) 'कारुः शिल्पी कुशील वो, नटस्तस्य कर्म नर्तनम्। एतद्विद्याकर्मण उपलक्षणम्। तस्मिनं रतेष शिल्पविद्योप, जीविशूद्रेषु संस्कारधारा नास्ति। परपरागत-गर्भाधानादिक्रिया न विद्यते । (जयोः वृ० 2/111) पिण्डशुद्धेरभावत्वान्मधमांस-निवेषणात्। न्यग्वृत्तेश्चाक्रियाचारच्छूद्रेष्व मोक्षवम॑ता। (हित० सं० 24), हस्तादिकौशल हिल्पमहावस्तुविभावने। शूद्राणं वृत्तये साधु, साधनं स महीशिता।। (हित० सं० १) नृत्य-गान-वादित्रादि, विधिना वर्तनं पुनः! विद्येति नामतः ख्यातः विधिना वर्तनं पुनः। विद्येति नामतः ख्यातः तेषामेवामुना परम्।। (हित० 10),• चार वर्षों में चतुर्थ वर्ण, a man of the last the four principalless, • तुच्छ, अधम, परम्परा विहीन। शूद्रकः, सुद्दगो, पुं० मृच्छकटिकं नाटक का प्रसिद्ध रचनाकार, जिसने जन-जीवन की यथार्थता का परिचय देने के लिए पात्रोचित भाषा का प्रयोग भी किया है। इस रचनाकार ने शकारी, मागश्री, चाण्डाली शौरसेनी महाराष्ट्री आदि का प्रयोग बहुतायत किया है। इसमें जहाँ संस्कृत को। (15 से 20) ही स्थान मिल पाया है, वहाँ विविध प्राकृतों को 80 प्रतिशत से 85 प्रतिशत स्थान मिला है। of a king, the reputed author of the mrichchakatika. शूद्रकृत्य, सुद्दकिच्च, नपुं० शूद्र कार्य, क्षुद्र कार्य, the duties of sudra. शूद्रजातिः, सुद्दजाइ, स्त्री शिल्पकला प्रवीण जाति. artful caste. शुद्धत्व, सुद्दत्तं, वि० सुच्छता, निम्न का सेवन, be ing the servant of a sudra. शूद्रधमः, सुद्दधम्मो, पुं० शूद्र का कर्तव्य, work of principalless. शूद्रपात्रं, सुद-पत्तं, नपुं० शिल्प युक्त पात्र, नक्कासी युक्त पात्र, artist. शूद्रपियः, सुद्दपिओ, पुं० शिल्पप्रिये, love of art. शूद्रवर्णः, सुद्द-वण्णो, पुं० पामर वर्ण, service class. शूद्रवर्णत्व, सुद्द-वण्णत्तं, वि० पामरत्व, serviceful, 'शूद्राणामाधिक्यं।' शूद्रा, सुद्दा, स्त्री० शूद्रा नामक दासी, a woman of the sudra tribe, एको दूरात्त्यजति मदिरां ब्राह्मणत्वभिमाना-दन्यः शूद्रः स्वयमहमिति For Private and Personal Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1482 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्नाति नित्यं तयैव। द्वावप्येतौ युगपदुदरान्निर्गतौ शून्यकार्य, सुण्णकज्ज, वि० कार्यमुक्त, कर्तव्य पथ शुद्रिकायाः, शद्रौ साक्षादथ च चरतो से विमुख, disinclined with work. जातिभेदभ्रमेण ।। (जयो० वृ० 1164) शून्यकृत, सुण्णकिअ, वि. निरर्थक किया हुआ, शदाजनी,सुद्दाजणी, स्त्री० शूद्र स्त्री, tribe woman. doing useless. शूद्राजीवा, सुद्दाजीवा, स्त्री० शूद्र की आजीविका, शून्यकोष, सुण्णकोस, वि० कान्ति विहीनता, business of Sudra, सर्ववर्णानां शुश्रूषणं कौमुदी/चन्द्र की चांदनी का अभाव, withसेवनमित्यादि,शूद्राणामाजीवा जीविका विश्वतः out light. सर्वेषां मुदं हर्ष राति । (जयो०७० 2/114)। शून्यगत, सुण्णगअ, वि० अभाव को प्राप्त हुआ, gone शूद्राणी, सुद्दाणी, स्त्री० [शूद्र + ङीष् पक्षे आनुक] of less. शूद्र की भार्या शिल्पिनी, one who has शून्यगेहं,सुण्णगेह, नपुं० सूनाघर, एकाकीघर । उजड़ा sudra woman for his wife. हुआ घर जर्जरगृह, lonely place, withशूद्रिका, सुद्दिगा, स्त्री० शूद्रभार्या, शूद्रा, शिल्पिनी, out man of house. an artisan woman. शून्यघट, सुण्णघड, वि० खाली घड़ा, रीता हुआ घट, शून, सुण, भू०क०कृ०, [श्वि + क्त], incessed, a pot of without water, waterless • वर्धित, बढ़ा हुआ, समृद्ध,grown, pros pot. pered, • सूजा हुआ, swollen. शून्यघोष, सुण्णघोस, वि० उद्घोष का निरर्थकता, शूना, सूणा, स्त्री० मृदुतालु, घंटी, उपजिह्निका, the useless thought. soft palate,• बूचड़ खाना, slaughter- शून्यचेतना,सुण्णचेयणा, स्त्री० चेतनता रहित, withhouse,• चक्की , ओखली, grindstone, out feeling. a broom. शून्यजीव, सुण्णजीव, वि० जीवों का अभाव हुआ, शन्य, सुण्ण, वि० [शनाये प्राणिवधाय हितं रहस्य without life. स्थानत्वात् यत्], empty void, • रिक्त, शून्यज्ञान, सुण्णणाण, वि० श्रुतज्ञान का अभाव, खाली, • शून्य स्थान, निर्जन स्थान, vacant without knowledge. place, पारावार इव स्थितः पुनरहो, शून्ये शन्यटकार, सण्णटंकारो. वि. अतिक्षय निर्जनता. श्मशाने तया। (सुद०98),• सूनी, एकाकी, _fully menless. lonely, desulate, • अविद्यमान, non शून्यतप, सुण्णतव, वि० तप की कमी, without existent,• अभाव, कमी, below, • अन्त, heat. नाश, विनाश, • विविक्त, वीरान, जनविहीन, शून्यतमता,सुण्णतमत्त, वि०अतिशय निर्जनता,withdown caste, • खिन्न, उदास, उत्साहहीन, out men place. without men place, • वञ्चित, रहित, शून्यता, सुण्णत्त, वि० क्षणिकता, अभावपना, the अभावयुक्त, dejected, • निर्दोष, अर्थहीन, faultless. dectrine of the non-existence of शन्यं, सुण्णं, नपुं० खोखलापन, रिक्त, space any thing. atomosphere, • बिन्दू, dot, • आकाश, शून्यदान, सुण्णदाणं, वि० दान का अभाव, not givअन्तरिक्ष, sky, cipher, • शून्यवाद, ing. क्षणिकवाद,प्रमाण और प्रमेध का विभाव,स्वप्न शून्यदासत्व, सुण्णदासत्त, वि० दासता का अभाव की तरह होना, the basic ideas of वाला, without servicing. sunyavada, • अविद्यमानता, अस्तित्व- शून्यदन्य, सुण्णदेण्ण, वि. दीनता से रहित. हीनता, disspirited. poorless. For Private and Personal Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1483. ईश्वर, जीवादि की सत्ता को स्वीकार नहीं करता शून्यधन, सुण्णधण, वि० धन के अभाव वाला, निर्धन, poor. शून्यधैर्य, सुण्णधीरं, वि० धीरता की कमी, pow- erless. शून्यनन्दभावः, सुण्णणंदभावो, पुं० आनन्द का भाव का अन्त, not happiness. शून्यपत्रं,सुण्णपत्तं, नपुं०टंट, सूखा वृक्ष,dry tree. शून्यप्रीति, सुण्णपीइ, वि० प्रीति का अभाव, love less. शून्यप्रीति,सुण्णपीइ, वि० प्रेम भाव से रहित, with ___out lovely nature. शून्यफल, सुण्णफल, वि. फल की निरर्थकता, without result. शून्यभक्ति, सुण्णभत्ति, स्त्री० भक्ति का अभाव, worshipless. शून्यभाव,सुण्णभाव,वि०निराधार परिणाम,empty nature. शून्यभावना, सुण्ण भावणा, स्त्री० चिन्तन की कमी. knowledgeless. शुन्यभेद,सुण्णभेद,विभेदों से रहित, विकल्प रहित, knowledgeless. शून्यमति, सुण्णमइ, स्त्री० बुद्धि की कमी, मूढ़मति, अज्ञानता, knowledgeless. शून्यमन्त्र, सुण्णमंत, नपुं० मन्त्र का अभाव, with out mantra. शून्ययोनिः, सुण्णजोणि, स्त्री० उत्पत्ति रहित, bornless. शून्ययौवन, सुण्णजोवण, वि० क्षीण यौवन वाला, young lifeless. शून्यरहित, सुण्णरहिअ, स्त्री० रति/राग भाव से रहित, without love. शून्यवादः, सुण्णवाद, पुं० बौद्धकी एक विचारधारा, • शून्यवाद नाम यमतमुपयामि (जयो० वृ० 5/43),शून्यं वदतीति शून्यवादम्। (जयो० वृ० 5/43), मुक्तिस्तुशून्यता दृष्टेः तदर्थ शेषभावना। (प्रमाणवार्तिक 1/256), the doctrine of the non-existence of anything, the doctrine of a Buddhist, • वह वाद जो शून्यवादिन, सुण्णवादि, पुं० नास्तिक, an atheist, • शून्यवाद का कथन करने वाले माध्यमिक मतानुयायी बौद्ध, the basic ideas of sunyavada. शून्यशाला, सुण्णसाला, स्त्री० निर्जन स्थान, एकान्त स्थल। शून्यागार, lonely place. शुन्यस्थानं,सुण्णट्ठाणं,नपुं० एकाकी स्थान, lonely place. शून्यहृदयं, सुण्णहियय, वि० अन्यमनस्क, व्याकुलता युक्त, absent minded. शून्या, सुण्णा, स्त्री० [शून्य + प्] बांझ स्त्री, a berren woman. शून्यागारः, सुण्णागार, पुं० शून्य गृह, निर्जन स्थान, एकाकी स्थल, without manly place, • धर्मशाला, guest house, • विपीदामीव भो भार्ये, शून्यागारप्रपालकः। • सूना मुक्त मकान, देवस्थान, god place. शून्यायतनं, सुण्णायदणं, नपुं० शून्यागार, lonelyplace. शूर, सूर, अक० प्रबल उद्यमी होना, शक्तिशाली होना, बलिष्ठता युक्त होना, to act the hero, to be powerful. शूर, सूर, वि० [शूर् + अच्] वीर, योद्धा, पराक्रमी, शक्तिशाली, Brave, heroic, valiant, mighty, • सूर्य, सिंह, • सूअर, • सालवृक्ष, sun, lion, boar, salatree, • कृष्ण के GIGT, grand father of Krishna, सूर्यग्रह, sun. शूरकीटः, सूरकीडो, पुं० तिरस्कार योग्य योद्धा, a contemptible warrior. शूरणं, सूरण, नपुं० [शूर् + ल्युट्] कन्दमूल, शूरण, a kind of esculent root. शूरमानं, सूरमाण, नपुं० अहंकार, अभिमान, pride, self respect. शरशिरोमणि,सूर-सिरोमणि, पुं० वीर कुञ्जर,pow erful hero. शूर्पः, सुप्पो, पुं० एक माप विशेष, दो द्रोण का एक तोल, measure of two Dronas. For Private and Personal Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1484 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शूर्प, सुप्पं, नपुं० [श + प + अश्च नित्] छाज, win- nowing basket. शूर्पकर्षः, सुप्पकस्सो, पुं० हस्ति, हाथी, करि, el- _____ephant. शूर्पणखा, सुप्प-णहा, स्त्री० रावण की बहन, रावण भगिनी, a sister of Ravana. शूपी, सुप्पी, स्त्री० [शूर्प + ङीष्], • पंखा, सोपड़ा, सूपड़ा, • छोटा छाज, fan, of a surpanakha, a small winnowing basket. शूर्मः, सुम्मो, पुं० [सुष्ठः ऊर्मि अस्ति अस्याः] लोह प्रतिमा, अयस्क मूर्ति, an iron-image, • घन, निहाई, an anvil. शूमिः/शूमिका, सुम्मि/सुम्मिगा, स्त्री० घन, निहाई, ananvil, • अयस्क प्रतिमा, iron-image. शल, सूल, अक० . बीमार होना, • व्याधि ग्रसित होना, • कोलाहल करना, दुःखी होना, to be ill, to make a loud noise. शद्धिः, सुद्धि स्त्री० विशुद्धि, चित्त का प्रसन्न रहना,. निर्मल ज्ञान और दर्शन का आविर्भाव, . प्रायश्चित्त परिशोधन, this system is called madhyamika that of the middle way,• समाधान, संशोधन, • संकलर्मोपाय, • चमक, कान्ति। शुद्धिसम्पादक, सुद्धि-संभादग वि० निर्मल करना, स्वच्छ करना। doing clean. शलः, सूलो, पुं० त्रिशूल,a sharp weapon. शूलं, सूलं, नपुं० [शूल् + क] पैना, नुकीला, pointed weapon,• त्रिशूल, तीक्ष्ण, बी. भाला, pike, dart, • अयस्क शलाका, • पीड़ा, कष्ट, व्याधि, . गठिया, जोड़ का दर्द, colic, • झण्डा, ध्वजा, banner, an ensigh. शूलकः, सूलगो, पुं० [शूल + कन्] अड़ियल, घोड़ा, restrive horse. शूलग्रन्थि, सूलगंथि, स्त्री० एक घास, विशेष, दूर्वा, दूब, a kind of durva grass. शूलघातनं,सूलघायणं, नपुं० लोह चूर्ण, iron-pow der. शूलन, सुलग्घ, वि० शामक औषधि, वेदनाहर, _____sedative. शूलधन्वन, सूलघण्णु, वि. शिव, महादेव, Siva, ___Mahadeva. शूलधर, सूलहर, देखो ऊपर, Siva. शूलधारिन्, सूलधारि, पुं० महादेव, शिव, Siva. शूलधृक, सूलधिउ, देखो ऊपर, Siva. शूलपाणि, सूलपाणि, पुं० शिव, महादेव, Siva. शूलभृत, सूलभिउ, पुं० शिव, महादेव, Siva. शूलशत्रु, सूलसत्तु, पुं० एरण्ड, the castor oil ___plant. शूलस्थ, सूलत्थ, वि० सूली पर स्थित, impaled. शूलहन्त्री, सूलहंती, स्त्री० एक जौ विशेष, kind of _____barley. शूलहस्तः, सूलहत्थ, पुं० भालाधारी, बींधारी, a lancer. शूला, सूला, स्त्री० [शूल + टाप्] वेश्या, a harlot. शूलाकृतं, सूलाकिअ, नपुं० [शूल + अच् - कृ + त], भुना हुआ मांस, reasted meat. शूलिक, सूलिग, वि० [शूल + ठन्] शूलधारी, त्रिशूल युक्त, सलाक पर भुना हुआ, having aspike roasted on a spit. शूलिकः, सूलिगो, पुं० खरगोश, शश, hare. शूलिकं, सूलिग, नपुं० भुना हुआ मांस, roasted ___ meat. शूलिन्, सूलि, नपुं० [शूलमस्त्यास्य इनि] बीधारी, शूलधारक, उदर शूल से पीड़ित, armed with a spear. शूलिन्, सूलि, पुं० खरगोश, • शिव, महादेव, hare, of Siva. शूलिनः, सूलिणो, पुं० [शूल + यत्] सूली पर स्थित, impaled, • सलाख पर भुना हुआ, roasted meat on a spit. शूल्यं, सुल्ल, नपुं० भूना हुआ मांस, roasted meat. शूष, सूस, सक० पैदा करना, उत्पन्न करना, topro duce, • जन्म देना, सृजन करना, to be get, to bring forth. श्रृकालः, सिगालो, पुं० गीदड़, Jackal. शृगालः, सिगालो, [असृज लाति-ला + क] गीदड़, For Private and Personal Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1485 all Jackal, • ठग, धूर्त, उचक्का , cheat, शृङ्गवत्, सिंगवो, पुं० पर्वत, गिरी, mountain. rogue,• भीर, दुष्ट प्रकृति वाला, कटुभाषी, शृङ्गाट:/शृङ्गाटकः, सिंगाडो/सिंगाडगो, पुं० swindler, • कृष्ण, of a Krishna. [शङ्गप्रधान्यं अटति - शृङ्ग + अट् + अण्], भूगालकेलिः, सिगालकेलि, स्त्री० एक प्रकार का पर्वत, पहाड़, mountain, • एक पौधा, of बेर, a kind of jujube. a plant. शृगालजम्बु, सिगालजबु, स्त्री० ककड़ी, खीरा, शृङ्गागः, सिंगागो, पुं० शिखर प्रान्त, mountain kind of cucumber. part. अगालिकालीमालिसालीको शृङ्गाग्रसंलग्नः,सिंगाग-संलग्गो, वि०शिखर के अग्र [शृगाल + ङीष] गीदड़ी, लोमड़ी,a female __ भाग से जुड़ी हुई,jointed withpoint top. Jackal, • पलायन, प्रत्यावर्तन, flight, re शृङ्गारः, सिंगारो, पुं० [शृङ्ग कामोदेकमृच्छत्यनेन ऋ treat, fox. + अण] प्रेम, प्रीति, प्रणय, संभोगेच्छा, the श्रालः, सिंखलो, पुं० [शृङ्गात् प्राधान्यात् स्खल्यते sentimentof love,• मैथुन, ललित प्रसंग, अनेन], सांकल, a iron chain, fetter. sexual passion, • चिह्न, sign. कला, सिंखला, स्त्री० • करधनी, कंदौरा,achain शृङ्गारं, सिगारं, नपुं० लौंग, लवंग, cloves, • सिंदूर, round the waist, • श्रेणी, परम्परा, se • अदरक, Red lead, undried ginger. ries, succession, • सांकल, chain. शृङ्गारकः, सिंगारगो, पुं० प्रेम, love. शृङ्गलकः, सिंखलगो, पुं० [शृङ्खल + कन्] जंजीर, शृङ्गारकृतः, सिंगारकिओ, पुं० काम भावना युक्त, love gesture. chain, • ऊंट, camel. शृङ्गारचेष्टा, सिंगारचेट्ठा, स्त्री० कामनोनुक्ति की भावना, . शृङ्गलित, सिखिलिअं,वि० [शृङ्खला + इतच्] जंजीर an amorous. में बंधा हुआ, जकड़ा हुआ, chained, fet- शृङ्गारदेवी, सिंगारदेवी, स्त्री० परमार वंश में उत्पन्न tered, • पंक्तिबद्ध, line bound. राजा धारावंश की भामिनी,aqueen of king शृङ्ग, सिंग, नपुं० [श + गन्] सींग, a horn, • parmat family. शिखर, चोटी, कूट, the top, 'ग्रीष्मे गिरेः शृङ्गारभाषितं, सिंगार-भासि.नपं० प्रणयलीला की शृङ्गमधिष्ठित्', the summit of a moun अभिव्यक्ति, प्रणयकथा, amorous talk. tain, • उत्तुंग भाग, ऊंचाई, the top part, शृङ्गार-भूषणं, सिंगार-भूसण, नपुं० सिंदूर/सुहाग, • उन्नत, सर्वोत्तम, सर्वोपरि, greatest, larg red-lead. est,• अग्रभाग, नोक्त,point,• सानु शिखर, शृङ्गारयोनिः, सिंगारजोणि, स्त्री० कामदेव, cupid. mountain top. शृङ्गाररसः, सिंगाररसो, पुं० प्रणयरस, रस का एक शृङ्गकः, सिंगुगो, पुं० सींग, horn, • चन्द्रचूड़ा, भेद, the sentiment of love. horn of the moon. शृङ्गारवादः, सिंगारवादो, पुं० सयसुरत बेला, time शृङ्गकं, सिंगगं, नपुं० बाण, arrow. शृङ्गारविधिः, सिंगारविहि, स्त्री प्रेमालाप, amoशृङ्गजः, सिंगजो, पुं० बाण, arrow. शृङ्गप्रहारिन्, सिंगपहारि, वि० सींग से मारने वाला, rous talk. शृङ्गारवेशः, सिंगारवेसो, पुं० प्रेमालाप का सहयोगी killing with horn. व्यक्ति, amorous in love-affairs. श्रङ्गप्रियः, सिंगपिओ, पुं० शिव, महादेव, Siva, शृङ्गारित, सिंगारिअ, वि० [शृङ्गार + इतच] प्रेमाविष्ट, Mahadeva. शुङ्गमोहिन, सिंगमोहि, पुं० चम्पक वृक्ष, cham प्रणयोन्मत्त, impassioned affected, . pak tree. सिंदूर से लाल,reddened,• अलंकृत, सजा शृङ्गवत्, सिंगव, वि० चोटी वाला, peaked. हुआ, aderned. of love. For Private and Personal Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1486 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शृङ्गारिन्, सिंगारि, वि० [शृङ्गार + इनि] प्रेमासक्त, प्रणयोन्मत्त, शृङ्गारप्रिय, amorous, impas- sioned. शृङ्गारिन्, सिंगारि, पुं० प्रणयोन्मत्त, • प्रेमी, lover, • प्रेमी, • लाल, • हस्ति, हाथी, ruby,elephant, • वेशभूषा, सजावट, dress, decoration, • सुपारी का वृक्ष, a betal nut tree,• पान का बीड़ा,a betal leaves. श्रङ्गिः, सिंगि, स्त्री० सिंगी मछली, thesheat-fish. शृङ्गिकं, सिंगिग, नपुं० [शृङ्ग + ठन्] विष विशेष,a kind of poison. श्रुङ्गिणी, सिंगिणी, स्त्री० [शुङ्गिन + ङीष] गाय, गऊ, cow, • मल्लिका, मोतियां, the Ara- bian jasmine. शृङ्गिन्, सिंगि, वि० [शृङ्ग + इनि] सींगों वाला, horned, • शिखाधारी, चोटीवाला, crested. श्रुङ्गिन, सिंगि, पुं० पर्वत, पहाड़, गिरि, mountain, एक वृक्ष, a tree, • हस्ति, शिव, an el ephant, Siva. श्रङ्गी, सिंगी, स्त्री० सिंगी मछली, the shest fish, एक औषधी जड़, a kind of medicinal root. शृङ्गीपात्त, सिंगीपत्त, वि०शिखरों पर लगी गई,at tached on top. . श्रणिः, सिणी, स्त्री० [१+क्तिन्], अंकुश, प्रतोद,a good. . शृत, सिअ, भू०क०कृ०, [श + क], पकाया हुआ, उबाला हुआ, cooked. श्रध, सिह, अक० अपान वायु छोड़ना, पाद मारना, boiled, • आर्द्र करना, गीला करना, to moisten, to wet, • प्रयत्न करना, लेना, ग्रहण करना, to take, tograsp,• अपमान करना, नकल करना, to insult. श्रधु, सिह, स्त्री० बुद्धि, • गुदा, knowledge, in tellect, the anus. शेखरः, सेहरो, पुं० [शिख् + अरन्] चूड़ा, कलगी, फूलों का गजरा, crest, • किरीट, मुकुट, crown, flower, diadem, • चोटी, कूट, शिखर, top, mountain top, • शृंग, tuft. शेखरं, सेहरं, नपुं० लवंग, लौंग, cloves. शेपः, सेवो, पुं० लिंग, पुरुष की जननेन्द्रिय, the penis, testicle, • अण्डकोष, penis. शेफालिः,सेहालि,स्त्री०[शेफा:शयनशलिनः अलयो यत्र] निर्गुण्डी, नीलिका, नील पादप, neel plant, a kind of plant. शेमुली, सेसुली, स्त्री० [शो + विव- शैः मोहः तं मुष्णाति - शे + मुष् + क + ङीष्] मति, intellect, • बुद्धि, घी, knowledge, . विवेक बुद्धि, good knowledge, • प्रज्ञा, ज्ञान, intellect. शेल, सेल, सक० जाना, पहुंचना, togo,to move. शवः, सवा, पु०[शुक्रपात सति शत-शी + वन सर्प,• सांप, snake,• विषधर, serpant, •लिंग, • उन्नत, penis, height, elevation, • आनन्द, • धन, सम्पत्ति, वैभव, happiness, wealth. शेवं, सेवं, नपुं० लिंग, penis, • आनन्द, happi ___ness. शेवधिः, सेवहि, स्त्री० मूल्यवान्, कोष, valiable treasure. शेवलं, सेवलं, नपुं० [शी + विच् तथा भूतः सन् वलते वल् + अच्], a kind of tree, . एक पादप, कमल के साथ उगने वाली घास, the grass,growing, • पानी के ऊपर हरे रंग की रेशेदार घास, the green moss-like substance growing on the surface of water. शेवालः, सेवालो, पुं० घास, पानी के ऊपर हरे रंगब की रेशेदार घास, चोई, a water green grass. 1, सेस, वि० [शिष् + अच्] बाकी, बचा हुआ, remaining,• अवशिष्ट, rest, • अवशेष, रिक्त, खाली, all the other, • समवशिष्ट, residue, • शेष अन्य, at the end of. शेषः, सेसो, पुं० शेषनाग, सर्पराज, serpant, शेषः नागपतिः लोकख्यातः',. परिणाम, प्रभाव, effect, • अन्त, समाप्ति, उपसंहार, end, conclusion, • मृत्य, विनाश, death, destruction. For Private and Personal Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1487 • अधिगम, प्रवीणता, [शिक्षा + यत्], learn ing. शेषं,सेस, नपुं० चढ़ावे से बचा हुआ, anything left out. शेषक्रिया, सेसकिरिया, स्त्री० क्रिया की समाप्ति, ended of work. शेषकीर्तिः,सेसकित्ति, स्त्री० कीर्ति का विनाश,de- struction of shine. शेषखण्डं, सेसखंड, नपुं० अवशिष्ट हिस्सा, remain- ing part. शेषगत, सेसगअ, वि० अवशिष्टता को प्राप्त, gone of residue. शेषग्रन्थि, सेसगंठि, स्त्री० गांठ की समाप्ति, ended of knot. शेषजरस, सेसजरो, स्त्री० जन्म का शेष रहना, re maining of life. शेषजातिः, सेसजाइ, स्त्री० उत्पत्ति का अन्त, end of born. शेषभागः,सेसभागो, पुं० शेष हिस्सा, restof part. शेषभोजनं, सेसभोयणं, पुं० शेषनाग, • एक प्रसिद्ध साधिराज, • सहस्त्र कलीन्द्र, serpant. शेषनागधारित्व, सेसणाग-धारित्त, वि० शेषनाग के नृप को धारण करने वाला, having of snake. शेषमय,सेसमय, वि०विशेषकर, specialprop erty. शेषयोनिः, सेसजोणि, स्त्री० योनि का अन्त, end of born. शैक्षः, सेक्खो/सिक्खो, पुं० [शिक्षा वेत्त्यधीते अण् वा] शिक्षा को ग्रहण करने वाला विद्यार्थी, a student who studies, • मुनिचर्या में उद्यत शिष्य, a student who studies of sage act, • शिक्षाशील। पठन बगैर शिक्षा पाना ही जिनका काम हो, (स० सू० 9/24), (त०स०ए० 152), 'अचिरप्रव्रजितः शिक्षयितव्यः शिक्षः, शिक्षामहंतीति शैक्षो वा' (त० भा० 9/24),• शास्त्राभ्यासी, studies of religious text, • अभिनव प्रव्रजित, newly gone abroad. शैक्षिकः,सेक्खिगो, पुं० [शिक्षा + ठक्] शिक्षा, शास्त्र में निपुण, skilled in religious siksha, शैध्रयं,सेधयं, नपुं० [शीघ्र + ष्य] स्फूर्ति, तत्परता, शीघ्रता, सत्वरता, quickness. शैत्यं, सेच्च, नपुं० [शीत + ष्य] ठंडक, ठंडा, quickness. शैथिल्यं,सेथिल्लं,नपुं० [शिथिल + ष्य],Loose ness, • ढीलापन, शिथिलता, नरमी, slackness, • मन्थरता, मंदता, weakness, . कमजोरी, भीरुता, cowardice,an atten tion. शैथल्य, सेढिल्लं, वि० शिथिलता, weakness. शैलः, सेलो, पुं० [शिला + अण्] गिरि, पर्वत, पहाड़, mountain hill, . चट्टान, प्रस्तर खण्ड, rock hill, big stone. शैलं, सेल, नपुं० सुहागा, धूप, गुगगुल, Borax, benzion, • शिलाजीत, benzoion, . अंजन विशेष, a kind of collyrium. शैलकं, सेलगं, नपुं० [शैल + कन] धूप, शैलेय गन्ध, Benzoin. शैलकटकः, सेलगडगो, पुं० पर्वत ढलान, गिरि ढलान, पर्वत उतार, slope of a mountain. शैलकर्मन्, सेलकम्मं नपुं० प्रस्तर कर्म, पत्थर पर उत्कीर्ण कार्य, 'सेलो पतथरो, तम्हि घड़िदपउिमाओ सेलकम', stone work. शैलगन्धं, सेलगंधं, नपुं० एक चन्दन विशेष, a kind of Sandal. शैलज, सेलजं, नपुं० धूप, शैलयगन्ध, Benzoin, Ritumen, • शिलाजीत। शैलजा, सेलजा, स्त्री० गौरी, पार्वती, Gori, parvati. शैलजातः, सेलजाअ,वि० पर्वत से उत्पन्न हुई. born of mountain. शैलतति, सेलतति, स्त्री० पर्वत माला, mountain line. शैलतनया, सेलतणआ, स्त्री० गौरी, पार्वती, शिवाना, Gori, parvati, Sivana. शैलधन्वन्, सेलधणु, पुं. शिव, महादेव, Siva. शैलधरः, सेलहरो, पुं० कृष्ण, वासुदेव, Krishna. For Private and Personal Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1488 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शैलनिर्यासः, सेलणिज्जासो, पुं० शैलयगन्ध, शैली, सेली, स्त्री० [शीलमेव स्वार्थे ष्यञ् डीपि य ferruita, Benzoin. लोपः] अभिव्यक्ति, • विचार निरूपण की शैलपत्रः, सेलपत्त, पुं० बिल्वतरु, the Bilva tree. पद्धति, • विवेचना का प्रकार, • वृत्ति, शैलपुत्री, सेलपुती, स्त्री० गौरी, पार्वती, Gori, विश्लेषण व्याख्या, • निरूपण, कथन, exParvati. planation, a mode of expression, शैलभित्तिः, सेलभित्ति, स्त्री० टांकी, प्रस्तर छैनी, interpretation, behaviour, manner cutter. of acting, conduct, ask. शैलभूपः, सेलभूवो, पुं० गिरिराज,king of moun- शैलूषः, सेलूसो, पुं० [शिलूषस्यापत्यं - शिलूष + tain. अण्] नर्तक, नायक, नेता, अभिनेता, actor, शैलभेदक,सेलभेदग, वि. पत्थर तोड़ने वाला,cut dancer. ____ting of stone. शैलूषिक, सेलूसिग, वि० [शैलूषं तवृत्तिं शैलमाला, सेलमाला, स्त्री० पर्वत श्रृंखला, गिरिकूट, अन्वेष्टा-ठक्] अभिनय का व्यवसायी, one __mountain top. who follows the profession of an शैलरन्धं, सेलरंधो, नपुं० गुफा, कन्दरा, cave. actor. शैलशिविरः, सेलसिविरो, पुं० समुद्र, सागर, sea, शैलेय, सेलेय, वि० [शिलायां भवः शिला + ठक] ocean. पर्वतीय, पहाड़ी, • पथरीला, प्रस्तर सदृश कठोर, शैलसारः,सेलसारो,वि० चट्टान की तरह, दृढ़, अत्यंत mountanous produced from rocks. कठोर, firm as a rock. शैलेयः, सेलेयो, पुं० सिंह, • भ्रमर, भौंरा, lion, a शैलसुता, सेलसुआ, स्त्री० गौरी, पार्वती, gori, __big bee. parvati. शैलेयं, सेलेय, नपुं० पर्वत ग्रन्थ द्रव्य, धूप, सुगन्धित - शैलांशः, सेलंसो, पुं० एक देश का नाम, a coun- राल, fragrant resin, • सेंधा नमक, rock try name. ____salt. शैलाग्रं, सेलग्ग, नपुं० पर्वत, कूट, the peak of a शैलेश. सेलेसो. पं० मेरु पर्वत, 'सेलेसो किर मेरु', mountain. (जैन० ल० 1066),mountain of Meru. औलाटः.सेलाडो, पुं० पहाड़ी, असम्भ व्यक्ति, un- शैलेशी.सेलेसी.वि० शैलेश की तरह निश्चल रहने civilized, • सिंह, lion. वाला, शील में विशिष्ट । शीलानोमीशः शैलेशः शैलाधिपः, सेलाहिवो, पुं० हिमालय, हिमगिरि, तस्य भावः। (जैन० ल० 1066), living on Himalaya, Himgiri. strong as a mountain strong in reशैलाधिराजः, सेलाहिराजो, वि. हिमगिरि, हिमालय, ligious act, शीलनामष्टादश सहस्त्रसंख्याepithets of the Himalaya, • मेरु, नामीशः, शैलेशः शैलेशस्य भावः शैलेशी, पर्वत, Meru mountain. (जैन० ल० 1066) शैलानुकतु, सेलाणुकत्तु, वि० पर्वत सदृश अनुकरण शैलेश्य, सेलेस्स, वि० पर्वत की तरह दृढ़ रहने वाला, करने वाला, 'शैलं पर्वतमनुकरोतीति तस्य strongasa mountain, • शील में स्थिर शैलानुकर्तुः', doing mountain some. रहने वाला, living in strong of characशैलालिन्, सेलालि, पुं० [शिलालिना मुनिना प्रोक्तं, ter. नर सूत्रमधीयते शिलालि-णिनि],नर्तक, नायक, शैलोचितः, सेलोचिओ, पुं० पर्वत प्रदेश के उचित, अभिनेता, an actor, a dancer. character. शैलिक्य, सेलक्क सेलिक्क वि० [गहितं शीलमस्त्यस्य शैल्य, सेल्ल, वि० [शिला + ष्यञ्] पथरीला, पत्थरों - ठन्, शीलिक-व्यञ्] पाखण्डी, छल, धूर्त, से युक्त, capable of mountain place, ठग, an imposter, cheat. stony. For Private and Personal Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शैलयं, सेल्लं, नपुं० कठोर, दृढ़, hardness. शैव, सेवो, वि० [शिवो देवताऽस्य- अण् ] शिवसम्बन्धी, शिव को मानने वाले, related of Siva, • कर्म की उपाधि से रहित, of one of the principal less of karmas, • कर्मोपाधि विनिर्मुक्तं तद्रूपं शैवमुच्यते, (जैन० ल० 1066 ) शैवः, सेवो, पुं० शिवभक्त लोग, relating to the Siva worship. शैवं, सेवं, नपुं० अष्टादश पुराणों में से एक पुराण, Siva puranas. शैवंकटी, सेवकडी, स्त्री० शिंवकटी रानी, a queen. शैवधर्मी, सेवधम्मी, वि० शिवभक्त, worship of Siva. शैवलः, सेवलो, पुं० [शी + बलच्] शैवाल, पानी की घास, a kind of aquatic plant, • सेवाई, चोई, काई, मोक्ष, सेवार, mosa wood, • पद्म काष्ठ, a kind of fragrant wood. शैवलं, सेवलं, नपुं० सुगन्धित लकड़ी, perfumeful wood. शैवलपलं, सेवलपल, नपुं० काई, समूह - जलमलानां दलस्य, water fault. शैवलिनी, सेवलिणी, स्त्री० [शैवल + इनि + ङीष् ] नदी, सरिता, river. शैवालः, सेवालो, पुं० पानी की घास, जलीय घास, सेवाई चोई, काई, मोथा, water grass, mosa duckweed. शैवालदलं, सेवालदल, नपुं० जलीय घास समूह, duckweed. शैव्यः, सेव्वो, पुं० पाण्डु सेना का योद्धा, warrior in the pandava army. शैशवं सेसव, नपुं० [शिशोर्भावः अण् ] बाल्यकाल, childhood, infancy, बाल्यावस्था, बचपन, सोलह वर्ष से नीचे का समय । शैशवयुक्त, सेसवजुत्त, वि० बाल्यावस्था सहित, childhood. शैशिर, सेसिर, वि० [शिशिर + सम्बन्धित, relating of cold. अण् ] सर्दी से Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir शो, सो, सक० तेज करना, तीक्ष्ण करना, पैना करना, to whet, to sharpen • पतला करना, कृश करना, to make thin. शोकः, सोगो, पुं० [शुच् + घञ्] रंज, दुःख, कष्ट, विलाप, रुदन, वेदना, grief, pain, • विषाद, sorrow, • अप्रसन्न, unhappiness, संतप्त, व्याकुल, distress, affliction, • संताप, • पीड़ा, आकुलता - 'शोकस्थानसहस्त्राणि', • सम्बन्ध विच्छे से विकलता, lamentation, • गुणानुस्मरणपूर्वक विलाप । ' शोचनं शोकः शोचयतीति शोकः', (जैन० ल० 1066 ), wailing, खिन्नता, दुःखोत्कर्ष, deep anguish. शोकगत, सोगगओ, वि० वेद को प्राप्त हुआ, gone of pain. शोकजन्य, सोगजण्ण, वि० व्याकुलता युक्त, griefful. शोकनाशः, सोगणासो, पुं० अशोक वृक्ष, tree Asoka. • 1489 खेद, For Private and Personal Use Only · शोकपरायण, सोग-परायण, वि० शोक से पीड़ित, pained with grief. शोकप्रबन्धः, सोगपबंध, पुं० शोक समूह, distress ful. शोकमोहनीय, सोगमोहणीअ, वि० गुणानुस्मरण पूर्वक विलाप करने वाला, agonized by grief. शोकलासक, सोगहासिग, वि० शोकाकुल, ago nized by grief. शोकविकल, सोगविकल, वि० शोक युक्त, overwhelmed with grief. शोकसमूहः, सोगसमूह, पुं० शोक प्रबन्ध, agonized of grief. शोकस्थानं, सोगट्ठाणं, नपुं० दुःख स्थान, वियोग का कारण, आकुलता का स्थान, pain place, any cause of sorrow. शोकहर, सोगहर, वि० पीड़ा नाशक, killer of pain. शोकाकुलः, सोगाउलो, पुं० संताप से परिपूर्ण, full with sorrow. शोकाग्निः, सोगग्गि, स्त्री० वेदना से भरा, full with grief. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1490 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शोकातुरः, सोगाउरो, पुं० विषाद से भरा, full with grief. शोकानलः, सोगाणलो, पुं० रंज दूर करना, given up grief. शोकाभिभूत, सोगाहिभूअ, वि० कष्टग्रस्त, वेदनाग्रस्त, griefful. शोकोपहत, सोगावहअ, वि० दुःख से परिपूर्ण, full with pain. शोचनं, सोयणं, नपुं० [शुच् + ल्युट्] विलाप शोक, रंज, दुःख, grief. शोचनीय, सोचणिज्ज, वि० [शुच् + अनीयर्] चिन्तनीय, विचारणीय, • विलाप करने योग्य, दुःखद, to be grieved, lamented. शोच्य,सोच्च, वि० [शुच् + ण्यत्] शोचनीय, विलाप करने योग्य, to be lamented,• चिन्तनीय, दयनीय, vile, wicked. शोचिस्, सोचि, नपुं० [शुच् + इसि], • कान्ति, प्रकाश, चमक, light, • उजाला, प्रभा, lus tre, radiance, flame. शोचिष्केशः, सोचिक्केसो, पुं० अग्नि, आग, fire. शोटीर्य, सोडिरियं, नपुं० [शुटीर + ष्यञ्], • पराक्रम, • बल,• शक्ति, valour,power, strong, • शौर्य, शक्ति,• शूरवीरता, बलिष्ठता, hero ism. शोठ,सोढ, वि० [शुत् + अच्] मूख, मूढ़, foolish, • धूर्त, छली, कपटी, ठग, cheat, rogue, . धूत, ला, • अधम नीच, low, wicked, • आलसी, सुस्त, idle, lazy. . शोठः, सोढो, पुं० मूर्ख, अज्ञानी व्यक्ति, foolish man,• आलसी, उद्यमहीन, wicked man, workless. शोण, सोण, सक० जाना, पहुंचना, togo,to move, • लाल होना, तमतमाना, to become red. शोण, सोण, वि० [शोण + अच्] लाल गहरा रंग, red crimson. शोणः, सोणो, पुं० लोहित वर्ण, Red colour, red- dish brown,• आनन्द भाव, happiness nature, शोणोधरस्तु बाले, सरस्वती तन्मयं मुखं चाथ। • अरुण, लाल, crimson, . रुवारुण, • अग्नि, आग, fire, • लाल रंग, red colour, • ईख, गन्ना, sugarcane,. एक अश्व विशेष, a bay horse, • मंगल ग्रह, planet mars. शोणं, सोण, नपुं० रुधिर, सिंदूर, रक्त, लालिमा, blood, red lead. शोणमणिः, सोणमणि, स्त्री० माणिक्य, ruby. शोणरग्निं, सोणरग्गि नपुं० माणिक्य, पद्मरागमणि, ruby. शोणाननं, सोणाणणं. नपुं० लालिमा युक्त मुख, rednessful mouth. शोणाम्ब, सोणंबु, पुं० लालिमा युक्त बादल,cloud of redness. शोणाश्मन, सोणास्स, पुं० लाल पत्थर, माणिक्य, ___red stone rock. शोणित, सोणिअ, वि० [शोण + इतच्] रक्तिम्, लालिमा युक्त,red,purple,• लाल,लोहित, crinson. शोहितं, सोणिअ, नपुं० रुधिर, केसर, blood of saffron. शोणितकः,सोणिअगो, पुं० अरुणवर्ण, red colour. शोलिचन्दनं, सोणिचंदणं, नपुं० रक्त चन्दन, red sandal. शोणितप, सोणितव, वि० रुधिर पीने वाला, drink ____ing of blood. शोणितपुरं, सोणिअउर, नपुं० बाणासुर का नगर, a ___town of Banasur. शोणिताह्वयं, सोणिताहवय, नपुं० केसर, जाफरान, saffron. शोणितोपलः, सोणिओवलो, पुं० पद्मराग, मणि, ruby. शोणिमृच्, सोणिमिच, पुं० लाली, लालिमा, red ness. शोणोज्ज्वलः, सोणज्जलो, पुं० अरुण एवं धवल, red and white. शोणोधरः, सोणोहर, पुं० रक्त अधर, लाल लाल ओंठ, जो red lips. शोथः सोहो, [शु+ थन्] सूजन,स्फीति, swell ing intumensecene. शोथष्न, सोहण्ण, वि० सृजन दूर करने वाला, re moving swelling For Private and Personal Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1491 का शोथजित्, सोहजिअ, वि० सूजन हटाने वाला, re- moving swelling शोथजिह्वः, सोहजिब्भो, पुं० पुनर्नवा, hog-weed. शोथरोगः,सोहरोगो, पुं० जलोदर रोग, श्वपथु, रतौंधी, ___dropsy. शोथहृत, सोहहिअ, वि० सूजन हटाने की औषधि, discutient meditation. शोधः, सोहो, पुं० [शुध् + घञ्] संशोधन, समाधान, purification, • शुद्धि संस्कार, purifcation act, • परिशोध, correction, • प्रतिहिंसा, hurt, to hurt, . प्रतिदान, given up, • बदला, turning. शोधक, सोहग, वि० [शुध् + णिच् + ण्वुल], . शुद्ध करने वाला, purificatory, • रेचक, purgative, • संशोधन करने वाला, cor rective. शोधन, सोहण, वि० [शुध् + णिच् + ण्वुल], शुद्ध करने वाला, • साफ करने वाला, • स्वच्छ करने वाला, purifying cleansing. शोधनं, सोहणं, नपुं० उद्धरण, संशोधन, परिशोधन, यथार्थ निर्धारण,purifying refinning of metals, • प्रायश्चित्त, परिमार्जन, परिशुद्धि, cleansing away, . प्रतिहिंसा, प्रतिदान, दण्ड,exact determination, • व्यकलन, तूतिया, green vitriol, • मल, विष्ठा, fe ces, urdure. शोधनकः, सोहणगो, पुं० [शोधन + कन] दण्ड न्यायालय का अधिकारी,• प्रायश्चित्त देना, दण्ड देना, an officer in a criminal court. शोधनकारिणी, सोहणकारिणी, वि० परिशद्धि करने वाला, purifying. शोधनी, सोहणी, वि० बुहारी, झाडू, a broom. शोधित, सोहिअ, भू०क०कृ०, [शुध् + णिच् + क्त] शुद्ध किया हुआ, purified,स्वच्छ किया हुआ, सुसंस्कृत, सुसंस्कारित, cleansed, . संशोधित,समाहित, परिमार्जित. refined.fil- tered, • परिशोधित, corrected, rectified, paid off. शोध्य, सोज्झ, वि० [शुध् + णिच् + यत्] शुद्ध किए जाने योग्य, संशोधन योग्य, to bepurified, to be refined. शोफः, सोहो, पुं० [शु + फन्] सृजन, अर्बुद, रसौली, शोथ, swelling tumour. शोफाजित, सोहाजिअ, पुं० भिलावे का पादप, the __marking nut plant. शोभन, सोहण, वि० [शोभते - शुभ् + ल्युट्], . चमकीला, रमणीय, उज्जवल, shining handsome, • प्रभावान्, कान्तियुक्त, रमणीय, brighting, lightning, • सुन्दर, लावण्यमय, lovely, richly, decorated, • भद्र, शुभ, सौभाग्यशाली, good, auspicious fortune, • सदाचारी, पुण्यात्मा, moral virtuous. शोभनः, सोहणो, पुं० शिव, महादेव, Siva, Mahadeva, • ग्रह, a planet. शोभनं, सोहणं, नपं० सौन्दर्य, कान्ति, दीप्ति, प्रभा, आभा, beauty, lustre, • कमल, a lo tus, brilliance. शोभनदन्ति, सोहणदंति, स्त्री० सुदन्ति, स्वच्छ दांत, clean teeth. शोभना, सोहणा, स्त्री० हल्दी, turmeric. शोभमान, सोहमाण, वि० [शुभ् + शानच्] लसता, सुंदर प्रतीत होता हुआ। कान्तिमान्, प्रभावान्, lighted, brightness. शोभा, सोहा, स्त्री० [शुभ् + अ + यप्] कान्ति, दीप्ति, प्रभा, आभा, light, lustre, • सौंदर्य, लालित्य, चारुता, beauty, brilliance, . लावण्य, नैसर्गिक, चारुता, splendour, natural beauty, • छाया, अनातप, expression, • सौभाग्य, fortune, • अद्भुतां लभते शोभां, सिन्दूरेणेव संस्कृता।loveliness, gracefu, • स्वर्ण प्रतिमा, golden image. शोभाञ्जनः, सोहणो, पुं० सौहजना तरु, of a very useful tree. शोभाधारः, सोहाधारो, पुं० सौभाग्य का आधार, support of fortune. For Private and Personal Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1492 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शोभाननं, सोहाणणं, नपुं० लावण्य युक्त वदन,hand- शौचदृष्टिः, सोचदिट्ठि, स्त्री० निर्मल दृष्टि, some body. पवित्रावलोकन, seeing of purity. शोभालयः, सोहालओ, पुं० ला त्य का गृह, शौचधर्मः,सोचधम्मो, पुं० देशधर्मो में एक धर्म,up charming house. rightness, purifying religious. शोभाश्रयः,सोहासओ, पुं० दीप्ति का आधार, sup- शौचपरायण, सोचपरायण, वि० शौचधर्म युक्त, port of light. purificating religious. शोभित, सोहिअ, भू०क०कृ०, [शुभ् + णिच् + क्त] शौचभावः, सुचिभाव, पुं० शुचिता का भाव, puअलंकृत, चारु,सौंदर्य युक्त, graced,deco rity nature. rated, beautiful, lovely, • लावण्य से शौचयोनिः,सोचजोणि, स्त्री० स्वच्छ योनि, cleanपरिपूर्ण, graceful, . सुंदर, प्रिय, रमणीय, born place. beauty, love. शौचार्थ, सोचत्थ, वि० मल शुद्धि के लिए, for शोषः, सोसो, पुं० [शुष् + घञ्] सूखना, कुम्हलाना, ____purity,• पवित्रार्थ, निर्मलार्थ, for cleanम्लान होना, • कृशता, क्षीणता, drying up, ness. dryness. शौचेयः, सोचेओ, पुं० [शुचि + ढक्] धोबी, शोषक, सोसग, वि० म्लान करने वाला, कृश करने whasherman. वाला, अस्मिन्नहन्तयाऽमुष्य, drying up, शौद, सोड, अक० अहंकारी होना, अभिमानी होना, पोषकं शोकं पुनः। to be proud. शोषण, सोसण, वि० [शुष् + ल्युट] सूखना, शुष्क शौटीर, सोडीर, वि० [शौटेः ईरन्] अहंकारी,घमण्डी, करना, drying up, • कृश करना, ____proudly, naughty. emanicating. शौटीरः, सोडीरो, पुं० मल्ल, योद्धा, शक्तिशाली,a शोषणः, सोसणो, पुं० चूसना, कृश करना, रसाकर्षण, hero, powerful, champion. __ अवशोषण, drying. शौटीर्य, सोडीरियं, नपुं० घमण्ड, अभिमान, दर्प, शोषणं, सोसणं, नपुं० [शुष् + ल्युट्] सूखना, शुष्क pride, arrogance, nauthiness. होना, drying up, • क्षीण होना, कृशता, शौण्डिकः, सोंडिगो, पुं० मद्य व्यवसायी कलाल, emaciation. .. [शुण्डा सुरा पण्यमस्य ठक्],adistiller,a शोषिक, सोसिग, वि० कृष करने वाली, क्षीण करने vintner, • कल्पपाल-शौण्डिक कल्पपाल:, वाली, 'झणिका शरीरस्य शोषिकाऽस्ति', dry- (जैन० ल० 1067) ___ing. शौण्डिकी, सोंडिगी, स्त्री० कल्पपाली, कलाली, disशोषित, सोसिअ, भू०क०कृ०, [शुष् + णिच् + क्त] ___tiller. सुखाया गया, कृश हुआ, मुाया हुआ, dried शौण्डिकेयः, सोंडिकओ, पुं० राक्षस, a demon. up, withered up, • परिश्रान्त, ex- शौण्डी, सोंडी, स्त्री० गजपिप्पली, बड़ी पीपल, long hausted. pepper. शोषिन, सोसि,वि० [शुष् + णिच् + णिनि] सुखाने शौण्डीर, सोंडीरो,स्त्री० [शुण्डा गर्वोऽस्ति अस्य-शुण्डा वाला, क्षीण करने वाला, drying up, with ईरन् + अण], घमण्डी, अभिमानी,a female ering emaciating. vintner, • उत्तुंग, उन्नत, ऊंचा, highest. शौच,सोच/सउच, वि० शुचिता, पवित्रता, निर्मलता, शौद्धोदनिः, सोद्धोदणि, पुं० [शुद्धोदन + इब] बुद्ध, - रमणीयता, purity. Buddha. शौचदिग्दर्शनं, सोचदिगदंसणं, नपुं० निर्मलता का शौद्र, सुद्द, वि० [शूद्र + अण] शूद्र संबंधी, reकथन, asking of purity. lated of sudra. For Private and Personal Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1493 शौदः, सुद्दो, पुं० शूद्रा स्त्री का पुत्र, the son of Sudra woman. शौनं, सोणं, नपुं० [शूना + अण] मांस, meat. शौनिकः, सोणिगो, पुं० [शूना प्राणिवधस्थानं प्रयोजनमस्य ठक्] कसाई। • बहेलिया, शिकारी, hunter, bird-catcher, • शिकार, आखेट, butcher. शौभः, सोहो, पुं० [शौभायै हित शोभा + अण] देवता, दिव्यता, god, • सुपारी का पेड़, the betelnut tree, divinity. शौभाञ्जनः, सोहजंणो, पुं० [शोभाञ्जन अण] एक qe fasta, a tree. शौभिकः, सोहिगो, पुं० [शोभं व्योमपुरं शिल्पमस्य - शौभ + ठक्], • मदारी, बाजीगर, juggler, conjurer, • शिकारी, बहेलिया, hunter, fowler. शौरसेनी, सोरसेणी, स्त्री० [शूरसेन + अण् + ङीष्] एक प्राचीन प्राकृत जिसका प्रयोग शिलालेखों, षट् खडागम, धवला टीकाओं एवं कुन्दकुंदादि के ग्रंथों के अतिरिक्त संस्कृत में मान्य सभी नाटकों में इसका प्रयोग हुआ है। इसकी पहचान क्रिया में भणदि अर्थात् 'त' का 'द' होने पर होती है। अन्यत्र थ का ध - अथवा अधवा आदि, a ancient prikrit dialect. शौरिः, सोरि, पुं० [शूर + इञ्] कृष्ण, Krishna. शौकर, सोग, नपुं० [शक् + अण] तोतों की लार, तोतों का झुण्ड, mass of parrot, a flock of parrots. शौक्त, सुत्त, वि० [शक्ति + ठक् शुक्ति कायां भवं] मौक्तिक, मोती से सम्बन्धित, relating toa pearl, • खट्टा, acid, acetic. शौक्तिकेयं, सुत्तिगेअं, नपुं० [शुक्तिका + ठक्] मोती, मुक्ताफल, pear. शौक्तिकेयः, सुत्तिगओ, पुं० [शुक्तिका + ढक्] एक प्रकार का विष, a sort of poison. शौकल्य, सोकल्ल, वि० [शुक्ल + ष्यञ्], स्वच्छ, सफेदी, स्वच्छता, धवलता, a sort of poison, pure, clearness, whiteness. शौक्ल्यजः, सुक्कलज, पुं० विशद, स्पष्ट, स्वच्छ, pure, clean. शौचं, सोचं, नपुं० [शुचर्भावः अण] स्वच्छता, धवलता, निर्मलता, पवित्रता, cleanness,. शुद्धि, purity, • आचारशुद्धि, purity of character, • शुचेर्भावः कर्म वा शौचम्, karmdustless, • लोभ निवृत्ति, desireless, • शुचिता, purification from personal, defilement caused by voids excrement, • शौचधर्म, दश धर्मों में एक शौचधर्म। लोभ को न बढ़ने देना एवं संतोष धारण, (त०सू०महा० 9/6) शौचकल्ष, सोचकलस, पुं० शुद्धि संस्कार, act of pure. शौचकूपः, सोचकूवो, पुं० शौचालय, a purivy. शौचगत, सोचगअ, वि० शुचिता को प्राप्त हुआ, पवित्रता को प्राप्त हुआ, gone of purity. शौचजन्य, सोचजण्ण, वि० पवित्रता युक्त, ___purityful. शौर्य, सोरियं, नपुं० [शूरस्य भावः ष्यञ्], power, • पराक्रम, शूरता, वीरता, धीरता, strength, • सामर्थ्य, शक्ति, • विक्रम, powers. शौर्यप्रशस्तिः , सोरियपसथि, स्त्री० शूर-वीरता की प्रशंसा, laudation of power,शौर्यप्रशस्तौ लभते कनिष्ठां श्रीचक्रपाणे: स गतः प्रतिष्ठाम्। (जयो० 1/16) शौल्कः, सोल्ल/सुल्ल, पुं० [शुल्के तदादानेऽधिकतः अण्] चुंगी, अधीक्षक, कराधिकारी, octrol officer. शौल्विकः, सोल्लिगो/सुल्लिगो, पुं० [शुल्व + ठक्] कसेरा, copper smith. शौव, सोव, वि० [श्वन् + अण] कुक्कुर सम्बन्धी, relating of dog. शौवं, सोवं, नपुं० कुत्तों का झुण्ड,श्वान संतति, mass of dogs. शौष्कलः, सोक्कलो, पुं० मांस भक्षी, मांसजीवी, selling dried meat. श्चयुत्, चुअ, सक० टपकना, रिसना, बहना, चूना, to flow, • उड़ेलना, फैलाना, बखेरना, to trickle, to drop. For Private and Personal Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1494 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश श्चयोतः, चुओ, पुं० रिसना, बहना, flowing ex- uding. श्मशानं, मसाणं, नपुं० [श्मानः शया शेरतेऽत्र + शी + आनन्, डिच्च, अथवा श्मन् शब्देन शवः प्रोक्तः तस्य शानं शयनम्] शवस्थान, मशान, शवदाहस्थान, मारघट,acemetery,buring ground, 'शून्यागार-गुहा-श्मशान-निलयप्राये प्रतीतो मुदा।' श्मशानगोचर, मसाणगोचर, वि० मसान में घूमने वाला, frequenting, burning grounds. श्मशानगत, मसाणगअ, वि० मसान को प्राप्त हुआ, gone of burning place. श्मशानकुक्करः, मसाणकुक्करो, पुं० श्मशान का कुत्ता, dog of burning place. श्मशानभाज्, मसाणभाअ, वि० शिव, महादेव, Siva. श्मशाननिवासिन्, मसाण-णिवासि, पुं० भूत-प्रेत, Ghost. श्मशानभूमिः, मसाणभूणि, स्त्री० मसान स्थल, शवस्थान, दाहगृह, burning house. श्मशानवर्तिन, मसाणवत्ति, पुं० भूत-प्रेत, ghost. श्मशानवेश्मन्, मसाणवेम्मो, पुं० शिव, • भूत-प्रेत, Siva, ghost. श्मशानवैराग्यं, मसाणवेरग्ग, नपुं० क्षणिक विरक्ति, अस्थाई वैराग्य, व्याकुलता युक्त विराग, tem- porary despondency. श्मश्रु, मस्सु, नपुं० दाढ़ी मूंछ, कर्चतति, the beard. श्मश्रुप्रवृद्धिः, मस्सुसुवडि, स्त्री० दाढ़ी का बढ़ना, growth of a beard. श्मश्रुमुखी, मस्सुमुही, वि० दाढ़ी-मूंछ वाली स्त्री, beardful woman. श्मश्रुल, मस्सुल, वि० [श्मश्रु + लच्] दाढ़ी मूंछ वाला, bearing beard. श्मील, मील, सक० आंख झपकना, आंख मारना, पलक झपकना, to wink. श्मीलनं, मीलणं, नपुं० [श्मील् + ल्युट्] पलक झपकना, आंख बंद होना, झपकी लगना, winking, twinkling. श्यान, सयाण, भू०क०कृ०, [श्यै + क्त], • गया हुआ, जमा हुआ, gone, dry up, . पिण्डीभूत, धनीभूत, thick, sticky, . चिपकना, viscous, • सूखा हुआ, म्लान. shrunk, dry. श्याम, साम, वि० [श्यै + मक्] काला, कृष्ण, गहरा, नीला, काले रंग का, black,dark blue,. भूरा, गहरा रंग, dark colour. श्यामः, सामो, पुं० मेघ, बादल, cloud, • कोयल, cuckoo. श्याम, सामं, नपुं० समुद्री नमक, sea salt, • काली मिर्च, black pepper. श्यामकण्ठः, सामकंठो, पुं० शिव, नीलकण्ठ, Siva. श्यामकर्णः, सामकण्णो, पुं० अश्वमेघ यज्ञ के उपयुक्त घोड़ा, a horse suitable for a horse sacrifice. श्यामकल्याणरागः, साम-कल्लाणरा, पुं० एक छन्द की लय, metro, जिनप परियामो मोदं तव मुख भासा। खिन्ना यदिव सहजकद्विधिना, निःस्वजनी निधिना सा।' (सुद० 74) श्यामपत्रः, सामपत्तो, पुं० तमालवृक्ष, the tamala tree. श्यामभास्, सामभास, वि० चमक युक्त कालिम्प,a glossy black. श्याममुखत्व, साममुहत्त, वि० कृष्ण मुख वाला, hav _ing black mouth. श्याममूर्ति, साममुत्ति, स्त्री० कृष्ण छवि, कृष्ण ufafara, black idle. श्यामरुचि, सामरुचि, वि० चमक युक्त कालिमा, glossy black. श्यामल, सामल,वि० [श्याम + लच्] काला, गहरा, नीला, black dark-blue. श्यामलः, सामलो, पुं० कृष्णवर्ण, धूर्मवर्ण, काला रंग, blackcolour, • काली मिर्च,black pepper, • भ्रमर, भौरा, a large bee,• वटवृक्ष, fig tree. श्यामलता,सामलआ, वि० शिलाकृत, कृष्णवर्ण युक्त, blackful. श्यामला, सामला, स्त्री० कृष्णा, काला रंग, black ness. For Private and Personal Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1495 grain. श्यामलिका, सामलिगा,स्त्री० नील का पौधा,aneel प्रचण्डता, violence, • बाज, शिकारा, tree. hawk, falcon. श्यामवर्णा, सामवण्णा, वि० अन्धकार रूपिणी, श्येनकरणं, सेणयरण, नपुं० पृथक् शवदाह करना, तमोमयी, blackness. burning on separate funeral pile. श्यामा, सामा, स्त्री० [श्याम + यप] रजनी, रात्रि. श्येवकरणिका, सेभ-करणिगा, स्त्री० बाज की भांति night, . स्त्री 'श्यामास्ति शीतकुलितेति झपटना, hawk like. मत्वा'Ta womanname, • गाय,• हल्दी. श्येतचित्, सेयचिअ, पुं० बाज को पकडकर बेचने • मादा कोयल, • प्रियंगुलता, cow, tur वाला, falconer. meric, female cuckoo, the priyangu श्रङ्क, संक,सक० जाना, फेंकना, togo,to move. creeper, • नील का पौधा, neel tree,. श्रङ्गः,संग, सक० जाना, पहुंचना, togo, to move. यमुना नदी, the Yamuna. श्रण, सण, सक० प्रदान करना, देना, सौंपना, ग्रहण श्यामाकः, सामागो, पुं० [श्याम + अक् + अण] करना, बिखेरना, to give, . अपर्ण करन, to धान्य विशेष, समा का चांवल, a kind of bestow. श्रणत, सणअ, वि० मुक्त हस्त, gone hand. श्यामालिः, सामालि, स्त्री० धान्य,a kind of corn. श्रवनं, समणं, नपुं० दान, given up. श्यामाशयः, सामासओ, वि. कृष्णपक्ष, कलष श्रणनाद, सणणाद, वि० अंक में गया हुआ, gone परिणाम, impurity nature. _in lap. श्यामिका, सामिगा, स्त्री० [श्याम + ठञ् + भावे] श्रणता, सणआ, वि० पथक, travller. कालिमा, कृष्णा, blackness, • मलिनता, श्रत्, सअ, अव्य० [श्री + डति] उपसर्ग धातु से पूर्व कृष्णता, darkness. लगने वाला, prefix used with the root. श्यामित, सामिअ,वि० [श्याम + इतच] कृष्ण किया श्रथ्, सह, सक० चोट पहुंचाना, घायल करना, to हुआ, काला किया हुआ, कलूट, blackned, hurt, tokill, • खोलना, ढीला करना,स्वतन्त्र darkned. करना, to loosen, • मुक्त करना, to reश्यालः, सालो, पुं० [रय + कालन्] साला, a wife lease, • अक, प्रयत्न करना, निर्बल होना, __of brother, • पत्नी का भाई। to make effort. श्यालकः, सालगो, पुं० [श्याल + कन्] साला, पत्नी श्रथनं, सहणं, नपुं० [श्रथ् + ल्युट्] मारना, विनाश का भाई,a wife of brother. करना, खोलना, killing, • प्रयत्न, चेष्टा,efश्यालकी, सालगी, स्त्री० साली, पत्नी की बहन, a fort, destruction, • बांधना, binding, ___wife's sister. tying, exertion, • मुक्त करना, untyश्याव, साव, वि० [श्य + वन्] काला,• गहरा भूरे ing, loosening. रंग का,• धूसर, धूमल, धुंधला, black, dark श्रद्धा, सड्ढा, स्त्री० [श्रत् + धा + अङ + टप्], brown, dusty. trust, faith, • आस्था, विश्वास, निष्ठा, श्याव:, साबो, पुं० भूरा रंग, the brown colour भरोसा, belief, confidence, • आदर, श्यावतैलः, सावतेलो, पुं० आम्रतरु, mango tree. सम्मान, तत्त्वार्थाभिमुखी बुद्धि, respect, . श्येत, सेय, वि० [श्यै + इतच्] सफेद, धवल, प्रबल इच्छा, विज्ञातार्थरुचि, religious faith, ____white. • शान्ति, मन की स्वस्थता, posure of श्येनः, सेणो, पुं० [श्यै + इतच्],सफेद रंग, white mind, strongdesire,• दोहद, गर्भशीलता colour, • सफेदी, धवलता, • हिंसा, की आकांक्षा, the longing of pregnant woman. For Private and Personal Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1496 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश श्रद्धानं, सङ्घाण, नपुं० आस्था, विश्वास, रुचि, fall ___believing. श्रद्धाविधिः, सड्ढाविहि, स्त्री० सम्मान विधि, re spect act. श्रद्धापरिणामः, सड्डा-परिणामो, पुं० समादर, श्रीगुण परिणाम, respect nature. श्रद्धाभावः, सड्डाभाव, पुं० समाद भाव, respect nature. श्रद्धालु, सड्ढालु, वि० [श्रद्धा + आलुच्], full of faith, • निष्ठावान्, सम्मानशीला, respectable, • इच्छुक, अभिलाषी, wishing for, • विश्वास करने वाला, believing. श्रद्दधता, सङ्घत्त, वि० श्रद्धा रखने वाले, being be lief. श्रन्थ, संथ, अक० दुर्बल होना, • विश्रान्त होना,. थकना, • उदास होना, to be weak, to be loose, to relaxed. श्रन्थः, संथो, पुं० [श्रन्थ् + घञ्] ढीला करना, स्वतन्त्र करना, loosening. श्रन्थनं, संथणं नपुं० [श्रथ् + ल्युट्], मारना, विनाश करना, निर्बल होना, looseness, untying, killing, loosening, untying, • प्रयत्न, चेष्टा, effort, exertion, • बांधना, bind ing, • मुक्त करना, untying. श्रपणं, सवणं, नपुं० [श्रा + णिच् + ल्युट्] गरम करना, उबालना,खोलाना, causing to boil, ___boiling. श्रपित, सविअ, भू०क०कृ०, [श्रा + णिच् + क्त] गरम किया गया, उबलाया गया, boiled, heated. श्रपिता, सविआ, स्त्री० मांड, कांजी, rice-gruel. श्रम्, सम, अक० चेष्टा करना, उद्योग करना, प्रयत्न करना, to exert one self, to toil, to labour, • परिणाम करना, to perform austerities, • परिश्रम करना, मेहनत करना, to take rest, repose, • ताश्चर्या करना, इन्द्रिय दमन करना, to be rest, penance, .श्रान्त होना, थकना, mortify the body, • दुःखी होना, म्लान होना, खिन्न होना, to distressed, • विश्राम करना, to rest, . श्राम्यति-विश्रामं करोति। श्रमः, समो, पुं० [श्रम् + घञ्] परिश्रम, चेष्टा, प्रयत्न, toil, labour, effort, • थकान, श्रान्त, परिभान्ति, exertion, • कष्ट, दुःख, pain, • तपस्या, साधना, hard heat, . इन्द्रियदमन, penance, . व्यायाम, exer cise. श्रमकर्मिन्, समकम्मि, वि० मेहनती, परिश्रमी, Hard worker. श्रमकर्षित, समकस्सिअ, वि० थका हारा, worn out by fatigue. श्रमगतः,समगओ, वि० परिश्रम को प्राप्त हुआ,gone of exertion. श्रमजनित, समजणिअ, वि. परिनिः स्विन्न, fatigueful. श्रमजलं,समजलं,नपुं० पसीना, sweat, perspi ration. श्रमण, समण, वि० [श्रम् + युच्] परिश्रमी, मेहनती, labouring. श्रमणः, समणो, पुं० साधु, अनगार, संयती, anaes thetic, • त्यागी-क्षमायामस्तुविश्रामः, religious mendicant, in general devotee, • समो सव्वत्थ मणो जस्स भवइ स समणो। • सर्वग्रन्थविनिर्मुक्त, तपोनिष्ठ, • श्रमणाः श्रमहन्तारं सत्त्वानां सन्ति साम्प्रतम्। श्रमणकर्मिन, समणकम्मि, वि० तपस्वी कर्म वाला, working of heat. श्रमणगत, समणगअ, वि० साधुपने को प्राप्त हुआ, gone of sageness. श्रमणचर्या, समणचरिया, स्त्री० संयती की चर्या, gone of religious mendicant. श्रमणतपश्चर्या, समणतवच्छरिया, स्त्री० महावती की तपाराधना, worshiping of heat. श्रमणधीरत्व, समणधीरत्त, वि० श्रमण की धीरता, ___strong minded sages. श्रमणसंघः, समणसंघ, पुं० साधु संघ, mass of sages. For Private and Personal Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1497 श्रमणसूक्तं, समणसुत्त, नपुं० श्रमण सम्बन्धी विचार, thought of sages. श्रमहन्तार, समहंतार, वि. थकान दूर करने वाला, hard exertness. श्रमणाचारः, समणायारो, पुं० संयत के आचार-विचार, religious mendicant thought. श्रमणाधारः, समणाहारो, पुं० श्रामणों का अवलम्बन, supporting of sages. श्रमणिडा, समणिडा, स्त्री० श्रमणी, सन्यासिनी, a female devotee. श्रमभारः, समभार, पुं० थकावट, थकान,exertion. श्रमलवः, समलसो, पुं० पसीने की बूंद, drop of ____exertion. श्रमपारिषातित, समपरिसाइअ, वि० प्रस्वद युक्त, ___exertionful. श्रमहा, समहा, वि० श्रमहीं, थकान दूर करने वाली, taking away of exertion. श्रमणाभासः, समणाभासो, पुं० संयत होता हुआ भी वस्तु तत्त्व से प्रति अश्रद्धानी, sage's some known. श्रमणी, समणी, स्त्री० साध्वी, आर्यिका, भिक्षुणी, सन्यासिनी, female mendicant. श्रमनीरनिर्झरः, सम-णीर-णिज्झरो, पुं० स्वेद जल पुर, पसीने की धारा, fallen of exertion. श्रमारम्भः, समारंभो, पुं० स्वेद जल, water of exertion perspiration. श्रमी, समी, स्त्री० परिश्रमी, labouring. श्रम्भ, संभ, अक० उपेक्षक होना, असावधान होना, उपेक्षा करना, लापरवाह होना, to be care less, to be negligent. श्रयः,सओ, पुं० [श्रि + अच],शरण,आश्रय, आधार, सहारा, refuge, shelter, protection. श्रयणं, सयणं, नपुं० [श्रि + ल्युट्] शरण, सहारा, __ आश्रय, आधार, protection, support. श्रणीय, समणिज्ज, वि० ग्रहण करने योग्य, tak श्रवणः, सवणो, पुं० कर्ण, कान, ear. श्रवणं, सवणं, नपुं० सुनने की क्रिया, the hypot_enuse of a triangle, fame, glory, . ख्याति, प्रसिद्धि, कीर्ति, अध्ययन, study. श्रवणकुमार, सवणकुमारो, पुं० एक मातृ-पितृ भक्त कुमार, respected work. श्रवणकार्यः, सवण-कज्जो, पुं० सुनने का कार्य, ___hearing work. श्रवणगत, सवणगअ, वि० कर्णभाग को प्राप्त हुआ, gone of ear part. श्रवणगोचर, सवणगोयर, वि० कर्णभाग में समाहित, within the range of hearing. श्रवणगोचरः,सवण-गोयरो, पं० सुनाई देने की सीमा, ear shot. श्रवणपथः, सवण-पहो, पुं० कर्णपथ, the way of ear. श्रवणपथागत, सवण-पहागअ, वि० कर्णभाग का आया हुआ, come of ear way. श्रवणपालिः, सवणपालि, स्त्री० कर्ण भाग, कान का हिस्सा, ear part. श्रवणपूरः, सवणपूर, पुं० कर्ण से उत्पन्न, कर्णपथ। श्रवणसम्भव, श्रवणपूरमुपेत्य विलासिनी, हृदयमाशु ददावकनाशिनी। (जयो० 978), way of ear. श्रवणविषयीकृत, सवण-विससीकिअ, वि० कर्ण प्रान्त गत, gone of ear part. श्रवणशील, सवणसील, वि० सुनने वाला, hear ing. श्रवणसन्निहित, सवण-सण्णिहिअ, वि० कर्णप्रान्त में समाहित, in the ear part. श्रवणसुभग, सवण-सुभग, वि० सुनने में बुरा, pleasing the ear. श्रवःस्रुचः, सवसुच, पुं० कर्णपात्र, ear-pot. श्रवस्, सव, नपुं० [श्रु + असि] कर्ण, कान, ear,. ख्याति, प्रसिद्धि, fame,glory,• धन, वैभव, wealth. श्रवसोस्तृप्तिः, सवसोतित्ति,स्त्री० कर्णतृप्ति वदत्यपि जनस्तस्यै श्रवसोस्तृप्तिकारणम्।happiness, hearing. ___able. श्रवः, सवो, पुं० [श्रु + अप्] सुनना, श्रवण करना, hearing. For Private and Personal Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1498 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश श्रवस्यं, सवस्सं, नपुं० [श्रवस् + यत्] कीर्ति, यश, प्रसिद्धि, ख्याति, fame, glory. भविष्ठा, सविट्ठा, स्त्री० [श्रवः ख्यातिः, अस्ति अस्याः श्रव + मतुप् - इष्ठनि मतुवो लुक्] घभिष्ठा नक्षत्र, श्रवणा नक्षत्र, of a lunar asterism, a kind of star. श्रव्य, सव्व, वि० [श्रु + यत्] सुनने योग्य, hearable. श्रा, सा, अक० पकाना, उबालना, परिपक्व करना, to cook, to boil, • भोजन बनाना, ripen, mature. श्राण, साण, वि० [श्रा + क्त] पकाया हुआ, परिपक्व किया हुआ, • आर्द्र, गीला, तर, cooked, boiled, wet, moist. श्राणा, साणा, स्त्री० [श्राण + टाप] कांजी, यवागू, ___rice-gruel. श्राद्ध, सड, वि० [श्रद्धा हेतुत्वैनास्त्यस्य अण] निष्ठावान्, श्रद्धावान्, विश्वास करने वाला, faithful, believing, . श्रद्धापूर्वक आदि देने वाला। श्राद्धं,सङ्क,नपुं० अनुष्ठेय संस्कार, a funeral rite. श्राद्धकर्मन्, सड-कम्म, नपुं० अन्त्येष्ठि संस्कार, funeral ceremony. श्राद्धक्रिया, सङ्ककिरिया, स्त्री० अन्त्येष्ठि संस्कार, funeral ceremony. श्राद्धकृत, सङ्घकिअ, स्त्री० अन्त्येष्ठि संस्कार करने वाला, the performer of a funeral. श्राद्धदः, सङ्घदो, पुं० श्राद्ध का उपहार, the gift of funeral rite. श्राद्धदिन, सड-दि, पुं० सम्मान दिवस, पुण्यतिथि, the anniversary the death. श्राद्धदेवः, सङ्घदेवो, पुं० अधिष्ठात्री देव, a deity presiding over. श्राद्धिक, सड्डिग, वि० श्राद्ध सम्बन्धी, funeral rites. श्राद्धीय, सङ्गीअ, वि० श्राद्ध संबंधी, related of funeral. श्रान्त, संत भू०क०कृ०, [श्रम् + क्त] संत, • थका हुआ, परिश्रम युक्त, wearied, tried, . क्लान्त, परिश्राक्त, exhausted claimed, • शान्त, सौम्य, ascetic. श्रान्त, संतो, पुं० संयत, श्रमण, साधु, an ascetic, sages. प्रान्ततारः, संतसार, वि० आलस्य भाव युक्त, tiredful. भान्तिः, संति, स्त्री० [श्रम् + क्तिन्], • क्लान्ति,. परिश्रान्ति, fatigue, exhaustion, • थकान, थकावट, weariness. श्रान्तिवशः, संतिसस, वि० थका हुआ, fatigued. श्रामः, सामो, पुं० [श्राम् + अच्] समय, काल, time, month, • अस्थायी,.छाजन, a tempo rary shed. श्रामण्यकर्मन्, सामण्णकम्म, पुं० जिनदीक्षा, Jina diksha. श्रामण्यात्मबोधः, सामण्णप्पबोहो, पुं० श्रमणपना, अङ्गीकार का ज्ञान, known of taken sageful. प्रायः, सायो, पुं० [नि + घञ्] आश्रय, आधार, सहारा, शरण, संरक्षण, shelter, protec tion, refuge. श्रावः, सावो, पुं० [श्रु + घञ्] सुनना, कर्णदेमा, कान लगाना, hearing, listning. श्रावका, सावगो, पुं० [श्रु + ण्वुल] व्रती, अणुव्रत धारक, व्यक्ति बारह व्रत पालक व्यक्ति, devoted of religious act, religious twelve action for man, • सप्त व्यवनत्यागी पुरुष, • सुदृढोपयोग व्यक्ति,devoted man, • उपासक, worshiper of religious act, • श्रोता, a hearer, • शिष्य छात्र, a religious student.. श्रावण, सावण, वि० [श्रवण + अण] कर्ण सम्बन्धी, relating to the ear, . श्रवण नक्षत्र में 38471, barn under the asterism sravana. श्रावाण्मासः, सावणमासो, पुं० सावन मास, 1984 के सावन मास की सदी पर्णिमा में जयोदय महाकाव्य की रचना की गई। श्रावणमासमिति For Private and Personal Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1499 प्रति याति पूर्ण, निजपरहितैक जाति। (जयो० 28/109) श्रावणिक, सावणिग, वि० श्रावण मास सम्बन्धी, relation of sravana month. श्रावणिकः, सावणिगो, पुं० सावन मास, sravana __month. श्रावणी, सावणी स्त्री० [श्रवणेन नक्षत्रेण युक्ता मौर्णमासी-श्रवण + अण् + ङीप्] श्रवण मास की पूर्णिमा, sravana, the day of full moon. श्रावस्ति, सावत्थि, स्त्री० श्रावस्ती नामक नगर, गंगा नदी के उत्तर में स्थित एक नगर, a city, sravasti. श्राविका, साविगा, स्त्री० व्रती गृहिणी, व्रत पालन करने वाली स्त्री, religious actful woman, सुधर्मस्वामिनः पार्श्व, उष्ट्रदेशाधियो यमः। दीक्षा जग्राह तत्पत्नी, श्राविका धनवत्यभूतः। • उपासिका, जो शक्ति के अनुसार मूल गुण और उत्तर गुण का पालन करती हैं, mulguna and uttaraguna taker woman. श्राव्य, सव्व, वि० [श्रु + णिच् + यत्] सुने जाने योग्य, श्रवण करने योग्य, to be heard,. सुनने में स्पष्ट, audible,distinct. श्रि, सि/सय, सक० शरण लेना, सहारा लेना, आश्रय लेना,श्रयन्ति, to have recourse,• चाहना, सेवन करना, इच्छा करना, • अध्ययन करना, शिक्षा लेना, • मानना, स्वीकार करना, . जाना, पहुंचना, धारण करना, to go, to move,• निवास करना, वसना, to live,. सम्मान करना, सेवा करना, to respect, to honour, to serve, • पूजा करना, अर्चना करना, to worship, • चुनना, चयन करना, छांटना, to gather, • कहना, बोलना, to talk, • ग्रहण करना, to take. श्रित, सिअ, भू०क०कृ०, [श्रि + क्त] गया हुआ, संबद्ध, gone to, attached, ap- proached, • आच्छादित, संग्रहीत, बिछाया हुआ, collected, • युक्त, पूरित, contained, having possessing, covered withover spread, • सहित, सम्पन्न, as sembled. श्रिताडिम्बः, सिआडिंबो, पुं० विप्लव, floating, opposition. श्रितवान्, सिअमाण, वि० गया हुआ, gone. श्रिता, सिआ, वि. पालिता, protected, gaurded. श्रितिः, सिइ, स्त्री० [श्रि + क्तिन्] आश्रय, आधार, शरण, अवलम्ब, resort, • पहुंच, re course, approach. श्रिस्, सि/सेय, सक० जलाना, प्रज्वलित करना, to burn. श्री, सिरी, स्त्री० [श्री + क्विप] धन, सम्पत्ति, वैभव, सम्पदा, समृद्धि, riches, wealth, affiuence, • ऐश्वर्य, राजसत्ता, सम्प्रभुता, plenty, prosperity, • सौन्दर्य, चारुता, लालित्य, कान्ति, beautiness, charm,. शोभा, आभा, प्रभा, charm, light, • उत्तम, श्रेष्ठ, great, good, • लक्ष्मी, विष्णुप्रिया, Laxmi, the wife of visnu, sft ft भारती शोभा प्रभासु सरलदूमे इति विश्वलोचनः। श्री, सिरी, सक० पकाना, बनाना, to dress, to boil, to cook, to prepare, • श्रीदेव भूषयति या मम वामभागम्। गुण, श्रेष्ठता, बुद्धि, समझ, dignity, high position. श्रीकदः, सिरीकदो, पुं० लक्ष्मी के हाथ, • विष्णु, Visnu. श्रीकर, सिरीयर, वि० शोभादायक, charmful, beautiful. श्रीकरण, सिरीयरण, वि० शोभाधारक,beautiful. श्रीकरणं,सिरीकरणं,नपुं० लेखनी,कलम, निझरणी, pen. श्रीकशः, सिरीकसो, पुं० जल से परिपूर्ण कुम्भ, a ___pot with water. श्रीकान्तः, सिरीकंतो, पुं० विष्णु, Visnu. श्रीकारिन, सिरीकारि, पुं० बारहसिंहा, a kind of antelope. For Private and Personal Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1500 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश श्रीखण्ड, सिरीखंडो, पुं० श्रीखण्ड, एक खाद्य पदार्थ, जो दही एवं शर्करा के मिश्रण से बनता है।a eating thing. श्रीखण्डं, सिरीखंडं, नपुं० चन्दन की लकड़ी, san dal wood. श्रीगदितं, सिरीगदिअं, नपुं० लघु नाटिका, minor drama. श्रीगर्भः, सिरीगब्भो, पुं० विष्णु, तलवार, visnu,a sword. श्रीगुणः, सिरीगुणो, पुं० क्षमा गुण, patience na ture. श्रीग्रहः, सिरीग्गहो, पुं० पानी पिलाने की कुण्डी, a plate for watering. श्रीधनं, सिरीधणं, नपुं० खट्टा दही, sour curd. श्रीचक्रं, सिरीचक्कं, नपुं० भूमण्डल, भूचक्र, the _____circle of the earth. श्रीचक्रपाणि, सिरीचक्कपाणि, स्त्री० भरत चक्रवर्ती का विशेषण, an epithet of Bharta. श्रीजः, सिरीजो, पुं० काम, इच्छा, वासना, wish. श्रीजिनः, सिरीजिणो. पं० अर्हत प्रभ. Arahat lord. श्रीजिनकृपा, सिरीजिण-किवा, स्त्री० जिनदेव की कृपा, pity of god. श्रीजिननामोच्चारणं, सिरीजिण-णामुच्चारणं, नपुं० जिनदेव के नाम का उच्चारण, जिनप्रभ का स्मरण, remembering of Jinagod. श्रीजिनराजः, सिरी-जिणराजो, पं० अर्हत प्रभु, Arahat god. श्रीछान्दसी, सिरीछंदसी, स्त्री० अनुकूल स्वभावी, capable nature, • शोभन छंद वाला, beautiful metre. श्रीतिलकः, सिरी-तिलगो, पुं० सौभाग्य सूचक तिलक, पुष्प, sign of fortunate, a flower. श्रीदः, सिरीदो, पुं० कुबेर, धनपति, Kubera. श्रीदत्तः, सिरीदतो, पुं० उज्जयिनी का एक सार्थवाह, a name. श्रीदयितः, सिरि-दइदो सिली, पुं० विष्णु, Visnu. श्रीदेवादि, सिरीदेवादि, पुं० सुमेरु पर्वत, moun tain of sumeru. श्रीधरः, सिरीहरो, पुं० श्रीधर नामक देव, adeity, • विष्णु, श्रीधर नामक राजा, visnu,aking, • कुबेर, एतनामकः कुबेरः, Kubera, • श्रीधर नामक राजा, अकम्पन का नाम, a name of king shreedhara, 'frei धरतीति श्रीधर इत्येवमुक्तः',. श्रीराचार्य विश्वलोचनकोश कर्ता। श्रीधरपुत्रिका, सिरीधर-पुत्तिगा, स्त्री० अकम्पन राजा की पुत्री सुलोचना, daughter of king Akampana whose name was Sulochana. श्रीधरसन्निवेशः,सिरीधर-सण्णिवेसो, पुं० भाण्डागार, prosperityful, • राजा का परिवेश, कुबेर की सम्पन्नता। श्रीधरा, सिरीधरा, स्त्री० अलकापुरी के राजा दर्शक की रानी। (सम० 5/21) धरणी तिलक नगर के राजा आदित्यवेग। सुलक्षणा दासी की पुत्री, steri, a name, shreedhara. श्री नगरं, सिरीणयर, नपुं० श्रीनगर, a town city. श्रीनन्दन, सिरीणदणो, पुं० राम, Rama. श्रीनिकेतनः, सिरी-णिकेयणो, पुं० विष्णु, Visnu. श्रीनिवासः, सिरीणिवासो, पुं० विष्णु, Visnu. श्रीपट्टदमहादेवी, सिरीपट्टदमहादेवी, स्त्री० गंगहेमाण्डिमान्धाता की सहधर्मिणी, a name shree pattamahadevi. श्रीपञ्चशास्त्रः, सिरीपंचसत्थ, पुं० हस्त, • कल्पद्रुम, ___hand, a tree of kalpa. श्रीपतिदर्शनं, सिरीपइ-दंसणं, नपुं० जिनदर्शन, see ing of Jina. श्रीपद, सिरीपद, नपुं० गुरुचरण, teacher feet. श्रीपथः,सिरीपहो, पुं० राजमार्ग, मुख्य सड़क, main ____road. श्रीपद्मखण्डः, सिरीपोम्मखंडो, पुं० एक नगर विशेष, a city. श्रीपर्णं, सिरीपण्ण, नपुं० कमल, lotus. श्रीपर्वतः, सिरी-पव्वओ, पुं० एक पर्वत विशेष, a ___mountain shree. श्रीपादपः, सिरीपादवो, पुं० कल्पवृक्ष, फलशाली वृक्ष, kalpa-tree. For Private and Personal Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश श्रीपाद पपः, सिरीपाद-पपो, पुं० चरणारविंद, 10 tus some feet. श्रीपादपीठः, सिरीवापीढो, पुं० सिंहासन, seat of lion some. श्रीपिष्टः, सिरीपिट्ठो, पुं० तारपीन, turpentine श्रीपिताश्रवः, सिरीपिआसवो, पुं० तपस्वी, an ascetic. श्रीपुष्पं, सिरीपुष्पं, नपुं० लवंग, cloves. श्रीपाल, सिरीपालो, पुं० श्रीपाल नामक राजा, जो कुष्ठ रोगी था, बाद में मैनासुंदर की भक्ति एवं सेवा/श्रद्धा से पूर्ण सुंदर हो गया, a king. श्रीप्रमाणदेवी, सिरीवमाणदेवी, वि० व्याकरणज्ञ, a grammarian. श्रीफलः, सिरीफलो, पुं० बेल तरु, बिल्ववृक्ष, नारियल, the Bilva tree, coconut tree. श्रीफला, सिरीफला, स्त्री० नील का पौधा, आंवला, आमली, आमलकी, the indigo plant, emblic myrobalan. श्रीशाज्, सिरीसाज, पुं० श्रीमान्, yes sir. श्रीभूति, सिरीभइ, पुं० राजा सिंहसेन का मंत्री, minister of king Sinhasena. श्रीभ्रातृ, सिरीभाउ, पुं० चन्द्र, अश्व, moon, horse. श्रीमत् सिरिमअ, वि० [श्री + मतुप् ] श्रीमंत, shree mantra, • श्रीसहित, without furtune, आपकी, of your, • भाग्यशाली, महाभाग, glorious • महापुरुष, great man, • लक्ष्मीवान्, धनवान्, wealthy, rich, • सुखी, सौभाग्यशाली, शोभा युक्त, happy, fortunate, • सुंदर, सुहावना, सुखद, pleasing, विख्यात, प्रसिद्ध, प्रतिष्ठित, famous, celebrated. • श्रीमत्, सिरीमअ, पुं० कुबेर, • विष्णु, Visnu, Kubera, • शिव, अर्हत्, Siva, Arahata, • तिलकवृक्ष, the Tilaka tree. श्रीमता, सिरीमआ, वि० अर्हता, sutable. श्रीमती, सिरीमइ, स्त्री० कान्तिमति, lightness, सौभाग्यशालिनी श्री, fortunate. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir श्रीमत्तोरणं, सिरीमत्तोरणं, नपुं० शोभनीय, तोरण द्वार, to be glorious. श्रीमद्, सिरीमद, वि० श्रीमन्, श्रीमान्, respect ful, • धनवान्, भाग्यवान्, wealthy, rich. श्रीमद्भागवतः, सिरीमद भागवओ, पुं० एक पुराण ग्रन्थ, भगवत गीता, a purana, who name bhagvata. 1501 श्रीमदहीन, सिरीमदहीण, वि० लक्ष्मी मद से रहित, मद से हीन, weathless, richless. श्रीमन्त, सिरीमंत, वि० श्रेष्ठ जन, विशिष्ट जन, great man. श्रीमस्तकः, सिरीमत्थगो, पुं० लहसुन, garlic. श्रीमुद्रा, सिरीमुद्दा, स्त्री० तिलक विशेष, a particu lar mark on the forehead. • श्रीमान्, सिरीमाण, वि० भद्र! fortunate, happy, सेव्यात्मन्, good soul man, • महाशय, gentle man, • श्रीमान् यः खलु पूर्वपरिचित इव । श्रीमूर्तिः, सिरीमुत्ति, स्त्री० लक्ष्मी की मूर्ति, an idol of Laxmi. श्रीयुक्त, सिरीउत्त, वि० भाग्यशाली, महाशय, महादश, शोभा सहित, fortunate, happy. श्रीरङ्गः, सिरीरंगो, पुं० विष्णु, Visnu. श्रीरसः, सिरीरसो, पुं० तारपीन, राल, turpen • tine. श्रीरोद्, सिरीरोद, स्त्री० पृथ्वी, भू, धरा, earth. श्रीवत्सकिन्, सिरीवच्छगि, पुं० अश्व चिह्न युक्त, a mark ful of horse. श्रीवनञ्चानुकुर्वत, सिरीवंचणाणुकुव्वअ, वि० For Private and Personal Use Only वनरक्षक, वनपाल, माली, forest keeper. श्रीवरः, सिरीवरो, पुं० जिनवर, great jina, श्रीमन्त, shreeful, • विष्णु, Visnu. श्रीवल्लभः, सिरीवल्लभो, पुं० विष्णु, Visnu. श्रीवामरूप, सिरीवामरुवो, वि० महादेव रूप, like a Mahadeva, • शोभा से रमणीय रूप वाला, having with charm. श्रीवासः, सिरीवासो, पुं० विष्णु, शिव, कमल, • तारपीन, visnu, Siva, lotus. • Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1502 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश श्रीवासस्, सिरीवासो, पुं० तारपीन, turpentine. श्रीवासुपूज्यः, सिरीवासुपुज्जो, पुं० बारहवें तीर्थंकर का नाम, thirthankar name. श्रीविभु, सिरीविभु, पुं० श्रीप्रभु, god. श्रीवी:, सिरीवी, वि० श्रेष्ठ पक्षी, great bird. श्रीवीरः, सिरीवीरो, पुं० वीर प्रभु, महावीर, चौबीसवें । तीर्थकर महावीर का अपर नाम, upper name of Mahaveera. श्रीवरिदेवः, सिरीवीरदेवो. पं० तीर्थकर महावीर ___name of Mahaveer. श्रीवृक्षः, सिरीरुक्खो, पुं० बिल्व तरु, the Bilva tree. श्रीवेष्टः, सिरीवेट्ठो, पुं० तारपीन, • राल, Turpen tine. श्रीश, सिरीस, वि० श्रीमत, महाशय, सौभाग्यशाली, ___great man. श्रीश्रुतसागरः, सिरीसुअसायरो, पुं० आचार्य शिरोमणि श्रुतसागर, Acharya srutsagar. श्रीश्रेष्ठिन्, सिरीसेट्ठि, वि. लक्ष्मी विभूषित श्रेष्ठी, ___wealthy man. श्रीशः, सिरीसो, पुं० श्री के ईश, जिनेन्द्र देव, ___Jinendra, • विष्णु, Visnu. श्रीशरणं, सिरीसरणं, नपुं० समवशरण, large as___ sembly. श्रीश्रेष्ठिन, सिरीसेट्टि,पुं० श्री वृषभदास सेठ,aname of seth. श्रीसंज्ञं, सिरीसण्ण, नपुं० लवंग, लौंग, cloves. श्रीसद्भः, सिरीसब्भो, पुं० कोश राग, खांशी, श्वांस रोग, asthma. श्रीसहोदरः, सिरी-सहोदरो, पुं० चन्द्र, moon. श्रीसुंदरी, सिरीसुंदरी, स्त्री० कामसुंदरी, beautiful woman. श्रीसवला, सिरि-सवला, वि० . प्रमोद सहिता, आनन्द युक्ता श्रीबलमुत्सवे लातीति धीसबला, happinessful. श्रीसमागमः, सिरि-समागमो, पं० सौभाग्य प्राप्ति. gone of fortune, श्रियः सौभाग्यसम्पत्तेः समागमः प्राप्तिः श्रीयुक्तः सम्यगागम आप्तोपज्ञो ग्रन्थः । श्रीसरिता, सिरीसरिआ, स्त्री० उत्तम सरिता, great river. श्रीसुमन, सिरिसुमण, वि० कुसुम युक्त, flowerful. श्रीसूक्तं, सिरिसुत्त, नपुं० एक वैदिक ग्रंथ, a text ___ book fruit. श्रीस्थितिः,सिरिटिइ,स्त्री० बिल्वफल, Bilva fruit. श्रीहर, सिरिहर, वि० शोभाप्रहारक, killer of bright. श्राहार, सारहार, पु० विष्णु, visnu. श्र, सु, सक० जाना, पहुंचाना, togo, to move,. सुनना, श्रवण करना, to hear, to listen,. अधिगम करना, अध्ययन करना, to learn, • समाचार देना, to be attentive. श्रुत, सुअ, भू०क०कृ०, [श्रु + क्त] शृणोति श्रवणमात्र का श्रुतम्। सुना हुआ, श्रवण किया हुआ, heard, listened, अधीत, well known, • श्रुतमश्रुतपूर्वमिदं तु कुतः, सूचित, reported, • कपिले त्वया स वैक्लैव्ययतः, 'सुज्ञात, प्रसिद्ध, विख्यात, विश्रुत, famous. श्रुतं, सुअ, नपुं० शास्त्र, धर्म विवेचन, religious text, • आप्तवचन निबन्धन, holy learning, • आगम, सिद्धांत, sacred knowledge,• अस्पष्ट ज्ञान, clearknowledge, • विख्यात, famous, celebrated, • श्रुत ज्ञान के भेदों में द्वितीय ज्ञान, knowledge kind, मतिज्ञान के विषयभूत पदार्थ से सम्बन्ध रखने वाले किसी दूसरे पदार्थ का जानना, (त०सू०पृ० 17)' श्रुतकीर्तिः, सुअकित्ति, पुं० एक आचार्य विशेष, a ___famous acharya. श्रुतकेवली, सुअकेवली, वि० जा श्रुत द्वारा शुद्धात्मा को जानता है। जो सुदणाणं सव्वं जाणादि सुदकवलि, (सम० पा० 9/10), learning in pure soul with surta's. श्रुतज्ञानं, सुअणाणं, नपुं० ज्ञान का द्वितीय भेद, मति पूर्वक जाना गया ज्ञान, knowledge of surta, श्रुतज्ञान विभाव के साथ नियम से अन्वय वाला होता है, 'श्रुतं विभावान्वयि'। For Private and Personal Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1503 श्रुतज्ञानमंत्रं, सुअणाणमंतं, नपुं० णमो चोद्दसपुर्वणि' ऐसा श्रुतज्ञान मंत्र हैं, surta mantra. तदेवी, सअदेवी, स्त्री० सरस्वती, भारती, Sarasvati, Bharti. श्रुतधरः, सुअहरो, वि० आगम श्रावक, remem ___bering of Agama. श्रुतधर्मः, सुअधम्मो, पुं० श्रुत/शास्त्र के स्वभाव का ate, knowledge of surta's. श्रुतभक्तिः , सुअभत्ति, स्त्री० द्वादशांग भक्ति, a text of worship measuring of agama. श्रुतप्रमाणं, सुअपमाण, नपुं० आगम प्रमाण, mea suring of agama. श्रतप्रान्तगत, सअपंत-गअ, वि० श्रवण विषयकृत, कर्ण प्रान्त को प्राप्त हुआ, gone ofear part. श्रुतवत्, सुअवद, वि० [श्रुत + मतप] वेदज्ञ, वेदज्ञाता श्रुतज्ञाता, शास्त्रज्ञ, सिद्धान्तज्ञ, knowing the veda agama, fulfil of agama knowledge,• आगम प्रवीणता युक्त, ful fil of agama knowledge. श्रुतवाक, सुअवाग, नपुं० आगम वचन, सिद्धांत वचन, ___thought of agama. श्रुतवाचनं,सुअवायणं, नपुं० आगम वचन, thought of agama. श्रुतविनयं, सुअ-विणअं, नपुं० सूत्रार्थ का ग्रहण, taking of sutra knowledge. श्रुतसंहरहः, सुअसहरहो, पुं० श्रुत प्रवीण, शास्त्र में चतुर, • आगम, प्रवीण, study of the agama. श्रुतसारः, सुअसारो, पुं० श्रुतसागर आचार्य, a acharya, आचार्य शिरोमणि श्रतसागर । दिगम्बरीभूय तपस्तपस्ममायमात्मा श्रुतस्मपमस्यन् (वीरो० 11/31)। श्रुतस्थविरः, सुअथिवरो, पुं० श्रुतधारक स्थविर, ancient learn man of surta. श्रुता, सुआ, वि० सुना गया, heard. श्रुताज्ञान, सुताणाण, वि० निरर्थक आदेश वाला. ___ ordering of unused. श्रुतातिचारः, सुआइयारी, वि० श्रुत पढ़ने में दोष, fault in surta read. श्रुताधिगम्य, सुआदिगम्म, वि० श्रुत पढ़ने को ओर लगने वाला, going on of sutra read ing. श्रुताराम, सुआराम, वि० तत्त्वार्थ शास्त्र पर आधारित, supported in tatvartha text. श्रुतावर्णवादः, सुआवण्णवादो, पुं० श्रुत की जाने arsit, blame of surta. श्रुतिः, सुइ, स्त्री० आगम, वेद, agama veda,. शास्त्र,श्रवणश्रुति सूयते वा, having theear, • श्रवणपथ आगत, the sound of ear way,• सुनना, धर्म प्रतिपादक शास्त्र श्रवण, hearing of religious. श्रुतिदेशः, सुइदेसो, पुं० कर्णप्रदेश, ear part. अतिपान्तगत. सह-पंतगअ.वि. कर्ण भाग को प्राप्त हुआ, ear part. श्रुतिपुत्री, सुइपुत्ति, वि० सुनने वाला, hearing. श्रुतिलङ्चनोत्सुकः, सुइलंडचणुच्सग, पुं० अध्यात्म शास्त्र का उल्लंघन, passing over of re ligious texts. श्रुती, सुइ, स्त्री० कर्ण, कान, ear. श्रेणिः, सेणि, स्त्री०/पुं० [श्रि + णि] रेखा, पंक्ति, श्रृंखला, a line, • प्रवाह, series, row,. दल, संचय, समूह, group, flock, • एक प्रमाण विशेष, measurement. श्रेणिकः, सेणिगो, पुं० श्रेणिक राजा, राजगृह नगर का अधिराज, राजगृहाधिराजो यः श्रेणिको नाम भूपतिः,aking,लोक प्रख्यातातिमायातो बभूव श्रोतृषूज्ञमः।। श्रेणिका, सेणिगा, स्त्री० [श्रेणि + कन् + टाप्] तम्बू, खेमा, डेरा, पड़ाव, tent. श्रेषिपृष्ठपदं, सेणिपिट्ठपदं, नपुं० मध्य भाग, middle part. श्रेणी, सेणी,स्त्री० पंक्ति, रेखा, श्रृंखला, ling,row. श्रेयम्, सेअं, वि० [अतिशयेन प्रशस्यं ईयसुन्] श्रेष्ठतर, अपेक्षाकृत, अच्छा, वरीयस्, better, preferable, best, • सकल, दुःख निवृत्तिः ।। कल्याण, more happy,• सर्वोत्तम,श्रेष्ठतम, आनन्ददायक, superior,• मोक्ष, मुक्ति,शुभ अवसर, final beautitude. For Private and Personal Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1504 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश श्रेयसभा, सेयसहा, वि० कल्याणकारी, most ex ___cellent. श्रेयांसः, सेयंसो, पुं० ग्यारहवें तीर्थंकर का नाम, • श्रेयांसनाथः, tirthankar sheyans. श्रेयांसकुमारः, सेयंसकुमार, पुं० जयकुमार का चाचा, uncle of Jai Kumar, • दान देने अग्रणी, 'दानेऽनृणीजयपितृव्यञ्जनः श्रेयांसकुमारोऽस्ति। (जयो० वृ० 9/82) श्रेयार्थी, सेयत्थी, वि. कल्याणार्थी, seeking, ____happiness. श्रेयोमार्गनेता,सेओमग्गणेदा.वि. मोक्ष मार्ग का नेता, leader of Moksa way. श्रेष्ठ, सेट्ठ, वि० [अतिशयेन प्रशस्य:], best, • उत्तम, श्रेष्ठ, अच्छा, most excellent, • समृद्ध, उन्नत, wealthful, • समृद्ध, उन्नत, wealthful, • अत्यंत प्रिय, most be loved. श्रेष्ठः, सेट्ठो, पुं० आर्य, arya, • कुलकर, कुलश्रेष्ठ, kulkar,kulserestha, कुलकरस्तु कुलश्रेष्ठे इति विश्वलोचनः। • विज्ञ, प्रज्ञ, विद्वान, सज्जन कुमार, known, learned. श्रेष्ठज्ञानी, सेट्ठणाणी, वि० विज्ञवर, knowled श्रेष्ठफल, सेट्ठफल, नपुं० रुचिकर फल, sweetful fruit. श्रेष्ठभक्तिः , सेट्ठभत्ति, स्त्री० उत्तम भक्ति, good ____worship. श्रेष्ठभावः, सेट्ठभावो, पुं० उचित परिणाम, good nature. श्रेष्ठयोनिः, सेट्ठजोणि, स्त्री० उत्तम जन्म, born of ___most. श्रेष्ठ यौवन, सेट्ठ जोवणं नपुं० परिपूर्ण यौवन, full young. श्रेष्ठरत्नं, सेट्ठरयणं, नपुं० श्रेष्ठ रत्न, सर्वोत्तम रत्न, great gem. श्रेष्ठ राशिः, सेट्ठरासि, स्त्री० उत्तम राशि, great law. श्रेष्ठसमागम, सेट्ठसमागम, वि० अच्छा योग, yok ___ing of good. श्रेष्ठाचार, सेट्ठायार, वि० सद्गुणी, good man. श्रेष्ठाधार, सेट्टाहारा, वि० उचित आधार वाला, sup porting of great. श्रेष्ठार्थक, सेट्टत्थग, वि० उत्तमार्थक, great learn. श्रेष्ठिकुमारः, सेट्ठिकमार, पुं० सेठ पुत्र, seth kumar. श्रेष्ठिन, सेट्ठि,वि० [श्रेष्ठ धनादिकमस्त्यस्य इनि],. सेठ, धनी, (इति श्रेष्ठिसमाकृतं FARTRITSSY at:, the president of a mercantile, • पूज्य, समादरणीय, re spectful, • भद्र, महायश, fortune. श्रेष्ठिपदं,सेट्टिपदं, नपुं० सेठ पद, sethi pada. श्रेष्ठिवर्य, सेट्ठिवरिय, वि० सेठ, उत्तम सेठ, नगर सेठ, श्री श्रेष्ठिवर्यो वृषभस्य दासः, great sethi. श्रेष्ठोक्ति, सेट्टत्ति, स्त्री० कुलकोक्ति-'कुलकरस्तु कुलश्रेष्ठे इति विश्वलोचनः', kulkar. श्रे, से, सक० पकाना, उबालना, पसीना निकालना, स्वेद आना, to sweat. श्रोण, सोण, सक० एकत्र करना, ढेर लगाना, to ___collect to heap. श्रोण, सोण, वि० [श्रोण + अच्] विकलांग, लंगड़ा, lame, crippled. श्रोणः, सोणो, पुं० एक रोग विशेष, a kind of disease. श्रोणा, सोणा, स्त्री० [श्रोण + टाप] कांजी, rice geful. श्रेष्ठगतिः, सेट्ठगइ, स्त्री० उत्तम गति, gone of best. श्रेष्ठजन्मन्, सेट्ठ-जम्म, वि० उत्तम जन्म वाला, bein of great born. श्रेष्ठचारित्र, सेट्टचारित्त, वि. अच्छे चारित्र वाला, सदाचरण युक्त, good characterful. श्रेष्ठदानं, सेट्टदाणं, नपुं० उत्तम दान, पात्रोचित दान, given up most. श्रेष्ठदानी, सेट्ठदाणी, वि० उत्तम दान देने वाला, given ___up most giving. श्रेष्ठधनी, सेट्टधणी, वि० परिपूर्ण धन से युक्त, fulfil wealth. श्रेष्ठनायिका, सेट-णीयिगा, स्त्री० उत्तम, नायिका, अभिनय में परिपूर्ण अभिनेतृ, great hero ine. श्रेष्ठपदं, सेट्ठपदं, नपुं० उचित स्थान, place of most. For Private and Personal Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1505 gruel, • श्रवण नक्षत्र, the constellation sravana. श्रोणिः, सोणि, स्त्री०, [श्रोण + इन्], कटी, कमर, the hip,• कूल्हा, नितम्ब, चूतड़, loine,. कटिरपरभाग, the buttock, . 'श्रोणौ विशालत्वमथो धराया',• वृक्ष विशेष, श्रोणि नामक वृक्ष, a kind of tree. श्रोणिकरधनी, सोणिकरधणी, स्त्री० कूल्हे पर करधनी,astring worn the loine. श्रोणिगत, सोणिगअ, वि० नितम्ब युक्त, hipful. श्रोणिबद्ध, सोणिबद्ध, वि० नितम्ब पर बंधी हई. कूल्हे पर स्थित, 'श्रोणिवद्धसुरसासमन्वितः, bonded on hips, • 'कटः श्रोणो शयेऽत्यल्पे, किलिजगजगण्डयो इति कटी स्यात्कटिभागध्यो' इति विश्वलोचन:, . श्रोणिश्च वृक्ष विशेषस्तेन बद्धा, • श्रोणी वा संकटीप्रदेशे वा बद्धा, a string wore around the loins. श्रोणि बिम्ब, सोणिबिंब, नपं० नितम्ब चक्र. श्रेष्ठ वर्तुलाकार नितम्ब बिम्ब, श्रोणिबिम्ब भुभुजां दुर्गस्थाने श्रोणिभार्ययोः इति विश्वलोचनः, . कमरपट्टा, करधनी, कंदौर, the buttocks the word belt. श्रोणिसूत्रं, सोणिसूत्त, नपुं० मेखला, करधनी, a string worn round. श्रोणी, सोणी, स्त्री. नितम्ब, कूल्हा, कटिपुर भाग, the hip. श्रोतस, सोअ, नपुं० [श्रु + असुन् + तुट् च], . कर्ण, कान, श्रवण, ear, • हस्तिसुंड, the trunkof anelephant, • ज्ञानेन्द्रिय, an organ of sense, • सरिता, प्रवाह, river, stream. श्रोतृ, सोत्त, पुं० [श्रु + तृच्], छात्र, शिष्य, विद्यार्थी, सुनने वाला, pupil, student, a hearer, • श्रोता, hearer. श्रोतजनः, सोत्तुजणो, पुं० श्रोताजन, hearer man, श्रिये जिन: सोऽस्तु यदीसेवा, समस्त संश्रोतजनस्य सेवा, great in hearers. श्रोतृषूत्तम, सोत्तुसुत्तम, वि० श्रोताओं में उत्तम, great in hearing. श्रोता, सोआ, वि० सुनने वाला, hearing. श्रोतः, सोउ, ष०ए०श्रेत०, श्रोता के वक्त श्रोतुः क्षेमहेतवे. heard. श्रोत्रं, सोत, म० [श्रूयतेऽनेन - श्रु- करणे ष्ट्रन्] कर्ण, कान, श्रवण, श्रवणेन्द्रिय, ear. श्रोत्रदेशः, सोत्तदेसो, पुं० कर्णवाली, earful. श्रौत्रमूल, सोत्तमूलं, नपुं० कान की जड़, root of ear. श्रोत्रिय, सोत्तिअ, वि० [छन्दो वदमधीयते वेति वा छन्दस् + घ - श्रोत्रादेशः], वैदिक ब्राह्मण,a veda's Brahman, 'श्रोत्रिया इव नित्य होत्रिणी वैदिक ब्राह्मणा इव'। श्रौत, सोअ, वि० [श्रुतौ विहित अण], relating to the ear, • वेद से सम्बन्धित, relating withvedas,.कर्ण से सम्बन्धित, related with ear. श्रीतं, सोअं,नपुं० वेद विहित कर्म,याज्ञिक अनुष्ठान, - क्रिया खण्ड, any observance pre scribed by the veda. श्रौतकर्मन्, सोअकम्म, नपुं० वैदिक क्रिया, vedic ____rite. श्रौतगत, सोअगअ, वि० अनुष्ठान को प्राप्त हुआ,* ___gone of vedic rite. श्रौतजन्म,सोअजम्म, वि० याज्ञिक क्रिया की उत्पत्ति, ___born of yogini rite. श्रौतदान, सोअदाण, वि० याज्ञिक दान वाला, give up of sacred rite. श्रौतभाव, सोअभाव, वि० याज्ञिक भाव वाला, hav ing yaganika nature. श्रौतसूत्रं, सोअसुत्त, नपुं० वेदसूत्र संचय, collec tion of veda sutra. श्रौत्रं, सोत्तं, नपुं० [श्रोत्र + स्वार्थे अण] कर्ण, कान, वेद प्रवीणता, ear. औषट्, सोसड, अव्य० आहूति सम्बन्धी उच्चारण, पूजन के समय आह्वान पर बोला जाने वाला शब्द, an exclamatory with fire to the gods. For Private and Personal Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1506 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश श्लक्ष्ण, सिलक्ख, वि० [श्लिष + कस्न],• मृदु,. श्लाघनीय, सिलाहणिज्ज, वि० [श्लाघ् + अनीयर] कोमल, • सौम्य, soft, gentle, mild, . प्रशंसनीय, प्रशस्य, to be praise, to be स्निग्ध, • चिकना, चमकदार, polished,. boast. स्वल्प सूक्ष्म, पतला, सुकुमार, smooth, श्लाघा, सिलाहा, स्त्री० [श्लाघ् + अ + टाप्], polished,• सुंदर, लावण्य युक्त, charm praise,• प्रशंसा, स्तुति, सराहना, flattery, ing beautiful. • प्रशस्ति, • सर्वप्रिय, all love, . श्लक्ष्णकं, सिलक्खणगं, नपुं० [श्लक्ष्ण + कन्] साधुर्गुणग्राहक एष आस्तां,श्लाघा ममारादसतस्तु - सुपारी, पूगीफल, the areca nut. तास्ताः , . सेवा, वैयावृत्य, service, . श्लक्ष्णत्व, सिलिक्खणत, वि० साचक्कणत्, कामना, इच्छा, वाञ्छा, चाह, wish, desire. चिकनापन, smoothful. श्लाधित, सिलाहिअ, भू०क०कृ०, [श्लाज् + क्त] श्लक्ष्णदेहं, सिलिक्खणइ, नपुं० स्निग्ध शरीर। कृश प्रशंसा किया गया, praised, • स्तुति किया शरीर, पतला शरीर, smooth body. गया, worshipped, • प्रशंसित, स्तुत्य, श्लक्ष्णभावः, सिलिक्खणपदेह, नपुं० मृदुभाव, कोमल, प्रशस्य, eulogized. परिणाम, smooth nature. श्लाघ्य, सिलाह, वि० [श्लाघ् + ण्यत्], worthy, श्लक्ष्णशरीरः, सिलिक्खसरीर, पुं० स्निग्धतनु, • प्रशस्य, स्तुत्य, praise worthy, . smooth body. प्रशंसनीय, महनीय, venerable • प्रशस्त, श्लङ्क, सिलंघ, सक० जाना, पहुंचना, to go, to धन्य, eulogy, • संश्लिष्ट, commenda_move. tion. श्लङ्ग, सिलंग, सक० शिथिल होना, ढीला होना, बल शिलकु, सिलिगु, वि० कामुक, लंपट, लालची, a होना, to be loose, • चोट पहुंचाना, क्षति libertine, • दास, आश्रित, a servant. पहुंचाना, to slackened, to relax, to शिलकु, सिलिगु, नपुं० नक्षत्र विद्या, फलित ज्योतिष, hurt, to kill. star knowledge. श्लथ, सिलह, वि० [श्लथ् + अच्] शिथिल, ढीला, शिलक्युः, सिलिक्कु, वि० लंपट सेवक, libertine, थकान युक्त, loose, untied, relaxed, • ____servant. खुला हुआ, फिसला हुआ, • जकड़ा हुआ, श्लिष्, सिलिस, अक० जलना, तप्त होना, to burn, tied, • बिखरा हुआ, slipped. to embrace. श्लघीकृत्, सिलसीकिअ,वि० आश्लेष, शिथिल हुआ, श्लिष्, सिलिस, सक० आलिंगन करना, गले लगाना, loosed. to stick, • ग्रहण करना, लेना, समझना, to श्लाख, सिलाह, अक० व्याप्त होना, प्रविष्ट होना, to take, to grasp, • अंगीकार करना, to pervade. understand, • जोड़ना, सम्मिलित करना, श्लाघ, सिलाह, सक० प्रशंसा करना, स्तुति करना, मिलाना, to unite, to join. पूजा करना, अर्चना करना, to praise, to श्लिषा, सिलिसा, स्त्री० [श्लिष् + अ + टाप], an extol, to penetrate, . गुणगान करना, embrace, • आलिंगन, भेंट मिलन, cling कीर्तन करना, सराहना करना, to applaud. ing, • चिपकना, जुड़ना, adherence. श्लाघनं, सिलाहणं, नपुं० [श्लाघ् + ल्युट्] प्रशंसा श्लिष्ट, सिलिट्ठ, भू०क०कृ०, [श्लिष् + क्त], करना, पूजा करना, गुणगान करना, prais- emberaced. ing,eulogizing,. कीर्तन, सराहना, flat- शिलष्टिः,सिलिट्ठि,स्त्री० [श्लिष् + क्तिन], आलिंगन, tering. परिरमण, embrace. For Private and Personal Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश श्लिष्टोपमा, सिलिट्ठोवमा, स्त्री० श्लिष्टापमा नामक अलंकार, जहाँ दो अर्थों की संभावना के साथ उपमा हो, a figer of speech, • यत्रास्ति द्वयर्थानां च संभावयहेव तु । उपमा सादृशं अपि, श्लिष्टोपमा च उच्यते।। (जयो० वृ० 3/77, 3/76, 3/75, 79, 8/32, 8/33, 13/58), कर्बुरासारसम्भूतं पद्मरागगुणान्वितम् । राजहंसनिषेव्यं च रमणीयं सरो यथा । (जयो० 3/76), कर्बुर सुवर्णस्य य आमारः प्रसारस्तेन सम्भूतं सम्पन्नम् । वह मण्डप सरोवर के समान रमणीय है, क्योंकि सरोवर में तो कुबेर अर्थात् जल का आसार/समूह होता है तो मण्डप भी कर्बुर या सुवर्ण से बना हुआ है। सरोवर में पद्म/कमल होते हैं तो यह मण्डप भी पद्मराग मणि से युक्त हैं। सरोवर में राजहंस होते हैं तो यह मण्डप भी श्रेष्ठ राजाओं से सेवित है। श्लीपदं, सिलीपद, नपुं० [ श्री युक्तं वृत्ति युक्तं पदम् अस्मात्] सूजी हुई टांग एक रोग विशेष, swelled leg. श्लील, सिलील, वि० [ श्री अस्ति अस्य + लच् ] भाग्यशाली, समृद्ध, lucky, prosperous. श्लेषः, सिलेसो, पुं० [श्लिष् + घञ् ] an embrace, • आलिंगन मिलन, चिपकना, clinging adhering, जुड़ना, संलग्न होना, union, junction, • मिलाप, संपर्क, सम्बन्ध, संगम, contact, • श्लेषालंकार, अनेकार्थ शब्द प्रयोग, किसी भी शब्द या वाक्य में दो या दो से अधिक अर्थों की संभावना होती है । (जयो० वृ० 3/46, 3 / 30 ), figure of speech, पदैस्तैरेव भिन्नैर्वा, वाक्यं वक्त्येकमेव हि । अनेकमर्थं यत्रासौ श्लेष इत्युच्यते यथा । (वाग्भट्टालंकार, 4/127), जहाँ उन्हीं पदों से अथवा भिन्न पदों से एक ही वाक्य अनेक अर्थों को व्यक्त करता है वहाँ श्लेषं अलंकार होता है। संसदी तवर्गमण्डितेऽथा, पवर्गपरिणामपण्डिते । श्रीत्रिवर्गपरिणायके तथा तिष्ठतीष्टकृदसाव भूत्कथा ।। (जयो० 3/20, 7/81, 7/86 ) · Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1507 (जयो० वृ० 16 / 16, 23/ 128, 3/4, 5/21 ) (atto 2/37) श्लेष - गर्भोत्प्रेक्षा, सिलेसं गब्भुप्पेक्खा, स्त्री० श्लेष सहित उत्प्रेक्षा, with embrace of ut preska. श्लेषगर्भो वक्रोक्त्यङ्कारः, सिलेस-गब्भोवक्कोतिअलंकारो, पुं० श्लेष सहित वक्रोक्ति अलंकार, with embrace of vakrokti figure. श्लेषपूर्वक उत्प्रेक्षा, सिलेसपुव्वग-उत्पेक्खा, स्त्री० श्लेष सहित उत्प्रेक्षा अलंकार, with embrace of utpreksa, इङ्गितेनो भयो : श्रेयस्करीहामुत्र पक्षयोः । दुहिता द्विहिता नामैतादृशी पुण्यपाकतः । । (जयो० वृ० 3/56) श्लेषरूपकः, सिलसरूवग, पुं० श्लेष सहित रूपक अलंकार, with embrace of rupaka, रूपामृतस्रोतस एव कुल्यामिमा-मतुल्यामनुबन्धमूल्याम्। लब्ध्वाऽक्षिमीन द्वितयी नृपस्य, सलालसा खेलति सा स्म तस्य ।। (जयो० 11/1, जयो० वृ० 22 / 19 ) श्लेषपूर्वोपमालङ्कारः, सिलेसपुव्वोवमालंकारो, पुं० श्लेषपूर्वक उपमा अलंकार, with embrace of upama figure of speech, (जयो० 5/28,7/85), राजमाप इव चारघट्टतो, भेदमाप कटकोऽपि पट्टतः । यस्ततस्तु दशरूपधारकः, सम्भवन्निह स सूपकारकः ।। (जयो० 7/85) श्लेषात्मकोत्प्रेक्षा, सिलेसप्पकोप्पेहा, स्त्री० श्लेष सहित For Private and Personal Use Only उत्प्रेक्षा, with embrace of utpreksha. श्लेषमिश्रितोत्प्रेक्षा, सिलेसमिस्सिओप्पेहा, स्त्री० अलंकार का नाम, जहाँ श्लेष सहित उत्प्रेक्षा हो, with embrace of utpreksha. श्लेषानुप्राणित-रूपकालङ्कारः, सिलेसाणुपाणिजरूवगालकार, पुं० श्लेष समन्वित रूपक अलंकार, with embrace, a figure of speech, तस्य शुद्धतरवारिसञ्चरे, शौर्यसुंदरसरोवरे तरेः । ईक्षितुं श्रियमुदस्फुरद्भुजा, शौचवर्त्मनि गुणेन नीरजा । (जयो० 7/84) श्लेषोऽनुप्रासः, सिलेसोउणुप्पासो, पुं० श्लेष सहित अनुप्रास का प्रयोग जहाँ हो, with embrace Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1508 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश of anuprasa, मुहर्नुबद्ध बद्धाअलिरेष दासः। संग्रह करना, • बीनना, चयन करना, चुनना, सदा सील! प्रार्थयते सदाशः। कुतः पुनः to heap to, together, to collect. पूर्णपयोधरा वा, न वर्तते सत्करकस्वभावाः।। श्लोणः, सिलोणा, पुं० [श्लोण् + अच्] विकलांग, (जयो० 16/13) लंगड़ा, lame, man. श्लेषोममा, सिलेसोममा, स्त्री० श्लेष युक्त उपमा श्व, सव, अव्य० आगामी काल, cripple, next अलंकार, (जयो० वृ० 3/59,21/43), 3/10, day. 3/7,5/27, 3/84,3/80, वीरो० 1/14,2/44, श्वङ्क, सवंग, सक० जाना, पहुंचाना, to go, to move. with embrace of upama, सुवृत्तभावेन श्वच, सवच, सक० निन्दा करना, अलंकृत करना, समुल्लसन्तः, मुक्ताफलत्वं प्रतिपादयन्तः। गुणं to cleft. जनस्यानुभवन्ति सन्तस्तत्रा, दरत्वं प्रवहाम्यह श्वण्ट, सवंठ, सक० निन्दा करन, to adorn. तत्।। (वीरो० 1/14) श्वन्, सवणो/सुणो, पुं० [श्वि + कनिन्] कुत्ता, श्लेष्मक, सिलेसमग, वि० [श्लेष्मन् + कन्] कफ कुक्कुर, dog. वाला, बलगम युक्त, phlegm. श्वनक्रीडिन, सुण-कीलि, पुं० पालतू कुत्ता, sportश्लेष्मकः, सिलेसमगो, पुं० कफ, बलगम,phlegm. ing dog. श्लेष्मनी, सिलेसंहणी, स्त्री० मल्लिका, केतकी, श्वनगणिका, सण-गणिगा, पुं० शिकारी, बहलिया, केबड़ा, the arabian jasmine. a hunter. श्लेष्मज, सिलेसमज, वि० [श्लेष्मन् + लच्] कफ श्वन्धूर्तः, सुणधुत्तो, पुं० गीदड़, a jackal. से उत्पन्न, कफ मूलक, the phlegmatic. श्वन्नरः, सुण्णरो, पुं० नीच व्यक्ति, अधम पुरुष, श्लेष्मन्, सिलेसमण, पुं० [श्लेष्मन् + लच्] कफ ___lower man. की प्रकृति का बलगमी, phlegmatic. श्वन्निशं, सुणणिस, नपुं० कुत्ते के भौंकने की रात,a श्लेष्मातः, सिलोसमाअ, पुं० एक वृक्ष विशेष,akind night on which dogs bark. of tree. श्वन्यचः, सुणपचो, पुं० चाण्डाल, अधम, a man श्लेष्मोजस्, सिलेसमोज, नपुं० कफ की प्रवृत्ति, the of very low. phlegmatic. श्वन्पदं, सुणपरं, पुं० कुत्ते का पैर, a dog's foot. श्लोकः, सिलोग, पुं० [श्लोक् + अच्], praising श्वभ्र, सुब्भ, सक० जाना, पहुंचना, to go, to inverse, • प्रबन्ध, छन्दोबद्ध रचना, move,• बींधना, मिलना, to bore,• छिद्र abandone,• पद्म, कविता, काव्य, verse करना, make a hole. of praise, • स्तोत्र, स्तुति, प्रशंसा, an ob- श्वयः, सुवय, पुं० [श्वि + अच्] शोथरोग, सूजन, ject of praise, • ख्याति, प्रसिद्धि, विश्रुति, swelling, fo, incense. यश, celebrity, fame. श्वयथ, सुवयह, पुं० • सूजन, • शोथरोग, swellश्लोकरचना, सिलेणरयणा, स्त्री० काव्य मय प्रस्तुति, _ing, • स्थूलत्व, • रतौंधी, intumescene. praiseful, stanza • प्रशंसात्मक रचना। श्वयौंची, सुवयोंची, स्त्री० रतौंधी, रोग, sickness, श्लोकवार्तिकः, सिलोकवट्ठिग, पुं० कुमारिक भट्ट disease. का व्याख्या, मीमांसक, मत का एक ग्रन्थ, a श्वल, सुल, अक० दौड़ना, भागना, जाना, to run, _text. to go, to quickly. श्लोकसङ्कलितः,सिलोगसकलिओ, पुं० प्रबन्ध काव्य, श्वल्ल्, सुवल्ल, अक० दौड़ना, भागना, to run, to ___large. text book. go. श्लोण, सिलोण, सक० एकत्र करना. इकट्ठा करना. श्वशुरः, सुसुर, पुं० [शु आशु अश्नुते आशु + अश् For Private and Personal Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश - www.kobatirth.org उरच्] ससुर पति का पिता, father-inlaw. श्वशुरकः, ससुरगो, देखो ऊपर। श्वशुरालवर्तित्, ससुराल - वति, वि० वल्लभपक्षीय, पति पक्ष वाला ससुराल, श्वशुरालवर्तिनो निजे पतितां दुग्धमरीं मुखाम्बुजे, having father in-law. श्वशुर्यः, ससुरियो, पुं० [ श्वशुरस्यापत्यं श्वशुर + यत् ] साला, पत्नी का भाई wife's or husband's father, having brotherin-law. , श्वशुर्यः, ससुरियो, पुं० [ श्वशुरस्यापत्यं श्वशुर + यत् ] साला, पत्नी का भाई, a brother-inlaw. श्वभुः, सवस्सु/ सासु, स्त्री० [श्वशुर+ ऊङ] सासू, mother-in-law, पति की मां या पत्नी की मां । श्वस्, सुस, सक० श्वांस लेना, सांस निकालना, to breath, • आह भरना, हांपना, फूत्कार करना, to respire, draw breath, • सांत्वना देना, आराम देना, प्रसन्न करना, to revive, to console, to comfort. श्वस्, सुस, अव्य० पवन, वायु, हवा, air, wind. श्वसनं, सुसणं, नपुं० श्वांस, सांस लेना, breath, breathing, • आह भरना, sighing, स्वादिष्ट, sweetest. श्वासनाशन:, सासु-णासणं, पुं० सर्प, सांप, snake, serpent. श्वसनीश्वरः, सुसणीसरो, पुं० अर्जुन वृक्ष, a tree of Arjuna. श्वसनोत्सुकः, सुसणोच्चुगो, पुं० सर्प, सांप, snake. श्वसित, सुसिअ भू०क०कृ०, [श्वसृ+क्त] सांस लिया हुआ, आह भरी हुई, breathed, sighed. श्वसितं सुसिभ नपुं० सांस लेना, breathing. sighing. " श्वस्तन, सुस्सअण, वि० भावी, • भविष्यत्काल संबंधी, • आने वाला समय, relating to the morrow future. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir श्वस्तावत्, सुस्ताव, वि० अनागत-दिवस पर्यन्त आने वाले दिन से सम्बन्धित relating to the tomorrow. 1509 श्वा, सा, पुं० कुक्कट, कुत्ता, dog. श्वाकर्णः, साकण्णो, पुं० [शुनः कर्णः ] कुत्ते के कान, dog ear. श्वागणिक, सागणिग, वि० कुत्ते को गिगने वाला, a dog keeper. श्वादन्तः, सादंतो, पुं० कुत्ते के दांत, a dog's tooth. श्वानः, साण / सूणा, पुं० [ श्वैन + अण् + न टिलोपः ], dog कुत्ता। श्वापद, सापद, वि० [शुन इव आपद अस्मात् ] बर्जर, हिंसा, savage. श्वापदः, सावदो, पुं० [शवन् + आपद् + अच्] जंगली जानवर, wild beast, • बाघ, चीता, a tiger. श्वापुच्छ, सापुच्छ, पुं० कुत्ते की दुम, a dog's tail. - For Private and Personal Use Only श्वापुच्छ, सापुच्छ, नपुं० श्वान पूंछ, a dog's tail. श्वाविधू, साविह, पुं० [शुना आविध्यते श्वन् आ + व्यधू क्विप्], साही, शल्यक, porcupine. श्वासः, सासो, पुं० [ श्वस् + घञ् ] • सांस लेना, आह, • हांफना, breathing, breath, • निश्वास, • आश्वास, हवा, बाह्यस्य वायोरामनं श्वासः' (योगशास्त्र स्वो० 5/4), • दमा रोग, इसके लिए आचार्य ज्ञानसागर ने यह मन्त्र दिया ' णमो पादाणुसारीणं, ओं ह्रीं अहं सम्भिन्नसोहाराणम् । (जयो० 19/63), air, wind, asthma. श्वासोच्छ्वासः, सासुच्छ्वासो, पुं० प्राण तत्त्व, breathing. शिव, सिवि, सक० • विकसित होना, • बढ़ना, सूजना • फलना फूलना, समृद्ध होना, to grow, to increase, to well. श्वित्, सिविअ, अक० श्वेत होना, स्वच्छ होना, सफेद होना, to become white. श्वित, सिविअ, वि० [श्वित् + क] सफेदी, धवलता, स्वच्छता, whiteness. श्वितिः, सिविठ, स्त्री० [श्वेित् इन्] सफेदी, + धवलता, whiteness. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1510 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश श्वित्य, सिवित्त, वि० [श्वित् + यत्] सफेदो, धवलता, स्वच्छता, whiteness. श्वित्रं, सिवित्त, पुं० सफेद कोढ़, कुष्ठ रोग, white leprosy, leprous. शिवत्रिन्, सिवित्त, पुं० कोढ़ी, leprous. श्वेत, सेअ, पुं० [श्वित् + घञ्] धवल,शुभ्र, सफेद, white. श्वेतः, सेओ, पुं० धवल, शुभ्र, सफेद रंग, white, the whitecolour,acowrf, • रति पादप, कौड़ी, a cowrie, • जीरा, cumin seed, • पर्वतश्रेणी, mountain line. श्वेतं, सेअं, नपुं० रजत, चांदी, silver. श्वेतक, सेअयग, पुं० [श्वेत + कन] कौड़ी,acow rie. श्वेतकं, सेअपग, नपुं० रजत, चांदी, silver. श्वेतकमलं,सेअ-कमल,नपुं० सफेद कमल,white lotus. श्वेतकुञ्जरः, सेअ-कुजरो, पुं० एरावत हाथी, white ____ lotus. श्वेतकुष्ठः, सेअकुट्ठो, नपुं० सफेद कोढ़, white lep rosy. श्वेतकेतुः, सेअ-केउ, पुं० श्रमण साधु, Jaina saint. श्वेतकेश, सेअकेस, नपुं० पलित केश, सफेद बाल, white hair. श्वेतगजः, सेअगजो, पुं० सफेद हाथी, ऐरावती हाथी, Airavata elephant. श्वेतगरुत्, सेअ-गरुअ, पुं० हंस पक्षी, a goose. श्वेतछन्दः, सेअछंदो, पुं० हंस पक्षी, goose, • सफेद तुलसी, kind of basil. श्वेतजलं, सेअजलं,नपुं० शुभ्रजल,clean water. श्वतता, ससआ,वि० शुक्लता, शुभ्रता,whiteness. श्वेतद्विपः, सेअ-दीवो, पुं० एक महाद्वीप, of one of the deep. श्वेतधामन्, सेअ-धामो, पुं० चन्द्र, शशि, moon, • कपूर, समुद्रफेन, camphor, cuttle fish bone. श्वेतनीलः, सेअणीलो, पुं० मेघ, बादल, cloud. श्वेतपत्र, सेअपत्तो, पुं० हंस, goose. श्वेतपाटला, सेअ-पाडला, पुं० शृगवल्ली का पुष्प, the white trumpet flower. श्वेतपिङ्गः, सेअपिंगो, पुं० सिंह, शेर, lion. श्वेतमरिचं, सेअमरिअं, नपुं० सफेद मिर्च, white pepper. श्वेतमालः, सेअमालो, पुं० मेघ, बादल, cloud. श्वेतभृत्तिका, सेअ-भिट्टिगा, स्त्री० धवल मिट्टी, _ white earth. श्वेतरक्तः, सेअरत्तो, पुं० गुलाबी रंग, the pink colour. श्वेतरञ्जनं, सेअ-रंजणो, नपुं० सीसा, lead. श्वेतरथः, सेअरहो, पुं० शुक्रग्रह, the planet ___venus. श्वेतरोचिस्, सेअरोचि, पुं० गरुड़, garuda, शशि, moon. श्वेतवल्कलः, सेअ-वक्कलो, पुं० गुलर तरु, the ____glamerous lily. श्वेतवाजिन्, सेअ-वाजि, पुं० चन्द्र, • अर्जुन, moon, arjuna tree. श्वेतवाह, सेअवाहो, पुं० इन्द्र, Indra. श्वेतवाहः, सेअवाहो, पुं० अर्जुन, • इन्द्र, Arjuna, Indra. श्वेतवाहनः, सेअवाहणो, पुं० अर्जुन, • इन्द्र, ___Arjuna, Indra. श्वेतवाहिन, सेअवाहि,पुं० अर्जुन, • इन्द्र,Arjuna, Indra. श्वेतशृङ्गः, सेअसिंगो, पुं० जो, barley. श्वेतसरोजः,सेअ-सरोजो, पुं० पुंडरीक,सफेद कमल, white lotus. श्वेता, सेआ, स्त्री० [श्वित् + अच् + यप्], a cow rie,• स्फटिक, crystal, • वंशलोचन, hog weed, • कोड़ा, कपर्दिका, a cowrie. श्वेताम्बरः, सेअंबरो. पुं० जन, परम्परा का एक पथ, jain uninterrupted series, who svetamber. श्वेतांशु, सेअंसु, नपुं० श्वेत किरण, white raw. श्वेतौही, सेओही, स्त्री० [श्वेताह + ङीष्] शचि, इन्द्राणी, sachi, wife of Indra. श्वेत्रं, सेत्तं, नपुं० सफेद कोढ़, white leprosy. श्वत्यं, सेत्त, नपुं० [श्वेत + ष्यब्] सफेदी, धवलता, whiteness. For Private and Personal Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1511 षः, सो, पुं० उष्म ध्वनि, इसका उच्चारण स्थान मूर्धा __ है। षत्व -सकार गर्विष्टत्व सकारत्वेन, (जयो० 9/25), it used after I, U, and r. षः,सो, वि० सर्वोत्तम, सर्वोत्कृष्ट, bestexcellent. षः, सो, पुं० हानि, विनाश, • अन्त, शेष, अवशिष्ट, loss, destruction, remainder, end, rest, • मुक्ति, मोक्ष, final emancipation, all karma's loss, mukti, Moksa. षकारः, सकारो, पुं० श्रेष्ठ, उत्तम, षकारस्तु मतः श्रेष्ठो सकारो ज्ञाननिर्णये इतिकोष, best, good. षट्, सड, वि० छह, six, number of six. षट्क, सडग, वि० [षड्भिः क्रीतं - षष् + कन्] छः गुना। विचक्राय झों झौं अप्रतिचक्र फट, six fold. षट्कं, सडगं, नपुं० छह की समष्टि, • मंत्र विशेष, ___six fold, a mantra. षट्खण्डागमः, छक्खंडागमो, पुं० जैन सिद्धांत का एक प्राचीन ग्रन्थ, जो शौरसेनी प्राकृत में निबद्ध है। पुष्पदंत भूतबलि आचार्य की प्रसिद्ध सूत्र रचना है, a text of jain thought. षट्खण्डं, सडखंड, नपुं० छहखण्ड, six part. षट्कर्मविधिः, सडकम्मविहि, स्त्री० छहकर्मकी विधि, छह आवश्यक कर्म विधि, act of six capable karma's, • छः आजीविका के उपाय-असि, मषि, कृषि, वाणिज्य, शिल्प और कला, शिल्प और कला, प्रज्ञासु आजीवनिकाम्भुपाय, मस्यादिषट्कर्मविधिं विधाय। six yainingkarm, six yainig karm, six acts enjoined on a karma. षद्कायिक, सड-काइग, वि० षडावश्यक कर्म सम्बन्धी, षडावश्यक कर्म सम्बन्धी, relat वश्यक कर्म सम्बन्धी. relat- ing six karma's. षट्कोणः, सडकोणो, वि० छ: कोनों वाला, hex- agonal षट्खण्डक, सडखंडग, वि० छः खण्ड वाला, hav- ing six part. षट्खण्डकः, सडखंडगो, पुं० चक्रवर्ती, chakravarti. षट्खण्ड भूमीश्वरः, सडखड-भूमीसरो, पुं० चक्रवर्ती, chakravarti. षट्खण्डविभूतिजन्य, सड-खंड-विभूइजण्ण, वि० ___ छः खण्ड की विभूतियों से युक्त, weather with of six parts. षट्खण्डिन्, छडखंडि, पुं० चक्रवर्ती, चक्राधिपति, chakri,'षट्खण्डिबलाधिराडितः' (जयो० वृ० 13/46), षट्खण्डिनश्चक्राधिपतेर्बलस्याधिराट्। षट् खण्डाधिपतिः, छक्खंडाहिपइ, पुं० चक्रवर्ती द्वात्रिंशत्सहस्त्रराजस्वामी छः खण्डभूत भरतक्षेत्र का स्वामी, जिसके आधीन बत्तीस हजार मुकुटबद्ध राजा होते हैं, chakri. षट्चर, सडयर/छच्चर, वि० मुनि के छः आवश्यक कर्म का आचरण करने वाला, doing of six karma of sage,• असि, मषि, कृषि, आदि कर्म वाले, • गृहस्थ के आवश्यक कर्म आदि। दिगन्तव्याप्तकीर्तिमयः, प्रथिषट्चरण सङ्गीतिः। Six karmful of man. षट्चरणस्थिति, छच्चरणटिइ, स्त्री० छः कर्मों के परिपालन की स्थिति, gaining of six karma's. षट्चक्रं, सडचक्कं, नपुं० शरीर के छः चक्र, the six mysticates of the body. षट्पदः, सप्पद, छप्पदो पुं० भ्रमर, भौंरा, big bee, 'षडभिः पदैरित्यस्मात्पूर्वमपि', • षट्कर्म-षट्कर्माणि दिने दिने गृहस्थ कर्म, कौतुकपरिपूर्णतया याऽसौ षट्पदमतगुञ्जाभिमता, six karmful man. षट्पदच्छायः, छप्पदच्छाओ, पुं० भ्रमर की छाया, कलंक, shade of bee, fault. षत्रिंशत्, छत्तिस, स्त्री० भ्रमर समूह, bee group. षट्पदी, छप्पदो, स्त्री० भ्रमरी, female bee, great place of six. षट्परमस्थानं, छप्परमट्ठाणं, नपुं०, छः उत्कृष्ट स्थान, great place of six. षट्स्थानवृद्धि, छट्ठाणवुड्डि, स्त्री० छः स्थानप्राप्ति वृद्धि रूप, existence of six place. For Private and Personal Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1512 चस्थानहानि, छाणहाणि, स्त्री० छः स्थानपतित होना, fallen of six places. षड्गवं, सडगवो, नपुं० छः बैलों की जोड़ी, yoke of six oxen. www.kobatirth.org षड्गुण, सडगुण छग्गुण, वि० छः गुना, six fold. षड्ग्रन्थि, सडगंथि, छागंधि वि० पिप्परामल, the root of long pepper. षनिकायः, सडनिकाय छण्णिगाय, पुं० छ: जीव निकाय, six part of Jiva. षड्रसमयी, सडरसमयी, वि० छः रस मयी, six flavours taken collectively, यतः सौभाग्यं भायात् षड्रसमय नानाव्यञ्जन, दलमविकलमपि च सुधायाः । षड्दर्शनं, सडदंसणं, नपुं० छः दर्शन- चार्वाक, बौद्ध, जैन न्याय, वैशेषिक, सांख्य योग, मीमांसक, the six principal systems of philosophical. - - षडधिमाला, सग्धिमाला, खी० भ्रमरतति, bee group, अलि समूह षडरचक्रबन्धः, सहरचक्कबंध, पुं० एक छन्द की विशेष योजना, a kind of metter, प्रात: सन्ध्यामधिकु या देवभवन्ध्या तत्त्वार्थाध्ययनेकशलस्तस्मादाविः । सम्भूयाच्च हरेत् कुवासनाया वाद, दम्भप्रायं तदसम्बन्ध्यात्मविषादम् ।। (जयो० वृ० 19/95, जयो० वृ० 21 / 92 ) । षण्डः, संडो, पुं० [सन् + ड], • सांड, बलीवर्द, bull, • नपुंसक, enuch, 'निवेषमाणो मयियस्तु षण्डः', स केवलं स्यात् परिफुल्लगण्डः । • समूह, समुच्चय, संग्रह, ढेर, राशि, collection, heap, quantity, group multitude. षण्डक, संडगो, छंडगो पुं० नपुंसक, हिजड़ा, a eu nuch. a षण्डाली, संडाली. खी० [पण्ड अल अच् ङीष्], सरोवर, तालाब, जोहड़, pond, pool, a wanton. षण्ढः, संडो, पुं० [सन् + ड] नपुंसक, हिजड़ा, eu nuch. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश षष्, सस / सह, संख्या वा०वि० छः, six. षष्टि, सट्ठि / छट्टि, वि० [ षड्गुणिता दशतिः ] साठ, sixty. षष्ठभागः, सट्टिभागो / छट्टिभागो, पुं० शिव, Siva. षत्रिमत्तः, छट्टिमत्तो, पुं० साठ वर्ष की आयु का हस्ति, an elephant who has reached the age of sixty. षष्ठ, छह, वि० उठा, छटवां, sixth. षष्ठसत, सट्टसअ, वि० षष्ठांश युक्त, sixth partful. षष्ठसर्ग, सहसग्ग, वि० छठा सर्ग, six lesson. षष्ठांशः, ससो, पुं० छठा भाग, sixth • छठा हिस्सा । षष्ठाक्षरं, सट्ठक्खरं, नपुं० छठा अक्षर युक्त छंद, six wordful, जग्मुर्निवृतिसत्सुखं समधिकं निर्देशतातीतिपं । षष्ठी, छट्ठी, स्त्री० [ षष्ठ + ङीप् ] छठी विभक्ति, sixth part. षष्ठीतत्पुरुषः, छट्ठीतप्पुरीसो, पुं० तत्पुरुष समास का भेद, the genitive tatpurusha. षष्ठीपूजनं, छट्ठीपूयणं नपुं० छठी देवी का पूजन, one in which worship of god. बहसानु, सहयसणु, पुं० मयूर, मोर, • यज्ञ, pea cock, sacrifice, the first number. घाट, साड, अव्य० [सह ण्वि] सम्बोध सम्बन्धी अव्यय, vocative particle. घाट्कौशिक, साड-कोसिग, वि० [ षट्कोश ठक्] छः परतों में लिपटा हुआ, incased in six beaths. षाडवः, साडवो, पुं० [ षड् + अव + अच्] ततः स्वार्थे अण् । • राग, मनोयोग, • संगीत स्वर, • गीत, passion, sentiment, singing music. षाड्गुव्यं, साङगुव्वं, नपुं० [ षड्गुण + ष्यञ्] छः गुणों की समष्टि, छः उपाय, the collection of six qualities. षाड्गुण्यप्रयोगः, साङगुण्णपजोग, पुं० राजनीति के छः उपाय, six measures of royal policy. षाण्मातुरः, साणमाउरो, पुं० [षणां मातृणाम् अपत्यम्, षण्मात् + अण् उत्व रपर] छः माताओं वाला, कार्तिकेय, having six mothers. For Private and Personal Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश षाण्मासिक, साणमासिग / छम्मासिग, वि० [ षण्मास + ठक्] छमाही, अर्धवार्षिकः । six monthly. वायात्, साया, विधि काल, रक्षा करें, help time. षाष्ठ छह, पुं० छठा, sixth. छट्ठ, विड्गः, सिङगो पुं० [सिट् गन्], विलासी, कामुक, leacher, • असंगत, प्रेमी, libidinous man. षुः, सु, स्त्री० [सु + डु] प्रसूति, प्रजनन, delivery. षोडश, सोडस, वि० सौलहवां, sixteenth. षोडशं, सोडसं, नपुं० [ संख्या० वि०] सोलह, six teen. षोडशकलः, सोडसकलो, पुं० चन्द्र, शशि, moon. षोडशकारणं, सोडसकारणं, नपुं० सोलह कारण भावना, nature of sixteen. षोडशगत, सोडसगअ, वि० सोलह को प्राप्त हुआ, gone of sixteen. षोडशब्धि, सोलहद्धि, पुं० सोलह समुद्र, sixteen sea. षोडशभावना, स्त्री० सोलह कारण भावना, nature of sixteen cause. षोडशमातृका, सोलसमाउत्तो, स्त्री० दुर्गा की मूर्ति, Durga. षोडशयामः, सोलसयामो, पुं० सोलह प्रतर, sixteen divine father. षोडशवर्षिका, सोलहवस्सिंगा, स्त्री० सोलह वर्ष वाली त्री, having sixteen ageful woman. षोडशसर्गः, सोलहसग्गो, पुं० सोलहवों सर्ग, sixteen lesson. षोडशस्वर्गपतिः, सोडससग्गवइ, पुं० सोलह स्वर्ग का पति अच्युतेन्द्र देव, a diety. षोडशस्वप्नं, सोलहसिविणं, नपुं० सोलह स्वप्न, sixteen heaven. षोडशी, सोडसी, स्त्री० सोलह वर्ष की स्त्री, sixteen ageful woman. षोडशिक, सोलसिग, वि० सोलह भागों से युक्त, sixteen partful. षोडशी, सोडसी, स्त्री० सोलह वर्ष की स्त्री, sixteen ageful woman. षोडशिक, सोलसिग, वि० सोलह भागों से युक्त, sixteen partful. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1513 षोठा, सोडा, अव्य० छह प्रकार से, with kind of six. ष्ठिव्, सिद्रुव, अक० थूकना, खखारना to spit • प्रक्षेपण करना, to sputier. • ष्ठीवनं, सीक्ण, नपुं० [ष्ठिव् + ल्युट् ] थूकना, लाट, • खखारा, spitting out, salive. वक्कू, सक्क, सक० जाना, पहुंचाना, to go to move. For Private and Personal Use Only स सः, सो, पुं० यह उष्म ध्वनि है, इसका उच्चारण स्थान दन्त्य है । स - सर्वनाम शब्द तत्, it is 51st consonant called dental. स, स, अव्य० क्रिया विशेषण बनाने के लिए शब्द से पूर्व स उपसर्ग लगाने पर के साथ मिलाकर, संयुक्त होकर, सहित, सह, सम तुल्य आदि का अर्थ व्यक्त होता है। 'सलक्षण लक्षणयुक्त सदोष रात्रि सति । that he along. • शिव, शंकर, सः, सो, पुं० सर्प, सांप, पवन, वायु, हवा, snake, air, wind, पक्षी, षड्ज स्वर, bird, used in syllabus metres, • Siva. संधू, संहर सक० धारण करना, to take. संधूप्, संधूवि, अक० धुंआ देना, संधूपयित्वा to smoke given. संधृत, संधिअ, वि० धारण किया गया, taked. संय:, संओ, पुं० [सम् + यम् + ड] कंकाल, पंजर, skeleton. संयत्, संजो, स्त्री० [सम् + यम् + क्विप्], युद्ध, संग्राम, लड़ाई, fight, battle, contest. संयत, संजअ, भू०क० कृ० [सम् + यम् + क्त], संयमित, दमित, दबाया हुआ, वश में किया हुआ, restrained, curbed, subdued, बन्दी, कैदी, captive • संयतः, संजओ, वि० कर्म को वश में किए हुए, tied up, bound together. संयतगतिः, संजअगइ, स्त्री० नियन्त्रित गति, gone to restrained. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1514 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश साल संयतचेतस्, संजअचेअ, वि० नियन्त्रित मन वाला, having controlled mind. संयतमनः परावर्तनं, संजअमणो परावट्टणं, नपुं० मन स्थिर करना, self controlled mind. संयतवाक्, संजअवाग, वि० मूक, मौन, silent. संयतासंयतः, संजआ-संजआ, पुं० जो हिंसादिक से देशत: निवृत्त हैं, self controlled and uncontrolled. संयतीदोषः, संजइदोसो, पुं० व्रत में दोष होना, be- ing fault in vrata. संयत्त, संजत्त, वि० [सम् + यत् + क्त], तत्पर, सन्नद्ध, तैयार, उद्यत, restraint, check, control, • योननिग्रह, • आस्रवद्वार रहित, इन्द्रियदमन, दमन, controlled of mind, • विषय कषाय उपरत, without kasaya, • नियन्त्रण, प्रतिबन्ध, रोक, control, • अनुप्रवर्तन, a term applied to the last, • धम प्रयत्न, संयम धर्म , religious devotion, • सकलेन्द्रिय व्यापार परित्याग, giver of all organof sense, • मन का एकाग्रता, con- centration of mind, • तपसाधना, ac complishment of heat. संयमनं, संजमणं, नपुं० [सम् + यम् + ल्युट्], re- straining, • निरोध, निग्रह, रोक, प्रतिबन्ध, checking, • शान्तेस्तथा संयमनस्य नेता, drawing in, • बांधना, रोकना, binding up, self denial. संयमनः, संजमणो, पुं० शासक, नियामक, regu lates, a ruler. संयमधर्मः, संजभधम्मो, पुं० समितियों में प्रवर्तन, resting in samiti's, • दश धर्मों में छठा धर्म, six religion of kind a ten reli gion. . संयमयुक्त, संजमजुत्त, वि० संयम सहित, control मसाहत, control- ling. संयमविराधना, संजम-विराहणा, स्त्री० किसी का घात, killing of samyama. संयमस्थानं, संजमट्ठाणं, नपुं० यम, नियम, आदि के लिए प्रयत्न,effort of act and any acts. संयमा संयमः, सजमासंजमो, पुं० स्थूल प्राणातिपात से निवृत्ति । त्रस-स्थावर का रक्षण, greatcare of tras-sthavares. संयमित, संजमिअ, भू०क०कृ०, [संयम + णिच् + क्त] नियन्त्रित, संयत, restrained, bound, • बद्ध जकड़ा हुआ, fettered, detained, • निरुद्ध, रोका हुआ, संयम युक्त, इन्द्रिय निग्रह से परिपूर्ण, controlled. संयमिन, संअमि, वि० [सम् + यम् + णिनि] दमन करने वाला, नियन्त्रित करने वाला, one who curbs, one who controls, • सन्यस्त, वैरागी, संयमी, passions, sage. संयमिनामधारिन्, संजमिणामधारि, वि० संयमी नाम धारक, named of controller. संयम्य, सजम्म, सं०कृ०, वश में करके-संयम्य योग परिशोधश्च, to be restrained. संयानः संजाणो. पं०सम + या + ल्युट] सांचा,a mould. संयानं, संजाणि, नपुं० यात्रा करना, प्रगति करना, travelling, carrying, • ले जाना। संयामः, संजामो, पुं० संयम, restraint, check, ___control. संयावः,संजावो, पुं० [सम् + यु + घञ्] हलुवा,a kind of cake made with sugar and ghee. संयुत, संजुअ, वि० सहित, युक्त, joined, united. संयुक्त, संजुत्त, भू०क०कृ०, [सम् + युञ् + क्त], joined, connected, • मिला हुआ, जुड़ा हुआ, united, • सम्मिलित, सम्मिश्रित, blended, mixed, • मिली हुई, • सहित, युक्त, mingled, • सम्पन्न, अन्वित, possessed of, endowed with, • बना हुआ, accompained by. संयुगः, संजुगो, पुं० [सम् + युज + क], con junction, • संयोजन, मिलाप, मिश्रण, union, mixture, • युद्ध, संघर्ष, संग्राम, लड़ाई, fight, war, battle. संयु, संजु, सक० समागम करना, बुलाना, relat ing to. ghee For Private and Personal Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1515 संयुज, संजुअ, वि० [सम् + युज् + क्विन्], संबद्ध, सम्बन्ध रखने वाला, connecting. संयुत, संजुअ, भू०क०कृ०. [सम + य + क्त]. joined, • मिला हुआ, संबद्ध, united, together, • मिला हुआ, मिश्रित, connected, • संपन्न, सहित, endowed, . भरा हुआ, furnished with. संयोगः, संजोगो, पुं० [सम् + युज् + घञ्] con junction, • संयोजन, मिलाप, मिश्रण, union, • संगम, मिलान, combination, यथौदनस्य शोभा सूपसंयोगे भवति, • जोड़, पृथक् भूत पदार्थों के मेल का नाम, associa- tion, • समुच्चय, intimate union. संयोगगति, सजोण-गइ, स्त्री० निमित्त से उत्पन्न गति, gone with cause, born. संयोगज, सजोगज, वि० संयोग सहित, with con ___junction. संयोगिन्, संजोगि, वि० [संयोग + इनि], united, • सम्मिलित, मिलाया हुआ, conjoined, • मिलने वाला, associated. संयोजन, संजोजणं, नपुं० [सम् + युज् + ल्युट्], union, • मिलाप, मिश्रण, योग, conjunction, • संगम, जोड़ना, copulation, . मैथुन, संयोग, sexual union. गंयोजन संजोजणग वि मेल योग union yoke, सहोपयोगेनशुभेन शस्यं, योगस्यसंयोजनकं समस्य। संयोजना, संजोजणा, स्त्री० संसार से संयुक्त करना, conjunction with world. संरक्त, संरत्त, भू०क०कृ०, [सम् + रज् + क्त],. आवेशपूर्ण, कामुक, वासना से दग्ध, infiamed with an fact, • मुग्ध, मोहित, impassioned, fired with passion, • लावण्य-सुंदर, enamoured, charmed, • रंगीन, लाल, coloured red. संरक्षः, संरक्खो, पुं० प्ररक्षण, देखभाल, संधारण, protection संरक्षणं,नपुं० [सम् + रक्ष् + ल्युट्],protection, • प्ररक्षण, संधारण, preservation, . उत्तरदायित्व, सुरक्षा प्रदान, care,. रक्षा भाव। संरब्ध, संरद्ध, भू०क०कृ०, [सम् + रम्भ् + क्त], excited, • उत्तेजित, विक्षुब्ध, agitated, • प्रज्ज्वलित, भयानक, inflammed, exasperated, • वर्धित, बढ़ा हुआ,exasper ated, • अभिभूत, augmented. संरम्भः , संरभो, पुं० [सम् + रभ् + घञ्], begin ning, • आरम्भ, विक्षोभ, हिंसा, संकल्प, turbulence, • प्रभाद, प्रयत्नावेश, agitation, • उत्तेजना, रोष, क्रोध, कोप, excitement, anger, rage, wrath, violence, impetuosity. संरश्मिन, संरस्सि, वि० [सरम्भ + इनि],• उत्तेजित, विक्षुब्ध, क्रुद्ध,excited,agitated,angry, • रोषयुक्त, क्रोधित, furious, enraged, proud. संरस, संरस, वि. रसत्व, स्वाद/रस युक्त, sweet ness, किं पश्यस्ययि संरसेऽपि न किंनो रोचकं व्यञ्जनम्। संरागः, संरागो, पुं० [सम् + रञ् + घञ्], pas sion, • प्रणय प्रसंग, रतिभाव, sexual nature, • रागभाव, अनुराग, अनुरक्ति, loveful nature, • रोष, क्रोध, कोप, rage, an ger. संराधनं,संराहणं नपुं० [सम् + राध् + ल्युट],pro pitiation,• प्रसन्न करना, खुश करना, conciliation, • हर्ष उत्पन्न करना, तुष्ट करना, pleasing by worship. संरावः, सरावो, पुं० [सम् + रु + घञ्],clamour, • शोरगुल,हल्लागुल्ला , tumult,up roar, • कोलाहल, sound, noise in general. संरुग्ण, संरुग्ग, भू०क०कृ०, [सम् + रुज् + क्त], shattered, • बाधित, रोका गया, impeded, checked blacked up, • भरा हुआ, वेष्टित, filled up, • उपरुद्ध, आवृत्त, covered over, • छिपाया गया, आवरण युक्त किया गया, concealed, • अस्वीकृत, अटकाया हुआ, refused, withheld. सरुढ, संरुढ, भू०क०कृ०, [सम् + रुह् + क्त], For Private and Personal Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1516 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश grown together, • साथ-साथ उगा हुआ, firmly grown, • फूय हुआ, अंकुर निकाला हुआ, striking firm root, • मुकुलित, विकसित, shot forth,• उत्पन्न हुआ, उपजा हुआ, germinated, • साहसी, भरोसे का, sprouted, budded. संरोधः, संरोहो, पुं० [सम् + रुध् + घञ्], bond, • विघ्न, बाधा, अड़चन, fetter, • रोक, अवरोध,blokade, siege,• बेड़ी, हथकड़ी, hindrance, prevention, • फेंकना, SICHAT, throwing, sending forth. संरोधनं, संरोहणं, नपुं० [सम् + रुध् + ल्युट्], ob structing, • रुकावट, अवरोध, stopping, • रोकना, घेरना, blockage, covering. संरोधिन, संरोहि, वि० रोकने वाला, अवरोध उत्पन्न करने वाला, blocking, obstructing. संलक्षणं, संलक्खणं, नपुं० [सम् + लक्ष् + ल्युट्] चित्रण करना, वर्णन करना, marking,distinguishing, • बतलाना, प्रतिपादन करना, characterising. संलग्न, संलग्ग, भू०क०कृ०, [सम् + लग् + क्त] समासक्त, closely attached, • संयुक्त, मिश्रित, मिला हुआ, stuck together, united with, • तत्पर, तैयार, उद्यमशील, raise, strech, • संहत, जुड़ा हुआ, united with, • घनिष्ट, close, contest. संलपः,संलओ,स्त्री० [सम् + लो + अच्] laying down,• लेटना, शयन करना, सोना, sleep, • घुल जाना, मिलना, dissolution. संलप, संलव, सक० बोलना, कहना, समझाना, to ask, to talk. संलभ, संलह, सक० ग्रहण करना, to take. संलयनं, संलयणं, नपुं० [सम् + ली + ल्युट्], lay ing down, • जुड़ना, मिलना, चिपकना, yoking, joining, • घुलना, संयुक्त होना, covering down. संललितः, भू०क०कृ०, [सम् + लल् + क्त], con- versation, • बातचीत, वार्तालाप, chat, discourse, • प्रवचन, उपदेश, specially familiar, • स्वाद, अन्योन्य वार्ता, confidential talk, • सम्भाषण, speaking to gether. संलापकः, संलावगो, पुं० [संलाप + कन] उपरूपक, संवादात्मक विचार, a kind of minor drama. संलापादिवर्जित, संलावादिवज्जिअ, वि० वार्तालाप आदि रहित, without talk. संलीढ, संलीढ, भू०क०कृ०, [सम् + लिह् + क्त] liked up, • चाटा हुआ, अवलेहित किया, enjoyed. संलीन, संलीण, भू०क०कृ०, [सम् + लीरुक्त] चिपका हुआ, जुड़ा हुआ, clung, adhered to, • मिलाया हुआ, छिपाया हुआ, joined together. संलिख, संलिह, सक० लिखना, समाचार होना, to write. संलेखना, सलेहणां, स्त्री० शरीर कृश करना, अच्छी तरह, अपना प्रमार्जन करना, wiping off body, washing off body. संलोडनं, संलोडणं, नपुं० [सम् + लोड् + ल्युट्] बाधा डालना, व्यवधान,• अवरोध,disturb ing confusing. संल्लग्नता, संलग्गअ, वि० अनुयोग से युक्त, मिला हुआ, संयुक्त हुआ, joined together. संल्लभ, संलब्भ, सक० प्राप्त होना, ग्रहण होना, to take. संललोलित, संल-लालिअ, भू०क०कृ०, [सम् + लाल् + क्त] वर्द्धित, बढ़ाया हुआ, पालित, संरक्षित, excited, grasped, protected, cared. संवत्, संवओ, अव्य० [सम् + वय् + क्विप्], a year, • वर्ष, साल, a year of the vikramaditya's era. संवत्सरः, संवच्छरो, पुं० [संवसंति ऋतवोऽत्र संवस् - सरन्] वर्ष, साल, अब्द, a year, • दो अयन या छह-छह माह का एक संवत्सर। संवत्सरतुल्यः, संवच्छरतुल्लो, पुं० अब्दप्रमाण, लवतमान, year some. woung. For Private and Personal Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1517 संवदनं, संवदणि, नपुं० [सम् + वद् + ल्युट], con- versing, • संवाद, वार्तालाप, शब्दोच्चारण, talking together, • परीक्षण, समाचार देना, examination, consideration. संवरः, संवरो, पुं० [सम् + वृ + अप वा अच], covering, • निरोध, संपीडन, संकोचन, compression, • बांध, सेतु, पुल,adam, bridge, • रोकना, आत्मनियन्त्रण करना, completing, • सहनशीलता, छिपाव, hindrancing, • रुक जाना, न होना, stopping, • संवरण-कर्म संवरण, karma screening, • मिथ्यादर्शनादि परिणाम का निरोध, covering of faultful nature, • इन्द्रिय-नो इन्द्रिय गोपन, hiding of or gan of sense. संवरकारक, संवरकारग, वि० इन्द्रिया निग्रह करने वाला, restraint of senses. संवरणं, संवरणं, नपुं० [सम् + वृ + ल्युट्], cov ering, • आवरण, आच्छादन, संपीडन, screening, • निरोध, रोक,pretext,dis guise. संवरानुप्रेक्षा, संवराणुप्पेहा, स्त्री० संवर के गुणों का faar, thinking of pretext good quality. संवर्जनं, संवज्जणं, नपुं० [सम् + वृज् + ल्युट्], approaching to one self, . रोकना, निरोध करना, consuming, • आत्मसात्करण, संभुजन, self controlling. संवर्तः, संवट्ट, पुं० [सम् + वृत् + घञ्], turning towards, • मुड़ना, घुलना, dissolution, destruction, • विनाश, क्षय, नाश, injuring, • मेघ, बादल,cloud,• वर्ष,संग्रह, समुदाय, समुच्चय, year, collection. संवर्तकः,संवट्टगो, पुं० [सम् + वृत् + णिच् + ण्वुल], multitude, sub-marine fire, . प्रलयाग्नि, बडवानल, the fireof destruc tion. संवर्तकिन, संवट्टिगि, पुं० बलराम, Balarama. संवर्तिका, संवट्टिगा, स्त्री० [संवर्तक + टाप्] कमलपर्ण, पारकुड़ी, the new leaf, wa ter lily. संवद्, संवद, सक० कहना, समझना, to talk. संवर्धक, संवड्डग, वि० [सम् + वृध् + णिच् + ण्वुल], • बढ़ने वाला, वृद्धि करने वाला, causing, complete growth, greeting. संवर्धित, संवड्डिअ, भू०क०कृ०,[सम् + वृध् + णिच् + क्त], bright up, • बढ़ाया हुआ, पालित, ___ संरक्षित, reared, increased. संवलित, संवलिअ, भू०क०कृ०, [सम् + वल् + क्त], met together, • मिश्रित, मिलाया हुआ, mingled, mixed, • संबद्ध, संयुक्त, तर किया हुआ, sprinkled with. संवल्गित, संवलिगअ, वि० [सम् + वल्ग् + क्त] पद पालित किया हुआ, रौंधा हुआ, over run. संवशिन, संवसि, वि० जितेन्द्रिय,मन निग्रहकर, one who has conquered his passions. संवश, संवस, वि० वश में रहने वाला, 'सम्यग्वशीभूताऽस्त।',conquering, sub duing. संवसथः, संवसह, पुं० [सम् + वस् + अथच्], ग्रास, बस्ती, खेड़ा, village, an inhabited place. संवहः, संवहो, पुं० [सम् + वह + अच्], प्रवाह, वायुवेग, course of the wind. संवादः, संवादो, पुं० [सम् + वद् + घञ्], speak ing together, • वार्तालाप, कथोपकथन, converation dialogue, • चर्चा, वाद-विवाद, आपस में कथन, discussion, debate, • सूचना, समाचार, • स्वीकृति, सहमति, communication of tidings, agreement, • समानुरूपता, समानता, similarity, • सादृश्यता। संवारः, संवारो, पुं० [सम् + वृ + घञ्] आवरण, आच्छादन, covering, • संरक्षण, संवारण, contraction of the throat, closing up. For Private and Personal Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1518 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश संवासः, संवासो, पुं० [सम् + वस् + घञ्] समुदाय, मण्डली,dwelling associate together, • घर, आवास, निवास, house. संवासानुमति, संवासाणुमइ, स्त्री० आरंभ की अनुमति, permission of beginning. संवाहः, संवाहो, पुं० [सम् + वह् + घञ्] bear ing, carrying, • पर्वतादि का स्थान, a place of mountain etc., • मालिश, संमर्दन, दबाना, rubbing, • मुट्ठी भरना, दबोचना, pressing together. संवाहकः, संवाहगो, वि० मालिश करने वाला, ___shamppocr. संवाहनं, संवाहणं, नपुं० [सम् + वह् + णिच् + ल्युट] बोझा ढोना, मालिश करना, carrying, bearing a burden, • निपीडन, sham pooing, • संमर्दन, दबाना, rubbing. संवाहन योग्यः, संवाहण-जोग्गो, पुं० संमर्दन, योग्य, ढोने योग्य, to be rubbing, rubbable. संविकास, संविकास, वि० अच्छी तरह विकसित, grown with good. संविकाशक, संविकासग, सक० प्रसन्न पना, happinessful. संविक्त, संवित्त, वि० [सम् + विज् + क्त], indi- viduals lized, • faylfata, divided, separated. संविग्न, संविग्ग, वि० [सम् + विज् + क्त], agi tated, • विक्षुब्ध, उत्तेजित, व्याकुल, excited, disturbed, • अशान्त, उद्विग्न, furried, • त्रस्त, भयभीत, terrified, brightness. संविज्ञात, सविण्णाअ, भू०क०कृ०, [सम् + वि + ज्ञा + क्त] सर्वसम्मत, पूर्वज्ञान, universally known generally. संविचार्यः, संवियारिअ, वि० अच्छी तरह समझकर, ___recognised, good knowledge. संवितानं, संवियाण, नपुं० शान्तिदायिनी, peace ful. संवित्तत्व, संवित्तच्च, वि० पाण्डित्यपूर्ण, well known. संवित्तिः, संवित्ति, स्त्री० [सम् + विद्+ क्तिन्] ज्ञान, चेतना, बुद्धि, समझ। समस्त विकल्प नाशक। लक्षण के आश्रय में अपने लक्ष्य का अनुभव करना, understanding, intellect, पहचान, प्रत्यास्मरण, sympathy,partici pation. संविक्षिभज, संविक्खिभज, वि० ज्ञानी, knowful. संविद्, संविद, स्त्री० [सम् + विद् + क्विप्] ज्ञान, बुद्धि, समझ, प्रज्ञा, knowledge,• प्रतिज्ञा, अनुबन्ध, understanding, • स्वीकृति, सहमति, agreement, contract, • नाम अभिधान, संकेत चिह्न, a name, sign, signed, • सहानुभूति, साथ देना, conversation, promise, • वार्तालाप, कथोपकथन, संवाद,pleasing, speaking, • युद्ध, संग्राम, लड़ाई, war,battle, fight. संविदम्बरं, संविदंबर, नपुं० युद्ध रूपी गगन, fight sky. संविदा, संविदा, स्त्री० [संविद् + टाप्] प्रतिज्ञा, अनुबन्ध, an agreement, covenant. संविदात,संविदाअ.वि. जानने वाला.. प्रतिभाशाली. knowing, intelligent. संविदित, संविदिअ, भू०क०कृ०, [सम् + विद् + क्त], understood, • ज्ञात, समझा हुआ, पहचाना हुआ, known, • सुविदित, विश्रुत, • अन्वेषित, well-known, • उपदिष्ट, समझाया हुआ, renowned. संविध, संविह, स्त्री० [सम् + वि + धा + अङ् + कि यप्], • व्यवस्था, उपक्रमण, आयोजन, arrangement, . सम्यग् विधानकारण, preparation plan, • रीति, • अनुष्ठान, • अनुपमेय, arrangement, act. संविधानं, संविहाणं, नपुं० [सम् + वि+ धा + ल्युट्], arrangement, • प्रबन्ध, व्यवस्था, सौभाग्य, disposition, • आयोजन, समायोजन, सम्भावन, performance, plan, • रीति, पद्धति, विधि, rite,act, • कारण, cause. For Private and Personal Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1519 संविधानकं, संविहाणग, नपुं० [संविधान + कन] आच्छादित, परिवेष्टित, adorned, sur घटनाक्रम, कथावस्तु क्रम, arrangement rounding,• अभिभूत, लिपट हुआ,over of incidents, • अद्भुतकर्म,• असाधारण whelmed. घटना, the plot of a drama, strange संवृक्त, संवत्त, भू०क०कृ०,[सम् + वृज् + क्त],. act, an unuseful occurrance. उपभुक्त, खाया हुआ, • नष्ट, devoured, संविभजनीय, संविभजणीय, वि० परिहारयोग्य, consumed, eated, destroyed. ___parititable. संवतं, सवुअ, नपुं० गुप्त स्थान, एकान्त स्थल, • संविभागः, संविभाग, पुं० [सम् + वि + भ + गोपनीयता, • दुरुपलक्ष, secret, closed, घन],• विभाजन, बांटना, पृथक् करना,par सम्यग्वृतः संवत इति दुरुपक्षः। (त० वा० tition, dividing, • भाग, अंश, हिस्सा, 2/32), retired, secluded. part, portion, share. संवृतयोनिः, संवअजोणि, स्त्री० दुरुपलक्षणयोनि, संविभागिकृत,संविभागिकिअ,वि० सहज में लगाया secured born. गया, सम्यक्-कथा करने वाला, gone in संवृतिः,संविइ,स्त्री० [सम् + वृ+ क्तिन्], आवरण, natural doing, a good story. अच्छादन, covering, • छिपाव, दबाना, गुप्त संविभागिन्, संविभागि, पुं० [सविभाग + इनि] रखना, ढांकना, covering up, closing. सहभागी, हिस्सेदार, साझीदार, a partner, संवृतिसत्य, सविइसच्च, नपुं० वचन व्यवहार वाला sharer, participator. सत्य, truth of thoughtful. संविरागिणी,संविरागिणी, स्त्री० सम्यक् विरक्ता स्त्री, संवत्त, संवत्त, भू०क०कृ०, [सम् + कृत् + क्त], good impassioned woman. घटा, घटित हुआ, become fulfilled,colसंविरोधिन्, संविरोहि, वि० विपरीत, resisting, . lected, • भरा गया, सम्पन्न, • संचित, अवरोधक,contradictory,• अधिक,रोध एकत्रित, • ढका हुआ, गया,covered,past, युक्त, very obstruction. - gone. संविवेचनं, संविवेचणं, नपुं० पृथक्करण, अनुसन्धान, संवृत्तिः, संवृत्ति, स्त्री० [सम् + वृत् + क्तिन्], be___investigation. coming, • होना, घटित होना, occurसंविष्ट, संविट्ठ, भू०क०कृ०, [सम् + विश् + क्त], rence,• निष्पन्नता, accomplishment, sleeping, suitable connection, • • आवरण, आच्छादन, covering. सोता हुआ, लेटा हुआ, lying down, . ___ संवृद्धिः , संविद्धि, स्त्री० वृद्धि, प्रसार, full grown, प्रविष्ट, घुसा हुआ, entered together. increased. संविह, संविह, सक० छोड़ना, त्यागना, to leave, संवृद्धि, संविद्धि, भू०क०कृ०,[सम् + वृध् + क्त], to given up. full growth, • पूर्ण विकसित, बढ़ा हुआ, संवीक्षणं, संविक्खणं, नपुं० [सम् + वि + ईक्ष् + grown, big large, • वृद्धिगत, . ल्युट्], पूर्ण रूप से देखना अवलोकन करना, समृद्धिशाली, powerful. परीक्षण करना, fully seeing, looking संवेगः, संवेगो, पुं० [सम् + विज् + घञ्], agitaabout in all directions, search, tion, • संसार भीरुत्व विक्षोभ, हड़बड़ी, looking for anything lost, • जांचना, परखना। उत्तेजना, furry,excitement, • भीति, भय, संवीत, संवीअ, भू०क०कृ०, [सम् + व्ये + क्त], fear, alarm, . प्रचण्डगति, तीव्रता, वस्त्रों से सुसज्जित, परिधान युक्त, covered, प्रचण्डता, violent, speed, • अभिलाषा, dressed, • आवृत, ढका हुआ, • अलंकृत, इच्छा , wish. For Private and Personal Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1520 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ful. संवेगनीकथा, संवेजणीकहो, स्त्री० तप प्रधान कथा, संशयगत, संसअगअ, वि० शकों को प्राप्त हुआ, a story of heatful. gone doubtful. संवेदः, संवेदो, पुं० [सम् + विद् + घञ्], संशयछेदः, संसअछेदो, पुं० आशंका का निवारण, pereption, • प्रत्यक्षज्ञान, स्पष्ट ज्ञान,good solution of a doubt. knowledge, • अनुभव, ज्ञान, चेतना, संशयनिवारक, संसय-णिवाग, वि० संदेह प्रतिकारी, जानकारी, knowledge, feeling, . ___solution of doubt. अनुभूति, आत्मसमर्पण, self, conscious- संशयमिथ्यात्वं, संसय-मिच्छत्त, नपुं० वस्तु स्वरूप ness. का निश्चय न होना - सम्यग्दर्शन ज्ञान - संवेशः, संवेसो, पुं० [सम् + विश् + घञ्], retir चारित्राणि मोक्षमार्गः किं भवेन्नो वा, being ing to rest, • विश्राम, आराम, retiring, no things fixed opinion. • निन्द्रा, नींद, sleep,• स्वप्न, आसन, . संशयवचनीभाषा,संसय-वचणीभासा, स्त्री० संदिग्ध मैथुन, a dream, seat. वचन युक्त भाषा, language of doubtसंवेशनं, संवेसण, नपुं० [सम् + विश् + ल्युट्],. मैथुन, संभोग, रतिबन्ध, coition, sexual संशयान्, संसयाण, वि० [सम् + शी+ शानच संशय union. + आलुच्] संदेहपूर्ण, अस्थिर, अनिश्चित, संव्रज, संवज, सक० चलना, जाना, to go, to चंचल, doubtful, wavering, uncermove. tain. सव्यवहारः, संव्यवहारो, पुं० समीचीन व्यवहार, संशयालंकारः, संसयालकारो, पुं० संशय अलंकार। समीचीन प्रवृत्ति, समीचीन प्रवृत्तिरूपो व्यवहारः जिसमें धर्मसाम्य के कारण अमुक वस्तु यह है सव्यवहारः। good source, advance कि यह है इस प्रकार जब संशय की उद्भावना thought. हेती है तब संशय अलंकार होता है। इदमेतदिदं संव्यानं, संवियाणं, नपुं० [सम् + व्ये + ल्युट्] आवरण, वेति साम्याद् बुद्धिर्हि संशयः। हेतुभिर्निश्चयः आजप्रदान, पर्दा, परिवेष्टन, covering, सोऽपिः निश्चयान्तः स्मृतोयण। (वाग्भट्टा० wrapping, • वस्त्र, कपड़ा, परिधान,cloth, 4/78),a figure of speech, धान्यस्थली vesture, garment, • उत्तरीय वस्त्र, an पालक-बालिकानां, गीतश्रुतेर्निश्चलतां दधानाः। upper garment. संशनकृत्, संसणकिअ, वि० प्रशंसा करने वाला, चित्तेऽध्वनीनस्य विलेप्यशङ्का-मुत्पादयन्तीह praising. कुरङ्गरङ्का ।। (वीरो० 2/13)। संशप्तकः, संसत्तगो, पुं० [सम्यक्शप्तमङ्गीकारो यस्य संशयित, संसयिअ, वि०शंका से युक्त,doubtful. कप] शपथ युक्त व्यक्ति,awarrior sworn संशयितमिथ्यात्वं, संसइअ-मिच्छत्त, नपुं० संशयपूर्वक near to recede from a contest, a श्रद्धान होना, no respect of doubtful. picked warrior. संशरणं, ससरणं, नपुं० [सम् + शृ + ल्युट्] आक्रमण, संशब्द, संसद्द, वि० अप्रशस्तार्थ, raise worthy. युद्ध का आरम्भ, • चढ़ाई, धावा, comसंशब्दित, संसद्दिद, वि० विशिञ्ज, unpraised. mencement of a attack, charge, संशयः, संसओ, पुं० [सम् + शी + अच्] संदेह, combat. अनिश्चितता, संकोच, • मिथ्या, doubt, संशायिन, संसाइ, वि० शयन भाव युक्त।sheelpful. uncertainity, irresolution, • शंका, संशित, संसिअ, भू०क०कृ०, [सम् + शो + क्त], शक, . अनिर्णय की स्थिति, indecision, sharpened, • तेज, तीक्ष्ण, sharp, • अनवस्थित कोटि, mentioned in the acute, • निर्णीत, सुनिश्चित, निर्धारित, Nyāya philosophy. For Private and Personal Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1521 fifaa, decided, determined, • नियन्त्रित, पूर्ण किया गया, completed. संशीरः, संसीर, पुं० संश्रित, protection. संशच, संसुअ, अक० सोचना, विचारना-संशोच्यताम्। to think. संशुद्ध, संसुद्ध, भू०क०कृ०, [सम् + शुध् + क्त], completely purified, • विशुद्ध, पवित्र, श्रेष्ठ,clean,• सुसंस्कृत, अभीष्ट,polished, refined, expiated. संशुद्धि,संसुद्धि, स्त्री० [सम् + शुध् + क्तिन्] विशुद्धि, परिशुद्धि, विशेष शुद्धि, पूर्णनिर्मलता, स्वच्छता, purification, cleansing, • परिशोधन, संशोधन, समाधान, purifying, correc tion, acquittance. संशुध, संसुह, सक० पवित्र करना, स्वच्छ करना, संशोधन करना, to clean, निर्मल करना। संशोधयेमुर्दभत्सदारीञ्जना। to pure, . प्रतिक्रमण करना, to complete, purification, 'तदर्थ प्रतिक्रमणं करोतीत्यर्थः', to acquisition, • साफ करना, परिमार्जित करना, संशोधयेत्। संशोचनीय, संसोअणीअ. वि. विचारणीय. thoughtful. संशोधनं, संसोहणं, नपुं० [सम् + शुध् + ल्युट्], purification,• समन्वेषण,• परित्रीकरण, स्वच्छ, शुद्ध, clearness, • परिमार्जन, प्रक्षालन, washing. संशोधनकर्ती, संसोहणकत्ती, स्त्री० विशोधिनी, परिमार्जित करने वाली स्त्री, doing clean ing woman, washer woman. संशोधित, संसोहिअ, भक०क०. परिमार्जित. purified,• स्वच्छता युक्त-संशोधितं में भवताच्चरित्रम्। संश्चत, संचअ, नपुं० [सम् + श्चु + डति] दाव-पेंच, जादूगरी, इन्द्रजाल, मरीचिका, juggler, trick, illusion. संश्यान, संसियाण, भू०क०कृ०,[सम् + श्यै + क्त], संकुचित, सिकुड़ा हुआ, • जमा हुआ, ठिकुरा हुआ, • लपेटा हुआ, • अवसन्न, contracted, shrunk up, collapsed, rolled up, congealed. संश्रत, संसिअ, वि० आरुढ़, stand. संश्रयः,संसओ,[सम् + श्रि + अच्] आवास स्थल, निवास स्थान, आरामगृह, विश्राम स्थल, a resting place, residence, तदेकदेशः शुचिसनिवेशः, श्रीमान् सुधीमानवसंश्रये सः। • आश्रय, आधार, शरण, आश्रम, resort, refuge, a sylum. सश्रवः, ससवी, पु० [सम् + श्रु + अप्] प्रतिज्ञ promise attentively, वचनबद्धता। ध्यानपूर्वक सुनना, an agreement. संश्रवणं, संसवणं, नपुं० [सम् + श्रु+ ल्यु] सुनना, • कर्ण, कान, निशमन, hearing,hear, the ear. संश्रि, संसि, सक० आश्रय देना, to support. संश्रित, संसिअ, भू०क०कृ०, [सम् + श्रि + क्त] दिया हुआ, सहारा दिया हुआ, supported, sheltered, • शरण में गया, gone to for refuge. संश्रु, संसु, अक० सुनना, संयुक्त होना, to hear, to _agry,संश्रूयते। संश्रुत, संसुअ, भू०क०कृ०, [सम् + श्र] प्रतिज्ञात, भलीभांति सुना हुआ, promised, agreed to, well-heard. संश्रुतापादपः, संसुआ-पादवो, पुं० प्रसिद्ध वृक्ष-महात्मानं संश्रुतपाद पाना पत्राणि जीर्णानि fanfaaraia i a tree. संश्रोत, ससोत्तु, वि० श्रोता, hearer. संश्रृंखडल, संसिंखडलं,वि० श्रृंखला सहित, सांकल __ युक्त, जंजीर सहित, with chain. संश्लिष्ट, संसिलिट्ठ, भू०क०कृ०, [सम् + श्लिष् + क्त], clasped, • संयुक्त, मिला हुआ, जुड़ा हुआ, pressed together, joined, united,• श्लाघ्य, प्रशंसनीय, embraced, 'महर्षि संश्लिष्टाशायां जगाम, वन्दनार्थमित्यर्थः', (जयो० वृ०179) सश्लिष्टं श्लाघ्यं बभूव।. For Private and Personal Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1522 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश कट सुसज्जित, decorated, . संस्पर्शी, आलिंगित, related embracing. संश्लेषः, संसिलेसो, पुं० [सम् + श्लिष् + घज] आलिंगन, परिरंभण, मिलाप, सम्बन्ध, सम्यक्, binding, embracing, pressing. संश्लेषजन्य, संसलेसजण्ण, वि० हर्षजन्य, happi ___ness. संश्लेषणं,संसलेसणं,नपुं० [सम् + श्लिष् + ल्युट्] आलिंगन, भींचना, दबाना, pressing to gether, mens of binding together. संसक्त, संसत्त, भू०क०कृ०, [सम् + सङ्ग् । adhered, • जुड़ा हुआ, मिला हुआ, stuck together, • संलग्न, आसक्त, सटा हुआ, adhoring, clinging, • आसन्न, निकट, closely connected, near, • प्रयुक्त, contignous, • मिश्रित, संपन्न, प्रतिबद्ध, mixed, mingled. संसक्तिः , ससंत्ति, स्त्री०, [सम् + सञ् + क्तिन्], close, adherence, . संगम, मिलन, मिलाप, intimate, union, • बांधना, घनिष्टता, tying, fastening together, • आपसी मेलजोल, devotion. संसज,संसज, अक० द्रवीभूत होना, to be melted. संसद, संसदा, स्त्री० [सम् + सद् + क्विप्], an assembly, meeting, circle, • सभा, सम्मिलन, मंडल, assembly, • परिषद, • समिति, assembly, इत्थं वारिविवरङ्करयन् संसदे तथैव रसैः। संसमान, संसमाण, वि० प्रस्खलित हुआ, faulted. संसरणं, संसरण, नपुं० [सम् + ऋ + ल्युट्], pro ceeding, a highway, the resting place, • प्रगति, जाना, going, • देशान्तरगमन, mundance,existence, • संसार, लौकिक जीवन, सांसारिक, the world worldy life, . जन्म-जन्मान्तर, birth and rebirth, • निर्बाध कूच, . प्रयाण, the unrestricted march. संसरणनिवृत्तिः,संसरणणिउत्ति, स्त्री० संसार से हटना, सांसारिक कार्यों से अलग होना, returning with worldly works. संसर्गः, संसग्गो, पुं० [सम् + ऋज् + घञ्] संगम, मिलन, मिश्रण,junction, • संगति, सम्पर्क, साहचर्य, union, commixture,• परिचय, मेल-जोल,proximity, touch,• सामीप्य, संस्पर्श, relation, co-existence,• मैथुन, संभोग, copulation, sexual union, . प्रसक्ति, intimate. संसर्गप्रभवः,संसग्गपहवो, पुं० संसर्गसे उत्पन्न, born ___with touch. संसर्गविधा, संसग्गविहा. स्त्री० संगति प्रधान नीति, touchful act, विसर्गमात्मश्रिय ईहमानः, स साधुसंविधानिधानः। संसर्गिन, संसग्गि, वि० [संसर्ग - इनि] संयुक्त, मिश्रित, मिला हुआ, united, • सम्बन्धित, संस्पर्शित, associated with.. संसर्जनं. संसज्जणं, नपुं० [सम् + ऋज् + ल्युट्], commingling, • परित्याग करना, छोड़ना, विसर्जन करना, leaving, abandoning, • अलग करना, पृथक् करना, हटना, dis charging, voiding. संसर्पः, संसप्पो, पुं० [स + सृप् + ल्युट्] सरकना, रेंगना, creeping along, gliding. संसर्पणं, संसप्पणं, नपुं० [सम् + सप् + ल्युट], सरकना, creeping along. संसर्पिन.ससप्पि, वि०संसर्प + इनि] सरकने वाला. रेंगने वाला, creeping along. संसादः, संसादो, पुं० [सम् + सद् + घञ्], सभा, fufa, an assembly. संसाधनं, संसाहणं, नपुं० उचित साधना, capable ___worship. संसाध्य, ससज्झ, वि० प्राप्त करने योग्य, capable. संसारः, संसार, पुं० [सम् + ऋ + घञ्] लोक, विश्व, the world, • संसरण, परिभ्रमण, गति, mia, circuit of worldly life, Tuisfet जीवस्य किलोपयोगस्तेनाप्य जीवेन समं योगः। ततो हि संसार इयानिहास्ति, वियोग एवास्तु For Private and Personal Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1523 शिवाश्युपास्ति। secular life, • संसृति- संसारमोक्षः, संसार-मोक्खो, पुं० यौनिक जीवन से प्रापय यामपि तु तामसारतां संसृतिस्त्यजति छूटना, going otherplace of life born. तामसारताम्। (जयो०11/94),• आवागमन, संसारसागः, संसारसागो, पुं० संसार रूपी समुद्र, sea. पुनरागमन, पुनर्जन्म, mundane, exist- संसारात्तरणं, संसारत्त-तरणं, नपुं० संसार से पार, ence, • परम्परा, रीति, act, illusion, . ___gone with world. चार गतियों में परिभ्रमण, rounding in four ___ संसाराभावः, संसाराभावो, पुं० संसार का अभाव, worldly round's, • ग्रन्थानुबन्धी, . gone of world. गर्भादिसंचराण, rounding of womb, • संसारानुप्रेक्षा, संसाराणुप्पेहा, स्त्री० संसार भावना, भवान्तर प्राप्ति, worldly life, • भवानुभूति, thought of world. known of another life, • कर्मकलाप संसारिन्, संसारि, वि० [संसार + इनि] लौकिक, युक्त, karmful life, 'भवः पवित्रसारहितः ऐहिक, संसार से सम्बन्धित, संसार में परिभ्रमण संसारः', (जयो० 1/15) करने वाले, worldly, mundane, संसारकर्मन, संसार-कम्म, नपुं० सांसारिक क्रिया, निजेङ्गिताङ्गविशेषभावात्। संसारिणोऽमी worldly work. ह्यचराश्चरा वा। तेषां श्रमो नारकदेवमर्त्यतिर्यक्त्या, संसारखिन्न, संसार-खिण्ण, वि० संसार से उदासीन, तावदितः प्रवर्त्यः। (वीरो० 19/26),संविदन्नपि depressing with world. संसारी स नष्टो नश्यतीतरः (वीरो० 10/5), संसारगत, संसारगअ, वि० संसार को प्राप्त, gone related with world, the embodied of world. spirit, individual soul. संसारगति, संसार-गइ, स्त्री० संसार परिभ्रमण, संसारिजन,संसारिजण, पुं० परिभ्रमणशील,शुभाशुभ rounding of world. परिणाम जन्य, जीव, transmigatory संसारजन्य, संसारजण्ण, पुं० संसरण को प्राप्त, gone man, good and faultnatureful jiva. of rounding. संसारीतावस्था, संसारीआवट्ठा, स्त्री० मुक्ति/मोक्ष संसारतत्वं,संसार-तच्च, नपुं० परिभ्रमण शील तत्त्व, ___ अवस्था, good condition of moksa. __roundful thought. संसारोचितवफ्न, ससारोचिअवम्म, नपुं० संसार के संसारधुत,संसार-धिअ,वि० संसार को पकड़ने वाला, अनुकूल मार्ग, मनोऽपियस्य नो जात, ___ catching of world. सारोचितवमनि। (सुद० 132), suitable संसारपरीत, संसार-परीअ, वि० संसार को परिमित way of world. __ करने वाला, controlling of world. संसारोदयवर्तिन, संसारोदय-वत्ति, वि० संसार के मध्य संसारपार, संसार-पार, वि० संसार को पार करने रहने वाले, living of middle of world. वाला, giving of world. संसिक्तः, संसित्त, वि० छोड़ी गई, given up. ससारबन्ध, संसार-बंध, वि० संसार में बंधने वाला, संसिद्ध, संसिद्ध, भू०क०कृ, [सम् + सिध् + क्त], binding in world. सर्वथा निष्पन्न, पूर्ण, तैयार हुआ, fully acसंसारभावः, संसार-भावो, पुं० संसार का कारण, complished perfected, • पकाए गए, cause of world. cooked, • मुक्त, विमुक्त, सिद्धि को प्राप्त संसारसिन्धु, संसार-सिंधु, पुं० संसार सागर, world हुए, gone of secured way, who has in sea. moksa. संसारस्फीतिः, संसारफीइ, स्त्री० संसार से छूटना, संसिद्धि, संसिद्धि, स्त्री० [सम् + सिध् + तिन्], giving with world. completion, • मोक्ष, मुक्ति,absolution, For Private and Personal Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1524 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश final, • कैवल्य, परमगति, सिद्धगति, full karmless way of gone, . प्रकृति, नैसर्गिक वृत्ति, nature, natural dispo sition. संसूच, संसूच, सक० प्रकट करना, सूचित करना, सिद्ध करना, to inform, to show, to prove, • संकेत करना, भेद खोलना, to hint, to intimate,• भर्त्सना झिड़कना, to reproach. संसूचक, संसूचग, वि० प्रतिपादक, निवेदक, in former. संसूचका, संसूचगा, स्त्री० विजय सूचक ध्वनि, sound of victory. संसूचनं, संसूयणं, नपुं० [सम् + सूच् + ल्युट्], showing, • सूचित करना, समाचार देना, proving, • संकेत करना, निर्देश देना, informing, • निर्देशन, प्रवेदन, directing, • कथन, प्रतिपादन, thinking, • भर्त्सना, झिड़कना, acusing, • भेद खोलना, रहस्य प्रकट करना, reproaching. संसूय, संसुअ, अक० उत्पन्न होना, to born. संसूयित्री,संसूइत्ती, स्त्री० संकेत करने वाली, show___ing. संसृतिः, संसिइ, स्त्री० संसार, जगत, विश्व।संसारचक्र, लौकिक जीवन, world, worldly life,. मार्ग, पथ, • धारा प्रवाह, • आवागमन, way flow current. संसतिनापकः, संसिइणावगो, पुं० यमराज, yama. संसृतिवत्, संसिइव, वि० संसारवत संसरण की तरह, some way worldly. संसृतिविलासवासिन्, संसिइ-विलासवासि, वि० विविध सांसारिक आरंभ-परिग्रह में आसक्त, attached withworldly works, संसृते विलासास्तेषु वसन्ति तान्'। संसृष्ट, संसिट्ट, भू०क०कृ०, [सम् + सृज् + क्त], • मिश्रित, मिला हुआ, सम्मिलित किया हुआ, commingled, mixed, • प्रशान्त, . पुनर्युक्त, निर्मित, बनाया हुआ,composed, involved in, • परिष्कृत् संस्कारित, cleanly dressed. संसृष्टता, संसिट्ठत, वि० [सम् + सृज् + क्त] समाज, संघ, association, union. संसृष्टत्व, संसिट्ठत, देखो ऊपर, to see up. संसृष्टिः, संसिट्ठि,स्त्री० [सम् + सृज् + क्तिन्],com bination, • सम्बन्धी, जोड़, मिलाप, मिलन, union, association, • साहचर्य, सहभागिता, साझीदारी, the combination, • संग्रह, संचय करना, जोड़ना, collecting, assembling. संस्त्रवत,संस्सवअ, वि० भरता हुआ,प्रच्यवत,cover ___ full. संसेकः, संसेओ, पुं० [सम् + सिच् + घञ्] तर करना, sprinkling. संसेवमान्, संसेवमाण, वि० सेवा करने वाला, छिड़कना, servicing. संस्त्रोतर, ससोअर, वि. उक्ति प्रवाह, thoughtful. संस्क, सक्कर, सक० संस्कारित करना, योग्य बनाना, to prepare. संस्कारः, सक्कारो, पुं० [सम् + कृ+घञ्] संस्कृति, making perfect, • सजावट, decoration, • शिक्षा, अनुशासन, सीख, प्रशिक्षण, education, • सत्क्रिया, • अलंकरण, training, embellishment, orna ment,• अन्तःशुद्धि, पवित्रीकरण, soulpurity, refinement, • पुनीतकार्य, अच्छे भाव, perfect nature, • रश्मि, आशा, ray, Asha, • प्रमार्जन, प्रक्षालन, washing, • प्रत्यास्मरण, शक्ति, संस्मरण, such samakaras. संस्कारधारा, सक्कारधारा, स्त्री० परम्परागत धारा, _fallen of seriousful. संस्काराभावः, सक्काराभावो, पुं० संस्कार का अभाव, अनुशासन की कमी, perfectionless. [सम् + कृ + क्त], made perfect, . परिष्कृत, परिमार्जित, refined, polished, For Private and Personal Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1525 • संस्कारित, संस्कार युक्त किया गया, care- fully, • अनुभावित, accurately formed, • सुनिर्मित, सुसम्पादित, सुरचित, made ready, artificially made, . व्याकरण निष्ठ बनाया गया, maded of grammity according to the rules of grammar, excellent best, • भासित, asked, अर्थसंस्कृतकुड्येषु संक्रातप्रतिमा नराः। विलोक्यते स्फुटं यत्र चित्राङ्का इव मञ्जुलाः।। (जयो० 10/89), . 'संस्कृतस्य जगतो देववाणी। (जयो० वृ० 22/86) संस्कृतिः, सक्किइ, स्त्री० संस्कारित विधि, परिष्कृत विधि, जिसमें संस्कारों में बल दिया जाता है। संस्कार यस्मात् गेहिभिन्नसंस्कृति-विधौ नाना त्रुटि हीऋषिः । (मुनि०31),act of maked perfect. संस्क्रिया, संकिरिया, स्त्री० संस्कार युक्त किया, शुद्धि संस्कार, परिमार्जित, क्रिया, अनुशासत्मक क्रिया, consecration. संस्तम्भः , संथमो, पुं० [सम् + स्तम्भ् + घञ्], sup port, • आश्रय, आधार, सहारा, • टेक, prop, confirming, • दृढ़ करना, सबल बनाना, strengthing, fixing, • विराम, यति, • जड़ता, stop, stay,stupefaction. संस्तपनः, संतवणो, पुं० सूर्य, रवि-संस्तापितः संस्तपनस्य पादैः पथि प्रजन् पांशुभिरुत्कृदङ्गः, sun. संस्तरः, संत्थर/संथार, पुं० [सम् + स्तृ + अप्] शय्या, पलंग, आसन, बिछौना, बिस्तर, bed,conch, layer. संस्तरणं, संथारणं-संथरण नपुं० बिछौना, फैलाना, _conch, • शय्या, पलंग, bed. संस्तवः, संथवो, पुं० [सम् + स्तु + अप] प्रशंसा, स्तुति, पूज्य,praise,eutogium, • सम्मान योग्य, समाददिरत। respectable, • रक्षण करना, स्तवन करना, protecting worshipping, • जान-पहचान, घनिष्टता, • प्रार्थना, विनय, भक्ति, praise,eulogium. संस्तवनं, संत्थवण, पुं० [सम् + स्तु + घञ्] प्रशंसा, ख्याति,famous,• स्तुतिपाठ, प्रार्थना, wor ship, praise. संस्तुत, संत्थुअ, भू०क०कृ०, [सम् + स्तु + क्त] प्रशस्त, प्रशंसित, harmonious, • पूजित, अर्जित, praised, • महिमा युक्त, प्रसिद्ध, eulogized, • सम्मत, सम्वादी, agreeding, together, • घनिष्ट, परिचित, intimate, familiar. संस्तुतिः, संत्थुइ, स्त्री० [सम् + स्त्ये + घब],संचय, राशि, संघात, सामीप्य, vicinity, heap, collection, • प्रसार, विस्तार, spreading, diffusion, • घर, आवास, निवास,house, residence. सांस्थ, संस्थ, वि० [सम् + स्था + क] स्थित रहने वाला, ठहरने वाला, staying, abiding, lasting, • विद्यमान, मौजूद, उपस्थित, dwelling, being, existing, • समाप्त, मृत, नष्ट, endedi, perished, dead, . स्थिर, अचल, fixed, stationary, • सूख गया, dryed. संस्थः, संत्यो, पुं० निवासी वास्तव्य पड़ौसी, स्वदेशी, • गुप्तचर,dweller, neighbour, coun tryman. संस्था, संथा, स्त्री० [सम् + स्था + अङ् + यप्], assemblage, • सभा, समुदाय, समूह, समिति, assembly, • परिषद्, situation state, • धन्धा, व्यवसाय, occupation, business, • अन्त, पूर्ति, क्षति, नाश, end, completion, stop, stay, loss, • प्रलय, • राजकीय आज्ञा, destruction, a royal ordinance. संस्थान, संट्ठाणं, नपुं० [सम् + स्था + ल्युट], col lection, • संचय, राशि, heap, . आकार-प्रकार, quantity,• आकृति विशेष, position, configuration, • विन्यास, अनुकृति, vicinity, • रूप, आकृति, दर्शन, सूरत, form, figure, shape, • संरचना, For Private and Personal Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1526 www.kobatirth.org निर्माण, संस्थिति, construction, formation, • निशान, चिह्न, sign, mark, • नाश, death, • समचतुरखनादिलक्षण औदारिक शरीर का आकार । संस्थानविचयः, सट्ठाणविचयो, पुं० द्रव्य, क्षेत्र, आकारादि का चिंतन, thought of con struction. संस्थापनं, संद्वावणं, नपुं० [सम् + स्था + णिच् + युट्] निर्धारण, जमाना, बिठाना, स्थापित करना, placing, keeping together, • नियंत्रण करना, दमन करना, fixing, determining • संचय करना, संग्रह करना, collecting. संस्थापना, संद्वावणा, स्त्री० नियंत्रण, दमन, restraining. संस्थापकार्थ, संद्वावकत्थ, वि० मारणानाथ, उपनिवेश रोकने के लिए, for curbing. संस्थित, संद्विअ, वि० स्थित विद्यमान, being standing, • संचित, स्थापित, रखा हुआ, collected heaped मृत, उपरत, dead, deceased निष्पन्न, समाप्त, finished, ended. · संस्थितिः, संट्ठिइ, स्त्री० [सम् + स्था + क्तिन्], station, stare, निवासस्थान, आवासस्थल, विश्रामगृह, निकटता, समीपता, duration, continuance, • संचय, ढेर, accumu lation heap, • अवधि, कालावधि, time, · अवस्थान, स्थिति, जीवन की दशा, condition of life, • प्रतिबंध, restraint. संस्पर्शः, संफास, पुं० [सम् + स्पृश् + घञ्], संपर्क • छूना, सम्मिलन • मिश्रण, contact, touch, conjunction, arrested, संवेदन, प्रत्यक्षज्ञान, perception, sense. संस्पर्शी, संफासी, स्त्री० [सम् + स्पृश् + अच् + ङीष्] गंध युक्त पौधा, a kind of fragrant plant. · संस्मृत्यालु, संफासलु वि० अभिलाषी, wisher. संस्फालः, संफालो, पुं० [सम्यक् स्फाल स्फुरणं यस्य ], • मेंढा, a ram, • मेघ, बादल, cloud. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश संस्पुरं संप्फुर, सक० प्रकट करना, व्यक्त करना, to be. संस्फेट:, सफोडो, पुं० संग्राम, युद्ध, लड़ाई, war, battle. संस्मरणं, संसमरण, नपुं० [सम्+ स्म् + ल्युट् याद करना, मन में लाना, विचारना, चिन्तन करना, remembering calling to mind. संस्मारक, संसमारग, वि० स्मरण, remembered. संस्मृ, संसर, सक० चिन्तन करना, याद करना, स्मरण करना, to remember, • स्मरण। संस्मृत, संसरि, वि० [समृ स्मृत] याद किया हुआ, remembered, • स्मरित, स्मरण किया हुआ। संस्मृति, संसइइ स्त्री० स्मरण, याद चिंतन, विचार, remembering, 'स्वं यशोऽग्रजननाम संस्मृतिः' । • संस्रवः, संसअ, पुं० [सम् + स्रु + अप्] बहना, टपकना, रिसना, झरना, सरिता, flowing. trickling, sezing, a stream river. संहत, संहअ, भू०क०कृ० [सम् हन्त] • बन्द, अवरुद्ध, • समुदित, एकत्रित, closed, shut, collected, assembled, wages, संबद्ध, युक्त, जुड़ा हुआ, joined, com bined, • संघात, संचित, struck together, wanded, compact, firm solid. संहतता, संतहअआ, स्त्री० [सहत + तल + यप्], मेल, मिलन, संहति, combined, • संपर्क, घनिष्ट, मेल, keeping together, close contact, • संयोजन, सहमति, एकता, conjunction. + संहतिः, संह, स्त्री० [सम्हन् किन्] संपर्क, मेल, close contact, संचय, समुदाय, ढेर, collection, heap, assemblage, पिण्ड, समवाय, compactness, solidity. संहननं, संहणण, नपुं० [सम् + न् + ल्युट् ], com - pactness, firmness, • सघनता, दृढ़ता, सामर्थ्य शक्ति, strength, powerful, For Private and Personal Use Only • Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org अस्थि - निबन्धन, हड्डियों की बनावट, bone making, • हड्डियों का संचय, • देह रचना, firmness of bone. संहरणं, संहरणं, नपुं० [समृ + ह् + ल्युट् ], लेना, ग्रहण करना, gathering, bringing together, collecting, taking, seizing, contraction, restraining, destroying runing • मिलाना, संचय करना । संहर्तृ, संहत्तु, पुं० [सम् + ह् + तृच् ], विनाशक, नष्ट करने वाला, destroyer. संहर्षः, संहरिसो, पुं० [सम् + हृष् + घञ्] आनन्द, हर्ष, खुशी, joy, fear, • रोमांच, pleasure delight, emulation, • पवन, वायु, wind, rubbing, • रंगड़ना। संहातः, सहाओ, पुं० [सम् + हन् + घञ्] संघात, heap, assemblage. संहारः, संहारो, पुं० [सम् + ह् + घञ्] संकोचन, भींचना, संक्षेपण, प्रतिबन्ध लगाना, drawविनाश, ing, bringing collecting, समाप्ति, • उपसंहार, destroying, ending, concusion, close, • संघात, समूह, an assemblage, a group. संहारक, संहारग, वि० विनाशक, घातक, killer, • संघातकाय, with holding.. संहारकः, संहारगो, पुं० महादेव, शिव, Mahadeva, Siva. संहारकृत्, संहारकिअ, वि० विनाश करने वाला, घातक, killer. संहार्यमतिः, संहारयमइ, स्त्री० असमीचीन बुद्धि, goodless knowledge. संहित, संहिअ, भू०क० कृ० [सम् + धा + क्त हि आदेश: ], placed together, • संयुक्त, मिला हुआ, समाहित, joined, united, • संचित, अन्वित, सहित, युक्त, collected, • सहमत, समनरूप, अनुकूल, provided, relating. संहिता, संहिआ, स्त्री० [ संहित + टाप्] सम्मिश्रण, समायोजन, combination, संचय, संकलन, संग्रह, conjunction, collection, • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1527 union, • नियम, विधि, rite, act, • संहिता शास्त्र - सूत्र की व्याख्या, any statematically arranged collections of texts • पद विन्यास, उच्चारण की विशेषता, combination of letters according to rules of Sandini or euphory, • शस्तमस्तु तदुताप्रशस्तक, व्याकरोति विषयं सदा स्वकम्। पारवश्यक विचारवेशिनी, संहिता हि सकलाङ्गदेशिनी ।। (जयो० 2/43 ) संहितासद्भावः, संहिआसद - भावो, पुं० कार्य प्रारम्भ, begining work, • संगठित शक्ति, conjunction power. संहितत्व, सहितच्च वि० परम्परा युक्त, to be handed, down in regular. संहतिः, सहूइ, स्त्री० [सम् + हे क्तिन्] चीखना, चिल्लाना, शोरगुल करना, loud up, roar + General shout. संह, संहर, सक० खींचना, दबाना, to drawn to seize, to restraine, • नियंत्रण करना, नष्ट करना । संहृत, संहअ, भू० क०कृ० [सम् + ह् + क्त ], • संचित, संगृहित, collected, assembled, • पकड़ा हुआ, दबाया हुआ, aid hold of. संहतिः, संहइ, स्त्री० [सम् + ह् + क्तिन्] सिकुड़न, भींचना, seizure, restraint, • विनाश, हानि, क्षति, संहार, destruction, loss, contraction, • लेना, ग्रहण करना, पकड़ना, taking collection, • प्रतिबन्ध, संचय, restraint. For Private and Personal Use Only संहृष्ट, संहिट्ठ, भू० क० कृ०, [समृ + हृष् + क्त] हर्षित, रोमांचित, delighted, पुलकित, thrilled, horripilated with joy. संादः, संहाद, पुं० [सम + हृद् + घञ्] चीत्कार, कोलाहल, होहल्ला, loud noise, a roar. संहीण, संहीण, वि० [सम् + ही + क्त] लज्जालु, शर्मीला, विनयशील, modest, bashful. सर्क, सग, नपुं० सुख, आनंद, हर्ष, glad, happy, 'इत्येवं सकूं सुखं ददातीति तत्प्रकारः'। Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1528 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सकलज्ञ, सयलण्ड, वि० सर्वज्ञ, भगवान्, survajana, god. सकलज्ञं सर्वत्रं भगवन्तं। सम्प्रार्थयितुमाप्तवान्। सकलज्ञता,सयलण्हुत्त, वि० सर्वज्ञता सर्व वस्तु जानने वाला, व्याख्याति तत्त्वं सकलज्ञतातः, बहिर्न किश्चिद्यदपेयतातः। (भक्ति० 32),knowing all things. सकलङ्क सयलंक, वि० [कलङ्क सहितः], कलंक सहित, सकलङ्कः पृषदङ्ककः, स क्षय सहितः सहजेन। (सुद०87), faultful with sin. सकलजातिः, सयलजट्ठि, स्त्री० सम्पूर्ण जाति, all caste. सकल-तापस्, समलतावस, वि० समस्त तपस्वी, all sages. सकलदत्ति कारकत्व, सयल-दत्ति-कारणत्त, वि० महादीन के दाता, giver of great given up. सकः, सगो, पुं० अर्ककीर्ति राजा, a king of Arkakriti. सकज्जलं, सकज्जलं, वि० [कज्जलन सहति] कज्जल सहित, • कालिमा युक्त, withdark ness, blackness. सकट, सगड, वि० [कटेन अशुचिना शवादिना सह वर्तमानः], दुष्ट, बुरा, कुत्सित, bad, vile. सकण्टक, सकंटग, वि० [कण्टेन सह], कटिदार, चुभने वाला, thornly,prickly, • कष्ट प्रद, 4741974, troublesome, dangerous. सकण्टकः, सकंडगो, पुं० शेवाल जलीय घासः, the equatic plant. सकन्दल, सकंदल, वि० [कन्दलेन कलहेन सहित] कलह सहित, strifeful, • आघात, quarrelful. सकम्प, संकप्प, वि० • कम्पेन, सह, • कांपता हुआ, • कम्पमान, tremored, • डरता हुआ, . थरथराता हुआ, shaked, trembled. सकम्पन,सकंपण, वि० [कम्पनेन सह] कांपता हुआ, थरथराता हुआ, shaked, trembled. स-करुण, सकरुण, वि० करुणया सह, करुणा युक्त, कोमल, दयालु, with pity, mournful. सकर्ण, सकण्ण, वि० [कर्णन सह] कान सहित, सकर्मक क्रिया, जिसमें कर्ता के साथ कर्म को महत्त्व दिया जाता है। with ears having ears, • कम सक युक्त, कम रखन वाला, having any act. सकल, सयलं, वि० [कलया कलेन सह वा], to gether with the whole parts, • समग्र, सम्पूर्ण, सब, समस्त, all, whole entire, • भूरानन्दमयीयं सकला। • कृत्स्नं, com- plete, • कोई भी-विश्वं सुदर्शनमयं विवभूव तस्या, having all the digits, रुच्या न जातु तमृते सकला समस्या।। with art, . कला सहित, . भागो सहित, अंश युक्त, partful, . सब अंकों से युक्त, having all lettersful. सकलजनः, सयलजणो, पुं० सम्पूर्ण व्यक्ति, समस्त मानव, all person. सकलदानं, सयलदाणं, नपुं० समग्रदान,all given ___up. सकलदोषः,सयलदोस.पं० सम्पूर्ण दोष.all fault. सकलधनं, सयलधणं, नपुं० समस्त धन, all kind of wealth. सकल परमात्मन, सयल-परमप्पा, पुं० सकल परमात्मा, a kind of parmatma. सकलभावः, सयलभावो, पुं० सम्पूर्ण परिणाम, all nature. सकलभेदः, सयल-भेदो, पुं० समस्त भेद,all kind. सकलयोनिः,सयलजोणि,स्त्री० सम्पूर्ण उत्पत्ति स्थान, all born place. सकलराशिः , सयलरासि, पुं० समस्त राशि, all _heap. सकलविद्या, सयलविज्जा, स्त्री० समस्त विद्याएं,all knowledge, कुशल सद्भावनोऽम्बुधिवत्, सकलविद्या सरित्सचिवः। (सुद० 3/30) सकलव्यञ्जनं, सयलविंजण, नपुं० समस्त पकवान, सकलानि व्यञ्जनानि, all kind of goods. सकलसम्मत,सयलसंमअ,वि० जनमान्य,known of person. For Private and Personal Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1529 सकलाङ्गदेशिनी,सयलंगदेसिणी, वि० सांगोपांग वर्णन रखने वाला, एक ही परिवार का, सपरिवार, करने वाली सकलान्यङ्गनि दिशतीति, think- relating with family, belonging to ing of all body place, साङ्गोपाङ्गनिर्देशिनी a noble family, having a family. भवति। सकुलः, सउलो, पुं० सम्बन्धी जन, निकटवर्ती लोग, सकलादेशः,सयलादेसो,पुं० प्रमाण वृत्ति, a mea- ____having a family. _sure. सकुल्यः, सकुल्लो, पुं० [समाने कुले भावः], . सकलाधर, सयताहर, वि० कलायुक्त, artful. एक ही परिवार सम्बन्धी जन, one of the सकलित, सयलिअ,वि० सम्पादित, completed. same family. सकलेन्द्रिय,सयलिदिय,पुं० समस्त इन्द्रियां. पंचेन्दिय. सकूचंक, सकुच्चग, वि० [सहित सकर्चका all organ of sense, यामि चेत्तु दाढ़ी-मूंछ युक्त, with saving. सकलेन्द्रियभोग-भोगिनोनरिह कोऽस्त नियोगः। सकृत्, सक्किअ, अव्य० एक बार, एक समय, एक सकरङ्कः, सयरक, वि० कन्यादानार्थ कर झारी, अवसर, पहले दफा का,once,atone time, भंडारक, झारी युक्त हस्त, hand withpot. on one occassion, at once, . सकल्प, सकप्प, वि० [कल्पेन सहित] कल्प/क्रिया साथ-साथ। सहित, all ended with the ritual. सकैतव, सकेतव, वि० [कैतवन सह] धोखा देने सकाम, सकम्मस-काम वि० [कामेन सह] कामना वला, जालसाज, a cheater. युक्त, कामी, लव, काम, तुष्ट, तप्त, full of सकैतवः, सकेअवो, पुं० ठग, धूर्त, cheat, rogue. love, impossioned, satisfied lust- सकोप, सकोव, वि० [कापेन सह] क्रोधित, ऋद्ध, ful, amorous. कुपित, anger. सकामनिर्जरा,सकामनिज्जरा, स्त्री० निर्जरा एक नदी सकोपं, सकोव, अव्य० क्रोधपूर्वक, गुस्से से, with भेद, nirjara kind. angerful. सकाय, सकाय, वि० [कायेन सह] शरीर सहित, सकौतुक, सकोउग, वि० जिनोदभाव युक्त, with सकौत शरीरधारी, with body. good nature. सकाल,सकाल, वि० [कालेन सहितः] काल सहित।। सक्त, सत्त, भू०क०कृ०, [सज् + क्त], .चिपका ऋतु के अनुकूल, समयोचित, with time, हुआ, • जुड़ा हुआ, stuck, attached, with season. addicted,• भक्त, अनुरक्त आसक्त, worसकालं, सकाल, अव्य० कालानुरूप, समय से पूर्व shipper, loved devoted, found of ठीक समय पर | early in the time, times. rivetted, • सम्बन्ध रखने वाला, संलग्न। सकावशस्य, सकावस्स, वि. कंकर सहित धान्य, सक्तिः , सत्ति, स्त्री० [सञ् + क्तिन्] संपर्क, स्पर्श, grain with stone. सकाश, सकास, वि० [काशेन सह] दृश्य, प्रस्तुत, मेल, सङ्गम, on contact, touch, • निकटवर्ती, having appearance, . अनुराग, आसक्ति, भक्ति, attachment, ad diction, devotion. 'सकाशात् प्रतिष्ठां गतः'। सक्तु, सत्तु, पुं० सत्तू, जौ का सत्तू, the flour of सकाशः, सकासो, पुं० उपस्थिति, पड़ौस, सामीप्य, barley. ___present, near, • निकट।। सक्थि , सत्ति, नपुं० [सङ्ग् + क्थिन्], जंघा, the सकुक्षि, सकुक्खि, वि० [सह समानबुद्धिः] सहोदर, ___thigh, • हड्डी, a bone, • गाड़ी का लट्ठा, एक ही माता से जन्म लेने वाले, having a pole of a carriage. the same womb, born of same सक्रिय, सकिरिय, वि० [क्रियेया सह] गतिशील, mother. सकुल, सउल, वि० [कुलेन सह] कुल से सम्बन्ध तत्पर, उद्यमशील, active, movable. For Private and Personal Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1530 www.kobatirth.org सक्षण, सक्खण, वि० [ क्षणेन सह] अवकाश वाला, समय युक्त, being at leisure. सखि, सहि, पुं० [सह समानं ख्यायते ख्या + डिन् ] मित्र, सहचर, साथी, a friend compan ion, an associate. सखिराजन्, सहिराज, पुं० राज राजेश्वर, मित्रकर, friendship. सखी, सही, स्त्री० सहेली, सहचरी, संगिनी, सहभागिनी, a female friend. सखीकृत्, सहीकिअ, वि० आत्मसात्कृत, मैत्रीकृत, friendship. सखीसमूहः, सहिसमूह, पुं० सहेली वर्ग, आलिमण्डल, friend mass. सख्यं, सक्खं, वि० मित्रता, मैत्री, घनिष्टता, friendship. सखैर, सहेर, वि० साहसपूर्वक, powerful. सख्यः, सक्खो, पुं० मित्र, सहचर, साक्षी, friend. सगण, सगण, वि० [गणेन सह ], गण सहित, दल-बल सहित, with troops. सगणः, सगणो, पुं० शिव, महादेव, Siva, Mahadeva. सगदेव, सगदेव, स्त्री० रागिणी की तरह, desireful. सगर, सगर, वि० [गरेण सह ] विषैला, विषयुक्त, सागर - नगरं त्यक्त्वा विषभेऽपि सर्भरसः, जहरीला poisonous, having poison सगरो, पुं० एक राजा, a king. सगरः, सगरी, सगरी, वि० (दे) सारी, समस्त, all fullfil. सगरोदनः, सगरोदणो, वि० विष सहित जल, water with poison. सगर्भः, सगब्भो, पुं० [सह समानो गर्भो यस्य ], सहोदर भाई, a brother of whole blood. सगुण, सगुण, वि० [ गुणेन सह ], गुणों से युक्त, सद्गुणी, possessed of qualities, • डोरी से युक्त, रस्सी सहित, with rope, • ज्यायुक्त, with bow rope, साहित्यिक गुणों से परिपूर्ण, possessed of the qualities in rhetoric with bandful. सग्रन्थः, सगो, वि० गांठ सहित, हृदय ग्रन्थि युक्त । A bend ful. • संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सग्रंथकन्या, सगथकथा, स्त्री० फटी हुई गुदड़ी। सगोत्र, सगोत्त, वि० [सह समानं गोत्रमस्य ] बन्धु, कुटुम्बी, एक ही गोत्र में उत्पन्न हुआ, being of the same family. सगोत्रः, सगोतो, पुं० परिवार, कुल, अंश, family, race, same family. सग्धिः, सद्धि, साथ-साथ, भोजन करना, eating together, सघन, सहण, वि० अतिगम्भीर, रथपुट, compact, firm, solid deep. सघनः, सघणो, पुं० मोथा । A kind of grass. सघनीभूत, सघणीभूअ, वि० गाढ़ता युक्त, solidful, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir firmful. सङ्कट, संकड, वि० [सम् + कटच्] [सम् + कट् + अच्] कठिनाई डर, जोखिम, dangerous, संकीर्ण, अभूद्य, contracted marrow. सङ्कटं, संकड, नपुं० भय, आपत्ति, व्याधि, danger, difficulty, • कष्टमयी, painful, risk, peril, • कष्ट परम्परा, 'सङ्कटघोपटयेपिणी', strait. · सङ्कटकृत, संककिअ, वि० कष्टकारि, painful. सङ्कटगत, संकडगअ, वि० कष्ट को प्राप्त हुआ, gone of pain. सङ्कटबहुल, संकडबहुल, वि० कष्ट की अधिकता, very pain. सङ्कटसमाहित, संकड - समाहिअ, वि० कष्ट से परिपूर्ण, full with pain. सङ्कथ, संकह, वि० मनोरथ, अंतरंगाभिप्राय, con versation. सङ्कथा, संकहा, स्त्री० [सम् + कथ् + अ + टयप्] कीर्तिवार्ता, प्रासंगिक कथा, विशेष कथन, con versation, • बातचीत, वार्तालाप, talk. सङ्करः, संकरो, पुं० [सम् + कृ + अप्] सम्मिश्रण, मिलावट, मेल, मिश्रण, mixture, com mingling, blending, together, • धूल, रजकण, बुहारन, dust, sweeper. सङ्कर्षणं, संकस्सणं, नपुं० [सम् + कृष् + ल्युट् ] खींचना, आकर्षण, drawing, •सिकुड़न, contracting, attracting. For Private and Personal Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1531 सङ्कल, संकल, वि० [सम् + कल् + अच्] व्याप्त, पूर्ण, भरा हुआ, fulfil, addition. सङ्कलः, संकलो, पुं० [सम् + कल् + अच्] संग्रह, संचय, एकत्र करना, collection. सङ्कलन, संकलणं, नपुं० [सम् + कल् + ल्युट्], सम्पर्क, संगम, leaping, . संचय, संग्रह, contact, junction, • योग, जोड़, yoking, • पकड़ा गया, हाथ में लिया गया, col lision. सङ्कलित, संकलिअ, भू०क०कृ०, [सम् + कल् + क्त] संचित किया गया, एकत्रित किया गया, संग्रही, द्वात्रिंशद्वर्णात्मक-वृत्तविशेष सकलनम्। heaped up, piled up, collected, blended together,• संपादित, added, • जोड़ा गया, मिलाया गया, संकलन किया गया, blended together intermixed. सङ्कलितुम, संकलिउ,[सम् + कल् + तमुन्],संकलन करने के लिए, for of collection. सङ्कल्पः , संकप्पो , पुं० [सम् + कृप् + घञ्], will, • उद्देश्य, विचार, उत्प्रेक्षा, violition, mental resolve, • इच्छाशक्ति, प्रबल, भावना, expectation of advantage from a holy voluntary act, • दृढ़ता, बलवती, - इच्छा । सङ्कल्पता, संकप्पत्त, वि० संकल्प शीलता, with violition. सङ्कल्पजः, संकप्पजो, पुं० कामदेव, मदन, cupid. सङ्कल्पकारिन्, संकप्पकारि, वि० विचारशीलता, thoughtable. सङ्कल्पजन्मन्, संकप्पजम्मं, नपुं० मदन, काम, cu सङ्कारः, संकारो, पुं० [सम् + कृ + घञ्] धूल, बुहारन, कूड़ाकरकट, dust, sweeping. सङ्कारी, संकारी, स्त्री० [सङ्कार + ङीप्] नई दुल्हन, ____newly dulhan. साश, संकास, वि० [सम + काश+ अच] सदश. समान, मिलता-जुलता, same like, similar, • निकट, समीप, पास, near, close, vicinity. सङ्काशः, संकासी पुं० दर्शन, उपस्थिति, present, vicinity,• पड़ोस, appearance,pres ence. सङ्किलः, संकिलो, पुं० [सम् + किल् + क] मशाल, जलती हुई लकड़ी, playing fire brand. सङ्कीड, संकीड, वि० साथ में खेलने वाला, play ___ing with. सङ्कीर्ण, संकिण्ण, भू०क०कृ०, [सम् + कृ + क्त] अव्यवस्थित, confused, • बिखरा हुआ, mis collection, • तुच्छ, संकुचित, कुंठित, impure,adulterated, • तंग, narrow, contracted. सङ्कीर्णः, संकिण्णो, पुं० संकर जाति का व्यक्ति, a man of mixed caste. सङ्कीर्णजातिः, संकिण्णजाइ, स्त्री० वर्णसंकर, man of mixed caste. सङ्कीर्णधारा, संकिण्णधारा,स्त्री० तुच्छ धारा, fallen of impure. सङ्कीर्णयोनि, संकिण्णजोणि, वि० वर्णसंकर युक्त योनि, of mixed birth. सङ्कीर्णयुद्धं, संकिण्ण-जुझं, नपुं० अव्यवस्थित लड़ाई, रणसंकल, fight, melee, con___fused. सङ्कीर्तनं, संकिण्ट्टण, नपुं० [सम् + कृत् + णिच् + ल्युट्], praising, • प्रशंसा करना, गुणगान करना, applauding, • सराहना, स्तुति, repeating the name of the deity as. सङ्कीर्तित, संणित्तिअ, वि० वर्णित, applauded. सङ्कच्, संकुच, अक० संकुचित होना, संकीर्ण होना, संकोच करना, सङ्कचति, सङ्कोचमञ्चति, to shrunk, to wrinkle, to shout. pid. सङ्कल्परूपः, संकप्परूवो, पुं० ऐच्छिक भाव, violitional. सङ्कसुक, संकसुग, वि० [सम् + कस् + उकञ्] अस्थिर, चंचल, परिवर्तनशील, unsteady, fickle, changeable, • अनिमित, . अनिश्चित, uncertain,• संदिग्ध, दुष्ट, बुरा, अहितकर, bad,wicked,• बलहीन, शक्ति रहित, doubtful, powerless. For Private and Personal Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1532 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सच, सर्कुच्च, वि० दृढ़ कुच, with nipple. सङ्कोचः, संकोअ, पुं० [सम् + कुच् + घञ्], conसमुचता, संकुचिअ, स्त्री० संकुचित रहना, con- traction, • लज्जा, • कुड्मली भाव, a __trasted. bridgement, • संक्षेपण,न्यूनीकरण,comचित, संकुचिअ, भू०क०कृ० [सम् + कुच् + pression, • सींचना, • त्रास, भय, terक्त] सिकोड़ता हुआ, संक्षिप्त किया हुआ, ror, fear,• बंद करना, मूंदना, बांधना, closसंकुचित किया हुआ, contrast all, • ढका ing, binding. हुआ, बन्द किया हुआ, closed, shut, • सङ्कोचं, संकोचं, नपुं० केसर, जाफरान, saffron. आघृत, आवरण, covering, • ही, तुच्छ, सङ्कोचकरणं,संकोचकरणं,नपुं० न्यूनीकरण, shutimpure. ting. सहचितत्व, संकुचित, वि० संक्षिप्तिकरण, सडोचतती, संकोचतती, वि० लज्जालता, wrinkled. contractionful. सल, संउल, वि० [सम् + कुल + क] व्याप्त, सलोचदशा. संकोचदसा. सी० मदितदशा. पूर्ण, भरा हुआ, crowd, mob, throng,. markful, 'वनवासिषु सङ्कोदशा सा'। अकीर्ण, परिपूर्ण, full of crowd,• संकीर्ण, सलोचनं, संकोयणं, नपुं० निमीलन, shrinking disordered, • अव्यवस्थित, विकृत, in _____up. consistent. सङ्कोचशालि, संकोअसालि, पुं० लज्जालु, dimiसङ्कल, संकुल, नपुं० भीड़, जमघट। संग्रह, छत्ता, nution. झण्ड, समूह, • रणसंकुल, असंगत,acrowd, सङ्कोचशील, संकोचसील, वि० विनम्रीभूत, समेटते mob, throng. हुए, abridgement. सङ्कष्ट, सकुंट्ट, वि० खींची हुई, thronged. सङ्कोचवर्जित, संकोच-वज्जिअ, वि. निर्लज्जता, सङ्केतः, संकेत, पुं० [सम् + कित् + घञ्] इंगित, terrorful, a fault. इशारा, an instimation, • चिह्न, निशान, सङ्ककृतिः, सक्ककिइ, स्त्री० सकटनामक दोष, a sign, gesture, hint, • प्रतीक, अंकन, fault. मुद्रा, mark, token,• प्रतिबन्ध,शर्त, con- सङ्क्रन्दनः, संकदणो, पुं० कृष्ण, Krishna. dition, provision. सङ्क्रमः, संकमो, पुं० [सम् + क्रम् + घञ्],conसङ्केतकः, संकेतगो, पुं० [सङ्केत + कन्] सहमति, currence, • सहमति, संगमन, going toसम्मिलन, agreement, • नियुक्ति, निर्देशन, gether, • संक्रान्ति, यात्रा, moving, travappointment, assignation, conve elling, 'समीचीनशामित क्रमः tion. शक्लौपरिपाटयाम् इति वि०', transition, सङ्केतकालः, संकेअकालो, पुं० सम्मिलन का समय, time of meeting travering, transfer, progress, • सङ्केतगृहं, संकेअगह, नपुं० निर्दिष्ट स्थान, pace of स्थानान्तरण, प्रगति, गमन। allusion. सङ्क्रम, संकम, नपुं० कठिन मार्ग, संकरा मार्ग, a सङ्केतनिकेतनं, संकेअणिगेयणं, नपुं० चिह्नित घर, difficult narrow, passage way, • sign house. सेतु, पुल, bridge, • संक्रमण, concurसङ्केतित, संकेइअ, वि० [सङ्केत + इतच्],agreed rence. upon, • निर्धारित, निर्देशित, चिह्नित, fixed सङ्क्रमणं, संकमण, नपुं० [सम् + कम् + ल्युट्], by convention, • ठहराया हुआ, निर्दिष्ट, concurrence, • संक्रान्ति, प्रगति, गमन, invited, stated, called, • आमन्त्रित, 2511, transition, progress, accepting, बुलाया हुआ, invited, called. • संगमन, सहमति, assenting, passing For Private and Personal Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1533 from one point to another, • एक सङ्गीतं, संगीअ, नपुं० सामूहिक ज्ञान/गायन, गान, बिन्दु से दूसरी बिन्दु पर जाना। मधुर तान, chorus, a song sung by सङ्क्रमित, संकमिअ, वि० चलायमान, going. many voices, • गोष्ठी, सहसंगीत। सङ्क्रमोदित, संकमोदिअ, वि० प्रसिद्धि प्राप्त हुई, सङ्गीतगुणः, संगीअगुणो, पुं० नीचे का गुण, गायन gone of fame. की विशेषता, singing nature. सङ्क्रान्त, संकंत, भू०क०कृ० [सम् + क्रम् + क्त], सङ्गीतशाला, संगीअसाला, स्त्री० गायन शाला, condeveloped, passed thought, . cert-hall, music school. संगमन, मेल, मिलान, entered into, • संक्षिप्तपदं, संखित्तपदं, नपुं० लघुमंदचरणक्षेप, हस्तान्तरण, स्थानान्तरण, transferred, . slowlyful. प्रतिमा, प्रतिबिम्ब, reflected, imaged. सङ्कक्षिप्तिः, संखित्ति, स्त्री० [सम् + शिप् + क्तिन्], सङ्क्रीडनं, संकीलणं, नपुं० [सम् + क्रीड् + ल्युट्], throwing, together,. भींचना, संक्षेपण, साथ में खेलना, एक साथ कीड़ा करना, with compressing, abridging, • फेंकना, playing sporting together. भेजना, sending, throwing, ambusसङ्क्रीणं, संकीणं, नपुं० खरीदना, buying. cade. सङ्क्लेदः, संकिलेदो, पुं० [सम् + क्लिद् + घञ्] सङ्कपः, संखेवो, पुं० [सम् + क्षिप् + घञ्], तरी, नमी, dampness, moisture. friefly,• छोय करना, shortly, • लाघव, सङ्क्रशित, संकिसअ, वि० क्लेश सहित, with संहृति, हास, a brief exposition, . pain. निचोड़, सरांश, brievity,• फेंकना, भेजना, सङ्क्ले श, संकिलेसो, पुं० दुःख, being pain. throwing, sending, • अपहरण करना, सङ्क्लेशकृतत्व, संकिलेसकियत्त, वि० क्लेश करने taking away. वाला, being pain. सक्षेपणं, संखेवणं, नपुं० [सम् + ष्विप् + ल्युट्], सङ्क्लेशदेशः, संकिलेसदेसो, पुं० कष्टभाव, pain- heaping together, • लघूकरण, छोटा ___ful nature. करना, abridgement, abbreviation, • सङ्क्षयः, संखओ, पुं० [सम् + क्षि + अच्] विनाश, हस्वीकरण, संक्षिप्तिकरण, shortly. घात, हानि, क्षय, उपभोग, destruction, सक्षोभः, सखोह, पुं० [सम् + क्षुभ् + loss, ruin, consumption, • अन्त, tation,• आंदोलन, कंपकंपी, trembling, प्रलय, end. • बाधा, हलचल, laughtness, • अहंकार, सञ्जालन, संखालणं, नपुं० धोना, संघसङ्गामात, अभिमान, pride, • दुःख, व्याकुलता, कष्ट, washing. pain. सङ्गिरा, संगिरा, स्त्री० ओष्ठ वचन, thought of सङ्ख्यं, संखं, नपुं० [सम + ख्या + क] संग्राम, ____lips. युद्ध, लड़ाई, war, battle, fight. सङ्गिन, संगि, वि० [सञ् + घिनुण], united with, सङ्खननं, संखणणं, नपुं० खुदवाना, diging. • संयुक्त, मिला हुआ, meeting, • अनुरक्त, सङ्ख्या , संखा, स्त्री० [सम् + ख्या + अङ् + याप्], स्नेहशील, attached,devoted,• अनुरक्त, enumeration,• गणना, गिनती,anumस्नेहशील, attached, devoted, • संगम ber, • जोड़, संग्रह, गुणन, reason, • हेतु, युक्त, संगत सहित, fond of. समझ, प्रज्ञा, manner, intellect, • रीति, सङ्गीत, संगीअ, भू०क०कृ० [सम् + गै + क्त] पद्धति, विचार, विमर्श,act,deliberation. सहगान, सामूहिक गान, मिलकर गाया गया, सङ्ख्यात, संखाअ, भू०क०कृ०, [सम् + ख्या + गान, sung together, sung in chorus. For Private and Personal Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1534 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश क्त], गिना हुआ, गणना किया हुआ, enu- merated, calculated, • गणित किया गया, reckoned up, • संख्या का क्रम,a number. सङ्ख्यात, संखा, नपुं० अंक, गिनती, number. सख्याति, संखाइ,स्त्री० प्रसिद्धि,प्रशंसा, famous. सड्यातीत, संखातीअ, वि० असंख्य, अनगिनत, अगणित, un numbering. सङ्ख्यावाचकः, संखावाचगो, पुं० संख्याबोधक अंक, expressive of numbers. सङ, संगो, पुं० [सङ्ग् + मात्रे घन] संसर्ग, com ing together, • सम्मिलन, संगम स्थान, joining, union, • संस्पर्श, touch, • मेल, मिलान, contact, • संगति, साहचर्य, मैत्री, अनुराग, प्रीति, अनुरक्ति,company, association, friendship, • आसक्ति, मुठभेड़, लड़ाई, attached, fighting. सङ्गकृत, संगकिअ, वि० प्रसंग कर्ता, to keep, ___ company with. सङ्गच्छन्, संगच्छ, वि० साथ चलने का इच्छुक, wisher of going company. सङ्गज, संगजो, वि० गजाकार, elephant some. सङ्गडः, संगडों, पुं० साधन, accomplishing. सङ्गतहा, संगतहा, वि० रोग देने वाली,संग ददातीति, given up disease. सङ्गणिका, संगणिगा, स्त्री० [सम् + अण् + ण्वुल् + याप्] श्रेष्ठ, प्रवचन, अनुपम उपदेश, great speech. सङ्गत, संगअ, भू०क०कृ० [सम् + गम् + क्त] मिला हुआ, जुड़ा हुआ, joined, united,• स्पर्शित, संसर्गित, सम्मिलित, appropriate, . संचित, संयोजित, एकत्रित, collected, con vened. सङ्गतं, संगअ, नपुं० [सम् + गम् + क्त], सम्मिलन, मिलाप, मेल, • वर्णित, association, joined in harmonious, • समन्वित, . समाज मण्डली, association, company, • परिचय, मित्रता, घनिष्टता, acquaintance, • सुसंवत वाणी, consistent, speech, friendship. सङ्गतदृष्टि, संगअदिट्ठि, स्त्री० आसक्त दृष्टि, at tached see. सङ्गतात्मन्, संगअप्पा, वि० संश्लिष्टात्मन्, attached ___soul. सङ्गतिः,संगइ,स्त्री० [सम् + गम् + क्तिन्], union, • संगम, मेल, मिलना, conjunction, . संसर्ग, सहयोगिता, साहचर्य, consistent relation, • मैथुन,संभोग, sexual union, • सहावस्थान, intercourse, • दुर्घटना, दैवयोग, आकस्मिक घटना, visiting, frequenting, • संगत, सम्बन्ध, accident, fitness, • दर्शन करना, बार बार जाना, see ing, going again. सङ्गम्, संग, सक० पहुंचना, जाना-सङ्कमिष्यासि, 3117971, to go, to move. सङ्गमः, संगमो, पुं० [सम् + गम् + अप] मिलना, मेल, meeting, union, • साहचर्य, संगति, सहभागिता, association, company, . सहकारिता, परस्परिक संबंध, consistent relation, • संयोग, contact, • संपर्क, स्पर्श, touch, • मैथुन, रति क्रिया, sexual union, • योग्यता, अनुकूलन, fitness, 'लोपेऽपि गङ्गा-यमुना-सरस्वतीनां सङ्गमः प्रयाग इति सुप्रसिद्धम्',• अनुरक्ति, अनुराग, attachment. सङ्गमतीर्थः, संगमतित्थो, पुं० प्रयागराज, a tirtha place. सङ्गमनं, संगमण, नपुं० [सम् + गम् + ल्युट्], meeting, • मिलना, मेल, संगति, union, association, • साहचर्य, intercourse, • संगत, सम्बन्ध, relation. सङ्गमात्तर, संगमत्तर, वि० संगम युक्त, with asso ciation. सङ्गमान्तरवती, संगमंतरवती, वि० संगम वाली, meeing. सङ्गमित, संगमिअवि० प्रशंसा योग्य,संगम के योग्य, capable of union. सङ्गरः, संगरो, पुं० [सम् + गृ + अप्], a prom _ise, • प्रतिज्ञा, करार, an agreement, For Private and Personal Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश accepting, • कलह - नारी नरयोश्च सङ्गरः । • रणकार्य, war, battle, fight, • संग्राम, युद्ध, लड़ाई, war, • स्वीकृति, undertak ing, • दुर्भाग्य, संकट, विष, misfortune, calamity, poison. सङ्गराश्रयः, संगरासओ, पुं० युद्धाश्रय, war-sup port. सङ्गरलकमूर्ति, संगरगमुत्ति, स्त्री० पूर्ण विषभरी मूर्ति, poison ful. सङ्गरल, वि, संगरल, रण करने वाला, doing of fight. सङ्गवः, संगवो, पुं० [संगता गावो दोहनाय अत्र ] चरगाह का समय, time of cow gone. सङ्गसुखं, संगसुह, नपुं० गृहवास सुख, happy home. सङ्गाढसंदेशिन्, संगाढसंदेसि, वि० सुदृढ़संदेशकारी, good thoughtful. सङ्गादः, संगादो, पुं० [सम् + गद् + घञ्] प्रवचन, वार्तालाप, समालाप, conversation-dis course. सङ्ग्रामः, संगामो, पुं० समागम, united, तत्रास्याः पुण्ययोगेनाप्यार्थिका । सङ्गालित, संगालिअ, वि० छाते हुए, सङ्गलिते वारिणि जीवजन्तु, covered. सङ्गीतशास्त्रं, संगीअ- सत्यं, नपुं० गायनशास्त्र, the science of music. सङ्गीति, संगीइ, स्त्री० विचारगोष्ठी, श्रुताचार्य की विचार गोष्ठी, वाचना, आगम- विचार गोष्ठी, thoughtful assembly, • उदय, seminar, • दिगन्तव्याप्तकीर्तिमयः, प्रथिमतषट्चरण सङ्गीति: । सङ्गीतिपरायणः, संगीइपरायण, पुं० गोष्ठी में निपुण, clever in thought. सङ्गीर्ण, संगिण्ण, भू० क० कृ०, [ सम् + गृ+क्त] • सम्मत, स्वीकृत, agreed, assented, • प्रतिज्ञात, समर्थित, promised. सङ्गुणित, संगुणिअ, वि० पूर्वापेक्ष, गुणवत्, possessing virtues. सङ्गुप्त, संगुत्त, वि० निग्रहयुक्त, आवृत, covered. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सष्ट, संगु, वि० अंगुष्ट सहित, self-restrained with thrumb. 1535 सङ्ग्रहः, संगहो, पुं० [सम् + ग्रह् + अप्], seiz ing, grasping, • समूह, group, • संचय, collection, • 'को न संवदति सङ्गहे पुनर्मो, घृणोद्धरणमात्रवस्तुनः,'controlling, • उत्तम ग्रह, • सभासंघ - करसौम्यमूर्तिर्मम कौमुदाश्रयोऽस्मिन् सङ्ग्रहे स्यात्तु शनैश्चरात्यहम् । gathering storing, • अवधारणा, संकलन, totality, sun, amount, • सारांश, सार, संक्षेपण, summary, epitome, favouring, propitiating, interthining, supporting, • जोड़, राशि, sun, joking, • प्रयत्न, चेष्टा, • उल्लेख, संकेत, catalogue, list. सङ्ग्रहणं, संगहणं, नपुं० [सम् + ग्रह् + ल्युट् ], sezing, संलन, संचय, grasping, • मंढ़ना, जोड़ना, covering, • आशा स्वीकार, receiving, happy, • स्वीकार करना, accepting, मैथुन, स्त्रीसंभोग, sexual union, • व्यभिचार, intercourse with a female, • पकड़ना, लेना, taking, • सहारा देना, supporting, • प्रोत्साहित करना, encouring, compiling. सङ्ग्रहणता, संगहणत्त, वि० जकड़े रहने वाला, Cov • ering. सङ्ग्रहिन्, संगहि, वि० संग्राहक, collector. सङ्ग्रहीतृ, संगहीत, पुं० [स + ग्रह + तृच् ], सारथि, charioteer. · सङ्ग्रहणानुरागः, संगहणाणुरागो, पुं० उपचर्याकरणोनुराग, loveness, For Private and Personal Use Only सङ्ग्रामः, संगाम, पुं० [सङ्ग्राम् + अच्] रण, युद्ध, battle, • समाहव / युद्ध । सङ्ग्रामकर, संगामयर, वि० युद्ध करने वाला, being of fight. सङ्ग्राहः, संगाहो, पुं० [सम् + ग्रह् + घञ् ], ग्रहण करना, पकड़ना, ले लेना, laying hold of, grasping, forcible seizure, • हाथ डालना, the handle of a shield. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1536 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश mue. सङ्ग्राहक, संगाहग, वि० ग्रहण करने वाला, tak bing together, • संघर्षण, रगड़ना, rubing. bing, • संपर्क, मेल, contact, union, . सङ्घाहिन, संगाहि, वि० पकड़ने वाला, छीनने वाला, पारस्परिक चिपकना, close contact, . collecting, • संग्रहणं तल्लीन, संग्रहातीति मिलना, meeting. संग्राही। सङ्घतः, संघओ, पुं० [सम् + हन् + घञ्] हत्या, वध, सङ्ग्राहिणी, संगाहिणी, वि० ग्रहण करने वाली, kill, • समुदाय, समुच्चय, समूह, union, collecting, • कविता च सम्यग्रूपाणां mass, • संघ, मिलाप, समाज, assemसुप्तिङन्तानां, पदानां शब्दानां सङ्ग्रहिणी। blage, association. संघो, पुं० [सम् + हन् + अप], • समूह, . सशस, संघसो, अव्य० [संघ + शस] झंडों में, दल समुदाय, • संगठन, group, • झुण्ड, • बनाकर, in the multitude. समुच्चये, • संग्रह, चतुर्विध संघ, collec- सकर्षः, संघस्सो, वि० [सम + घृष् + घञ्], friction, multitude flock. tion, • टक्कर, भिड़त, जूझना, collusion, सङ्कगत, संघगअ, वि० समूह युक्त, groupful. • लड़ना, भिड़ना, granding, fighting, सङचारिन, संघचारि, वि० साथ में चलने वाला, • प्रतिद्वन्द्विता, प्रतिस्पर्धा, rubbing togoing in with. gether, • होड़, gliding, • ईर्ष्या, डाह, सङ्गटनं, संघडणं, नपुं० समुदाय, समुच्चय, समूह, envy, jealousy. एकता, सामञ्जस्य, group, heap, mass, सङ्घाटिका, संघाडिगा, स्त्री० [सम् + घट् + णिच् + • निर्माण, make, पदयो निर्माणकाले ण्वुल् + टाप्] जोड़ा, सम्पत्ति, a pair, संघटनेसमये। couple, • दूती, कुटनी, a bawd, proसङ्गटना, संघडणा, स्त्री० सम्मेल, सम्मिलन, meet cures, smell. ing, • एकता, एकरूपता, joining, to- सङ्घधाणकः, संघघाणग, पुं० नाक का मल, सिणक, gether, union. the mucus of the nose. सङ्घटित, संघडिअ, वि० [सम् + घत् + णिच् + सङ्घघृणा, सघणा, स्त्री० निरादर, अघमात, अतादर क्त], joined, • सम्मिलित, एकत्रित, __unrespect. समहगत. united. built, . 'स्वाहितार्थमेव सङ्घघूर्ण, संघघुण्ण, अक० हिलना, rounding. धर्माचरणे सङ्घटिता भवन्ति।',constructed. सर्णमान, संघुण्णमाण, व०कृ० हिलता हुआ, सङ्कटिता, संघडिआ, वि० घटित होती हुई, to be rounded. got built, उद्घलिता धुलिरहस्करा याप्यपेत्य, सचकित, सचकिअ, वि० विस्मित, आश्चर्यजनक, सा मूलि नुरस्त्विलायाः। इमां सदुक्ति वलये startlled, timid, • भयभीत, fearful. प्रसिद्धा - मुपैति मे संघटिता सुविधा।। (दयो० सचकितं, सचकिअ, अव्य० चौकन्ने होकर, विस्मित 96) होकर, in an alarmed. सङ्घट्टः, संघट्ट,पुं० [सम् + घट्ट + अच्], impact, सचिः , सचि, पुं० [षच् + इन्], मैत्री, मित्र, friend. • टक्कर, मुठभेड़, friction, rubbing to सचित्त, सचित्त, वि० सजीव, चेतनतन, युक्त, sengether, • संघर्ष, भिड़त, clashing to tient, animate, धूलिः पृथिव्याः। gether, • सम्मिलन, मेल, मिलन, colli- सचिल्लक, सचिल्लग, वि० [सह क्लिन्ने.सहस्य स sion, meeting, . आलिंगन, भेंट, em- ___+ कप्] चकाचौंध युक्त अक्षि, blear-eyed. bracing. सचिवः, सचिवो, पुं० [सचि + वा + क], • मन्त्री, सट्टनं, संघट्टणं, नपुं० [सम् + घट्ट + ल्युट्], rub minister, परामर्शदाता, consellor, • मित्र, For Private and Personal Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1537 सहचर, अनुगामी, friend, companion, तत्र तस्य, • सम्पन्न, fulfil. सचिहितकृत,सुचिहिअ-किअ, वि० मैत्री पूर्ण व्यवहार करने वाला, doing friendship. सचेतन, सचेयण, वि० जीवधारी, प्राणवान, sen- tient, animate, ration, • विवेकपूर्ण, knowful. सचेतस्, सचेअ, वि० [सह चेतसा] प्रज्ञावान्। विचारशील, intellingent, thinker, भावुक, • एकमत, चेतनायुक्त, possessed of feeling, • जाग्रत, unanimous. सचेता, सचेआ, स्त्री० विचारशीला स्त्री,awoman ___of thinker. सचेल, सचेल, वि० [सह चेलेन] वस्त्रों में सुसज्जित, वस्त्र सहित, with cloth. सचेलकत्व, सचेलत्त, वि० सचेकता, वस्त्र सहित, dressful. सचेष्टः, सचेट्ठो, पुं० [सच् + अच्, तथा भूतः सन् इष्टः] आम्र वृक्ष, a mango tree. सचेष्ट, सचेट्ट, वि० चेष्टा सहित, with effort. सच्चमरीचय, सच्चमरीचय, वि० अरण्य गाय के संग्रह युक्त, सतीना चमरीणां वनगवां च यस्य संग्रहस्य, forest cow. सच्चवचा, सच्चवचा, स्त्री० सत्यवादी, truthful. सच्चाक्ष, सच्चक्ख, वि० सत्काम, good work. सच्चितत्त्व, सच्चितच्च, वि० सौमनस्य,verecious. सच्चिदानन्दः, सच्चिदाणदा, पुं० सम्यक् आनन्द रूप आत्मा, good enjoymentful. सच्छिर, सच्छिर, वि० शिरसहित, with head. सच्छिद्रकर, सच्छिदयर, वि० मन्दफल, a fruit. सच्छकुन, सच्छगुण, वि. शोभन लक्षण, charmful ___sing. सजन, सजण, वि० [सह जनेन] प्राणियों सहित. ____with breathing. सजनः, सजणो, पुं० बन्धु, कुटुम्बीजन, पारिवारिक लोग, a man of the same family. सजन्य, सजण्ण, वि० मातृ सहित, with mother, जन्यया मुदा सहितः सजन्यो, जन्या मातृसखीमुदो' इति वि (जयो० 27), • जन समुदाय युक्त, with popul mass. सजप, सजव, वि. जपा सहितेषु-सजपेषु, जपाकुसुम सहित, with japa flower. सजल, सजल, वि० [सह जलेन], जल युक्त, जल सहित, • आर्द्र, गीता तर, watery, wet, humid. सजाति, सजाइ, वि० [समान जातिः अस्य] एक ही जाति का, एक ही वर्ग का,ofasame kind tribe. सजातिसमूहः, सजाइ-समूहो, पुं० कुटुम्बीजन, जाति के लोग। परिवार, of the same kind. सजातीय, सजातिज्ज, वि० समान वर्ग के, एक से, एक वर्ग के, of the same kind with lifeful. सजीव, सजीव, वि० चेतनता सहित, with lifeful. सजीववेशः, सजीववेसो, पुं० दिगम्बर वंश । जन्माज बालक का वेष, digambar family. सजुष, सजुस, वि० [सह जुषते - जुष् + क्विप् सहस्य स], loving, • प्रिय, अनुरक्त, attached to, • मित्र, साथी, संबंधी, friend com panion. सजुष, सजुस, अव्य० सहित, युक्त, with, together with ready. सज्ज, सज्ज, वि० [सस्ज् + अच्] तत्पर, तैयार किया हुआ, prepared, • वस्त्रों से सुसज्जित, dressed, clothed, fully equipped, • समयानुकूल, परिपूर्ण, प्रशस्य, armed. सज्जघनं, सज्जघणं, नपुं० सुश्रोणी-श्रेणी पुरभाग, सज्जानि धनानि च तानि, good line. सज्जङ्घभावः, सज्जंघ-भावो, पुं० तल्लीनता के भाव, nature of prepared, . दृढ़, जंघा युक्त-सती समीचीन चासौ, जङ्घा च तस्या भावं भजतो धारयतः',सुदृढ़जकावत इत्यर्थः। (जयो० वृ० 1/48)। सज्जनः, सज्जणो, पुं० भद्र व्यक्ति, उत्तम व्यक्ति, good man, • सत्पुरुष, 'सन्ति गेहिषु च सज्जना अहा, भोसंसृतिशरीरानि, स्पृहा । For Private and Personal Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1538 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश तत्त्ववर्त्मनिरता यतः, सुचित्प्रस्तरेषु मणयोऽपि सज्य, सज्ज, वि० [सहज्यया-सहाय सः], धनुष की हि क्वचित्। (जयो० 2/12)। डोरी सहित, डोरी से कसा हुआ, strung as सज्जनं, सज्जणं, नपुं० [सस्ज् + णिच् + ल्युट्ः, a bow. सज्योत्स्ना, सज्जोण्हा, स्त्री० [सह ज्योत्स्नया] चांदनी tying on, • सुसज्जित करना, dressing, रात, स्वच्छ, रजनी, a moonlight night. preparing, • चौकीदार, पहरेदार, a साद, संगद, वि० कथित, कहा, सगाद, asked. guard, sentry, • घाट, ferry, ghat. सञ्चः, संचो, पुं० [संचीयते अत्र सम् + चि + ह] सज्जनक्रमकर, सज्जकमयर, वि० सज्जनक्रम पर पः मंग्रह, letter stock. चलने वाला, going in good man act. ___ सञ्चत्, सच, ० [सम् + चत् + विप्], ठग, धूर्त, सज्जनता, सज्जणतं, वि० भद्रता, समीचीनता, श्रेष्ठता, दगाबाज, heat, rogue, juggler. goodness, समी समीचीना चासौ जनता तया, सञ्चयः, संचयो, पु. [समृ + चि + अच].. ढेर, पक्षे सज्जनस्य भावः सज्जनता तया। राशि, समूह, मण्डन, heaping,up, • संग्रह, सज्जनपतिः, सज्जणवइ, पुं. शिरोमणि, goodman. • निश्चित, hoard, heap,• एकत्र करना, सज्जनपालकः, सज्जण-पालग, वि० सत्पुरुष पालक, इकट्ठा करना, stock, store. goodman. सञ्चयनं, संचयणं, नपुं० [समृ + चि + ल्युट्], a सज्जनपुरुषः, सज्जण-पुरिसो, पुं० नृराट, नृपराज, _large quantity collection, • चयन, king. चुनना, इकट्ठा करना, gathering, collectसज्जनसहवासित्व, सज्जण-सह-वासित्त, वि० ing. सत्समागत युक्त, gone of good charac- सञ्चर, संचर, अक० घूमना, • यात्रा करना, • पर्यटन ter, • नक्षत्र सहित, with star.. करना, • व्यवहार करना, to turn, to सज्जनोहः,सज्जणोह, पुं० सज्जनों का ज्ञान, knowl- travel, to passage, • गमन करना, to ____edge of goodman. सज्जवाणी, सज्जवाणी, स्त्री० समयानुकूल वाणी, सञ्चरः, संचरो, पुं० [सम् + चर् + क], • पथ, thought of good time. रास्ता, मार्ग, way, path, • संकरा मार्ग, सज्जल, सज्जल, वि० उत्तम जल, pure water. संकीर्ण पथ, a narrow road,• प्रवेश द्वार, सज्जा, सज्जा, स्त्री० [सस्ज् + अ + टाप्] सजावट, entrancegate, • शरीर, देह, the body. चित्रकारी, decoration,• वेशभूषा, dress, सञ्चरणं, संचरणं, नपुं० [सम् + चर् + ल्युट्], . • कवच, सैन्य सुरक्षा कवच, armour, गमन, • गति, • जाना, going, motion,. mail, great casting. प्रस्थान करना, यात्रा करना, travelling. सज्जाति, सज्जाइ, वि० उत्तम जाति वाला, great सञ्चरितपदं,संचरिअ-पदं,नपुं० समीचीन चरित पद, ____casting, विशुद्ध जाति, good caste. good character way, समीचीनं चरितं सज्जित, सज्जिअ, वि० [सज्जा + इतच्] सजाया ददादीति सञ्चरितपदं। हुआ, वस्त्रधारण किये हुये, decorated, • सघृण, सघिण, वि० घृणोपादक,productivepity. तैयार किया हुआ, made ready, • संवारा सङ्गटनं, संघडणं, नपुं० समुदाय, समुच्चय, समूह, गया, सुसज्जित किया गया, equipped. एकता, सामञ्जस्य, group, heap, hoard. सज्जीकरणं, सज्जीकरणं, नपुं० [सत्क्रिया] उत्तम सञ्चल, संचल वि० [सम् + चल् + अच्], • कांपने कार्य, good work. वाला, चलायमान होने वाला, trembling, सज्जीकृत, सज्जीकिअ, वि० सम्यक् सम्पादित, quivering. good addited. go. For Private and Personal Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1539 सञ्चलता, संचलत्ते, वि० आवेल्लता, agitation. सञ्चाय्यः, संचाय, पुं० [सम् + चि + ण्यत्] एक यज्ञ fast, of a sacrifice. सञ्चारः, संचारो, पुं० [सम् + चर् + घञ्] गमन, गति, यात्रा, going movement, • पारणा, eating after a fast, • पथ, रास्ता, मार्ग, way, road,• दर्रा, सड़क, course,pass, • गतिमान् करना, contagion, • संक्रमण, स्पर्शसंचार, transmission, • मार्गदर्शन करना, guiding, • कठिनाई, दुःख, diffi culty. सञ्चारक, संचारग, वि० [सम् + चर् + ण्वुल] संक्रमण करने वाला, conveying, • नेतृत्व प्रदान करने वाला, transmiting. सञ्चारकः,संचारगो पुं० नेता, पथ प्रदर्शक, leader, guide. सञ्चारणं, संचारण, नपुं० [सेम् + चर् + णिच् + ल्युट], गतिशील होना, moving, संप्रेषण, भेजना, impelling, conveying, • नेतृत्व करना, आगे होना, leading. सञ्चारिका, संचारिगा, स्त्री० [सम् + चर् + ण्वुल् + टाप्], दूती, कुटनी, a female, • संदेशवाहिका, a bawd, procuress, • दम्पत्ती, pair, couple, smell, odour. सञ्चारिन्, संचारि, वि० [सम् + चर् + णिनि], • गतिशील, गमनीय, moving, • पर्यटन, भ्रमण, moveable,. परिवर्तनशील, roaming, • अस्थिर, चंचल, inaccessible, • दुर्गम, अगम्य, difficult, to be passed, • क्षण भंगुर, changing, fickle, . आनुवांशिक, परम्परागत,prevailing, sen timent. सञ्चारिन्, संचारि, पुं० पवन, वायु, हवा, • धूप, wind, air. सञ्चाली,संचाली, स्त्री० [सम् + चल + ण + ङीप] गुंजों की झाड़ी, the Gunja shrub.. सञ्चित, संचिअ, भू०क०कृ०, [सम् + चि + क्त], संगृहीत, एकत्रित,heaped, इकट्ठा किया गया, रखा गया, जमाया गया, collected, • जोड़ा गया, गिना गया, joined,counted, • युक्त, सहित,सुसम्पन्न, full of,provided with, • बाधित, अवरुद्ध, भरा हुआ, impeded, obstructed. सञ्चितिः,संचिइ, स्त्री० [सम् + चिन्त् + ल्युट] विचार, विमर्श,• अनुचिन्तन, thinking, thought, • संचयन, piling, राशि, pile, • एकत्रण, collection. सञ्चेतना, संचेयणा, स्त्री० ज्ञानचेतना,knowledge to known. सञ्चूर्ण, संचुण्ण, नपुं० [सम् + चूर्ण + ल्युट्] चूर चूर करना, खण्ड खण्ड करना, पीसना, मसलना, crushing to pieces, rubbing. सञ्चेत्ये, चेतना को प्राप्त होता है, (सम्य०41) सञ्छन्न, संछण्ण, भू०क०कृ०, [सम् + छद् + क्त], लिपटा हुआ, ढका हुआ, छिपा हुआ, envoloped, concealed, • वस्त्र धारित, clothed. सञ्छादनं, संछादणं, नपुं० [सम् + छद् + णिच् + ल्युट्] ढकना, छिपाना, obscuring, hid ing. सञ्छादनवृत्ति,संछादणवित्ति,स्त्री० छिपाने की प्रवृत्ति, सञ्चेत सह, चेतनातया। चेतन सहित, with life, obscuring custom. सञ्ज, संज, अक० संलग्न होना, जुड़े रहना, चिपके रहना, toadhere,• अच्छा होना, to complete, toall ache,• सञ्जायते-तत्पर रहना, • उद्यत होना, to raise, to ready. सञ्ज, संज, सक० जकड़ना, फेंकना, रखना, मिलाना, जोड़ना, सञ्जायते झरना-सातातानि, tocling to to throw, to meet, • प्रेरित करना, निर्दिष्ट करना, to impetus. सञ्जः, संजो, पुं० [सम् + जन् + उ] ब्रह्मा, • शिव, Brahma, Siva. सञ्जयः, संजअ, वि० जीतना, completely vic torious, victory. सञ्जयः, संजओ.पुं० [सम + जि+अच] धुतराष्ट के सारथि का नाम, a charioteer name. 'अयःna,s* जन् For Private and Personal Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1540 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सञ्जल्पः, संजप्पो, पुं० [सम् + जल्प् + घञ्], . वार्तालाप, बातचीत, • शोरगुल, हंगामा, talk, an up roar, conversation. सञ्जवनं, संजवणं, नपुं० [सम् + जु + ल्युट्], चतुःशाल, आंगन युक्त गृह,dwelling hav ing four room. सञ्जा, संजा स्त्री० [सङ्ग् + टप्], a she goat shep. सञ्जात, संजाअ, वि० उत्पन्न हुआ, born. सञ्जीविता, संजीविआ, स्त्री० अपहृता, अपहरण की गई, taken away. सञ्जीवनं, सजीवणं, नपुं० [सम् + जीव् + ल्युट्] जीवनाधार भूत, living together, bring_ing to life. सञ्जीवनभुत्, सजीवणभिउ, वि० जीवन दान देने वाला, life restoring. सञ्जीवनी, संजीविणी, स्त्री० एक औषधि, जीवन दान देने वाली औषधि, a kind of elvir. सञ्जजीवनीयः, संजीवणिज्जो, पुं० जीवनदायक औषधि 'जीवनदं जीवनदायकं सञ्जीवनीयमौषधं, restore the dead to life. सञ्जीविनी, संजीविणी, स्त्री० एक औषधि, अमृतत्व युक्त औषधि, सञ्जीविनीव सा शक्तिर्विषा ज्योत्स्नेव मे विधो। समभाति जगन्मान्या किन्त्वियं तु प्रसन्नता।।a medicinal plant. सञ्जयोतिर्धामः, संजेयोइधामो, पुं० परम ज्योति के धाम, भुवि देवा बहुशः स्तुता भो सञ्जयतिर्धाम, place of good light. सञ्जवल, संज्जल, अक० जलना, दाह होना, to burn. सञ्जचलनं, संजलणं, नपुं० जलन, दाह, पीड़ा, burn ing,paining,• सञ्जवलन कषाय,apain ing kasaya. सञ्ज्ञ, सण्ण, वि० [सम् + ज्ञा + क] चेतना युक्त, सचेतना, • होश प्राप्त, lifeful. सञ्ज, सणं, नपुं० सुगन्धित काष्ठ, a wood of perfumeful. सञ्जपनं, सण्णवणं, नपुं० [सम् + ज्ञा + णिच् + ल्युट्] हत्या, वध, घात, kill, cutting. सज्ञा, सण्णो, स्त्री० [सम् + ज्ञा + अ + टप्], चेतना, होश, चैतन्य, शक्ति, life,• जानकारी, समझ, intellect, understanding, . बुद्धि, मन, knowledge, mind, • संकेत, इंगित, इशारा, निशान, चिह्न, gesture, mark, sign, • नाम, पद, अभिधान, hint, name, path, • संज्ञा शब्द विशेष-व्याकरण शास्त्रोक्ते संज्ञो तद्वान्। सञ्ज्ञाकरणार्थ, सण्णा-करणस्थ, वि० संज्ञा शब्द बनाने के लिए, for make of conscious ness. सज्ञात, सण्णाअ, वि० सङ्घात्मक शब्द वाले, knownness. सज्ञात्मक, सण्णप्पग, वि० सञ्ज्ञाशब्द युक्त, knownness. सञ्ज्ञानं, सण्णाण, नपुं० जानकारी, समझा, knowful. सञ्ज्ञान्तकरणार्थ, सण्णतर-करणत्थ, वि० सज्ञा शब्दों की विधि बतलाने वाले,act of knowl edge. सज्ञापनं, सण्णावण, नपुं० [सम् + ज्ञा + णिच् + ल्युट्], • वध, घात, हत्या, killing, • अध्यापन, शिक्षण, teaching, • सूचना, in forming. सज्ञापत, सण्णावअ, वि० [सञ्ज्ञा + मतुप], नाम वाला, नामक, नामधारी, named, called. सञ्जिन, सण्णि, वि० नाम वाला, जिसका नाम रखा जाए, अथ सागरदत्त संज्ञिनः, named, called, • मन वाले जीव, समनस्क। सजु, संजु वि० [संहते जानुनी यस्य] जिसके घुटने चलने पर टकराते हो, knock, kneed. सज्वर, संजरो, पुं० [सम् + ज्वर् + अप्] अतिताप, ज्वर, बुखार, great heat, fever, • गर्मी, संताप, heat, • कोप, क्रोध, indignation. सज्वल, संजल, वि० देदीप्यमान, lightful. सञ्सेज, संसेज, सक० मानना, स्वीकार करना, to known, witsfaryfts fafiti HHSTL, to promise to accept. For Private and Personal Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1541 सज्ञापत्, सण्णाव, वि० [सञ्ज्ञा + मतुप] नाम वाला, नामक, नामधारी, with name. सद्, सड, सक० बांटना, भाग बनाना, todisplay, ____to show. सटं, सडं, नपुं० जटा बालों का समूह,• शिखा, चोटी, ___ an ascetic. सटङ्कः, सडको, पुं० सिंह, lion. सटा, सडा, स्त्री०, जया-बालों का समूह, bristles of a boar, केसर वाली, saffronful. सट्ट,सट्ट, सक० चोट पहुंचाना, घात करना, मार डालना, • देना, • ग्रहण करना, to injure, to kill, to give. सट्टकं, सट्टगं, नपुं० [सट्ट + ण्वुल्] एक उपरूपक जो प्राकृत भाषा में निबद्ध किया जाता है। जिसमें अभिनय की प्रधानता के साथ-साथ नृत्यादि के माध्यम से शृंगार रस को बढ़ाया जाता है। इसके पात्र काल्पनिक होते हैं। सो सट्टओ त्ति भण्णदि दूरं जो णाडिआए अणुहरदि। किं पुण पवेसअ- विक्खम्भआइ इह केवलं णत्थि।। (कर्पूरमंजरी, 1/6), a kind of minor drama in prakrit. सट्वा, सट्टा, स्त्री० एक वाद्य तन्त्र, a musical in strument. स, सड, सक० समाप्त करना, पूरा करना, पूर्ण करना, to finish, • जाना, पहुंचना, to go, to move, • अलंकृत करना, to adorn, to decorate, • सुशोभित करना, विभूषित करना। सड्डमरु, सडडमरु, स्त्री एक वाद्य विशेष, डमरु, a musical instrument. सणं, सणं, नपुं० सन, a hempen cord. सणसूत्रं, सणसुत्तं, नपुं० सन की बनी हुई रस्सी, a ____hempen cord. सण्डिशः, संडिसो, पुं० चिमटा, संडासी, a pair of ___tongs. सण्डीनं, संडीणं, नपुं० [सम् + डी + क्त] पक्षियों की उड़ान, flight of bird. सत्, सअ, वि० [अतीस् + शत् अकार लोप], • वर्तमान, विद्यमान, सकल पदार्थाभिगत भाव, being, existing, real, essential true, • वास्तविक, यथार्थ, सत्य, उचित, • सर्वोत्तम, श्रेष्ठ, उत्तम, महान्, best, excellent, . मनोहर, रमणीय, सुंदर, handsome, beautiful, • दृढ़, स्थिर, firm, steady, . बुद्धिमान, wise. सत्, सओ, पुं० सज्जन, भद्रपुरुष, विद्वान् । a good , man, a virtious man, learned, . बुद्धिमान, ज्ञानी, wise man, wise. सत, स, नपुं० सत्ता, अस्तित्व, सर्व निरपेक्ष सत्ता, वस्तुतः,सच्चाई,entity,existence,• वस्तु का तादात्म रूप, reality, • उत्पाद-व्यय ध्रौव्ययुक्तं सत्, • सत् द्रव्य का स्वरूप (विस्तार से देखें (जयो० 26/80-88),सद् द्रव्यलक्षणम् (त० सू०5/29),न सामान्यात्मनो देति न व्येति व्यक्तमन्वयात् व्येत्युदेति विशेषाते सहैकत्रोदयादि सत्। (त० सू० पृ०84)। सत्कटकानुकारिन्, सअ-कडगाणुयारि, वि० उत्तम सेना का अनुकरण करने वाला, being of great battle. सत्कन्धरात्मन्, सअ-कंधप्पा, वि० शोभनग्रीव युक्त, शोभजलधर,good shoulderful, • अच्छे कंधों वाला, • शोभ जल को धारण करने वाला। धारापातस्तु दूरेऽस्तु यन्मे सत्कन्धरात्मनः,clean waterful. सत्कन्यका, सक्कण्णगा, स्त्री० उत्तम कन्या, good daughter. सत्करणं, सक्करणं, नपुं० सत्कार, सम्मान, आदर, समादर, respect. सत्कर्त्तव्य, सक्कत्तव्व, वि० सत्कार्य, goodwork. सत्कर्मन्, सक्कम्म, नपुं० पुण्यकर्म नाम वाला, vir tue plety, pious act. सत्काण्डः, सक्कंड, पुं० चील, बाज पक्षी, kite, hawk. सत्कायः, सक्काओ, पुं० सुंदर शरीर, beautiful body. सत्कारः, सक्कारो, पुं० सम्मान, आदर, समादर, re spect, reverence, • पूजा-प्रशंसात्मक वंदन, स्तव, पूजा, worship, • आतिथ्यपूर्ण For Private and Personal Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1542 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश HOM stor व्यवहार, hospitable reception, . अभ्यर्चन, meal, • देखभाल, ध्यान, care, attention. सत्कार्यसाधिका, सक्कज्जसाहिगा, स्त्री० सत्तासिद्धिदायक। सत्कारपुरस्कारपरीषजयः, सक्कारापुरक्कार परीसहे-जाओ, पुं० एक परीषह का नाम, (त० सू०), a kind of prisaha. सत्काराचरणं, सक्काराचरणं, नपुं० सत्प्रवृत्तियों का आचरण, good character. सत्कुचः, सक्कुचो, पुं० उन्नत स्तन, high nipple. सत्कुलं, सक्कुलं, नपुं० उन्नत कुल, उत्तम कुल, समीचीन कुल, 'सत् समीचीनं कुलं समूहः', noble family, good family. सत्कुलीन, सक्कुलीण, वि० उच्च कुल वाला, कुलीन, noble born of noble descent, सत्कुलोत्पन्न, सक्कुलोप्पण्ण, वि० अच्छे कुल में उत्पन्न हुआ, कुलीन, of noble descent. सत्कृष, सक्किस, सक० [सत् + कृ] सत्कार करना, आदर करना, सम्मान करना, to respect, • सेवा करना। सत्करोमि यत्पदयुगं सन्निधिरयमिह नाम। to secure, • चरणयुगल सत्करोमि सेवयामि। सत्कृत, सक्किअ, वि० पूज्य प्रतिष्ठित, सम्मानित, done well, • पूजित, अलंकृत, treated, worshipped, adored, • स्वागत किया गया, welcomed, hospitability. सत्कृतपंक्तिः, सक्किअ-पत्ति, स्त्री० पुण्यपरिणाम, : morality, virtue. - सत्कृतलता, सक्किअलआ, स्त्री० पुण्यकृतलता, सत्कारविषयी वल्लरी, a capper of mo rality. सत्कृतशेमुषी, सक्किअसेमुसी,स्त्री० उत्तम बुद्धि, श्रेष्ठ बुद्धि, good knowledge. सत्कृति, सक्किइ, स्त्री० अतिथि सत्कार, treating ___with respect. सत्कृतिक, सक्किइग, वि० उत्तम कार्य करने वाले, 'लोकोऽखिलः सत्कृतिकः पुनस्ताः', doing great work, • कृतिका नक्षत्र सहित, a star. सक्रिया, सक्किरिया, स्त्री० सत्कर्म, पुण्यकर्म,vir tuous goodness, • शिष्टाचार, अभिवादन, reception, • आतिथ्यपूर्ण स्वागत, सत्कार, ceremony,• सज्जीकरण, decoration. सतत्, सअअ, वि० [सम् + तन् + क्त] निरंतर, नित्य, शाश्वत, constant, eternal. सततं, सअअं, अव्य० लगातार, अविच्छिन्न रूप से, नित्य, सदा हमेशा, constantly always. सततगमनं,सअअ-गमणं, नपुं० पवन, वायु, wind, air. सततगति, सअअगइ, स्त्री० वायु, हवा, wind, air. सततभुक्तिः , सअअ-भुत्ति,स्त्री० निरंतर आहार,eter____nal eating. सततोदयः, सअयोदय, पुं० सदायक, सन्मार्ग, good ___way. सतर्क, सतक्क, वि० [तर्कण सह] सचेत सावधान, सजग, जाग्रत, versed in reasoning. सतानिकः, सआणिग, पुं० कौशाम्बी का राजा, कौशाम्ब्या नरनाथोऽपि नाम्ना शेऽसौ सतानिकः, a king of Kosambi. सतारा, सयारा, स्त्री० [तारया युक्ता सतारा] नयन पेक्षणिका, तारा, आंख की पुतली, eye star. सतिः, सइ, स्त्री० [सम् + क्तिन्] अन्त, विनाश, घात, नाश, end, destruction, • उपहार, भेंट, दान, gift, donation. सतिका, सइगा, स्त्री० सती,• साध्वी,• साधिका,a female ascetic, a female sage. सती, सइ, स्त्री० [सत् + ङीप्] साध्वी, श्रमणी सन्यासिनी, • सदाचारणी स्त्री। सज्जन स्त्री०, virtuous woman, सुशीला, good woman. सतीत्व, सइत्त, वि० सतीपन, सदाचारत्व, chastity. सतीनः, सइणो, पुं० [सती + नी + ड] मटर, a kind of pulse pease, • बांस, a bam boo. सतीर्थः, सतित्थो, पुं० [समानः तीर्थः गुरुय॑स्य] तीर्थ में सहभागी, a fellow, religious stu प . For Private and Personal Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1543 dent, • ब्रह्मचारी, Brahmachari, • साथ में अध्ययन करने वाला, learning in reli gious ways. सतीलः, सइलो, पुं० [सतो + लक्ष् + ड] बांस, bamboo, • पवन, वायु, wind, air, • मटर, दाल, peas, pulse. सतुष, सणुस, वि० सदोष, with fault. सतेरः, सएरो, पुं० भूसी, चोकर, Huak, chaff. सतृष्णा,सतिण्हा, स्त्री०पिपासा,पिपासिना, drink ___ing wisher. सत्कृ, सक्कर, अक० वर्णन करना - सत्क्रियते व्यावर्ण्यते, to write. सत्कर्मन, सक्कम्म, वि० अच्छे कर्म वाला, doing good work. सत्त, सत्त, वि० [सत + क्त] बुनी हुई, गुम्फित, d, tied, weaved. सत्तनु, सत्तणु, वि० उत्तम शरीर, strong body. सत्तनु, सत्तणु, स्त्री० सुलोचना का नाम,a name of Sulochana. सत्तनुपित, सत्तणुपिउ, पुं० सुलोचना के पिता, 'सत्तनोः सुलोचनाया:पिता', father of Sulochana. सत्तम, सत्तम, वि० सज्जन-सज्जनोत्तम, good man, • श्रेष्ठ, सत्तमैर्नृपसुत्तां तु वरीतुम्, सज्जनोत्तम्, noble man, great man. सत्तरङ्ग, सत्तरंग, वि० चंचलता युक्त, सन्तश्च ते तरङ्गास्त इव तरलाश्चन्चलास्तै हयवेरेवश्वश्रेष्ठः, moveable. सत्तरलाञ्जल,सत्तरलंजल,वि० वायुसे चंचल, पवन से खिले हुये, shaking with wind. सत्तरसनागार्जुनः, सत्तरस-णिगाजुणो, पुं० नाम विशेष, a name. सत्ता, सत्ता, स्त्री० [सत् + तल् + टाप्] अस्तित्व, विद्यमानता, existence, • वस्तुस्थिति, वास्तविकता, goodness, entity, being excellence. सत्तारकः, सत्तारग, वि० तारा सहित, नक्षत्र सहित, with star, present of existing, • सत् स्वरूप की उपस्थिति, • उत्तमता, श्रेष्ठता, goodness, greatful,• वस्तु का अस्तित्व गुण, reality of think. सत्तागत, सत्तागअ, वि० सत्ता को प्राप्त, gone of existence. सत्तालोकः, सत्तालोग, पुं० सत्त्व सामान्य का निर्विकल्पक ग्रहण, taking of existence. सत्त्रं, सत्त, नपुं० सद्गुण, उदारता, सदाव्रत, a sac rificial session, • आवरण, धन-दौलत, cover, wealth, • तालाब, पोखर, . शरणगृह, आश्रम, place of refuge, . आश्रयस्थान, residence. सत्त्रयी, सत्तयी, वि० त्रिवली युक्त, सत्त्रयी तु वलिपर्वविचारा, वेदानां सत्त्रयी ऋग्यजुः - सामत्रयीव, three lineful. सत्ता, सत्ता, अव्य० [सद + त्रा] के साथ, मिलकर, सहित, with. मन सत्रिः , सत्ति, पुं० [सद् + त्रि] हस्ति, हाथी, el ephant, • मेघ, बादल, cloud. सत्रिन, सत्ति, पुं० कर्मगत, गृहस्थ,• कार्यरत गृहस्थ one who constantly performs sac rifice. सत्पत्रं, सप्पत्त, पुं० कमलपत्र, lotus. सत्पथः, सप्पहो, पुं० सन्मार्ग, श्रेष्ठमार्ग, संचासौ पन्था सत्पथः, good way, • कर्त्तव्यपथ, पुण्याचरण, good virtue, • यथेष्टमार्ग, good character, • शुद्धाचरण। सत्पथप्रवृत्त, सप्पहपउत्त, वि० सन्मार्गचर, सन्मार्ग में लगा हुआ, attached with good way. सत्पथशाण, सप्पह-साण, वि० प्रसादनकर, decorateful, • 311011er, skyway gone. सत्परिखा, सप्परिक्खा, स्त्री० उत्तम परिखा, . स्वच्छपरिखा, good examination. सत्परिग्रहः, सप्परिग्गहो, पुं० ग्रहण करने योग्य दान, capable given up. सत्पशुः, सप्पसु, पुं० उत्तम पशु, श्रेष्ठ जाति का पश, ____virtue animals. सत्पात्रं, सप्पत्त, नपुं० योग्य व्यक्ति, पुण्यात्मा, ca ___pable man. सत्पुत्रः, सप्पुत्त, पुं० तनयरत्न, excellence son. सत्पुष्पतल्पः, सप्पुप्फ-तप्पो, पुं० उत्तम फूलों की green, bed of flower. त्ययः,सम, 800%Avirta For Private and Personal Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1544 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सत्पुण्यसम्पत्, सप्पुण्णसंप, वि० उत्तम पुण्य को प्राप्त, gone of good work. सत्प्रयत्न, सप्पजण्ण, वि० उत्तम यत्न, good ef- fort. सत्फलता, सफलत्त, वि० सफलता, good will. सत्व, सत्त, वि० सहित, युक्त, with, being. सत्त्व, सत्त, नपुं० [सतो भावःसत्त्व] सत्, अस्तित्व, being,existence,• अस्तित्व, सत्ता, वस्तु की यथार्थता, entity, • प्रकृति मूलतत्त्व स्थिति, nature essence, • जीवन, जीव, प्राण, चेतना, spirit, life, breath, vitality, principal of vitality, • मन, प्राणशक्ति, mind, consciousness,• सभी एकेन्द्रिय प्राणी-पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और वनस्पति जीव, all kind's vitality, • सामर्थ्य,शक्ति, बल,ऊर्जा,enery,power, • तत्त्वार्थ, पदार्थ, वस्तु, सम्पत्ति, an elementary substance thing, wealth, • भूत, प्रेत, पिशाच, demon, ghost, . प्राणी, animal, beast, • संज्ञा, नाम, a noun, subtantive,• गर्भ, inborn. सत्त्वगुणरक्षक, सत्त-गुण-रक्खग, वि० यथार्थ गुणों का रक्षण, सत्त्वप, सत्त्वगुण के रक्षक, प्राणिरक्षक, natural character. सत्त्वगत, सत्तगअ, वि० प्राणशक्ति युक्त, with life power. सत्त्वजात, सत्तजाअ, वि० यथार्थता को प्राप्त, वस्तु के यथार्थ स्वरूप को प्राप्त, gone of things good nature. सत्त्वधर,सत्तधर, वि० प्राणवान्, • सामर्थ्ययुक्त,शक्ति सम्पन्न, powerful. सत्त्वप, सत्तव, वि० सत्त्वगुण रक्षक, protector of natural character. सत्त्प्रतिबोधक, सतपडिबोहग, वि० प्राणिमात्र को बोध । देने वाले, knowing of all breathful. सत्त्वप्रतिष्ठाक्षमः, सत्तपट्टिक्खमो, पुं० प्राणिमात्र पर आदर भाव-सत्त्वानां, प्रतिष्ठायां क्षमो वर्तेत. respect of all breath. सत्त्वरञ्जित, सत्तरंजिअ,वि० बल सुशोभित, 'सत्त्वेन बलेन रञ्जितः शोभितः, powerful. सत्त्वलक्षणं,सत्त-लक्खणं, नपुं० गर्भ के लक्षण,गर्भ के चिह्न, sign of inborn. सत्त्वविप्लवः, सत्तविप्पलवो, पुं० चेतना की क्षति, प्राणतत्त्व का विनाश, loss of life. सत्त्वविहित, सत्तविहिअ, वि० प्राकृतिक, सद्गुणी, पुण्यात्मा, सज्जन, सामर्थ्य युक्त, naturally, good man, powerful, • शक्तिशाली, strengthful. सत्त्वसञ्चयः, सत्तसंचयो, पुं० प्राणिवर्ग, whole class of animals. सत्त्वसंशद्धिः सत्तसंसद्धि.स्त्री० प्रकति की शभ्रता. स्वच्छ पर्यावरण, pure nature. सत्त्वसंहारः, सत्तसहारो, पुं० प्राण घात, kill of ___breath. सत्त्वसंपन्न, सत्त-सपण्ण, वि० सद्गुणी, श्रेष्ठ गुणों से युक्त, with great nature. सत्त्वसंप्लवः, सत्त-सप्पलवो, पुं० शक्तिक्षीणता, बल की क्षति, powerless, • प्रलय, विश्वसंहार, killing of world. सत्त्वसारः, सत्तसारो, पुं० शक्तिशाली, शक्तिसम्पन्न, powerful. सत्त्वस्थ, सत्तत्थ, वि० प्रकृतिस्थ, स्वभावगत, best, great, • सत्त्वगुण युक्त, विशिष्ठ, उत्तम, श्रेष्ठ, naturally. सत्त्वहीन, सत्तहीण, वि० सामर्थ्य रहित, बलहीन, powerless. सत्य, सच्च, वि० [सत्सु साधु वचनं, सत्यर्थे भवः वचः सत्यम्], honest, sincere, • सच्चा, यथार्थ, वास्तविक, जैसे का तैसा, faithful, upright, • सद्गुण, सम्पन्न, निष्ठावान्, virtuous, good nature, • सुन्दर-'सत्याः सुबालभावं लभते सुदत्या,' love. सत्यं, सच्चं, नपुं० सत्यधर्म, साधु वचन, प्रशस्त वचन, सम्यग्वाद, • तथ्यात्मक कथन, to speak the truth, sincerity,• तथ्यात्मक कथन, सत्यमेवोपयुज्जाना, . सद्भूतार्थ प्रतिपत्ति, goodness ask,• असावद्यकथन, to ask For Private and Personal Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1545 of the truth, • मृषावाद विरमण, असत्य परिहार, falselyless, • सत्याणुव्रत, सत्यमहाव्रत, untrulyless, wronglyless, • सत्याणुव्रत, सत्यमहाव्रत, untrulyless, सत्येन लोके भवति प्रतिष्ठाः, सत्येन लक्ष्मीर्भवताद्विशिष्ठा। सत्येन वाचः सफल त्वमस्तु, सत्यं समन्तान्महदस्तिवस्तु।। all kind of lyingless. सत्यः, सच्चो, पुं० सत्य लोक, truth worlds. सत्यकामः, सच्चकामो, पुं० सत्य का प्रेमी, सत्य का इच्छुक व्यक्ति, a lover of truth. सत्यगत, सच्चगअ, वि० सम्यग्वाद को प्राप्त हुआ, gone of truth thought. सत्यघोषः, सच्वघोसो, पुं० कपट वेशधारी साधु, of ____asage, cheater sage. सत्यतारक,सच्चतारिगतारग वि० प्रशस्ततारक,good star. सत्यतावं, सच्चतावं,नपुं० यथार्थ तत्त्व, good vir tuous. सत्यदर्शिन, सच्चदंसि, वि० यथार्थ का प्रतिपादक, वस्तु की प्रामाणिकता प्रदर्शित करने वाला, truth seeing foreseeing truth. सत्यंधरः, सच्चंहरो, पुं० एक राजा का नाम, जिसका पुत्र जीवन्धर कुमार हुआ, a king. सत्यधर्मन, सच्चधम्म, नपुं० सत्यधर्म, चौथा उत्तम सत्यधर्म,a religion of truth,• जिसे विज्ञ और अज्ञ सभी स्वीकार करें। सत्यधन, सच्चधण, वि० सत्य गुण से समृद्ध, rich in truth. सत्यधर्ममय, सच्चधम्ममअ, वि० सम्यगनुष्ठान में तत्पर, सत्यधर्म के पालक, geter of truth. सत्यधृति, सच्चधिइ, वि० परम सत्यवादी, strictly truthful. सत्यपथगामिन, सच्चपहगामि, वि० सन्मार्गगामी. going of good way. सत्यपालः, सच्चवालो, पुं० एक राजा, a king. सत्यपुरं, सच्चउर, नपुं० उत्तम लोक, good world. सत्यपूत, सच्चपूअ, वि० यथार्थ में पवित्र, परम पवित्र, truthful. सत्यपूर्णः, सच्चपुण्ण, वि० सत्ययुक्त, सत्य समाहित, truthful. सत्यप्रतिज्ञ, सच्च-पइण्ण, वि० सत्य प्रतिपादन, truth speech. सत्यप्रतिज्ञा, सच्च-पइण्णा, स्त्री०, सत्य प्रतिपादन, truth speech. सत्यप्रवादः, सच्चप्पवादो, पुं० सत्यप्रवाद नामक एक पूर्व ग्रन्थ, संयम और सत्यवचन, सत्य के भेदों को प्रतिवादन करने वाला ग्रंथ, a text, satyapravada. । सत्यभावः, सच्चभावो, पुं० सम्यग्भाव, उचित, __परिणाम, true nature. सत्यभामा.सच्चभामा.स्त्री० सत्राजित की पत्री कृष्ण की पत्नी, सत्यभामा महिषी, wife of Krishna. सत्यमनोयोगः, सच्चमणोजोगो, पुं० समीचीन पदार्थ युक्त मन, a mind good thinkful. सत्यमहाव्रतं,सच्चमहव्वअ, नपुं० मृषावाद विरमणव्रत, असत्यवचन का पूर्ण परित्याग, महाव्रती का एक महाव्रत, full truth. सत्यमार्गः, सच्चमग्गो, पुं० सम्यग्मार्ग,goodway, _true way. सत्यमोषमनोयोगः, सच्चमोसमणोजोग, पुं० सत्य और मृषा दोनों का योग, true and untruly yoga. सत्य युगं, सच्चजुगं, नपुं० सत् युग, अवसर्दिीकाल, ___a truth of time. सत्यवचस्, सच्चवचो, वि० सत्यवादी, सत्यनिष्ठ, truthful. सत्यवचनयोगः, सच्च-वयण-जोगो, पुं० सत्यवचन का आश्रय, support of truth thought. सत्यवस्तुपरिशोधन, सच्चवत्थु-परिसोहणं, नपुं० यथार्थ वस्तु शुद्धि, purity of good things. सत्यवादी, सच्चवादी, वि० सत्य बोलने वाला.ask ing truth. सत्यव्रतः, सच्चव्वओ, पुं० एक धूर्त ब्राह्मण वेषधारी व्यक्ति, a name cheat man. सत्यवतिन्, सच्चवइ, वि० सत्यव्रत पालन, truth ful. For Private and Personal Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1546 www.kobatirth.org सत्यशंसा, सच्चसंसा, स्त्री० सत्यप्रशंसा, truth praise. सत्यसंदेशः, सच्चसंदेसो, पुं० ऊहापोह रहित भाव, truthful nature, सत्यसंदेशसंज्ञप्त्यै प्रसादं कुरु भो जिन । सत्यसम्पत्, सच्चसंपं, स्त्री० सत्य की महिमा, truth praise. सत्यसम्मत, सच्चसम्मअ, वि० सत्य स्वरूप संबंधी, related with truth. सत्या, सच्चा, स्त्री० पातिक्षात्य धर्मा, सीता, truthfulness of Sita. सत्यागामाश्रयः, सच्चागामासओ, पुं० जैनाश्रय, जिनागम का आधार, separate of Jain text. सत्याख्यः, सच्चक्खो, पुं० सत्युग, अवरूपिणी काल, good time. सत्यागुणव्रत, सच्चाणुणव्वअं, नपुं० श्रावक का दूसरा व्रत, स्थूल मृषा / असत्य वचन का त्याग, truth act स्थूलमलीकं न वदति न परान् वादयति सत्यमपि वदते ।। ( रत्नकाण्ड० 3 / 9 ) सत्याधारः, सच्चाहारो, पुं० सत्य का आश्रय, truthful. सत्यानुयायिन्, सच्चाणुयाइ, वि० सत्यानुगामी, सत्य के मार्ग पर चलने वाला, going way in truth, अहिंसा वर्त्म सत्यस्य त्यागस्तस्यसाः परिस्थितिः । सत्यानुयायिना तस्मात्संग्राह्यस्त्याग एव हि ।। सत्यानुगत, सच्चाणुगअ, वि० सत्यधर्म युक्त, truthful religion. सत्यानृत, सच्चाणिअ, वि० सत्य और मिथ्या, truth and untruth. सत्यानुगत, सच्चाणुगअ, वि० अनेकान्तमार्ग युक्त, Anekant wayful. सत्यान्वित, सच्चाणिविअ, वि० सत्य युक्त, truthful characterful woman. सत्यापिर, सच्चापिर, अव्य० सति खी । characterful woman. सत्याभिसन्धिः, सच्चाहिसंधि, वि० निष्कपट, अपनी प्रतिज्ञा पूरी करने वाला, cheaterless. संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सत्यारम्भः, सच्चारंभो, पुं० समीचीनारम्भ, good beginning. सत्यार्थता, सच्चत्थत्त, वि० अन्वर्थता, यथार्थता, truthfully. सत्यार्थ प्रकाशक, सच्चत्थं पगासग, वि० सत्य के रहस्य को प्रकट करने वाला, having truth. सत्याशंसा, सच्चासंसा, स्त्री० सत्य भामा सती, कृष्ण Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir की अर्धांगिनी, a name satya bhama कृतकं सभयं सततमिङ्गितं यस्य बभूव धरायाम् । इह सत्याशंसा पायात् ।। सत्येश्वरधामः, सच्चेसर-धामो, पुं० पुण्य धाम, सत्य रूप परमेश्वर का स्थान, truth place, good place of god. सत्योत्कर्ष:, सच्चुक्कस्स, पुं० सत्य की प्रमुखता, pre-eminence in truth. सत्योद्य, सच्चुज्झ, वि० सत्य बोलने वाला, सत्यभाषी, speaking the truth. सत्योपयाचन, सच्चोवयाचणं, वि० प्रार्थना पूर्ण करने arell, fulfilling of request. सत्र, सत्त, वि० मौन छदम् सत्रं यज्ञे सदादनि कैतवे बसने पने इति विश्व silence. सत्रप, सत्तव, वि० [सह त्रपया] लज्जाशील, विनयी, ashamed modest. सत्राजित्, सत्ताजिअ, पुं० निघ्न का पुत्र, सत्य भाषा के पिताश्री, son of Nighna. सतुष, सतिस वि० पिपासित, wished of water. , For Private and Personal Use Only सतृणाशिन् सतिणासि, वि० तृण भक्षण युक्त, eater of grass. सत्व, सत्त, वि० सत्, चित् और आनंद रूप, all good will. सत्वर, सत्तरं, वि० [सहत्वरया ] द्रुतगामी, शीघ्रगामी, चुस्त, शीघ्रता, quick, speedy, expedition, इत्थमाह समनीकिनीश्वरो गत्वरसमयातिसत्वरः । सत्वरः शीघ्रताकरः । सत्याग्रह, सच्चग्गह, पुं० सत्य पर दृढ़ होना, having in truth. सत्यानुकूलः, सच्चाणुकूल, पुं० सत्य के अनुकूल, truthful सत्यानुकूलं मतयात्मनीनं कृत्वा समन्ताद् विचरनदीनः । Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1547 per. सत्यसमूहः, सच्चसमूह, पुं० सज्जन समूह, good सत्सुलता, सस्सुलओ, स्त्री० उत्तम लता - 'सम्येषु mandness. लता ख्याता वल्लरी प्रसिद्धा,'good capसत्सामान्यः, सअ-सामिण्णो, पुं० सत्सामान्य, वस्तु की सामान्य सत्ता। जो वस्तु सत्सामान्य की सत्सुषमा, सस्सुसमा, स्त्री० सुश्री, good charm. अपेक्षा एक प्रकार की है, वही चेतन और अचेतन सत्सौधसमूहयुक्त, सअ-सोह-समूहजुत्त, वि० उत्तम से दो प्रकार की है,a thing of real. सौंध युक्त, good houseness. सत्यवर्त्मन्, सच्चवमं, नपुं० सत्यमार्ग-मुहुः सत्स्थितिः, सटिइ, स्त्री० सौस्थ्य, स्वस्थता, good प्रयतमानोऽपि सत्यवम न विन्दति, life. truthway. सद, सद, सक० बैठना, स्थित होना, रहना, बसना, सद्धयान, सज्झाण, वि० उत्तम ध्यान वाला, प्रशस्त निवास करना, स्थिर होना,tosit, sitdown, to live, to remain, to reside. ध्यान युक्त, having good meditation. सद्गजः, सग्गजो, पुं० ऐरावत हाथी, Indra's elसद्वाक्यं, सअ-वक्कं, नपुं० सदाचरण युक्त वचन। ephant,• लेटना, आराम करना,pleasurज्ञनाद्विना न सद्वाक्यं ज्ञानं नैराक्ष्यमश्चतः। ing, • खिन्न होना, दुःखी होना, निराश होना, thought of good character. सविधुबिम्ब, सअ-विहुबिंब, नपुं० शरच्चन्द्रबिम्ब, paining, • म्लान होना, नष्ट होना, killing. full moon. सद्गात्रलता, सग्गत्त-लआ, स्त्री० सुंदरकाय रूपी सद्वृत्तभावः,सअ-वित्तभावो, पुं० सदाचरण का भाव, लता, a capper of good body, good character, विप्रोऽपि चेन्मांसभुगस्ति भृङ्गीवदृग्धस्तिपुराधिपस्यावगाह्य सद्गात्रलतां निन्द्यः सद्वृत्तभावाद्, वृषलोऽपि वन्द्यः। च तस्याः। 'सुलोचनायाः गात्रस्य शरीरस्य लतां सवृत्तिः, सअवित्ति, स्त्री० सदाचरण, good char यद्वा गात्रमेव लता। acter. सद्गुण, सग्गुण, वि० श्रेष्ठ गुण वाला, good qualसवंशजः,सअ-वंसओ, पुं० कुलीन, good fam _ity. सदगुणगान, सग्गुणगाण, वि० उत्तम गुण गीति, song ily. सत्वाद, सव्वाद वि० सात्विक, amiable, virtu ___ of good virtue. सद्गुणाम्वेषिणी, सग्गुणंबु-एसणी स्त्री० गुणैषणा, ous. good excellence. सत्सङ्गः, सस्संगो, पुं० सत्संगति, सहवास, सत्सङ्गत सद्गुणगणिनी, सग्गुण-गणिणी, वि० गणनकी, प्रहीणोऽपिपूततामेति भूतले, also accord counting woman. ing good lie. सष्टि , सद्दिट्ठि, स्त्री० सम्यक् दृष्टि, good seeसत्सङ्गतः, सस्संगओ, वि० अभिराम, मनोज्ञ, ing. charmful. सद्गलनालः, सग्गलणालो, पुं० कण्ठकन्दल। सत्समयः, सस्समओ, पुं० उत्तम समय, योग्य समय, सद्भावः, सब्भाव, पुं० उचित भाव, अच्छा विचार, suitable time. good nature. सत्समागमः, सस्समागमो, पुं० सज्जन सहवास, good सद्भावधुत, सब्भावधिअ, वि० उत्तम भाव वाला, man life. good natureness. सत्सम्प्रयोगः, सअसंपजोग, पुं० सन्त प्रयोग, सन्तजनों सद्भावना, सब्भावणा, स्त्री० उत्तम कामना, अच्छा का संयोग-सत्सम्प्रयोगवशतोऽङ्गवतां महत्त्वं विचार, good think. सम्पद्यते सपदि तद्वदभीष्टकृत्वम्। use of सद्भाव वृद्धिः, सब्भाव-विद्धि, स्त्री० उच्छ्रिति, good yoking of sage. सद्भावना की जागृति, known of good सत्सुरतः, सस्सुरओ, पुं० देवेभाव, दिव्य आभास, think. good nature. For Private and Personal Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1548 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सविषय,सव्विसय, वि० अच्छे विचार वाला, good thinking. सद्हारगङ्गा, सदहारगंगा, स्त्री० उत्तम आधार भूत गंगा-'सन् चासौ हारो गलभूषणमेव गङ्गा धारतीति, तं तथैव सती धारा यस्यास्तां गङ्गा', good supportful Ganga. सद्विभव, सब्बिभवो, पुं० प्रसन्नभाव, happiness nature. सद्विहारः, सव्विहार, पुं० वन विहार, वनक्रीड़ा, rounding of forest. सदः, सदो, पुं० [सद् + अच्] वृक्ष का फल, fruit of tree. सदंशकः, सदंसगो, पुं० [दशेन सह] केकड़ा,acrab. सदंशवदनः, संदसवदणो, पुं० [सदंश वदनं यस्य] कंक पक्षी, बगुला का नाम, a heron. सदंसा, सदंसा, स्त्री० शोभन स्कंधवती, good solderful. सदक्ष, सदक्ख, वि० [दक्षण सह] दक्षता युक्त, प्रवीणता, सहित, clevernessful. सदक्ष, सदक्ख, वि० [इन्द्रियेन सह] इन्द्रिय सहित, with sense. सदक्षर, सदक्खर, वि० सस्पष्टोक्षर, clear word. सदक्षला, सदक्खणा, स्त्री० निर्दोष्ठा इन्द्रियवती, समीचीनान्यक्षाणि लालीति सदक्षला। निर्दोषइन्द्रियवती' 'समीचीनाक्षक्षरवती रलयोरभेदात्,'faultless woman. सदक्षिणा,सदाहिणा, वि० दक्षिण पार्श्वस्य। दक्षिणया गौरवेण समर्पितोपहोरण सहिता सा बुद्धिः सदक्षिणाऽतिकुशला', by the side. सदपातिन, सदंकपाइ,वि० सज्जन समर्थक,sup porter of good man, • सताभङ्के महतां मध्ये पततीति सदङ्कपाती-'सत्स प्रशंसायोग्येष्वङ्केषु ककरादिषु पतति'। सदङ्कशक्ति, सदंकसत्ति, स्त्री० सुंदर-शरीर शक्ति, power of good body. सदङ्कर, सदंकुर, नपुं० सदाचाररूपी अंकुर। जगत्यमृतापमानेभ्यः सदङ्कुरमीक्षमाणेभ्यः, root of character. सदङ्ग, सदंग, वि० लावण्य युक्त शरीर वाली, beau- tiful body. सदञ्जनः, सदंजण, वि० गाढ़-मालिन्य, darkness. सदनं, सयणं/सअणं, नपुं० [सद् + ल्युट] भवन, गृह, सदने गृहेऽपि, home, घर, house, • आवास, निलय, residence,• कुञ्ज, निकुञ्ज, mansion, • स्थान, place, • म्लान होना, उदासीन होना, क्षीण होना, sinkind down decaying,• अवसार,श्रान्ति, क्लान्ति, हानि, hangwar time. सदनकक्ष, सदणकक्ख, नपुं० गृहकक्ष, house room. सदनगत, सदणगअ, वि० श्रान्ति युक्त, दुःख को प्राप्त हुआ, pained, • आवाज को प्राप्त हुआ, gone of sound. सध्यानम्, सज्झाण, नपुं० उत्तम ध्यान, good __meditation. सदनस्थित,सदणट्ठिअ, वि० घर में रहता हुआ, lived in house. सदनाश्रमः,सदणासमो.पं० गहस्थाश्रम,सदकन्यकां प्रददता भवता प्रपज्ये दत्तस्त्रिवर्ग सहितः सदना श्रमश्चेत्। living in house. सदनाश्रयः, सदणासेओ, पुं० आधारभूत, सदन स्थान, place of home. सदनुग्रहः, सदणुग्गहो, पुं० अनुरोध, निवेदन, कथन, आज्ञा, कुरुतात् सदनुग्रहं हि तु स्वयमारोहणतः परीक्षितुम्। ask, order. सदधीति, सदधीइ, स्त्री० रची गई, maked. सदन्दुः, सदंदु, स्त्री० अलंकृत स्त्री। 'सती समीचीना अदुरलङ्कृतियस्यास्तस्या सदन्दोः स्त्रियाः', beautiful woman. सदन्नुवसनं, सददुवसणं, नपुं० वस्त्राभूषण, cloth ___and ornament. सदपत्य, सदपच्च, वि० सज्जनात्मज, good man. सदम्भा, सदंभा, स्त्री० मायाविनी स्त्री। 'दम्भेन छलेन सहिता सदम्भा मायाविनी सा रम्भां| unreal, • illusory, magician. सदय, सदय, वि० [सह दयया] कृपालु, सुकुमार, दयापूर्ण, दयान्वित, kind,pityful, tender, merciful. सदयं, सदेय, अव्य० कृपा करके, दया करके, ten der. For Private and Personal Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1549 सदर्चिष, सदच्चिस, वि. जठराग्नि जन्य, the gas tric fluid. सदर्थिनी, सदस्थिणी, स्त्री० शोभनाभिप्रायवती, सम्यग्वाच्यवती, goodnessful. सदस्, सदस, स्त्री० सभा, स्वयं वर मण्डप, an as sembly council-room. सदर्प, सदप्प, वि० अहंकार युक्त, prideful. सदसत्, सदसअ, वि० स्वच्छ-मलिन, . संत्य, असत्य। 'सच्च असच्च सदसमुखमीयते', clean-unclean, true-untrue. सदश्वराजः,सदस्सराज,वि० श्रेष्ठ अश्वराज, good horse. सदस्यः, सदस्सो, पुं० [सदसि साधु वसति वा यत] सभा का चयनित व्यक्ति, सभासद्, assem bly man. सदा, सदा, अव्य० [सर्वस्मिन् काले - सर्व - दाच सादेशः] हमेशा, निरंतर, नित्य, all day,al ways. सदागतिः, सदागइ, स्त्री० शाश्वत प्रगति, नित्य प्रगति, always gone. सदागतिशील, सदागइ-सील, वि० प्रगति युक्त, moveful. सदाचरणं, सदाचरणं, नपुं० उत्तम आचरण, श्रेष्ठ चरित्र-कार्यसिद्धिमुपयात्वसौ गृही नो सदाचरणतो व्रजन बहिः। good character. सदाचरणशील, सदाचरणसील, वि० सुवृत्त, good ___ character. सदाचरणवृत्तिः, सदाचरणउत्ति, स्त्री० उत्तम आचरण पूर्वक प्रवृत्ति करना, going togreatchar acter. सदाचारः, सदाचार, पुं० ध्यान, स्वाध्यायादि युक्त आचरण, having good character. सदाचारपर, सदचारपर, वि० सदाचार में तत्पर, gone in good character. सदाचारजन्य, सदाचारजण्ण, वि० उत्तम आचरण युक्त, characterful. सदाचारभुत, सदाचारभिउ, वि० समीचीनचरणशील. characterful. सदाचारपरायणः, सदाचारपरायण, पुं० ध्यान स्वाध्यायादिलक्षणे परायणः तत्परे,everyday learnful. सदाचारविहीन, सदाचार-विहीण, वि० निरंतर भ्रमण रहित, सदा निरंतरं यश्चारः पर्यटनं व्यर्थ भ्रमणं तेनविहीनः, every day, roundless. सदाचारवृत्ति, सदाचारवुत्ति, स्त्री० सुरीति, good act. सदाज्ञः, सदाणा, पुं० स्वामी आज्ञा, दासस्यास्ति, सदाज्ञस्यासौ स्वामिजनान्वितिरिति चरणेन, good order. सदात्मन्, सदप्पा, वि० सम्यङ्मनोवत्, good mindful. सदादान, सदादाण, वि० सदैव दान लेने वाला, निरंतर उपहार देने वाला, always making gift, everydaygiven up, निरंतर मद बहाने वाला, always ruttishing. सदादानः, सदादाणो, पुं० गन्धद्विज, उन्मत्त हस्ति, intoxication, rulling tusker. सदारम्भः , सदारंभ, पुं० पूर्ण रूप से आरम्भ, fully beginning. सदानन्द, सदाणंद, वि० पूर्णानन्द युक्त, fully hap piness. सदानन्दा, सदाणंदा, स्त्री० सर्वदा आन्ददायिनी, मधुरा, always happiness, sweetness. सदानुरागिणी, सदाणुरागिणी, वि० सदा लालिमा सहित, always redness. सदापि, सदावि, अव्य० सर्वदैव, always. सदाफल, सदाफल, वि. हमेशा फैलने वाला, al ___ways bearing fruit. सदाफलः, सदाफलो, पुं० बिल्व तरु, the Bilva tree, • कटहल, the jack tree, • गूलर, fig tree,• नारिकेल, coconut tree. सदायक,सदायग, वि० माप का उत्पादन, gone of measure. सदामलक्षण, सदाम-लक्खण, वि० सदैव माला के लक्षण से युक्त- सा च बाला तस्य वक्षः स्थलं सदामलक्षणं - दाम्ना माल्येन सहितं सदाम, तदेव लक्षणं यस्य तत्तथा-सदैवामलं शुद्ध प्रकाशरूपं क्षणं यत्र तं दिवसमिव पवित्रम्। always garlandful. For Private and Personal Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1550 www.kobatirth.org सदायक, सदाय, वि० सन्मार्ग दायक, giver of good way. सदालिः, सदालि, स्त्री० [सज्जनानामालि: पंक्ति: ] सज्जन समूह, good man group. सदाशिवावति, सदासिवावइ, स्त्री० उत्तम अभिलाषा युक्त, great wishful. सदिन्दीवरः, सदिंदीवरो, पुं० समुत्कृष्टनीलोत्पल, उत्तम नीलकमल, blue lotus. सदिष्टशकुनं, सदिट्ठ- सगुणं, नपुं० अभीष्ट सूचक विघ्न, अभीष्ट शकुन, good signful sign.. सदीश, सदीसो, पुं० श्रेष्ठ चक्रवर्ती, great king. सदीशगी, सदीस-गो, स्त्री० चक्रवर्ती की वाणी 'सदीशस्य श्रेष्ठचक्रवर्तिनो गौर्वाणी, 'thought of great king. सदृक्ष, सदिक्ख, वि० [समानं दर्शनमस्य], तुल्य, समान, like similar. सदृश / सदृशी, सरिस / सरिसी, वि० तुल्य, the same rank, • तुल्य, समान, एक सा तुलित, like, योग्य, उपयुक्त, समानरूप capable, conformable, • ठीक, उचित, संतोषप्रद, fit, rite, suitable. सदृशस्थ, सरिसत्य, वि० समानता युक्त, similarful. सद्रससागरः, सद्दस - सायरो, पुं० श्रृंगार सागर, सद्रसस्य श्रृंगारस्य सागरे समुल्वणे वृद्धि गते सति', sea of charm. a सदुपदेश, सदुवएस, वि० श्रेष्ठ उपदेश, most speech. सदुवी, सदुवी, स्त्री० प्रसन्नता युक्त, happinessful. सदुपापः सदुवाओ, पुं० उचित उपाय, capable " way. सदेकसंसत्, सदेगसंसा, स्त्री० सज्जन सभा, good man assembly. सदेश, सदेस/सएस, वि० [सह देशेन] किसी देश का स्वामी एक ही स्थान से सम्बन्ध रखने वाला, possessing a country, आसनवर्ती, पड़ोसी, proximate, neighbouring. सदेशतत्परः, सदेस-तप्परो, वि० समीपभाव में तल्लीन, attached in nearest. संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सद्देशचरः, सदेसयरो, पुं० कामदेव सन् देशः स्थानं तस्मिन् चरतीति तस्य सन् देशस्तस्मिन् चरतीति यस्य कामदेवः', Kamadeva. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सदैव, सएव, अव्य० निरन्तर ही, नित्य ही, हमेशा ही, महोदया अस्ति सुरम्पदैव युस्माभिरस्माकमहो सदैव', always. सदोकः, सदोगो, पुं० परम्परा क्रमबद्ध, सुखमुपलभाव एष लोक सम्बभूव शिवकेलिसदोकः । series. सदोष, सदोस, वि० त्रुटिपूर्ण, दोषयुक्त, दूषणवाली, faultful, sinful. सद्दय, सदय, वि० दयाशील, pitiable. सधन्, सम्म, नपुं० [सीदत्सस्मिन् सद् मनिन् ] • घर, गृह, आवास, निवास, house, home, dwelling, • स्थान, स्थल, place, station, • मंदिर, भवन, temple, • वेदी, • जल, analtar, water. सद्मोदरः, सद्दोदरो, पुं० गृहस्थान, आवास स्थल, home place. 2 सद्यस्, सज्ज, अव्य० आज उसी दिन, today, the same day, • सदा, always, • अतिजवेन, immediately, • अतिजवेन, immediately, • शीघ्र, तुरंत, तत्काल, one a sudden, दोषा योषास्यतः सद्यः प्रभवन्ति मृषादयः, recently, • स्वयं, instantly, • पूर्व से, पहले से त्यक्त्वैक खलु वज्रसेनवचः सोऽनुलग्न कले:', (सम० 2 / 28 ) । सद्यकालः, सज्जकालो, पुं० वर्तमान काल, आधुनिक काल, the present time. सद्यकालीन, सज्जकालीण, वि० हाल ही का, re cent. - - सद्यजात, सज्जजाअ, वि० तत्काल उत्पन्न हुआ, nobly born. For Private and Personal Use Only सद्यजातः, सज्जजाओ, पुं० बछड़ा, वत्स, a calf. सद्यपातिन्, सज्जपाइ, वि० नश्वर शीघ्र नाश होने वाला, quickly perishing. सद्यशुद्धिः, सज्जसुद्धि, स्त्री० नित्य, शुद्धि, तत्क्षण की गई पवित्रता, immediate purification. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1551 .. 1 सद्यस्तनम्, सज्जत्थण, नपुं० अभिनव कुच, imme- diate purification. सद्यस्क, सज्जक्क, वि० [सद्यस् + कन्] नवीन, नूतन, अभिनव, • तत्कालिक, noble, new, recent. सद्यस्मित, सज्जसिमिअ, वि० मन्दहास्य युक्त, gentle laugh. सधजात, सज्जजाओ, वि० शोभा युक्त, सद्भाव सहित, with charm. सदु, सहु, वि० [सद् + रु] विश्राम करने वाला, ठहरने वाला,. जाने वाला, relating, stay- ing, going. सद्वन्द्व, सदुंद, वि० [सह द्वन्द्वेन] झगड़ालू, कलहप्रिय, quarrelsome, • विवाद युक्त, fond of strife, contentious. सद्भावः, सब्भाव, पुं० समीचीन परिणाम, good nature. सद्ववसथः, सदुवसहो, पुं० [सद् + वस् + अथच्] ग्राम, गांव, village. सद्धर्मभवना, सदधम्म-भावणा, स्त्री० नीतिमार्ग की भावना, good act having good act way. सद्धूलिः , सधूलि, स्त्री० चरणरेणु, चरण रज, dust of feet. सधरणी, सधरणी, स्त्री० उत्तम पृथ्वी, capable earth. सधर्मन, सधम्म, वि० [समानो धर्मोऽस्य-सधर्म+अनिच्] समान गुण युक्त, समान पद्धति वाला, having similar properties. सधर्मिणी, सधम्मिणी. स्त्री० सधर्मचारिणी। तुल्यविचारवती, पत्नी, a legar wife, a le gally married wife. सधर्मिन, सधम्मि, वि० [सहधर्माऽस्ति अस्य सधर्म+इनि] समान धर्म वाला, समान धर्मसील, of the same sect having similar properties. सधर्मिसंहतिः, सधम्मिसंहइ, स्त्री० धार्मिक जनसमूह, religious mass. सधिस, सधिस, पुं० [सह इसिन् हस्य धः] बैल, सांड, बलिवर्द, an ox, a bull. सधीची, सधीची, स्त्री० सहचर, साथ चलने वाला, companion, accompanying. सधयञ्छ, सधयंच, वि० [सहांञ्चति सह + अञ्च + क्विन्], सध्रिआदेश, सहचर, साथ साथ चलने वाला, going along with associated with. सधयश्चः, सधयंचो, पुं० सहचर, पति, accompa nying husband. सन्, सण, सक० प्रेम करना, प्रीति करना, to love, • पसंद करना, पूजा करना, सम्मान करना, to like to worship, to honour, • प्राप्त करन अधिगत करना, to acquire. सनः,सणो, पुं० [सन् + अच्] हस्थिकर्णफड़फड़ाहट, the flapping of an elephant, • एक af fasta, a sound kind ears. सनत्कुमार,सणक्कुमार, पुं० एक चक्रवर्ती,aking, • सनत्कुमार नामक देव, a deity. सनभोभूव सणभाठभुव, वि० नासिका युक्त, noiseful. सनसूत्रं, सणसुत्तं, नपुं० सन की रस्सी, a rope of sana. सना, सणा, अव्य० हमेशा, नित्य, निरंतर, always, perpetually. सनागपाशः, सणागपासो, पुं० बाण विशेष, a kind of arrow. सनात्, सणा, अव्य० हमेशा, निरंतर, नित्य, always. सनातन, सणायण, वि० [सदा- ट्युल, लुट् वि दस्य रः],• पूर्वकालीन, perpetual, • प्राचीन, पुरातन, constant, firm, fixed, primeval, ancient, • नित्य, निरंतर, शाश्वत, regular, always, • स्थायी, settled. सनातनः, सणायणो, पुं० पुरातन पुरुष। 'वृष् विलुम्पन्तमहो सनातन', an ancient man. सनातनरीति, सणातणरीइ, स्त्री० पुरातन पद्धति, सानातनी, act of ancient. सनाथ, सणाह, वि० [सह नाथेन] स्वामी वाला, प्रभु वाला, नायक सहित, having a master, For Private and Personal Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1552 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 11 lord, • परिजन सहित, पितृ-मातृ युक्त, सन्त, संत, वि० निकटस्थ, अक्रान्त, सन्तमसारिः सूर्य husband, • सम्पन्न, सहित, युक्त, पूर्ण, full एव शुशुभे, nearest, proximated, of, endowed with. _streatched, • समीप, near.. सनाभिः, सणाहि, पुं० [समाना नाभिर्यस्य] सहोदर, सन्तक्षणं, संतक्खणं, नपुं० [सम् + तक्ष् + ल्युट्] एक ही माता के उदर से जन्म लेने वाले, con- ताना, व्यंग्य, Sarcasmes nected by the ame, navel, uterine, सन्तत, संतत, (भू०क०कृ०), [सम् + तन् + क्त], similar, • समान मिलता-जुलता, • बन्धु, . विस्तारित, फैलाया हुआ, stretched, भाई, कुटुम्बी परिजन, kindered, related, extended, • नियमित, परम्परागत, concasteness, • जातीय, जातिगत, द्विपं द्वि पक्षा tinual, constant, नित्य,शाश्वत, स्थायी, यतघण्टिकाभिः सघोषमुत्तोषवतां सनाभिः। regular विघ्नरहित, अनावरत, सनाभ्यः साणाह, पुं० [सनाभि + यत्] वंश अनवच्छिन्न, lasting, eternal, • बहुत, पराम्परागत, एक ही कुल में उत्पन्न हुआ, re अनेक, नानाविध, much, many. lated of one family. सन्ततं, संततं, अव्य० शाश्वत, नित्य, सदैव, हमेशा, सनिः, सणि स्त्री० [सन् + इन्] सेवा, पूजा, ser. निरंतर, लगातार, क्रमश:, always, reguvice, worship, • उपहार, भेंट, प्राभृत, दान, lar, continuous. gift, donation, given up::, सन्ततिः, संतति, स्त्री० [सम् + तन् + क्तिन्], . सनिद्रभाव, सणिद्दभाव, वि० निद्रापन्न, निद्रायुक्त, आली, पंक्ति, परम्परा, lineage,line, race, sleepful, दीपेऽभिवीक्ष्य बहुकौतुकतोऽधुना row, range, . धारक, प्रवाह, प्रसार। वा, संघूर्णमानशिरसीह सनिद्रभावात्।... सनी,सणी.स्त्री०सनि + ङीषा विनम्र निवेदन. "द्विरदोष्विव मेदिनीयतिध्वभिमुख्यः respectful entreaty, . दिशा, शब्द शुचिघिससन्सतिः', extent, श्रेणी, • कुल, वंश, परिवार, family, • संतान, प्रजा, • fasta, quarter, point of the com समुच्चय, समुदाय, समूह, mass, • ढेर, राशि, pass. सनीड, सणीड, वि० [समानं नीडमस्त्यस्य] एक ही group, heap. "सन्ततिभित, संतइभिउ, वि० • परम्पराछेदक, . घोंसले में स्थित, living in the samenest, सन्तानोच्छेदकारक, killer of extent. • निकटस्थ, • समीपवर्ती, proximate, supperable. सन्तन्, संत, सक० प्रकट करना, व्यक्त करना। Traifa, to manifest, to evident. सन्ग्राह्य, संग्गेज्झ, वि० आश्रय करने योग्य. supperalable. ... सन्तपनं, संतवणं, नपुं० [सम् + तप् + ल्युट्] ऊष्म, सन्तः, संतो, पुं० [सन् + क्त], अञ्जुलि, सत्पुरुष, उष्ण, गर्म, heating, • प्रज्वलन, जलन, the two hands opened,• सज्जन पुरुष inflaming, torturing, • संताप, कष्ट, - सन्तं त, जयकुमारं साक्षीकृत्य, good man, दुःख, pain. . . महात्मा। पीडाकरोऽन्यो विरहे परन्तु, सन्तोऽत्र सन्तप्त, संतत्त, (भू०क०कृ०), [सम् + तप् + क्त], माध्यस्थ्यमिता भवन्तु', sage, . • दुःखी, व्याकुल, अशान्त, distressed, सत्पुरुष-लसन्ति सन्तोऽप्युयोजनाय, रसैः tormented, • तपा हुआ, गरम किया गया, सुवर्णत्वमुपैत्यथायः', . सन्तजन-गुणं heated, • प्रज्ज्वलित, प्रदीप्त, inflamजनस्यानुभवन्ति सन्तस्तत्रादरत्वं प्रवहाम्यहं तत्। । ..med. • सन्तश्चिदानन्दममुं श्रयन्तु', good reli- सन्तप्त-जन, संतत्त-जण, वि० दुःखी लोग, pain ful man. gious man. For Private and Personal Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सन्तप्त ज्वाला, संतत्तजाला, स्त्री० प्रदीप्त अग्नि, flammed fire. " सन्तप्त सूर्य:, संतत्त- सुज्जो, पुं० ऊष्मा युक्ते सूर्य । • तेजस्वी सूर्य, heated sun. सन्तमसु, संतम, नपुं० [सन्ततं तमा] सर्वव्यापी तम, पूर्ण अंधकार, all pervading darkness, घोर अंधकार, प्रगाढ़ अन्धकार, universal darkness. सन्तमसारिः, संतमसारि, पुं० सूर्य, दिनकर । शुभेऽप्यन चक्रितु तत्तमसा सन्तमसारिरेव • www.kobatirth.org भुक्त: । sun. सन्तरणं, संतरणं, नपुं० पार, crossing over. सन्तर्जनं, संतज्जणं, नपुं० [सम् + तर्ज् + ल्युट् ], डांटना, फटकारना, दण्ड देना, reviling, thretening: `सन्तर्पणं, सतप्पर्ण, नपुं० [सम्+ तृप् + कन्], सन्तुष्ट, करने वाला, delighting outisfying. सन्तर्पण, सतप्पणं, नपुं० [सम् + तृप् + ल्युट् ], • संतुष्ट करना, तृप्त करना, satisfying, sativating, • खुश करना, प्रसन्न करना, delighting. सन्तर्पणभृत्, संतप्पाणभूअ, वि० प्रसादनकर, सन्तर्पक. gives delight. सन्त्रस्त, सत्तस्स, वि० भयभीत, fearful. सन्ता, संताड, सक० प्रताड़ित करना, कष्ट देना, पछाड़ना, कन्दुः, to blow, to knock. सन्तानः, संताणो, पुं० [सम् + तन् + घञ्], • परम्परा, • प्रवाह, countinuance flow, • विस्तार, फैलाव, प्रसार, extension, बिछाना, फैलाना, प्रसार, extension, • प्रवाह, धारा, परिवार, • सन्तति, परम्परा, series, range 'अंश, कुल, series, eries, range, . सन्तान, बाल बच्चा, family. सन्तानकः, संताणगो, पुं० [सन्तान + कन्] एक वृक्ष विशेष, स्वर्ग सम्बन्धी तरु, a kind of tree. सन्तानिका, संताणिगा, स्त्री० [सम् + न् + ण्वुल् + प्], छारा, फेन, forth, foam-cream, • चाकू, तलवार, knife, sword.. • सन्तापः, संतावो, पुं० [सम् + तप् + घञ्], • गर्मी, ऊष्मा, उष्णता, heat, great heat, • तपन, जलन, heating, • दुःख, पीड़ा, कष्ट, वेदना, व्यथा, pain, • सताना, दुःख देना, distress, forment, • आवेश रोष, क्रोध, कोप, an " gry, • तमतमाना, • पश्चात्ताप, तपस्या, torture, remorse. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सन्तापकर, संतावयर, वि० पीड़ादायक, painful. सन्तापकलापः, संताव- कलावो, पुं० [सन्तापस्तस्य कलापः समूहः] कष्ट समूह, व्याधिं समुच्चय, painful. 1553 सन्तापकृत्, संतावकिअ, वि० वेदना उत्पन्न करने वाला, being to pain. सन्तप्पनं, संतप्पणं, नपुं० अलन, दाह, heating. सन्तापयुक्त, संतावजुत्त, वि० अनुतप्त, संवेदमा युक्त, • painful. सन्तापित, संताविअ, भू० क०कृ०, [सम् + तप् + “णिच् + क्त] • पीड़ित, दुःखित, व्याधिग्रस्त, tormented, pained, कष्टयुक्त, af flicted, • संतप्त किया हुआ, heated. सन्तप्तता, संतत्तआ, वि० संताप युक्त, painful! सन्तिः, सति, स्त्री० [सन् + क्तिन्] विनाश, अन्त, समाप्ति, end of destruction • उपहार, भेंट, gift.. joying.. सन्तोषदायक, वि० संतुष्टि संतुल, संतुल, सक० तोलना, to weight. सन्तुष्टता, संतुट्ठत्त, वि० सन्तोष जनक, • happinessful... सन्तुष्टभावः, संतुङभाव, पुं० सुपरितोष भाव, nature of happiness. सन्तोषणं, संतोसणं, नपुं० प्रसन्न करना, happiness, राष्ट प्रदायक, परितोष उत्पन्न करने वाला, doing to happy, doing to satisfaction. For Private and Personal Use Only सन्तोषदायी, संतोसदाइ, वि० तुष्टिदायी, इच्छापूर्तियुक्त, satisfactionful. सन्तोषभावः, संतोसभावो, पुं० प्रसन्न भाव, हर्षभाव, happiness. सन्तोषवारि, संतोसवारि, नपुं० संतोष रूपी जल. water of satisfaction. 2 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1554 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सन्तोषशील, संतोससील, वि० सन्तुष्टि युक्त, satisfactionful. सन्तोषामृतधारिणी, संतोसामिअधारिणी, स्त्री० सन्तोष रूपी अमृत धारण करने वाली, taking of satisfaction. सन्तोषी, संतोसी, वि० सन्तोष रखने वाला, satis ___faction. सन्त्यजनं, संतजणं, नपुं० [सम् + त्यज् + ल्युट्] छोड़ना, त्याग देना, परित्याग करना, togiven up, leaving. सन्त्रासः, संतास, पुं० भय, डर, आतंक, fear, ter ror. सन्दद, संदद, वि० दत्तवती, giver woman. सन्दधता, संदधत्त, वि० स्पर्शकर्ता, toucher. सन्दधनी, संदधणी, वि० सुशोभित होने वाली, hav ing to decorate. सन्दंशः,संदंस, पुं० [सम् + दंश् + अच], • सन्डासी, चिमट, a pair of tonge, • दांत भींचना, too great compression of the teeth. संदा, सक० देना-संददत्, to given up. सन्दर्शकः, संदंसगो, पुं० [सदृश + कन्] चिमटा, सन्डासी, a pair of tonge. सन्दर्भः,संदब्भो, पुं० [सम् + दृश् + घञ्], • सन्तति, सम्बन्ध, संलग्नता, together, weaving, • आत्म परिचय, introduction of soul, • क्रम करना, मिलाना, unitying, • मिश्रण, संग्रह, mixture,• संरचना, निबन्ध, com position, literary work.. सन्दर्शनं, संदंसणं, नपुं० [सम् + दृश् + ल्युट], . अवलोकन, परिलोकन, • देखना, ताकना, टकटकी लगाना, seeing, beholding, • ध्यान, seeing one another, viewing, appearance, • दृष्टि, gazing, • दर्शन, looking. सन्दानं, संदाणं, नपुं० [सम् + दा + ल्युट्], • रस्सी, डोरी, रज्जू, rope, • श्रृंखला, बेड़ी, बंधनी, chain, cord, fetter. सन्दानः, संदाणो, पुं० गण्डस्थल, the cheek. सन्दानित, संदाणिओ, वि० [सन्दान + इतच्] बद्ध, आबद्ध, कसा हुआ, bound, tied, . श्रृंखलित, बेड़ी में जकड़ा हुआ, आवेष्ठित, fet tered, chained. सन्दानिनी, संदाणिणी, स्त्री० [सन्दानं बन्धनं गवां अत्र-सन्दान + इनि + ङीप] गोष्ठ, गोशाला,a cow pen. सन्दावः, संदावो, पुं० [सम् + दु+घञ्] प्रत्यावर्तन, परिभ्रमण, परावर्तन, भगदड़, flight, retreat. सन्दाहः, संदाहो, पुं० [सम् + दह् + घञ्] दाह, जलन, उष्णता, burning up, • उपभोगता, con suming. सन्दिग्ध, संदिद्ध, भू०क०कृ०,[सम् + दिह् + क्त], • सना हुआ, ढका हुआ, besmeared, . आच्छादित, आवृत, covered, • भ्रामक, सन्देहात्मक, अनिश्चितता, dubious, doubtful, • भ्रान्त, • सशंक, सन्देहास्पद, सन्देहयुक्त, uncertain, confused, • असुरक्षित, risky, unsafe, • विषाक्त, poisonful. सन्दिग्धादिग्ध, संदिद्धादिद्ध, वि० संदिग्ध और असन्दिग्धपना, confused and __unconfused. सन्दिष्ट, संदिट्र, भू०क०कृ०,[सम् + दिश् + क्त], • इंगित, इशारा किया गया, संकेतित, pointed out, indicated, • निर्दिष्ट,assigned, • उक्त, वर्णित, कथित, told,narrated, • ज्ञात, परिज्ञात,known,• सूचित, information. सन्दिष्टः, संदिट्ठ, पुं० सन्देशवाहक, दूत, a mes senger, ARI, herald. मन्दिर्य. संदिद. नपं० सचना. समचार, खबर, in formation, news tidings. सन्दित, संदिअ, वि० [सम् + दो + क्त] बद्ध, आबद्ध, जकड़ा हुआ,• श्रृंखलित, बेड़ी युक्त, bound, chained. सन्दिश, संदिस, वि० सन्देशदायक, messenger. सन्दिशत्, प्रकट किया गया, indicated. सन्दी, संदी,स्त्री० [सम् + दो + ड + ङीष],खटिया, खाट, a small bed stead. For Private and Personal Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1555 सन्दीपनं, संदीवणं, नपुं० [सम् + डीप् + णिच् + ल्युद], • प्रज्वलित करना, सुलगाना, inflamming. सन्दीपनः, संदीवणो, पुं० कामदेव का एक बाण, ___arrows of cupid. सन्दीप्त, संदित्त, वि० [सम् + डीप् + क्त], • प्रज्वलित किया हुआ, सुलगाया हुआ, inflammed, • उत्तेजित, उद्दीपित, ex- cited, stimulated, • भड़काया हुआ, उकसाया हुआ, instigated, prompted. सन्दुःख, संदुह, वि० दुःख युक्त, painful. सन्दुष्ट, संदुट्ठ, भू०क०कृ०, [सम् + दुष् + क्त] कलुषित किया हुआ, मलिन किया हुआ, polluted defiled, • दुष्ट, दुर्जन, vicious, wicked. सन्दूषणं, संदूसणं, नपुं० [सम् + दूष् + णिच् + ल्युट्], दोष, दूषण, defiling, • मलिनता, मल, fault, defect, . भ्रष्ट करना, विषाक्त करना, violating, corrupting. संदृश संदिस, सक० देखना, भली प्रकार से अवलोकन करना, to see. सन्देशः, संदेसो, पुं० [सम् + दिश् + घञ्],• सूचना, समाचार, information, news tidings, • ज्ञातव्यपलेश, message, • आज्ञा, आदेश, order, • रहस्य निवेदन, the subjec of a message. सन्देशनः, संदेसणो, पुं० दूत, संवाहक, messanger. सन्देशगत, संदेसगअ, वि० आदेश को प्राप्त हुआ, gone to order. सन्देशदायक, संदेसदायग, पुं० सन्देश देने वाला, समाचार देने वाला, सूचक, messenger. सन्देशपदं, संदेसपद, नपुं० वृत्त प्रेषण, प्रेम प्रेषण, प्रेम परक सूचना, message of lovely. सन्देशवाच, सदेसवाग, पुं० समाचार, वृत्तप्रेषण, news, tidings. सन्देशहरः, संदेसहरो, पुं० दूत, संदेशवाहक, messanger. सन्देशिन्, संदेसि, वि० समाचार देने वाला, वृत्तप्रेषण करने वाला, messanger. सन्देहः, संदेहो, पुं० [सम् + दिह् + घञ्] संशय, शंका,doubt, suspence,• संदेहालंकारजिसमें दो समान वस्तुओं की घनिष्ठता के कारण भ्रान्ति से एक वस्तु को अन्य वस्तु समझ लिया जाता है। 'संसदेहस्तु भेदोक्तौ तदनुक्तौ च संशयः', (काव्य० 10), regarded as a figure of speech. सन्देहधारि,संदेहधारि, वि० संशय धारक,शंका धारक, taker of doubt, • अच्छे शरीर का धारक - 'समित्तिम्यगू पस्य देहस्य शरीरस्य धारकेणेति'। सन्देहप्रतिकारि,संदेहपडियारि, वि० संशय निवारक, impedimenter of doubt. सन्देहालङ्कारः, संदेहालंकार, पुं० सन्देह अलंकार, संशय अलंकार, a figure of speech, इदमेतदिदं वेति साम्याबुद्धिर्हि संशयः। हेतुभिर्निश्चयः सोऽपि निश्चयान्तः स्मृतो यथा।। (वाग्भटालङ्कार 4/78), किमिन्दिराऽसौ न तु साऽकुलीना, कला विधोः सा नकलङ्कहीना। रतिःसतीयं न तु सा त्वदृश्या, प्रतर्कितं राजकुलैः स्विदस्याम्।। (जयो० 5/78)। सन्दोहः, संदोह, पुं० [सम् + दुह + घञ्],• दुहना, निकालना, दूध दुहना, milking, • किसी वस्तु की समष्टि, समुच्चय, the whole quantity of any thing, • ढेर, राशि, संघात, समूह, heap, mass, • संदोहन, प्रकटन, assemblage. सन्द्रावः, संदावो, पुं० [सम् + 2 + घञ्], प्रत्यावर्तन, भगदड़, परावर्तन, flight, retreat. संध, संध, सक० सन्धान करना, mixing. संधारणशील, संधारणसील, वि० धारण करने वाले, taking. सन्धा, संधा, सक० धारण करना-सन्दधत्, to take. सन्धा, संधा, स्त्री० [सम् + धा + अङ् + यप्], • साहचर्य, मिलाप, मेल, union, association, • प्रगाढ़ सम्बन्ध, close, connection, • स्थिति, दशा, state, condition, • सीमा, limit, boundary, • प्रतिज्ञा, For Private and Personal Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1556 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश .. . "Premise, stipulation, • स्थिरता, धैर्य, fixing, • सन्ध्या , twilight, • मद्यसंधान, distillation. सन्धान, संधाणं, नपुं० [सम् + धा + ल्युट्], • जोड़ना, मिलाना, योग करना, joining, uniting, मिश्रण, संगत, योग, union, junction, • मुख, mouth, • जोड़, ग्रन्थि, joining, restoration, • आचार आदि बनाना, a king of relish, eaten to excite thirst सन्धानकः, संधाणग, पु० अचार मुरब्बा, preportion of pickles. सन्धानित, संधाणिअ, वि० [सन्धान + इतच्], मिलाया हुआ, मिश्रण, united, mixed, किया हुआ, संगमित, compound, • बांधा हुआ, कसा हुआ, fitting, fixing. ... सन्धारण, संधारणं, वि० भारोद्वहन, बोझा, load weight.. सन्धारक, संधारक, वि० रक्षक, रक्षा करने वाला, protector." सन्धिः , संधि, स्त्री० [सम् + धा + कि), संधान, जोड़, योग, मेल, union, • संगम, सम्मिश्रण, सम्बन्ध, junction, combination, . मित्रता, मैत्री, संघट्टन, friendship, • अन्तराल, विश्राम, structural division in adrama,• पर्व,ग्रन्थि ,joint; articulation, • पद मेल, पार्थक्य, intention, . छेद, विवर, छिद्र, hole, . सरंग, सेंध, "breach, hole, chasm, . वर्ण विकार, ध्वनि परिवर्तन की प्रवृत्ति, euphonic com- bination of final and initial letters. सन्धिकः, संधिगो, पुं० [सन्धि + कन्] एक ज्वर fasta, a kind of fever: मन्धिका, संधिगा, स्त्री० [सन्धिक + टप्], आसवन, "distilation. मन्धित, संधिअ, वि० [सन्धा + इत] बद्ध, मिला हुआ, मिश्रित, united, joined, bound, • समाहित, आबद्ध, tied, fixed, mixed, • प्ररक्षित, reconciled, allied, • अचार SITI TIR4, pickled. सन्धिदूषणं, संधिदूसणं, नपुं० प्रस्ताव भंग, शान्ति भंग, वार्तालाप में गतिरोध, dislocation of a joint breach of treaty. सन्धिनी, संधिणी, स्त्री० [सन्धा + इनि + ङोप्] गर्भिन गाय, गर्भिणी गाय, a cow impreg nated. सन्धिला, संधिला, स्त्री० [सन्धि + ला + क + टाप्], भित्तिछिद्र, a hole in a wall, • नदी, मदिरा, river, spirituous liqour. सन्धुक्षणं, सधुक्खणं, नपुं० [सम् + धुक्ष् + ल्युट्], सुलगना, प्रज्वलित होना, inflamming • उद्दीपन, उत्तेजित करना, exiciting stumulating. सन्धूपं, संधूव, वि० उत्तम धूप, good perfume incense... सन्धृत, संधिअ, वि० लिपटा हुआ, covered. सन्धेय, संधेय, वि० [सम् + धा + यत्] जोड़े जाने योग्य, मिलाए जाने योग्य, to be united, to be joined." सन्ध्या, संझा, स्त्री० [सन्धि + यत् + टाप् + सम् - ध्यै + अङ् + यप् वा] सायंकाल, सन्धिबेला। 'शशिनाऽऽप विभुस्तु वाञ्चनकलशाली सह सन्ध्यया' पुनः। सांझ का समय, evening dusk, . उचित ध्यान, प्रार्थना, prayer time,.चिन्तन-ममन, thinking, medi tation. सन्ध्याकाल, संझाकालो, पुं० सायंकाल, सांझ का समय, evening time.' सन्ध्यान, संझाणं, वि० पर्व आदि पर ध्यान करने वाला, meditation in part. सन्ध्यानपरायणत्व, संझाण-परायणत्त, वि० सन्ध्यास सन्ध्यानपरायणत्वादेम च पर्वण्युपवासमृतत्वात्। सन्ध्याकालीन कर्त्तव्य में परायण रहने arsi, devoted in evening work. सन्ध्यानुचरी, संझाणाणुयरी, वि० सन्ध्या के पीछे पीछे चलने वाली, going both of evening. सन्ध्यारुणिमा, संझारुणिमा, स्त्री० सन्ध्या कालीन लालिमा, redness of evening time. For Private and Personal Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1557 SEPTESH NEET सन्ध्यावन्दना, संझावदणा, स्त्री० सन्ध्याकालीन ध्यान, सामायिकादि की क्रिया। आलोचना करना, the morning prayer, • सदाचरण प्रवृत्ति, gone of character. सन्ध्यावन्दनकारिन्, संझावंदणयारि, वि० सन्ध्या वंदन करने वाले, evening prayers men. सन्ध्यासमयः, संझासमयो, पुं० सन्ध्याकालीन समय। 'सांझ का समय, आप्रदोष, evening time: सन्न, सण्ण, भू०क०कृ०, [सद् + क्त], आसीन, स्थित बैठा हुआ, • खिन्न, दुःखी, व्याकुल, उदास, sitting down, lying, pained, • विश्रान्त, थका हुआ, म्लान, dropping weaked, • क्षीण, दुर्बल, low, weak,• नष्ट, लुप्त, destroyed, perished, • गतिहीन, स्थिर, downcast, relaxed. सन्नः, सण्णो, पुं० पियाल तरु, the tree called piyala, • चारोली तरु, the tree called of charoli. सन्न, सण, नपुं० अल्पमात्रा, थोड़ा सा. a little. small... ... सन्नक, सण्णग, वि० [सन्न + कन्] नाटा, छोटे कद का, low dwarffish. सन्नत, सण्णअ, भू०क००, [सम् + नम् + क्त] नम्रीभूत, नत, झुका हुआ, bent down stooping, • प्रणत, downcast, con tracted. सन्नतर, सण्णयर, वि० [सन्न + टाप्] विषण्ण, अपेक्षाकृत धीमा, downcast. सन्नतिः, सण्णइ, स्त्री० [सम् + नम् + क्तिन्] प्रणति, , अभिवादन, नमन, obeisence, respectful, • ध्वनि, कोलाहल, salutation, a sound, सन्नयः, सण्णओ, पुं० [सम् + नी + अच्], • संचय, समुच्चय, परिमाण, collection, multitude, quantity, • सन्मार्ग, good way, • पृष्ठभाग, rear-guard. संन्यासित्, संणासि, वि० सन्यास युक्त, sage ful. सन्नहर्ने, सण्णहणं, नपुं० [सम् + नह + ल्युट्] उद्यम, परिश्रम, उद्योग, प्रयत्न, preparing,equipping among, • सन्नद्ध होना, सुसज्जित होना, putting, • कवच, armour, mail. सन्नहनकः, सण्णहणगो, पुं० कवच, ठरश्छद, • वक्षस्थलावरणक। arming, preparation 'for battle. सन्नहनरोधि, सण्णहणरोहि, वि० कवच धारण में बाधक, कवच धारणे बाधकं, troubling in arming. सन्नाहः, सण्णाहो, पुं० [सम् + नह् + घञ्], कवचित होना, युद्ध के लिए तैयार होना, सुसज्जित होना, preparing for arming. सन्नाह्यः, सण्णाहओ, पुं० [सम् + नह + ण्यत्] युद्ध का हाथी, a war elephant.* सन्निकर्षः, सण्णिकस्सो, पुं० [सम् +नि + कृष् + घञ्], . समीप लाना, निकटस्थ करना, drawing near, bringing near, . सम्बन्ध, इन्द्रिय विषय से सम्बन्धित, connection of an organ of sense, . उत्कर्ष-अनुत्कर्ष का विचार करना, एक वस्तु में किसी एक धर्म के विवक्षित होने पर शेष धर्मों के उसमें सत्त्व-असत्त्व का विचार करना, thinking in nature and unnature, पड़ोस,सामीप्य, relation, connection. सन्निकर्षणं, सण्णिकस्सणं, नपुं० [सम् + नि + कृष् + ल्युट्]; निकटस्थ करना, समीप लाना, - bringing near, proximity, .पहुंचना, 3771, approaching, approximating, • सामीप्य करमा, vieinity: सन्निकृष्ट, सण्णिकिट्ठ,(भू०क०कृ०),[सम् + नि + कृष् + क्त] • सींचा हुआ, आकृष्ट किया हुआ, approximate, proximate, . .... noise. सन्नद्ध, सण्णज्झ, भू०क०कृ०, [सम् + नह् + क्त], • कटिबद्ध, उद्यत, तत्पर, tied, bound together, girded, arranged, ready, • सुसज्जित, सुव्यवस्थित, decorated, • निकटस्थ, सीमावर्ती, mailed. सन्नपि, सण्णवि, अव्य० होने पर भी, being in. For Private and Personal Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1558 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश समीपवर्ती, सटा हुआ, adjacent, near, • निकटस्थ, समीपस्थ,proximity of vicin ity. सन्निग्रहणं, सण्णिग्गहणं, नपुं० [सम् + नि + ग्रह + ल्युट], अच्छी तरह निग्रह करन, भली-भांति निग्रह करना, हृषीकसन्निग्रहाणैकवित्ताः स्वभाव सम्भावनमात्रचित्ताः। good capturing. सनिचयः, सण्णिचय, पुं० [सम् + नि+चि+ अच्], • संग्रह, संचय, collection heap. सन्निधात, सण्णिधाउ, पुं० [सम् + नि + धा + तृच्], निकट लाने वाला, जमा करने वाला, being near, having proximate. सन्निधानं, सण्णिहाणं, नपुं० [सम् + नि + धा + ल्युट्], सामीप्य, पड़ोस, nearest, proximity, • उपस्थिति, दृष्टिगोचर होना, present, seeing, • ग्रहण करना, taking, putting down, receiving, . उत्तमविधान भण्डार, good taking charge of, • सम्मिश्रण, समष्टि, mixture. सनिधाय, सण्णिहाअ,सक० स्थापित करना, उपस्थित करना, to deposit, to present. सन्निधिः, सण्णिहि, स्त्री० [सम् + नि + धा + इक्], • धनराशि, wealth heap, putting down together, निकटवर्ती, vicinity, • समागम, combination, • दर्शन करना। यद्यसि शान्ति समिच्छकस्त्वं सम्भज सन्निधिमस्य। seeing. सन्निपातः, सण्णिवाअ, पुं० [सम् + नि + पत् + घञ्] 'संसारे पतनं सन्निपातः', falling down in world, • गिरना, उतरना, नीचे आना, falling down, • सम्पर्क, संघर्षण, टकराहट, a lighting, falling together, • मिश्रण, मेल, संचय,collision, contact, • संघात, समुच्चय, संग्रह, union, collection, • रोग विशेष । बात, पित्त और कफ इन तीनों के योग से जो दोष उत्पत्ति होती है वह विषम ज्वर रूप होता है। a kind of disease. सन्निबन्धः, सण्णिबंधो, पुं० [सम् + नि + बन्ध + घञ्], • आसक्ति, लगाव, जोड़, मेल, attachment, connection, • सम्बन्ध, कस कर बांधना, binding firmly. सन्निबध्य, सण्णिबज्झ, वि० [सम् + नि + बन्ध् + ण्यत्] बन्धन योग्य, जोड़ने योग्य, bindable. सन्निनादः, सण्णिणादो, पुं० कड़कड़ शब्द, mo sound. सन्निभ, सण्णिह, वि० [सम् + नि + भा + क] समान, सदृश, तुल्य,स्मर । चापसन्निभभूः कटुक परमर्कदलजातिः। similar, cupid. सन्निभा, सण्णिहा, वि० सादृशी, similar. सन्निमेषः, सण्णिमेस.पं० सन्तो निमेषा यस्यां सा तया सन्निमेषकदृशा। अनुराग रखने वाली दृष्टि, निश्चल दृष्टि, lovely eye. सन्नियोगः, सण्णिजोगो, पुं० [सम् + नि + युज् + घञ्], • नियुक्ति, appointment, • परस्परिक योग, मेल, yoking together, union, • अनुराग, love,• बीच, मध्यस्थ, middle. सन्निरोधः, सण्णिरोह, पुं० [सम् + नि + रुध् + घञ्] अड़चन, रुकावट, obstruction, hin drance. सन्निविष्ट, सण्णिविट्ठ, वि० उपस्थित, present. सन्निर्वृतः, सण्णिउत, पुं० समीचीन निधि, good wealth. सन्निवृत्तिः, सण्णिवित्ति, स्त्री० [सम् + नि + विश् + घञ्], • रचना, • संरचना, return, de sisting from restraint. सन्निवेशः, सण्णिवेसो, पुं० [सम् + वि + विश् + घञ्], • भाण्डागार, store, मेल, योग, union, combination, • अवयवआखण्डलोऽमयथवा, giving seats to seat, seating in the proper place. सन्निवेष, सण्णिवेस, सक० बिठाना, ठहराना, to seat, ___togive seat. सन्निहित, सण्णिहिअ, भू०क०कृ०,[सम् + नि+ धा + क्त] उपस्थित, present, • ताडित, injured, • समीपता, laying close. For Private and Personal Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1559 सन्मङलार्थ, समंगलत्थ, वि० उचितमंगल के लिए, ____for good wishing. सन्मति, सम्मइ, वि० महावीर का अपर नाम, a name, samati. सन्मतिभा, सम्मइभा, स्त्री० यशोदा, Yasoda. सन्मतिसंसद्, सम्मइसंसा, स्त्री० विचारशील सभा सन्मतीनां विचारशीलानां वा संसदि सभायां पतत्येव', thinker assembly. सन्मतिसम्प्रदायः, सम्मइ-संपदाओ, पुं० वीर प्रभु का सम्प्रदायः, मृदुसनिवेश, mass of veerjina's• अनुराग, उत्कृष्ट भक्ति, love, attachment, • स्थान, स्थल, place, . अवस्था. condition, • रूप, आकृति, fig- ure. सन्मन, सम्मण, वि० [एता मनः] सत्पुरुष का मन, mind of good man, सतां विदुषां मनश्चित्तम्, शुद्धिचित्त गृही, good house holder. सन्मार्गः, सम्मग्गो, पुं० मुक्ति पथ, good way,all ___karmaless way. सन्मार्गगामी, सम्मग्ग-गामी, वि० मुक्तिपथगामी, gone of good way. सन्मार्गदर्शक, सम्मग्ग-दंसग, वि० मुक्तिपथदर्शक, good way thinker. सन्मार्गप्ररूपण, सम्मग्गपरूवण वि० उचित मार्ग का कथन, asking of good way. सन्मार्गप्रवृत्तिः, सम्मग्गपउत्ति, स्त्री० मुक्ति पथ की प्रवृत्ति, having good way. सन्मुख, सम्मुह, वि० सामने, front. सन्म, सम्मंज, सक० पोंछना, साफ करना, to clean. सन्मार्जित, सम्मज्जिअ, वि० प्रमार्जित, cleaned. सन्यसनं, सण्णसणं, नपुं० [सम् + नि + अप + ल्युट्], • विरक्ति, वैराग्य, त्याग, • सौंपना, प्रदान करना, laying down, resigna tion, consigning, giving. सन्यस्त, सण्णत्थ, भू०क०कृ०,[सम् + नि + अस् + क्त] डाला हुआ, नीचे रखा हुआ, त्यागा हुआ, laid down, deposited. संयासः,संजासो, पुं० [सम् + नि + अस् + घञ्],. छोड़ना, त्यागना, given up, leaving of deposit trust, • वैराग्यभाव, विरक्ति परिणाम, complete renunciation of the world, • धरोहर, निक्षेप, deposit,. योगी, sage. सन्यास-आश्रमः, सण्णास-आसमो, पुं० योगी आश्रम, ___a sage place. सन्यासाश्रमः,संणासासमो.० योगी आश्रम, तपस्वी स्थल, a place of saint. सन्यासिन, सण्णासि, पुं० त्यागी, विरक्ति,one who _lays down and deposites, • विरागी। सन्योगणः,सण्णोगण, पुं० सज्जन गुण, good man good quality. सन्विहर, सव्विहरं, वि० साथ में विहार करने वाला, with going. सप, सव, अक० सम्मान करना, पूजा करना, to honour, to worship, to connect. सपक्ष, सपक्ख, वि० पक्षण सह-पंखों वाला, winged, • पक्षवाला, दलवाला, having wings, • बन्धु, सदृश, समान, friend, similar. सपक्षः, सपक्खो, पुं० समर्थक, अनुगामी, पक्षपाती, an adherent, a follower, partisan, a kindered, • सजातीय सम्बन्धी। सपक्षता, सपक्खत्त, वि० पक्षपना-रुचि, belong ing the same side. सपक्षयुक्तता,सपक्खजुतत्त, वि० पक्षसहितपन, with adherent. सपत्नः, सपजण्ण, पुं० [सह एकार्थ पतति पत्न सहस्य सः] शत्रु, विरोधी, an enemy,ad versary arival. सपत्नी, सपत्ती, स्त्री० [समानः पतिः यस्याः], fel low wife, rival, mistress, • प्रतीयत्नी-सौत, co-wife, • सहपत्नी, सौत, having the same husband with another. सपत्नीक,सपत्तीग, वि० [सपत्नी+कप] पत्नी सहित, with wife. For Private and Personal Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1560 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सपलीगणः, सपत्तीगण, पुं०.स्त्रीसमूह, woman group. सपत्राकरणं, सपत्ताकरण, नपुं० [सह पत्रेण सपत्र । डाच् + कृ + ल्युट्] अत्यंत पीड़ाजनक, aegrit, very painful. सपत्राकृतिः, सपत्ताकिइ, स्त्री० [सपत्र + डाच् + कृ +क्तिन्] वेदना, पीड़ा, सन्ताप, दुःख, pain, ___very agony. सपदि, सवइ, अव्य० [सह + पद् + इन् सहस्य सः] इस समय, अब, instantly, • अधुना, ina moment, . शीघ्र, तुरंत, quickly, . तत्काल, तत्क्षण, immediately. सपर्ण, सपण्ण, वि० पर्ण-सहित-पत्र सदृश, with leafs. सपा, सपरिया, स्त्री०,[सपर् + यक् + अ + यपू] पर्युपासना, सेवा, honouring, service,. " अर्चना, पूजा, प्रार्थना, worship, praise, '• सम्मान, आदर, respect. सपर्यापर,सपरियावर.वि. पूजा में तत्पर.attached in worship.. सपाद, सपाद, वि० [सहपादेन] पैरों वाला, • एक चौथाई बड़ा हुआ, with feat one part of peom. सपिक्ष, सपिक्ख, वि०पिक्ष सहित-पार्व पिच्छया मयूर पक्ष निर्मिता, with wings. सपिण्डः,सपिंडो, पुं० [समानःपिंडा मूलपुरुषो निवापो वा यस्य] पिण्डदान देने वाला, having the rice-ball offering." सपिण्डिकरणं, सपिंडयरणं, नपुं० पिण्डदान करना, doing the pinda. सपीतिः, सपीइ, स्त्री० [सह एकत्र पीति:- पवानं + पा + क्तिन्] सहपान, मिलकर पान करना, drinking together. सपूत, सपूअ, वि० पुत्र युक्त, with son. सप्रकाशकर, सप्पगासयर, वि० स्व प्रकाशक, self _lighter. सप्त, सत्तं, नपुं० सात, seven. . सप्तक, सत्तग, वि० [सप्तानां समूहः] सातवा, सात की संख्या वाला, containing seven. सप्तकी, सत्तगी, स्त्री० [सप्तभिः स्वरैः इव कायति शब्दायते सप्तन् + कै + क + ङीष्] 'करधनी ति प्रसिद्धा मेखला, करधमी, कंदौरा, तगड़ी, a woman's girdle. सप्ततिः, सत्तइ, स्त्री० [सप्तगुणिता दशतिः] सत्तर, seventy. सप्तधा, सत्तहा, अव्य० [सप्तन् + धाच्] सात प्रकार से, सात गुणा, seven fold. सप्तन, सत्त, सं०वि० [सदैव बहुवचनान्त] सात, - सात संख्या, seven, containing seven. सप्तचत्वारिंशत, सत्तचत्तारि,स्त्री०सैंतालीस, fourty o seven. सप्तच्छ्दः , सत्तच्छदो, पुं० सप्तपर्ण, of a tree who seven leafness. सप्तच्छदगन्धवाहः, सत्तच्छद-गंधवाहो, पुं० सप्तपर्ण वृक्षों की सुगन्ध-ते शारदा गन्धवहाः सुवाहा - वहन्ति सप्तच्छदगन्धवाहाः। perfume of seven leafness tree. सप्तजिह्वः, सत्तजिब्भो, पुं० आग, अग्नि, fire....... सप्तज्वालः, सत्तेजालो, पुं० आग, अग्नि, fire. सप्ततत्त्व, सत्ततच्च, नपुं० सात तत्त्व, • जीवाजीवादि ज्ञान, seven true state..... सप्तत्रिंशत, सत्ततीस, स्त्री० सैंतीस, thirty seven. सप्तदशन, सत्तदह/सतरह,वि० सत्रह, seventeen. सप्तदीधितिः, सत्तदीधिइ, स्त्री० अग्नि, आग, fire. सप्तद्वयोदारः सत्त-दीओदार, पुं० चौदह, fourteen. सप्तद्वीपा, सत्तदीवा, स्त्री० पृथ्वी, earth... सप्तधातु, सत्तधाउ, पुं० सात प्रकार की शारीरिक धातुएं। अन्नरस, रुधिर, मांस, चर्बी, हड्डी, मज्जा और वीर्य, the seven constituent elements of the body, chyle, blood, flesh, fat, bone, marrow, and se.. - men. सप्तनवतिः, ससणवइ/सताणरा, स्त्री० सत्तानवे, ninety seven. सप्तनाडीचक्रं, सत्त-वाडीचक्क, नपुं० ज्योतिष सम्बन्धी रेखा, astrological line. .. सप्तपलाशकीयः, सत्त-पलासकिज्जो सप्तच्छदवृक्ष, a tree.. For Private and Personal Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सप्तपदी, सत्तपदी, स्त्री० सात पंग चलना, वैवाहिक क्रिया का एक रूप जिसमें दूल्हा एवं दुल्हन को सात वचन साक्षी पूर्वक ग्रहण करने को कहे जाते हैं, the seven steps at a marriage. सप्तपरिक्रमा, सत्त-परिक्कमा, खी० सात प्रदिक्षण, सात फेरे, seven round. सप्तप्रवृत्तिः, सत्तपत्ति खी० सात अंग, seven part सप्तप्रकारः, सत्तपयारो, पुं० सात भेद, सप्त भंग, *seven kind. सप्तप्रकारत्व, सत्तपयारत, वि० सात भंग वाले। सप्तप्रकारत्वमुशन्ति भोक्तुः फलानि च त्रीण्यधुनोपयोक्तुम् । having seven [cus tom. सप्तभङ्गात्मक, सत्त-भंगप्पग, वि० सप्त भंग रूप, seven custom. सप्तभद्रः, सत-भो, पु० सिरस तरु, the Sirisha tree. सप्तभूमिक, सत्त-भूमिग, वि० सात खण्ड वाला, seven stories high. सप्तभीम, सत्त-भउम, वि० सात खण्ड वाला, seven stories. सप्तम, सप्तम, वि० [सप्तानां पूरणः सप्तन् डट् ] सांतवां, the seventh. सप्तमक, सप्तमंग, वि० सांतवा, the seventh. सप्तमलम्बकं, सत्तमलगं, नपुं० सातवां लम्ब । • चम्पूकाव्य में प्रयुक्त सातवां अध्याय, seventhpart in champu-kavya. सप्तरात्र, सत्त-रत्तं, नपुं० सात रात का समय, a period of seven night. सप्तर्षि, सत्तरिसि, पुं० एक ऋषि विशेष, a sage. सप्तला, सतला, स्त्री० चमेली, jasmine. सप्तविंशतिः, सत्तावीस, खी० सताईस, twenty even. सप्तविध, सत्तविह, वि० सात गुणा, सात प्रकार का, seven fold. 7 सप्तशर्त, सत्तस, नपुं० सात सौ seven-hundred. सप्तसप्तिः, सत्तसत्ति, पुं० सूर्य, sun. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सप्तस्वरं, सत्तसरं, नपुं० सात स्वर-निषाद, ऋषभ, षड्ज, गान्धार, मध्यम, पञ्चम और धैवत, tone, seven sound in music. seven. 1561 सप्ताङ्ग, सत्तंग, वि० सप्त प्रकृति, the seven con stituent of a kingdom. सप्तार्चिस् सत्तच्ची, वि० सात जिला वाला, अशुभ दृष्टि वाला, having seven tongue. सप्तार्चिस्, सत्तच्ची, पुं० अग्नि, आग, fire, • शनि, Sani. सप्ताशीतिः, सत्तासीइ, स्त्री० सतासी, eithgy सप्ताश्रमः, सत्तासमी, पुं० सतकौन, सात कोने, seven corner. सप्ताश्वः, सत्तासो, पुं० सूर्य, दिनकर, sun. सप्ताश्वकः, सत्तासगो, देखो ऊपर। सप्ताहः, सत्ताहो, पुं० एक सप्ताह, one week: सप्तिः, सति, पुं० अश्व, घोड़ा, horse. 'सप्तिसमूहः सत्ति-समूहो, पुं० अश्व समूह, horsemass. सप्रणय, सप्पणय, वि० [सह प्रणयेन] स्नेहपूर्ण, मित्रतापूर्ण, friendly. सप्रतिपत्तिक, सम्पङि- पत्तिग, वि० विश्वास उत्पन्न करने वाला प्रतिपत्या सहित, विश्वासुत्पाद्य, having to trustful. ..सप्रत्यय, सपच्चय, वि० [प्रत्ययेन सह] विश्वस्थ, विश्वास योग्य, trustworthy • निश्चित सप्रीति, सप्पीइ, वि० प्रीति युक्त, lovely सप्रीति, सप्पी, वि० प्रीति युक्त, lovely. सफर:, सफरो, पुं० चमकीली मछली, small glittering fish • सफल, successful. सफरसमूह:, सफरसमूह, पुं० मछली समूह, fish For Private and Personal Use Only mass. सफल, सकल, वि० [सह फलेन ] सम्पन्न, पूर्ण, पूरा किया हुआ, fulfilled, फलवान्, accomplished, • फलों से परिपूर्ण, fruitful, उपजाऊ, productive. सफलता / सफलत्व, सहलत्त, वि० सम्पन्नता, पूर्णता, fulfilled. सफलीकृत, सफलीकिअ, वि० सफलता युक्त, fulfilledness. सफल प्रयत्नः, सफलपजण्णो, पुं० कृतार्थ, clever. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1562 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सबन्धु, सबंधु, वि० [सह बन्धुना] मित्रयुक्त, मित्रता से परिपूर्ण, friendful, • परिजन सहित, with family, having a friend. सबन्धुः, संबंधु, पुं० बन्धुवर्ग, परिजन, माता-पितादि सहित, relation. सबन्धुवर्गः, स-बंधुवग्गो, पुं० माता-पितादि सहित स्थातुं समिच्छामि सबन्धुमार्गः परेऽत्रतत्सम्भविनो भवन्तु, with mother father. सबला, सबला, स्त्री० लक्ष्मी, great woman laxmi. सबलिः, सबलि, पुं० [सह बलिना] सन्ध्याकालीन समय, गोधूलिबेला, evening twilight. सबहुमान, सबहुमाण, वि० सम्मान सहित, with respect. सबाध, सबाह, वि० [सह + बाधया] आघातपूर्ण, . पीड़ाजनक, कष्टदायक, बाधायुक्त, painful. सब ह्मचर्यम्, सबंहचेरं, नपुं० [समान ब्रह्म आत्मज्ञानग्रहणकारिन् व्रतं चरति-चर+णिनि] सहपाठी, साथ में अध्ययन करने वाला, fel low studentship. सभ, सह, वि० कान्ति युक्त, प्रकाश सहित, नक्षत्र सहित, lightness, starness. सभय, सभय, वि० भय सहित, with fear. सभया, सभया, स्त्री० त्रपा, लज्जा, सभायां लज्जा न कार्या विद्वद्धिरिति, bashfulness. सभा, सहा, स्त्री० [सह भान्ति अभीष्ट निश्चयार्थमेकत्र यत्र गृहे], an assembly, councilchamber, hall, • शोभावती, charmful, परिषद्, समिति, संगठन, पक्षति, council, conclave, • गोष्ठी, company, • सदस, society. सभाज, सभाज,सक० प्रणाम करना, नमस्कार करना, to salute, • अर्पित करना, बधाई देना, to gratify, • पूजा करना, आदर देना, to worship, to honour, • अलंकृत करना, सुशोभित करना, to adorn, to grace. सभाजनं, सभाजणं, नपुं० [सभाज् + ल्युट्], • प्रणाम करना, अभिवादन करना, paying respect to, salutation, • स्वागत करना, बधाई देना, welcoming, congratulation. सभामण्डपम्, सहामंडवं, नपुं० सभास्थल, सभावनि, assembly place. सभामध्य, सहामज्झ, वि० सभा के बीच के, middle of assembly. सभावनः, सहावणो, पुं० [सह भावनेन] शिव, शंकर, Siva. सभाव, सभाव, वि० भाव सहित, with nature. सभावनि, सहावणि, स्त्री० सभा मण्डप, assem ___bly hall. सभासमारोहः, सहासमारोहो, पुं० परिषद का आयोजन, being of assembly. समङ्कित, समंकिअ, वि० व्याप्त, extended. समङ्गनावर्गः, समंगणावग्गो, पुं० समीचीन अंगना समूह, good woman. समञ्च, समंच,सक० प्रदान करना, फैलाना, तयोरुदक सुरभि समश्चत्, togive, to extent. समञ्चनक्षत्रपतिः, समंच-णक्खत्तवइ, पुं० समीचीन गति से युक्त नक्षत्र स्वामी, सम्यगञ्चनमाचरणं यस्य तस्य क्षत्रपतेः क्षत्रियशिरोभागे: सम्यगञ्चनं येषां तानि समञ्चनानि, तानि च तानि नक्षत्राणि तेषां पतिः स्वामी तस्य', goneful star. सभानिवेद्वणः, सभाणिवेदवण, पुं० सभापति, presiर dent. सभानिवासिन्, सहाणिवासि,वि० सभा में रहने वाला, having in assembly. सभापति, सहावइ, पुं० अध्यक्ष, president. सभामण्डपः सहामंडवो, पुं० स्वयंवर मण्डप, house assembly hall. सभाशा, सभासा, पुं० सदस्य, an assistant at ___ an assembly. सभासदः, सभासद, पुं० सदस्य, member. सभाह, सभाह, (भूतकालिक प्रयोग), उत्तर दिशा, ___ the north. सभासारः, सभासारो, पुं० सभासा रजन्या निशाया सारः। moon. सभिकः, सभिग, पुं० [सभा द्यूतं प्रयोजनमस्य] जुआ खेलने वाला, the keeper of a gaming. For Private and Personal Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1563 सभिद, सभिद, वि० भेद सहित, with kind. सभीति, सभीइ, वि० भयपूर्ण, भपान्वित । fearful. सभ्य, संभ, वि० [सभायां साधुः- यत्] सुसंस्कृत, संस्कारयुक्त, परिष्कृत, fit for society, civilized, • सुशील, विनम्र, शिष्ट, honourable person, • विश्वस्त, विश्वसनीय, faithful, trusty. सभ्मनिकायः, संभ-णिकायो, पुं० सुसंस्कृत समूह, confident. सभ्यता, संभआ,स्त्री० [सभ्यः तल् + यप्] विनम्रता, सुसंस्कारित, सुशीलता, कुलीनता, politeness, कष्ट संहन सभ्यतयैति वासः। good manners. सम्, सम, अक० विक्षुब्ध होना, अव्यवस्थित होना, to be confused, • खिन्न होना, उदासीन होना, to be agitated. सम्, समं, अव्य० [सो + उमु] धातु या कृदन्त शब्दों से पूर्व लगने वाला प्रत्यय, as a prefix to verbs and verbal derivative sit means, • बहुत अधिक, अत्यंत, very, quite, • उत्कृष्ट, उत्तम, greatly,•निकट, समीप, • परम, near, • पूर्व जैसा, • समयुक्त, before a sin. समः, समो, पुं० समभाव। 'सन्तः सदा सभा भान्ति Hafrafalgrat l', same, identical, equal. सम, सम, वि० [सम् + अच्] समभाव, समान, समं समन्ता दुपयोगि, एक जैसा, same, similar, as in all, whole, everyone, • निष्पक्ष, तर्कसंगत, न्याय संगत, resembling, • मित्र-बांधवभाव । सम संख्या विशेष, friendship, at same time, all every one,ful,• सब,प्रत्येक, सारा, सम्पूर्ण,स्वयं। समः, समो, पुं० समभाव प्रथम भाव, having the same nature. सम, सम, अव्य० के साथ, मिलकर, समं समालोच्य, सादृश्यता, with together with. समकन्या, समकण्णा, स्त्री० उपयुक्त कन्या, विवाह योग्य कन्या, suitable girl. समकर्णः, समकण्णो, पुं० चतुष्कोण, an qudiangonal tetragon. समकारि, समयारि, वि० यथावत स्थिर रहने वाला, doing similar. समकालः, समकालो, पुं० सही समय, वही काल, the same time. समकालं, समकाल, अव्य० उसी समय, युगपत, at the same time. समकालीन, समकालीण, वि० समसामयिक, con ____temporary. समकोलः, समकोलो, पुं० सर्प, आह, snake. समक्ष, समक्ख, वि० [अक्ष्णा समीपम् - समक्ष् + अच्] दर्शनीय, seeable,• प्रत्यक्ष, being before the eyes. समक्षः,समक्खो, पुं० वर्तमान,सर्वसाधारणांतर गोचरः __ यद्वा सम्यक् । in the present. समक्षता, समक्खत्त, वि० साक्षात्कारी, visible,. समन्ततोऽस्मिन् सुमनस्त्वमस्तु पुनीतयाकन्दविधायिवस्तु। समगाल, समागाल, वि० अनुभव करने वाला, ___knowing. समक्षेत्र, समखेत्त, नपुं० नक्षत्र क्रम, anepithet of the Nakshatras. समगन्धकः, समगंधगो, पुं० धूप, incense. समगसः, समगसो, पुं० कारण, cause. समगेय, समगेय, वि० स्वरादि से संयुक्त गेय, with great songing. समग्र, समग्ग, वि० [समं सकलं यथा स्यात्तथागृह्यते-सम् + ग्रहन् + ड], समस्त, पूर्ण, सम्पूर्ण, पूरा, full all whole, complete. समङित, समकिअ, वि० लिखित। आरोपित, परित, ___write, fulfilled. समचतुरस्त्र, समचदुरस्स, वि० समभुज, चतुष्कोण, square. समचतुरस्त्रसंस्थानं, समचदुरस्स-संठाणं, नपुं० अंग-उपांग अधिकृत अवयवों से परिपूर्ण, an equilateral tetragon, • शरीरगत अवयवों की रचना, making of bodies parts. For Private and Personal Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1564 www.kobatirth.org समचतुर्भुज, समचदुभुजो, पुं० विषमकोण, rhom bus. समचित्त, समचित्त, वि० प्रशान्तचित्त, प्रसन्नचित्त, even-minded. समच्छ समंच, अक० पूजना पूजा करना । अञ्चगतिपूजनयो । to worship. समज:, समजो, पुं० [सम् + अज् + अप्] पशुओं का झुण्ड, रेबड़, flock, animals multitude. समजं, समजं, नपुं, अरण्य, जंगल, forest. समजाय, समजाअ, वि० समानता को उत्पन्न हुई, born of similarly.. समजाति, समजाइ, वि० समान जाति, equal cast. समज्या, समज्जा, स्त्री० [सम् + अज् + क्यप् + `यप्], 'an assembly, • सभा, परिषद, a meeting hall, ख्याति, यश, कीर्ति, • fame, renown, celebrity. समज्ञा, समण्डु, स्त्री० ख्याति, प्रसिद्धि, fame. समञ्जस, समजस, वि० [सम्यक् + अञ्जः औचित्यं यंत्र ] उचित, तर्कसंगत, ठीक, proper, reasonable, • यथार्थ, सत्य, right, fit, true, • स्पष्ट, correct, स्वस्थ, healthy, न्यायोचित, intelligence, • अभ्यस्त, अनुभूता, practiced. समञ्जसं, समंजसं, नपुं० औचित्य, योग्यता, यथार्थता, 'experienced.' समता, समआ, स्त्री० [सम् + तल् + टाप्], • सम रूपता, साम्यभाव, समभाव, sameness, Identity • मध्यस्थ भाव, equanimity. समतिक्रमः, समइक्कमो, पुं० [सम् + अति + क्रम् + घञ्] सीमातिक्रमण, Transgression, omission, • अतिक्रमण, उल्लंघन, leupin, passing over, • भूल, विस्मृति, violation. समतिक्रमरोधः, समइक्कमरोध, पुं० सीमातिक्रमणनिवारण, passing over of limit. समतिलोत्तमा, समइलोत्तमा, स्त्री० तिलोत्तमा के समान, same tilotama. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश समतीत, समतीअ, वि० [सम् + अति + इ + ] बीता हुआ, गया हुआ, past gone by. समत्व, समत, वि० समत्व युक्त, • समभाव सहित, with upright... प्रम समत्वहेतु, समत्तहेउ, वि० तुल्यभाव के कारण वाला, with virtuous, same nature cause. समद, समदं वि० [सह मदेन] मंद युक्त, मदहोश, intoxicated, drink with passion. समदत्ति, समदत्ति, स्त्री० श्रद्धापूर्वक पृथ्वी आदि देना, given up earth with respect. समदर्शन, समदंसणं, वि० समदर्शी, निष्पक्ष, समभाव का दर्शन करने वाला, impartial, viewing, equally. समदर्शिका, समदंसिंगा, स्त्री० समभू, समभाव दर्शिका, seeing of upright nature.t समदर्शिन्, समदंसि, वि० समदीर्श, निष्पक्षी, viewing equally. समदाज्जिन, समदज्जिण, वि० प्रकट हुए जिन, bom of jina. समदुःख, समदुह, वि० सहानुभूति रखने वाला, feeling for another woe.ph समदृश्, समदिस, वि० पक्षपात रहित, impartial. ★ समदृष्टसारः, समदिट्ठसारो, पुं० उत्तमसारभूत दृश्य, seen of good impartial. समदृष्टिः, समदडि, स्त्री० समदर्शी, निष्पक्ष दृष्टा, impartial. समद्धित, समद्धि, वि० ऋद्धि युक्त, growthful. समधारी, समधारी, वि० समत्वधारी, समभाव युक्त, having the same nature. समधिगम्य, समहिगम्म, स०कृ०, पहुंचकर, to up gone. समधिक, समधिग, वि० [सम्यक् अधिक], अत्यधिक, अत्यंत, विशाल, exceeding, excessive, abundant, • व्यापक, परिपूर्णता युक्त, plentiful. समधिकवेशशालिन्, समहियवेससालि, पु० समपूर्वक विचरण करने वाला, अधिकवेग युक्त, going of honest, going with fast. समधिगमनं, समहिगमण, नपुं० [सम् + अध + गम् + ल्युट् ], आगे बढ़ना, अग्रगामी होना, अग्रेसर For Private and Personal Use Only • Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1565 होना, surpassing,over coming, • जीत समन्तभद्र, समतभदं, वि० सभी तरह से योग्य, with लेना, पार कर लेना, having victory. 'all capable. . समधिरुह, समहिरुह, वि० आरुढ़, सवार हुआ, get समन्तभद्रः, समतभद्रो, पुं० शान्तिवर्मा, आचार्य upon. समन्तभद्र, a name of acharya समधी, समही, वि० समत्व बुद्धि वाला, प्रशस्त व्रतों santivarman, शान्तिवर्मा नाम समन्तभद्रः। से युक्त, • अहंकार रहित, selfconsciou देवागम स्तोत्र रचनाकार, upper name of sless, suitable knowledge..', samantabhadra. समध्व, समझ, वि० [समानः अध्वः यस्य] __ समन्तभदिन-समंतभद्दिरि, पूर्ण भद्र प्रकृति वाला .: साथ-साथ चलने वाला, साथ साथ यात्रा करने fully good. वाला, going with similar..... समन्तमार्गः,समंतमग्गो, पुं० चतुष्कपथ, चौराहा, four समनस्क, समणक्क, वि० [संज्ञिनः समनस्काः ] way place. सम्प्रधारणं संज्ञायां संज्ञिनो जीवाः समनस्काः समभूत, समभूअ, वि० हुआ, born. समभूतरक्षणम्, सव्वभअरक्खण, नपुं० समस्त जीवों भवन्ति । संज्ञा युक्त, knowledgeful. का संरक्षण, समानां सर्वेषां भूतानां रक्षण यत्र, समनस्कः, समणक्क, पुं० संज्ञी जीव, मनसहित जीव, · mindful of life, :.. . सदृक् सर्वमान्येषु च समंत्रिषु इति विश्वलोचने। समनीकिनीश्वरः, समणीगिणीसर, पुं० सेनानायक, protection of all kind of animals. समन्तरी, समंतरी, स्त्री० समादरणीयस्थान, place सेनापति, army leader......... of respectable. समानुभावः, समाणुभावो, पुं० बोध करना, know समन्तरीय, समंतरिअ, वि० सुप्रशस्त अधोवस्त्र, un- ing: : der good cloth. समानुकूलित, समणुकूलिअ, वि० अनुकूल करते हुए, समन्यु, समण्णु, वि० [सह मन्युना] शोकाकुल, favourable, agreeable. रोषपूर्ण, रुष्ट, sorrowful. समनुयापिनी, समणुयाविणी, वि० अकुरणशीला, समन्वयः, समण्णवओ, पुं० [सम् + अनु + इ + resemblanceful." अच] पारस्परिक सम्बन्ध, connected seसमनोज्ञ, समणुण्ण, वि० ज्ञानाति सहित, रमणीयता quence, • समकक्षभाव, सम्मेलन, reguयुक्त, अत्यंत प्रिय, with knowledge, lar succession, • अनुक्रम युक्त, संयोग, charmful, • सम्भोग सहित, with sexu mutual connection applicability, ality. conjunction.. . . समन्त, समत समंत, वि० [सम्यक् + अन्तो यत्र], • समन्वयानन्दः, समण्णवयाणंद, पुं० सब लोगों को . पूर्ण व्याप्त, पूरा समस्त, full being onev- होने वाला आनन्द, happiness of all pu ery side... समन्तः,समतो पुं० व्यापक,सीमा, मर्यादा, 'समन्तम, समपादि, समवादि, वि० बनाई गई, निर्मित की गई, समन्ततः समन्तात्।', क्रिया विशेषण के रूप में .. with maded. प्रयुक्त होते हैं, limit, boundary, term समन्वित, समण्णिविअ, भू०क०कृ०, [सम् + अभि are used adversably in the sense + प्लु + क्त] समुदाय सहित, सम्बद्ध, आबद्ध, connected with, connected in natuसमन्तभडः, समंतभडो, पुं० आचार्य समन्तभद्र, a ral order, followed, endowed, • name samantabhadra. " अनुगत सार्धम्, possessing full of, .'समन्तभद्र, समंतभद्दो, वि० समन्ताद्भद्र-कुशलं तस्मै सहित, युक्त, परिपूर्ण, पूरित, भरा हुआ, afसमस्तु भवतु, fully good. fected with. pils. of. For Private and Personal Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1566 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश समन्वयालङ्कार, समण्णवयालंकारो, पुं० एक अलंकार विशेष, नासौ नरो यो न विभाति भोगी भोगोऽपि नासौ न वृषप्रयोगी वृषो न सोऽसख्यासर्थितः स्यात् सख्यं च तन्नात्र कदापि न स्यात्। a fig ure of speech. समपूज, समपूज, अक० पूजा करना, अर्चना करना, to worship. समभावत, समभावअ, भू०क०कृ०, [सम् + अभि + प्लु + क्त], • बाढ़ग्रस्त, inundated, • ग्रहण युक्त, eclipsed. समभिव्याहारः, समहिववहारो, पुं० [सम् + अभि + वि + आ + हृ + घञ्], • साहचर्य, समन्वित, साथ, mentioning together, association, company, • सामीप्य, proxim ity to. समभिसरणं, समहिसरण, नपुं० [सम् + अभि + सृ + ल्युट्], • पहुंचना, जाना, • प्राप्त होना, going, moving,approaching, • खोज करना, कामना करना, seeking, wishing for. समय, वि० समान रूप से स्थित होने वाला। Being with some time समयः, समओ, पुं० [सम् + इ + अच्] काल, time, • अवसर, occassion, opportunity, • उपयुक्त समय, fit time, • सिद्धान्त, विचार, doctrine,• आचार आचरण, good conduct, • सहज, स्वाभाविक, right moment, • आत्म सार, soul, good behaviour, • मर्यादा, limit, • नियम, rules and regulations, • सेवा, service, oath, contract, compact, • शर्त, condition, • नियुक्ति, appointment, assignation, • आपातकाल, emergency, • उपाधि, doctrine, tenet, . उपसंहार, conclusion, • शास्त्र, religious text,. समूह, • रुढ़ि, प्रथा संस्थापित नियम, costum, bargain law, regulation, . सम्प्रदाय, संस्कार, • संकेत, sign, hint, indication, direction, order, • नियम, • संकेत इंगित, इशारा, act, rules, hint, • उपहार भेंट, gift. समयक्रिया, समय-किरिया, स्त्री० नियम पालन, • नियमबद्धता, making an agreement. समयपरिरक्षणम्, समय-परिरक्खण, नपुं० समय पालन, making on agreement. समयरीतिः, समयरीइ, स्त्री० काल नियम, actful time. समयसारः, समयसारो, पुं० आचार्य कुन्दकुन्द की एक प्रसिद्ध प्राकृत रचना, जो आत्मा के विशुद्ध स्वभाव को कथन करने वाली है, a text samaysara. समया, समया, अव्य० [सम् + इ + आ] अनुकूल, ठीक समय पर, निश्चित समय पर, duly, seasonably, • बीच में, अंदर, in due time, time between, in the midst, • निकट, near. समयानुवर्तिनी, समयाणुवट्टिणी, स्त्री० समयानुसार, at a fixed time. समभिहारः, समहिहारो, पुं० [सम् + अभि + हृ + ] साथ साथ ले जाना, taking together, repetation, • आवृत्ति, • अतिरिक्त, surpluse, excess. समभू, समभू, वि० समदर्शिका, same guide, हो गए, displays, विचारना, explained. समभूत, समभूअ, वि० सुन्दरतम, mostcharmful, • प्रसन्न रहने वाला, being of happiness. समभूमिलनम्, समभू-मिलणं,नपुं० निर्दोष सम्मिलन, preceving, faultless. समभ्यर्चनम्, समन्भच्चणं, नपुं० [सम् + अभि + अर्च् + ल्युट], • पूजा करना, अर्चना करना, worshipping, reverencing, • समादर करना, respecting. समभ्याहारः, समब्भाहारो, पुं० [सम् + अभि + आ + ह + घञ्] साहचर्य, साथ, accom plished. समय, समय, अक० विलीन होना, समयतो प्राप्नोत, to attack, to vanish. For Private and Personal Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1567 समयानुसारः, समयाणुसारो, पुं० समयानुकूल, good ___time. समयी, समयी, वि० स्वामी, leader. समयोचित,समयोचिअ,वि० समय योग्य,capable time. समरः, समरो, पुं० [सम् + ऋ + अप्] युद्ध, संग्राम, war, battle. समरम, समरम, नपुं० लड़ाई, fight, battle, fight ing. समरक्षेत्रम्, समरखेत्तं, नपुं० रणक्षेत्र, battleplace. समरभूमिः, समरभूमि, स्त्री० युद्धस्थल, war place. समरमूर्धन्, समर-मुद्ध,पुं० संग्राम का अग्रभाग, the front of battle. समरस, समरस, वि० साम्य भाव, . समत्व शक्ति युक्त, good nature. good power ful. समरसः, समरसो पवित्रस, शुद्ध रस pure juice. समशिरस्, समसिरो, पुं० संग्राम का अग्रभाग, the front of war. समरसङ्ग, समरस, वि० युद्ध कुशल, clever of ___battle. समरसङ्गमित, समरसगमिअ, वि० युद्ध करने वाला, ___doing of war. समराङ्गणम्, समरगणं, नपुं० रणभूमि,battle field. समरी, समरी, वि० युद्धकुशल, सत् प्रतिज्ञावान्, clev. erness. समरूप, समरूव, वि० समान दृष्टि वाले, same seeing. समल, समल, वि० [मलेन सह] मल सहित, with dark. समलङ्कृत, समलंकिअ, वि० विभूषित, deco rated. समर्थनम्, समत्थणं,नपुं० अनुवाद रूप, संकल्प रूप, establishing, supporting, . कथनस्यानुकथन, हां में हां मिलाना। समर्पितभावः,समप्पिअ-भावो.पं० अनन्यसेवा भाव, good serviceness. समवर्ष, सम-वरिस, अक० बरसाना, वर्षा करना, to _rain, to shower. समवलोक्य, समवलोक्क, स०कृ०, सम्यक् प्रक्षा, good thinking समवाप्, समवाप, सक० [सम् + अव् + आप्], उपहार देना, to gift. समवादसूक्ता, समवादसूत्ता, स्त्री० सदा ही समदर्शिना, सत्तेव नित्यं समवादसूक्ता द्राक्षेव याऽऽसीन्मृताप्रयुक्त, always same see ing.. समर्जनं, समजण, नपुं० कमाना, always get ting. समय॑नागः, समच्चणागो, पुं० सुदर्शन सेठ, पुरुष शिरोमणि, सुदर्शन, aname of sudarsana, who good characterful. समरूपः, समरूवो, पुं० समान रूप, समानं रूपं येषां ते, same condition. समरोपयत्, समरोवय, वि० आरोपित किया, समरोपयदेष सम्मतं, पुनरैरावणवारणस्य तम, fixed, stated. समर्चनम्, समच्चणं, नपुं० [सम् + अर्च् + ल्युट्], बढ़ाई, स्तुति, आराधना, पूजा, अर्चना, honouring. समर्चिन्, समच्चि, पुं० समीचीनौ यो हवमाग्निः, हवनाग्नि, a fire of good worshipping. सम, समज्ज, अक० समर्थन करना, भ्रमण करना, to procure, to acquire, to round. .समर्ज, समज्ज, वि० सरल, ऋजुता युक्त, good nature, brightnessful. समर्जनिश्रेणिः ,समज्जणिसेणि, पुं० सरल खजूर वृक्ष, a tree. समर्ण, समण्ण, वि० [सम् + अ + क्त] पीड़ित, दुःखित, कष्टजन्य, • घायल, pained, in jured. समर्तुक, समर-तुग, वि० सुदरकान्ति धारक, get ter of brightness. समर्थ, समत्थ, अक० समर्थ होना, शक्तिशाली होना, सार्थक करना, समथताम्, to entreat, to powerful, • सम्पन्न, वैभव युक्त, योग्य, to wealthful, . असाधारण शक्तिमान, प्रभूतवित्तयुक्त। समर्थः, समत्थ, पुं० सार्थक शब्द, क्रय मूल्य, ईश्वर, प्रभु, शक्तिशाली, significant, power world. For Private and Personal Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1568 www.kobatirth.org समर्थक, समत्थग, वि० पक्ष होने वाला, taking side. समर्थकम्, समत्वगं, नपुं० [सम् + अर्थ् + ण्वुल् ] अगर लकड़ी, • चंदन की लकड़ी, aloewood, sandal-wood. समर्थनम्, समत्थणं, नपुं० [सम् + अथ + ल्युट् ], पुष्टि, व्यर्थ च नार्थाय समर्थनं तु पूर्णौ यतः । establishing, supporting • चिंतन करना, विचार करना, thinking, • पुष्टि करना, recommende, • उपोद्बलन, confirming, • सामर्थ्य, capacity, efficiency, • निर्णय करना, justifying, • ऊर्जा, बल, शक्ति, energy. समर्थनार्थ समत्यणत्य, वि० पूजनार्थ, worship " ping. समर्थिन्, समत्थि, वि० समर्थक पक्ष वाला, significanting. समर्थित, समत्थिअ, वि० कार्यों वाली, defended, समर्थनक्रियास्तुत, established. समर्थक, समद्धग, वि० [सम् + रुध् + ण्वुल् ] वर प्रदाता, वरदान देने वाला, granting a boon causing to prospect. समर्प, समप्प, सक० देना, सौंपना, समपयिष्टति, to give. समर्पणम्, समप्पणं, नपुं० सौंपना, देना, हस्तान्तरण करना, giving handing over to. समर्पित, समप्पिअ, वि० प्रदत्त, दी गई, पकड़ा दिया, gived, delivered. समर्पितदृष्टिः, समप्पिअदिट्टि खी० निक्षिप्तदृष्टि, gived seeing. समर्पक, समप्पग, वि० समर्पण, giving. समर्याद, समज्जाद, वि० [सह + मर्यादया ] सीमित, बंधा हुआ, limited, bounded, निकटवर्ती, समीपवर्ती, near proximite, आदरणीय, respectful, • शिष्ट, correct in conduct. समल, समल, वि० [मलेन सह] मैला, गन्दा, dirty, foul. समर्हण, समरहण, वि० मान्या, respectable. संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश समर्पित, समरहिअ समरहिअ, वि० श्लाघनीय, happinessable. समवकृप, समवकिव, सक० लेना, ग्रहण करना, to take. समयस्क, समयक्क, वि० समान वय वाहक, मित्र, friend. समवयस्कता, समवयक्कआ, वि० समान अवस्था वाला, same ageful. समशिष्ट, समसिट्ठ, वि० शेष, अवशेष, remaining, • मलिम, दूषित, sinful, • अपवित्र, impure. समलङ्कक, समकलिअ, सक० सुशोभित करना, decorating. समलं, समलं, नपुं० पुरीष, मल, विष्ठा, feces or dure. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir समलि, समलि, वि० अली सदृश, भ्रमर सदृश, same of bee. समवकारः, समवयार, वि० [सम्+अच् + कृ + घञ्] नाटक का भेद, a kind of drama. समवतारः, समवतारो, पुं० [सम् + अव् + तृ + घञ्], उतार, a descent. समलम्बित, समलविअ, वि० बंधा हुआ, आबद्ध, bounded. समवभास्, समवभास, अक०, प्रतीत होना, see to known. समवस्था, समवट्ठा, स्त्री० [समा तुल्या अवस्था वा सम् + अव् + स्था + क् + अ + टाप् ] निश्चित अवस्था, सदृश अवस्था, समान स्थिति, fixed condition. · For Private and Personal Use Only समवसरणं, समवसरण, नपुं० अहदुषाश्रय, अर्हत् सभा मण्डप, • अरहंत की दिव्य देशना का स्थल, a great assembly, a place of great speech of arahantas. समवस्थित, समवद्विअ, भू०क०कृ० [सम् + अव + स्था + क्त] स्थिर रहता हुआ, दृढभूत, remaining fixed, steady. समवाततित्, समवाआ, नपुं० फैलाया, extended. समवादः, समवादो, पुं० समाचार, संदेश, news. समवाप्तिः, समवत्ति, स्त्री० [सम् + अव + अप् + तिन्] प्राप्ति, अभिग्रहण obtaining. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1569 समवाय, समवाअ, पुं० [सम् + अव + इ + अच्], • सम्बन्ध, मिश्रण, मिलाप, combination, • संयोग, समष्टि, संयुक्त, union, • प्राप्त, taked, • संख्या, समूह, समुच्चय, heap, • अविच्छिन्न संयोग, close connection, • परस्पर सम्मेल, cohesion, • अभेद्य सम्बन्ध, intimate union, • वैशेषिक द्वारा मान्य एक पदार्थ, categories of the vaiseshikas. समवायहेतु, समवाअहेउ, पुं० परस्पर सम्मेल का कारण, inseparable cause. समवायसम्बन्धः, समवाअसंबंध, पुं० वैशेषिक - मान्यता, categories of thevaiseshikas. समवायिन्, समवाइ, वि० [समवाय + इनि], बुद्धिमन्त,knowledgeful, • प्रगाढ़ सम्बन्ध युक्त, दृढ़, संबद्धता, intimately con nected. समवेत, समवेअ, भू०क०कृ०,[सम् + अव + इ + क्त], सम्मिलित, एकत्रित, मिले हुए, जुड़े हुए, united, joined, come together, . अन्तर्भूत, संयुक्त, intimately united, . समाविष्ट, inherent, . इकटे, insepara- bly. समवेत्य, समवेच्च, स०कृ०, [सम् + अव + इ + यत्] देखकर, अवलोकन कर। स्त्रियां यदङ्गं समवेत्य गूढ़मानन्दितः सम्भवतीह मूढः, to the see. समश्वन्, समस्स, वि० आस्वादन, eating. समष्टिः, समट्ठि, स्त्री० [सम् + अश् + क्तिन्], संग्रह, समुच्चयात्मक व्याप्ति, पूर्णता, aggregate, समस्यक, समस्स, वि० निर्जीण करने वाला, विषय, throwing. समस्तं, समत्थं, भू०क०कृ०,[सम् + अस् + क्त], • पूर्ण, पूरा, सम्पूर्ण, भरा हुआ, whole, ful, all, • संक्षिप्तिकरण, संकुचित, thrown together, compounded. समस्तजनहितकारिन्, समत्थ जणहिययारि, वि० सम्पूर्ण लोगों का हित करने वाली, puting of all pupils. समस्तविद्यैकविभूति, समत्थ-विज्जेगविभूइ, वि० समस्त विद्याओं के एकमात्र अधिपति,aking of all knowledge. समस्तिः , समत्थि, स्त्री० समुत्पत्ति। ऋषभ मुदिन्दिरामङ्गुलदीपकल्पः समस्तिमस्तिब्कवतां सुजल्पः। same born, • समान, same, अङ्गाभिधान समयःसमस्ति यस्यासकौ पुण्यमयी प्रशस्तिः । समस्तिवृत्ति, समत्थिवुत्ति, स्त्री० आजीविका युक्त, professionful means of subsisten ceness. समस्तु, समत्थु, वि० समर्थ, powerful. समस्तोपधिः,समत्थोवत्ति, वि० समस्त परिग्रह, with all things. समस्या, समस्सा, स्त्री० [सम् + अस् + क्यप् + प्] समाचार, news, • कठिनाई, पीड़ा, वेदना, filling up, painful, मनोरमायां तु कथं सरस्यां सुदर्शनस्येथमभूत्समस्या। • भाग पूर्ति, चरण पूर्ति, proposing part of a stanza to another to be completed, • घटना, completing. समस्यावश, समस्सावस, वि० संग्रहणवश, filling up. समहोत्सवः, समहुच्छव, पुं० बड़ा महोत्सव, great festival. समा,समा, स्त्री० [सम् + अच् + टाप्], वर्ष,संवत्सर, समय, a year time. समा, समा, अव्य० से, साथ, मिलाकर, with, to ___gether with. समांसमीना, समांसमीणा, स्त्री० [समां समां विजायते fulfil. समष्टिकर्ता, समट्ठिकत्ता, वि० संग्रहकर्ता, collec tor. समस्, सम, अक० विचारना, सोचना, समस्यते, to know, to think. समसनम्, समसणं, नपुं० [सम् + अस् + ल्युट्],. सम्मिश्रण, संयुक्त करना, मिलाना, joining together, combination, • समास युक्त करना, formation of compound worlds. For Private and Personal Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1570 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश प्रसूते] प्रतिवर्ष ब्याने वाली गाय, a cow bearing a calf every year. समाकर्षणार्थ, समाकस्सणस्थ, वि० [सम् + आ + कृष् + णिनि] आकर्षण, प्रसार करने वाला, attracting, spreading for. समाकीर्ण, समाकिण्ण, वि० व्याप्त, फैला हुआ, extended. समाकुल, समाउलं, वि० [सम्यक् - आकुल:] आकीर्ण, भरा हुआ, व्याप्त, पूर्ण, full of, thronged, crowded, • युक्त, with, • व्याकुल, क्षुब्ध, खिन्न, उद्विग्न, greatly agitated. समाकूतः, समाकूओ, पुं० अभिप्राय, aim, pur pose. समाख्या, समाखाअ, स्त्री० [सम् + आ + ख्या + अङ् + यप्], यश, कीर्ति, प्रसिद्धि, ख्याति, fame, reputation, celebrity, • नाम, अभिधान, name. समाख्यात, समाखाअ, भू०क०कृ०, [सम् + आ + ख्या + क्त],• विख्यात, प्रसिद्ध, famous, celebrated, • मिला हुआ, मिश्रित, सम्मिलित, fully related, • वर्णित, प्रकथित, प्रतिपादित, asked. समाख्यानं, समक्खाण, नपुं० प्रकथन, declaration. समागत, समागअ, भू०क०कृ०, [सम् + आ + गम् +क्तिन्],•मिलाप,साथ साथ आना,come together, meti joined, • पहुंचना, प्राप्त होना, arrived, • उपगमन, being inconjunction. समागत्य, समागत्त, सं०कृ०, आकर, to be ar rived. समागमः, समागमो, पुं० [सम् + आ + गम् + घञ्] समागम करना, मेल, करन, मिलना, union, meeting, मे समुपधामुपयामि तव क्रमे। . सम्मिलन, encountering, • संयोग, संगति, साहचर्य,संसर्ग,combination,• उपगमन, पहुंच, approach, arrival. समागमन, समागमण, नपुं० अवतार, conjunction, . नियोजिनी, इन्दुनियोगनीं चन्द्रस्यैव समागमनयोग्य। 'तुण्डीरूप-जलाशयेऽवतारः समागमनमपि', being in conjunction. समाग्निलद्ध, समग्गिलद्ध, वि० परस्पर संयोग, एक दूसरे से मिला हुआ, समतलतया संयोग गच्छद्धः| meeted with another. समाघातः, समाधाओ, पुं० [सम् + आ + हन् + घञ्], • वध, हत्या, killing, slaughter, • संग्राम, युद्ध, लड़ाई, war, battle. समाचयनम्, समाचयणं, नपुं० [सम् + आ + चि + ल्युट्], • चयन करना, बीनना, चुनना, ac cumulation. समाचर्, समाचर, सक० आचरण करना, • अभ्यास करना, पालन करना, to accomplish,do, to execute. समाचर, समाचर, अक० व्याप्त होना, topervade. समाचरणम्, समाचरण, नपुं० [सम् + आ + चर् + ल्युट्], आचरण करना, पालन करना, अभ्यास करना, behaving, doing, observing, practising. समाचार, समाचार, वि० [सम् + आ + चर् + घञ्] गति, गमन, going, • अभ्यास, आचरण, व्यवहार, proceeding, practice, conduct, • सूचना, विवरण, वार्ता, news, in formation. समादरशील, समादरसील, वि० सम्माननीय, re ___spectable. समाचाराधारः, समाचाराधारो, पुं० पत्र, letter. समाच्छादि, समच्छादि, वि० संयमशील, self controlful. समाच्छादित, समच्छादिअ, वि० आवृत, ढका हुआ, covered. समाजः, समाजो, पुं० [सम् + अज् + घञ्], . सभा, सम्मेलन, an assembly, • मण्डल, गोष्ठी, club, • समूह, multitude, . समिति, परिषद्, society, association, • संग्रह, समुच्चय,collection,• दल, संगठन, gathering place, party. समाजमान्य, समाजमण्ण, वि० समुदाय द्वारा मान्य, recognised with society. For Private and Personal Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1571 समाजिकः, समाजिगो, पुं० सभासद,a member ___of an assembly. समाजीजनः, समाजीजणो, पुं० सामाजिक व्यक्ति, social man. समाज्ञा, समाणा, स्त्री० [सम् + आ + दा + ल्युट], • आसक्ति, उपहार लेना, समीचीन ग्रहण, getting to gift, • विरति के प्रति अभिमुखता, 'समादानं समीचीनग्रहणे नित्यकर्मणि इति विश्वलोचने,'daily, work, fame, reputation, • नित्यकर्म, देवपूजनादिकर्म, 'समादानं नित्यकर्म देवपूजादि', god worship,etc.. समादरः, समादरो, पुं० उदार आशय, मनोऽभिलषित भाव, respectable nature. समादरणम्, समादरणं, नपुं० आदर सम्मान, re- ___spect. समादिश, समादिस, अक० आज्ञा देना, to order. समादेशः, समादेसो, पुं० [सम् + आ + दिश् + घञ्], • आज्ञा, निर्देश, order. समाहत, समाहअ, वि० बुलवाया हुआ, सम्मानित, called. समाधा, समाहा, स्त्री० [सम + आ + धा + अङ्+ या] समाधान, satisfaction. समाधानम्, समाहाण, नपुं० [सम् + आ + धा + ल्युट्], निवारण, समस्या निदान, putting together, uniting, intentness, • गहनचिन्तन, deep contemplation, . प्रतिज्ञा करना, agreeing, promising. समाधारः,समाहारो, पुं० उचित आश्रय, goodsup port. समाधिः, समाहि, स्त्री० आत्म तल्लीनता, साम्यभाव, self concentration, • तपस्या, साधना, चित्त की एकाग्रता, 'मुनिगणतपः संधारणं समाधि', (त० वा० 6/24), collecting composing, • दर्शन, ज्ञान, और चरित्र में स्थित होना, abstract, • आत्म तल्लीनता, meditation in concentration, • समाधान, विशेष मनन-चिंतन, 'निमज्य, निर्गुन्तुमशक्त इत्यतः समाधिमेव प्रवबन्ध संरसात् । perfect, absorption of though into the one object of concentration meditation of mind, • मनोयोग, केन्द्रीकरण, (सूद०4/25),• प्रतिक्षा, स्वीकार, अंगीकार, penance, religious obligation, good respect, good knowledge, and good character. समाधिगत, समाहिगअ, वि० साधना रत, devo tion of self concentrating. समाधिमरणं, समाहिमरणं, नपुं० एकाग्रचित्त होकर मरण प्राप्त करना, doing death of self meditation. समाधिवश, समाहिवस, वि. समाधि के कारण, cause of collecting. समाधि-सिन्धु, समाहिसिंधु, पुं० समाधि के समुद्र, sea of concentration. समाध्यात, समाझाअ, भू०क०कृ०, [सम् + आ + धरा + क्त],• फूंक मारा हुआ, blown into, • फुलाया हुआ, puffed up, • प्रफुल्लित, स्फीत, हवा युक्त, elated, infiated. समाध, समाहर, सक० [सम् + धृ] धारण करना, समादधाना विबभौ गृहाश्रमे, to take, toget. समान, समाण, वि० [सम् + अन् + अण], सदृश, तुल्य, एक सा, एक रूप, सवर्ण, similar, equal, • सामान्य, साधारण, common universal. समानः, समाणो, अव्य० समान रूप से, सदृश। समानमेवेति मतिप्रपंचः, same, alike. समानकालः, समाणकालो, पुं० सदृश समय, • तुल्य काल, similar time. समानकालीन, समाणकालीण, वि० सदृश रूप, समकालीन, एक कालिक, synchronous. समानगोत्रः, समाणगोतं, पुं० एक ही गोत्र का, sympathsing. समानजातीय, समाणजातीअ,वि० एक अवस्था वाली, equal age. समानता, समाणता, स्त्री० सादृशता, • एक रूपतरप्ररसज्जलसन्ततिः सतां हृदये चद्रिकया समानताम्। same qualities. For Private and Personal Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1572 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ich भाव समानदयिः, समाणदइ, स्त्री० समान धर्मों के लिए, for same religion. समानबुद्धि, समाणबुद्धि, स्त्री० सदृशबुद्धि, same knowledge. समानभावः, समाणभावो, पुं० सदृशभाव, तुल्यभाव, समादर भाव, equal nature. समानयनम्, समाणयणं, नपुं० [सम् + आ + नी + ल्युट्] संचालन, संग्रह करना, साथ लाना, bringing, together. समानवंशः,समाणवंसो, पुं० तुल्यकुल,equal fam ___ily. समापः, समावा, पुं० [समा आपो यस्मिन्], आहूति देना, offering sacrifice. समापतत्, समापड, [सम् + आ + पत्] गिरना, to fall. समापत्तिः, समापत्ति, स्त्री० [सम् + आ + पद् + क्तिन्], • मिलना, प्राप्त होना, meeting, encountering, • दुर्घटना, घटना, acci dent, chance, • मुठभेड़, encounter. समापद, समापद, अक० प्राप्त होना, to do. समापनम्, समावण, नपुं० [सम् + आप् + ल्युट्], • उपसंहार, समाप्ति, पूर्ति, bringing to an . end, completion, conclusion, . अभिग्रहण, profound, meditation, • अनुभाग, part, • अध्याय, section,chapter, • नष्ट करना, हनन करना, killing, destroying. समापन्न, समापण्ण, भू०क०कृ०, [सम् + आ + पद + त], • प्राप्त, अवाप्त, घटित हुआ, at- tained, obtained, distressed, • समागत, आया हुआ, आघात, पहुंचा हुआ, come arrived,• पूर्ण, समाप्त, सम्पन्न,endowed with, finished painful, . दुःखी, व्याकुल, कष्टयुक्त। समापदनम्, समापदणं, नपुं० [सम् + आ + पद् + णिच् + ल्युट्] सम्पन्न करना, accomplishing restoring, • पूर्ण करना, मूर्त रूप देना, finishing. समापित, समाविअ, वि० समाप्त, endowed. समाप, समाव, सक० समाप्त होना, to end, to finish. समाप्त, समत्त, भूक कृ०, [सम् + आप + क्त],. पूर्ण किया हुआ, पूरा किया हुआ, finished, completed, • उपसंहृत, समेट हुआ, ac complished. समाप्तकल्पः, समत्तकप्प, पुं० परिपूर्ण, सहाय युक्त कल्प, finished. समाप्तालः, समत्तालो, पुं० [समाप्ताय अलति पर्याप्नोति-समाप्त + अल् + अच्], • प्रभु, स्वामी, पति, a lord, husband. समाप्तिः , समत्ति, स्त्री० [सम् + आप् + क्तिन्],. उपसंहार, अंत, पूर्ति, • पूरा करना, पूर्ण करना, termination, conclusion and fulfilment, completion. समाप्तिक, समत्तिग, वि० [समाप्ति + न] समापक, final, concluding, • अन्तिम, निष्पन्नता युक्त, समाप्त करने वाला। समाप्लुत, समापिलअ, भू०क०कृ०, [सम् + आ + प्लु + क्त], • बाढ़ ग्रस्त, बाढ़ में डूबा हुआ, ' floaded, inundated, • पूरित, भरा हुआ, filled with. समाभाषणम्, समाभासणं,नपुं० [सम् + आ + भाष + ल्युट्] वार्तालाप, संवाद, कथोपकथन, con versation, talking with. समाम्नानम्, समामणाणं, नपुं० [सम् + आ + ना. ल्युट्], • आवृत्ति, उल्लेख, repetitional mention, traditional, • गणना। समाम्नायः, समामणाओ, पुं० [सम् + आ + म्ना + य] म्ना अभ्यासे समापूर्वः भावे घजि। traditional, • अनुश्रुति, परम्परागत, handing down traditionally,• पाठ, सस्वर पाठ, reading, • निर्देशन, direction, • समष्टि, संग्रह, totality, collection. समायः, समाओ, पुं० [सम् + आ + इ + अच्],. पहुंचना, आना, go, move, • गोपनशील, गुप्त, क्वापि बाधा समायाता, arrival, com ing a visit. समायत, समायअ, भू०क०कृ०, [सम् + आ + यम् For Private and Personal Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org + ] लंबा किया हुआ, बढ़ाया हुआ, drawn out, extended. समायसमयः, समाय-समओ, पुं० समुचित अवसर, good time, • माया युक्त, चेष्टा के शास्त्र, समाययु । एकत्रित हुए, collected. समायात्, समायाअ, वि० आगतवान्, आया हुआ, come. समायुक्त, समाजुत्त, भू०क० कृ०, [सम् + आ + युज् + क्त], • संयुक्त, संबद्ध, संलग्न, joined, connected, united, intention, • सज्जित, तैयार किया हुआ, made ready, prepared, furnished with • नियुक्त किया हुआ, appointed charged. समायुज्, समाजुअ, सक० जोड़ना, संग्रह करना, joining collecting. समायुत, समाजुअ, भू०क०कृ० [सम् + आ + यु+ ], संयुक्त, संबद्ध, संलग्न, connected, united, together, collected, joined, brought together, • सहित, युक्त, अन्वित। समायोगः, समाजोगो, पुं० [सम् + आ + युज् + घञ्], • सम्बन्ध, संयोग, मेल, conjunction, connection, union संग्रह, बेर, समुच्चय, collection, heap multitude, • कारण, प्रयोजन, उद्देश्य, cause, motive, object. समायोजनम्, समाजोजणं, नपुं० समायोग, union. समारब्धः, समारद्ध, पुं० आरब्ध, प्रारम्भ, begin - ning, commencement, an enterprise. समारम्भ:, समारंभ, पुं० [सम् + आ + रभ् + घञ् ], प्रतिसार, • आरम्भ, शुरु, beginning, कार्य प्रारम्भ, उत्तरदायित्वप्राणव्यपरोपण, पूर्ण कार्य, an enterprise, • परितापकारी व्यापार जीवापमर्द, under taking a work, • परितापन an action. समाराध्, समाराह, सक० आराधना करना, to praise. समाराधनम्, समाराहणं, नपुं० [सम् + आ + राध् + I " Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ल्युट् ] प्रसन्न करना, संतुष्ट करना, satisfying, delighting. 1573 समारुह; समारुह, अक० [सम् आरुह] आरुढ़ होना, to ride. समालोचनम्, समालोयणं, नपुं० समीक्षा, resting on. समारोपणम्, सपरोवणं, नपुं० [सम् + आ + रुह् + णिच् + ल्युट् ] रखना, अवस्थित करना, depositing placing in • सौंपना, देना, delivring over. समारोपित, समारोविअ, भू०क०कृ०, [सम् + आ + रुह् + णिच् + क्त] आरोपित, आरुढ़ किया गया, चढ़ाया हुआ, caused to mount strung, deposited, delivered over, • रखा गया, प्रतिष्ठित किया हुआ, consigning, • रौंदा गया, appointed crushed. समारोहः, समारोहो, पुं० [सम् + आ + रुह् + घञ् ] अभिनायक, gesticulation • अभिनय, सभासङ्घटन, acting, dramatic action, • उत्सव, 'अस्मिन्नभिनये समारोहे सभासङ्घटने, festival, jubilation, • बढ़ना, आरुढ़ होना, growth, upward growth, • संचरण करना, going • सवारी करना, समहत होना, riding upon agreeing. समाई, समद्द, वि० स्नेह युक्त, lovely. समार्द्रता, समद्दत्ता, स्त्री० स्निग्धता, loveness. समालम्बनम्, समालवणं, नपुं० [सम् + आ + लम्ब् + ल्युट् ] आश्रय लेना सहारा लेना, resting on, clinging to. समालम्बिन्, समालंबि, अव्य० [सम् + आ + लभ् + घञ्], • पकड़ना, छीनना, ग्रहण करना, clinging, taking hold. समालिङ्गित, समालिंगिअ, भू०क० कृ० [सम् + आ + लिङ्ग + क्त] आलिंगन की गई, clinged taked. see. समालिङ्गनम्, समालिंगणं, नपुं० [सम् + आ + लिङ्ग + ल्युट् ] • आलिंगन, परिरम्भ, resting on, clinging to. समालोक्य, समालोक्के, सं०कु०, देखकर, to be For Private and Personal Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1574 समालोकि, समालोगि, वि० समदर्शी, impartial समालोकत्व, समालोगत्त, वि० अच्छी तरह देखने वाला, सम्यक् प्रकारेण दर्शकत्व दधति अनुरागपूर्वक पश्यति, impartiality. समालोच्य विचार करके, to be think. समावर्तनम्, समावट्टण, नपुं० [सम् + आ + वृत् + ल्युट् ] वापसी, लौटना, प्रत्यावर्तन करना, return, especially. " समवर्तित समवट्टिअ, वि० रहता हुआ, lived. समावाय:, समवाओ, पुं० [सम् + आ + अब इ अच्] • साहचर्य सम्बन्ध, समष्टि, association, connection, number, heap, _aggregation, a multitude, एक दूसरे से सम्बन्ध । समावायरीतिः, समावाअरी, स्त्री० परस्परिक सम्बन्ध की पद्धति custom of another relation. समावासः, समावासो, पुं० [सम् + आ + वस् + घञ] • निवास स्थान, आवास भवन, residence, habitation dwelling place. समाविष्ट, समाविट्ठ, भू०क० कृ० [सम् + आ + विश् + क्त] व्याप्त, पूर्ण भरा हुआ, occupied, pervaded प्रविष्ट, समाहित, seized, overcome, निश्चित, स्थिर किया हुआ, बिठाया हुआ, settled, seated, fixed, • छीना हुआ, पराभूत, well instructed. समावृत्त, समाउत, भू०क०कृ० [सम् + आवृ + www.kobatirth.org • move. त], आच्छादित, आवृत, covered, surrounded, पर्दे से युक्त, ढका हुआ, enclosed, beset, सच्चितेन समावृत्तं च गुरुणाऽचित्तेन वा संवृतम् । shutout • गुप्त, छिपाया हुआ, screened, veiled. समाव्रज्, समव्वज, सक० आना, पहुंचना, come, + समावेशः, समावेसो, पुं० [सम् + आ + विश् घब्] • साहचर्य, मिलना, प्रविष्ट होना, entering, abiding together, सम्मिलित करना, meeting, association. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश समावृत, समाउत्त, वि० लुप्त हो गई। घिरा हुआ, encompassed, surrounded. समाश्रयः, समासयो, पुं० समताश्रम, त्यागमार्ग, re ligious way, given up way. समाश्रयः समासओ, पुं० [सम् आश्रि+अच्], • शरण, आश्रय, आधार, घर, आवास, निवास स्थान, seeking protection, shelter protection. समाश्लिष्ट, समालि, वि० स्पष्ट house, resi dence. समाश्लेषः, समासिलेसो, वि० [सम् + आ + श्लिष् + घञ्] प्रगाढ़, आलिंगन, close, embrace. समाश्वनम्, समासण, नपुं० आश्वासन, धैर्य देना, reviving, conforming. समाश्वासः, समासासो, पुं० [सम् + आ श्वस् • घञ्] सुख चैन, राहत, तसल्ली, recovering, breath, relief. समासः, समासो, पुं० संक्षेप, समाहार, assemblage, aggregation, union, composition, पदों का एकीभाव, reconciliation, साथ बैठना, sitting together. समासीन, समासीण, वि० उपविष्ट, बैठा हुआ, trust, seated. , समासोक्तिलंकारः समासोत्तिलंकारो, पुं० अलंकार विशेष, (जयो० 2/143), a figure of speech, thus defined by mammata, उच्यते वक्तुमिष्टस्य प्रतीतिजनने क्षमम्। सधर्म यत्र वस्त्वन्यत् समासोक्तिरियं यथा (बाग० 4/94), विवक्षित अर्थ में प्रीति उत्पन्न करने के लिए जिस अलंकार में उसके योग्य समान धर्म वाले किसी अन्य अर्थ की उक्ति की जाती है उसे समासोक्ति अलंकार कहते हैं। वीर श्रियं तावदितो वरीतुं भर्तुर्व्यपायादथवा तरीतुम् । भटाग्रणीः प्रागपि चन्द्रहास यष्टिं गलालङ्कृतिमाप्तवान् सः।। (जयो० 8/24) समास्वादनम्, समासादणं, नपुं० अच्छा स्वाद होना, चूसना, परिचुम्बन, good enjoying tasting embracing. For Private and Personal Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1575 ing, uniting, • जमाना, रखना, fixing, placing on, • संपर्क, सम्मिश्रण, contact, combination,• सम्बन्ध, मेल, connec tion. समास्वाध, समासज्ज, वि० चखने योग्य, स्वाद लेने योग्य, समागाज्जगाम्-'समाता समास्वाध रसं तदीयम्,' eatable. समास्थित, समट्ठिअ, वि० प्रतीत होने वाला, ज्ञान होने वाला, knowable. समाश्वासनम्, समासासणं,नपुं० [सम् + आ + श्वस् + णिच् + ल्युट्], • प्रोत्साहन, ढाढस बंधाना, सान्त्वना, reviving, • विचार करना-अयं नरः सुखाय समाश्वासनहेतवेऽह किलाद्यादौ', encouraging, conforting. समाश्वासनावस्था, समासासणावट्ठा, स्त्री० आशा, wish. समाश्वसि, समाससि, वि० आश्वासित, धैर्य बंधाया गया। जनतां च नतां समाश्वसेः स्वमनस्यम! नैव विश्वसे:', wished, desired, 'सदाचारधारिणीं विनीतां जनतां समाश्वसेः आश्वासनेन सम्भावये। समासः, समासो, पुं० [सम् + अस् + घञ्], . समष्टि, मिलाप, सम्मिश्रण, • शब्दरचना, समाहार। संक्षिप्तरूपाप्रदीपयुक्ता मृदुदारभावा, समासतस्तद्धितकृत् प्रभावा, composition of words, union, aggregation, • सिकुड़न, संहृति, means in short, • समास नाम, द्वयोर्बहूनां पदानां सम्मेलनं समासः,com position of difference. समासक्त, समासत्त, वि० संलग्न, सम्बन्धित, re lated. समासक्तवार्ता, समासत्तवत्ता, स्त्री० संलग्न कथा, re lated story. समासक्तिः , समासत्ति, स्त्री० [सम् + आ + सञ्ज + क्तिन्] आसक्ति, अनुरक्ति, प्रगाढ़, प्रेम, अनुराग, love, attachment, adhering to gether, • मिलाप, सम्मिलन, union. समासजन्, समासज, वि० स्नान करने वाले। समासजन स्नानकर्ता स वीरः विज्ञान: नीरैर्विलसच्छरीरः, washing. समासञ्जनम्, समासंजणं, नपुं० [सम् + आ + सञ्ज + ल्युट], • मिलाना, संयुक्त करना, join समासर्जनम्, समासज्जणं, नपुं० [सम् + आ + सृज + ल्युट] पूर्ण त्यागना, विसर्जन करना, हटाना, abandoning completely. समासाद्य, समासज्ज, वि० प्राप्य, प्राप्त करने योग्य, to be getable. समासादमम्, समासादम, नपुं० [सम् + आ + णिच् + क्त], togeting, • पहुंचना, प्राप्त करना, मिलना, to meeting with, approaching, निष्पन्न करना, कार्यान्वित करना, finding, obtaining, accomplishing, ef fecting. समासादित, समासाइअ, वि० [सम् + आ + सद् + णिच् + क्त],• लभित, निपुण, clever. समासोक्त्यलङ्कारः, समासोत्तलंकारो, पुं० अलंकार 774, a figure of speech. समाह, समाहर, सक० [सम् + आह], संचय करना, संयुक्त करना, • सम्मिश्रण करना, समाहरन् हैमकुलानुकूले, to conjunction. समाहरणं, समाहरणं, नपुं० [सम् + आ + ह + ल्युट्] संयुक्त करना, संग्रह करना, मिश्रण करना, conjunction, collecting, combining accumulation. समाहारः, समाहारो, पुं० [सम् + आ + हु + घञ्], • संग्रह, संघात, समविष्ट, collection, an aggregate, assemblage, • अन्तर्भाव, • संक्षेपण, संकोचन, संहृति, composition of words, • प्रयोग,expressing, सम्पत्ति, . wealth. समाहृत, समाहिअ, भू०क०कृ०, मिलाया गया, संगृहीत, संचित, assemblage, collected, adjusted, • अंगीकार किया गया, inten tion. समाहतिः, समाहिइ, स्त्री० [सम् + आ + हृक्तिन्], संकलन, संक्षेपण, compilation. For Private and Personal Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1576 www.kobatirth.org समाह्न, समाहव, सक० [सम् + आहे] बुलाना, to challenge to defiance. समाह्वः, समाहवो, पुं० [सम् + आ + + घ], ललकार, चुनौती, calling out, • संग्राम युद्ध, war, battle, calling. समाह्वयः, समाहव, पुं० [सम् + आ + ह्वे + अच्] पुकारना, बुलाना, संग्राम युद्ध, war, battle. समाह्वानम्, समाहवणं, नपुं० [सम् + आ + ह्वे + ल्युट्] • संबोधन, बुलाना, चुनौती देना, convocation challenge. • 3 समि, समि, वि० योगी, ध्यानी, of a sage, aman, who concentration of mind. समिकम्, समिगं नपुं० [समि+कन् + ल्युट् ] भाला, बल्लम, नुकीला अख, Javelin, dart. समिच्छ, समिच्छ, सक० कहना - समिच्छन्ति, to talk, to ask. समिच्छन, समिच्छण, वि० समत्व चाहने वाले, being of good wish. . समिच्छित समिच्छिअ, वि० वाञ्छित, चाहा गया, wished, war, battle. समित्, समिआ, स्त्री० [सम् + इ + क्विप्], • युद्ध, संग्राम, लड़ाई, war, battle. समित, समिअ, वि० वेष्टित, लपेय हुआ, covered. समिता, समिआ खी० [सम् इतयप्] गेहूं + का आटा, wheat flour. समिता, समिआ वि० सप्राप्ता, geted. समिताचारः, समिआयारो, पुं० सम्य आचार, समत्व आचरण, good character. समितिः, समिइ, स्त्री० [सम् + इ + क्तिन्], साहचर्य, मिलना, मिलाप, meeting, union, association, • सभा, परिषद, an assembly, flock, heard, • संग्राम, युद्ध, लड़ाई, war, battle, • सादृश, likeness • समानता, समभाव, equality, • सम्यक् अयन, सम्यक् प्रवृत्ति, good custom, • प्रशस्त चेष्टा, vigilance, आगम के अनुसार गमन, (त० सू० पृ० 141), अच्छी चाल चलन करना, जिससे किसी जीव को पीड़ा न हो, gone of good tradition. • · Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश समितिप्रसारः, समिइपसारो, पुं० पञ्च समितियों की छाया, 'श्रीमान् स जीयात्समितिप्रसारः',shed of five samities. समितिभावः, समिइभाव, पुं० समानता का भाव सम्यक् प्रवृत्ति का भाव, nature of good tradition. समीक्ष, समिक्ख, वि० प्रक्षण प्रतीक्षा करते हुए, good sees, waited. समिद्ध, समिद्ध, भू० क०कृ०, [सम् + रन्ध + क्त] जलाया हुआ, सुलगाया हुआ, burned, set on fire, heated, • प्रज्वलित उत्तेजित, heated. समिधु, समिहा, स्त्री० [सम्+इन्थ् क्विप्] ईंधन, लकड़ी, समिधा, 'समिधो यज्ञार्थं चन्दनादीनां काष्ठखण्डा:, wood, fuel. + + समिधः, समिहो, पुं० [सम् इन्धू क] अग्नि, आग, fire. समिन्धनम्, समिंधणं, नपुं० [सम् +इन्ध् + ल्युट् ] ईंधन, आग, सुलगाना, समियत्- समागच्छत्, wood kindling fuel. समिरः, समिरो, पुं० पवन, वायु, हवा, wind. समिष्टिवाक्यं, समिट्ठिवक्कं, नपुं० पूजा वाक्य, पूजा पद्धति, worship thought. समी, समी, वि० समताभावी, meditated man. समीकम्, समीग, नपुं० [सम्+ईकक] संग्राम, युद्ध, लड़ाई, war, battle. समीकरणम्, समीयरणं, नपुं० [उत्तमः समः क्रियतेऽ नेन समच्चि कृ + ल्युट् ] पूरा अन्वेषण, समस्त, खोजबीन, complete investiga tion. समीक्ष, समिक्ख, सक० अन्वेषण करना, to search. समीक्षणीय, समिक्खणिज्ज, वि० दर्शनीय, देखने योग्य, to be seeable. समीक्षा, समिक्खा, स्त्री० [सम् + ईश् + अ‍ + टाप्] उपदेश, speech, अनुसंधान, अन्वेषण, खोज, search, • विचार, निरीक्षण, समालोचन, investigation, • मीमांसा पद्धति, विचार विश्लेषण, the mimamsa system of philosophy. For Private and Personal Use Only • Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1577 समीक्षकम्, समिक्खर्ग, नपुं० देखना, निरीक्षण करना, समीह, समीह, सक० आकांक्षा, वाञ्छा करना, इच्छा seeing. करना, समीहमानः स्वयमेष, to wish, to समीक्षित, समिक्खिअ, भू०क०कृ०, [सम् + ईक्ष् + desire. त] प्रत्यवेक्षित, समालोचित, searched. समीहा, समीहा, स्त्री०, [सम् + ईह् + अ + टाप्], समीचः, समीच, पुं० [सम + इ + चट] समुद्र,. प्रबल, इच्छा, वाञ्छा, आकांक्षा, चाह, wish, सागर, उदधि, the ocean. ___longing, desire, striving. समीचकः, समीचगो, पुं० [समीच् + कन्] रतिक्रिया, समीहित, समीहिअ, भू०क०कृ०,[सम् + ईह + क्त], मैथुन, sexual union. इच्छित, अभिलषित, अभीष्ट, wished, समीची, समीची, स्त्री० [समीच् + ङीप्] हरिणी, a longed for desired. समीहितम्, समीहिअ, नपुं० कामना, वाञ्छा, इच्छा, doe, • प्रशंसा, praise. अभिलाषा, चाह, wishing,desiring. समीचीन, समीचण, वि० [सम् + अञ्च + क्विन् + । समीह्य, समिज्झ, वि० अभिलाषा युक्त, wishful, ख] सही, अच्छा, good, right, • सत्य, ____desireful. श्रेष्ठ, true, correct, • योग्य, समुचित, fit, समुक्तवान्, समुत्तवाण, वि० कहने वाला, asking. • सुसंगत, proper, • औचित्य, consis समुक्षणम्, समुक्खणं, नपुं० [सम् + उक्ष् + ल्युट्] tent. ढालना, बहाव, प्रसार, shedding, effuसमीचीनवाक्यसमूहः, समीचीण-वक्कसमूहो, पुं० sion. सम्पदास्पद, समुचित वाक्य समूह, good समुच्च, समुच्च, वि० समान उन्नत, same high. thoughtful words. समुच्चयालङ्कारः, समुच्चयालंकार, पुं० समुच्चय समीन, समीण, वि० वर्ष सम्बन्धी, yearly, an नामक अलंकार, a figure of speech. nual. समीनिका, समीणिगा, स्त्री० [समां प्राप्य प्रसूते समा समुचित, समुचिअ, वि० • संकोचशील, • विनम्रशील, molleded. + ख + कन् + यप्], प्रतिवर्ष ब्याने वाली समुचितसमाधान, समुचिअ-समाहाणं, नपुं० उद्धार गाय, a cow calving every year. समीप, समीव, वि० [संगता आपो यत्र], निकट, करने वाला, drawing. समुच्चय, समुच्चय, वि० [सम् + उत् + चि + अच्] नजदीक, पास, सय हुआ, near, close by समुदाय, collection, assemblage, • adjacent, at hand. समीपक, समीवग, वि० सन्निकटता, nearly. संग्रह, समूह, संघात, राशि, पुंज, mass, समीपम्, समीवं, नपुं० सामीप्य, पड़ौस, निकटता, multitude, • शब्द संयोग, conjunction of words, • अलंकार विशेष, a figure उपकण्ठ, nearly close by. समीरः, समीरो, पुं० [सम् + ईर् + अच्], पवन, of speech. समुच्चलच्चरणम्, समुच्चच्चरणं, नपुं० समुच्चलन्ति हवा, wind, air. चरणानि चलायमान चरण, feet of gone. समीरणः, समीरणो, पुं० पवन, हवा, वायु, wind, समुच्चरः, समुच्चरो, पुं० [सम् + उत् + चर् + अच्], air. • चढ़ना, आरुढ़ होना, mounting, get समीरित, समिरिअ, वि० प्रार्थित, praised, • प्रेरित, • आन्दोलित, impelled. upon, • गमन करना, प्रयाण करना, प्रस्थान करना, going, starting. समीरोत्थरजः, समीरोत्थरंजो, पुं० समीरणोत्तिष्ठति समुच्चल, समुच्चल, सक० चलना, गमन करना, रजः। throw of dust with wind, • करद्वयी, कुडमलकोमला सा समुच्चलापि तदैव पवन से उठी धूली। तासाम्। to go, to move. For Private and Personal Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1578 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश समुच्छ्वसन्, समुच्छवस, वि० उच्छवास, breath air, breath. समुच्छल, समुच्छल, वि० उछलती हुई, up gone. समुच्छेदः, समुच्छेद, पुं० [सम् + उद् + छिद् + घञ्] समूलोन्मूलन, उखाड़ना, हटाना, de- stroying. समुच्छलतरंगः, समुच्छलतरंग, वि० उद्भूत तरंग, wave of elevation. समुच्छ्यः , समुच्छाओ, पुं० [सम् + उद् + श्रि + अ], • विरोध, शत्रुभाव, • उत्तुंगत, ऊंचाई, ___highest, mighty, height. समुच्छ्रायः, समुच्छओ, पुं० [सम् + उद् + श्रि + घञ्], उत्तुंग, ऊंचाई, height. समुच्छ्वासितम्, समुच्छवासिअ, नपुं० [सम् + उत् + श्वस् + क्त], गहरी सांस लेना, दीर्घ सांस लेना, breathing. समुज्जगर्ज, समुज्जगज्ज, वि० गर्जनायुक्त, aloudful. समुज्जवल, समुज्जवल, अक० चमकना, to shine. समुज्ज्वल, समुज्जवल, वि० [सम् + उत् + ज्वल्] निर्दोष, निर्मल, शुक्लवर्ण!, सम्यक् प्रकाशयुक्तम्, fully lightful, clear, white. समुज्ज्वलज्वालः, समुज्जवलजालो, पुं० बड़ी-बड़ी ज्वालाएं. उन्नत ज्वाला. heighest fire. समुज्ज्वलरूपः, समुज्ज्वलरुवो, पुं० विशदस्वभाव, clear nature. समुज्ज्वलाकारः, समुज्जलायारो, पुं० विशदस्वभाव, clear nature. समुज्ज्वलाम्बरः, समुज्जलंबरो, पुं० परिरब्ध, पूतवेष, मञ्जुलवेष, सुंदर परिधान, pure garments. समुज्झ्, समुज्झ, सक० छोड़ना, त्यागना। 'मदं समुच्झंति हिमोदयेन तम्', to given up. समुज्झित, समुझिअ, वि० [सम् + उज्झ् + क्त],. त्यागा हुआ, छोड़ा हुआ, gived up, left free from, • विसर्जित, मुक्त, परित्यक्त,let समुत्कर, समुक्कर, वि० उच्छिष्टांश, a heap. समुत्कर्षः, समुक्कस्सो, पुं० [सम् + उत् + कृष् + घञ्], • समुन्नत प्रगति,pulling off, rise, upwards. समुत्क्रमः, समुक्कमो, पुं० [सम् + उत् + क्रम् + घञ्], • ऊपर उठना, चढ़ाई करना, the flight, surpassing, • सीमातिक्रमण, as cend departure. समुत्क्रोशः, समुक्कोसो, पुं० [सम् + उद् + क्रुश् + घञ्], चिल्लाना, गर्जरा, तीव्र आक्रोश करना, proclamation, clamous, an osprey. समुत्थ, समुत्थ, वि० [सम् + उद् + स्था + क] उठता हुआ, जागृत होता हुआ, standing up, rising, getting up, • जगा हुआ, प्रबोध गत, sprung, • उड़ती हुई, flinging, . उत्पन्न, जन्मा, born from. समुत्थरज, समुत्थरज, वि० उड़ती हुई धूली, rising dust. समुत्थानम्, समुत्थाणं, नपुं० [सम् + उद् + स्था + ल्युट्], • उठना, जागना, rising, getting life, • जीवन प्राप्त करना, दूर हटना, . परिश्रमशील होना, उद्यम करना, healing,ac tive. समुत्थित, समुत्थिअ, भू०क०कृ०, [सम् + उद् + स्था + क्त],उर्ध्वगत, उपस्थित हुआ, मच गया, व्याप्त हुआ, getted up, presented, अनुभूतमतः समुत्थित। • उत्थापितं पुरि कोलाहल मा निवेदितम्। recovery. समुत्थापित, समुट्ठाविअ, वि० अभ्युदय, उत्पन्न हुआ, rised. सुमुत्तर, समुत्तर, वि० निकला हुआ, तीर्ण हुआ, raised, • संशोधन किया, purified, सुदा सहितं समुदधिकः समुत् संमुत्तर वर्तते । अधिक गुण वाली। समुत्तरन्, समुत्तर, संशोधयन। purified. समुत्तरंती, समुत्तरंती, पार करती हुई, निकलती हुई, rised. समुत्तर्तुम्, समुत्तरिउ, पार करने के लिए, पार पहुंचने go. समुत्, समुअ, वि० सहर्ष, good happiness. समुत्कण्ठित, समुक्कंठिअ, वि० उत्कण्ठा युक्त, anx ious, sorrowful. For Private and Personal Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश के लिए यैः शाखाम्बुनिधेः पारं समुत्ततं समुत्सेधः, समुच्छेहो, पुं० [सम् उद् सिध । + + + महात्मभिः । for rised. घञ्] ऊंचाई, उन्नति, height. समुत्तानित, समुत्ताणिअ, वि० समुपलब्ध, व्याप्त हुए, gived. समुत्पतनम्, समुप्पडणं, नपुं० [सम् + उदृ + पत् + ल्युद्], • उठना, ऊपर चढ़ना, rising • प्रयत्न, चेष्टा, active. समुदक्त, समुदत्त, भू० क० कृ०, [सम् + उद् + अञ्ज क्त], उठाया हुआ, ऊपर निकाला हुआ, raised, drawn up. समुदग, समुदग, वि० उल्लंघन करने वाला, पार करने वाला, ascent, rising up. + + समुदङ्ग, समुदंग, वि० प्रफुल्लित शरीर वाला, being happiness. समुत्पत्तिः समुप्पत्ति, स्त्री० [सम् उद् पद् किन्] जन्म, उत्पत्ति, born. समुत्पन्न, समुप्पण, वि० उत्पन्न हुई, bom up. समुत्पीन, समुप्पीण, वि० प्रसन्नोन्नत, high lable happy. समुदयः, समुदओ, पुं० [सम् + उद् + इ + अच्], उगता, उठना, rising, • प्रदान, चेष्टा, I, giving, • यशोलाभ, with happiness संग्रह, समुच्चय, ढेर, राशि, heap, collec tion. समुत्सवः, समुच्छवो, पुं० [सम् + उद् + स् + अप्] श्रेष्ठ उत्सव, महान् पर्व महोत्सव, a great festival. समुत्सवक, समुच्छ्वग, वि० सम्यगत्सव कारक, cause of great festival. समुत्सर्ग, समुस्सग्गो, पुं० [सम् उद् सृज् + घञ्] विसर्जन, परित्याग छोड़ना, aban + doning, leaving, shedding, • डालना, प्रदान करना, देना, giving away. समुत्सयः, समुस्सओ, पुं० शुभाशीर्वाद, good for tune. समुत्सह, समुच्छह, वि० उत्साह युक्त, 'सुमुत् सदा सम्यगुत्साहवती', , very anxious found of. समुन्सर, समुसर, अक० सहर्ष चलना, to go. समुत्सारणम्, समुच्छारणं, नपुं० [सम् + उद् + सृ + णिच् + ल्युट् ] • हांकना, हटाना, driving away, pursuing, • पीछा करना, अनुसरण करना, hunting. समुत्सक, समुस्सग, वि० [सम्यक् उत्सुकः ] आतुर, अधीर, बैचेन, उत्कण्ठित, उत्सुक, very uneasy. · " समुदङ्कुर समुदंकुर, वि० रोमाञ्चित, हर्षित, hap piness. समुद्भावित, समुब्भाविअ, वि० दिखलाए गए, seen. समुत्सुक, समुच्छ्ग, वि० उत्सुक होता हुआ, longing for. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1579 समुदयप्रकाशिन्, समुदप्पगासि, वि० यशोलाभ युक्त, कीर्ति सहित, 'समुदयो यशोलाभस्तस्य प्रकाशिन', with happiness. समुदागमः, समुदागमो, पुं० [सम् + उद् + आ + गम् + ल्युट्] पूर्ण ज्ञान, विशेष ज्ञान, full knowledge. समुदाचारः, समुदाचारो, पुं० [सम् + उद् + आ + चर+घञ्] उचित व्यवहार, प्रचलन, proper practise, usage, • प्रयोजन, रूपरेखा, purpose, intention, • उपयुक्त रीति, good act. समुदाय, समुदाओ, पुं० [सम् + उद् + अय् + घञ्], वर्ग, heap, • समूह, संघ, समुच्चय, समिति, combination, revenue, • सभा, परिषद, संगठन, assembly समुदायवस्तु, समुदाय-वत्थु, नपुं० सामूहिक पदार्थ, collectionful things. समुदायभावित्तः, समुदाय भावित्तो, पुं० शिष्य परिकर शिष्य समूह, multitude of students, सभासद, assembly. समुदारं, समुदारो, पुं० उदार चित्त, good mind. समुदारमाया, समुदार-माया, वि० उदार मा वाला। • For Private and Personal Use Only प्रसन्नमातृ वाला, नित्य लक्ष्मी रूप वाला। समुदारा 'मा' जननी यस्यास्तस्यास्तदेतन्मुखं लपनं तावन्मुकारस्य 'खं' नाशेस्तस्मात्सदारमाया Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1580 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश नित्यलक्ष्मी रूपाया', being a good mother. समुदासीनतामय, समुदसीणतमय, वि० उदासीनता युक्त, painful. समुदाहरणम्, समुदाहरणं, नपुं० [सम् + उद् + ह + ल्युट्], • उच्चारण करना, pronuncing, उद्घोषणा करना, declaring. समुदारहृदयः, समुदार-हिदयो, पुं० महाशय, re ___spectable person. समुदीक्ष्य, समुदिक्ख, सं०कृ०, देखकर-नरोऽपि नारी समुदीक्ष्य मञ्जुलाम्। see off. समुदित, समुदिअ, भू०क०कृ०, [सम् + उद् + इ + त], संहत, एकत्र, संयुक्त, assembled, collection, • ऊपर गया हुआ, उठा हुआ, rised gone up, • प्रमुदित सद्भावना युक्त, • उगा, उत्पन्न हुआ, rised,• सहित,सज्जित, with decorated, • समवाय, heap. समुदितभावः, समुदिअभावो, पुं० समवायरूप। समुदीरणम्, समुदीरणं, नपुं० [सम् + उद् + ईर् + ल्युट्] बोलना, अभिव्यक्त करना, उच्चारण करना, दुहराना, speaking,pronuncing, repeating. समुदीर्णसारः, समुदिण्णसारो, पुं० उदवल भाव, ejecting nature. समुद्घाट, समुग्घाड, वि० उखाड़ने वाला, कुचं समुद्घाटयति प्रिये, स्त्रियः, throwing. समुद्ग, समुदग्ग, वि० [सम् + उद् + गम् + ड] उगने वाला, व्याप्त होने वाल, rising, ascent, arising, • आवृत्त, ढक्कन सहित, with cover. समुद्गः , समुदगो, पुं० ढका हुआ, संदूक, covered box. समुद्गकः, समुग्गओ, पुं० [समुद्ग + कन्], • पेटी, संदूक, box. समुद्गमः, समुगमो, पुं० [सम् + उद् + गम् + घञ्], उन्नत, चढ़ाव, ऊंचाई वाला हिस्सा, rising mount place. समुद्गमनम्, समुग्गमण, नपुं० घदिङ्गण, ascent. समुगिर, समुग्गिर, सक० कहना, बोलना, • ऊंचाई की ओर गमन, to go up, to lift up. समुगिरणम्, समुग्गिरणं, नपुं० [सम् + उद् + गृ+ ल्युट्] उगलना, वमन करना, vomiting, ejacting. समुदाहिय, समुदाहि, सक०. कहना, • प्रतिभाषित करना, to thought. समुद्दिश, समुद्दिस, अक० लक्ष्य करना, निर्देश करना, to point. समुदीक्ष्य, समुदिक्ख, स०क०, देखकर अवलोकन कर, to seep up. समुदैक्षत, समुदेक्खअ, वि० रक्षित, protected. समुद्गीतम्, समुग्गीअ, नपुं० [सम् + उद् + गै+ त] उच्च स्वर में गाने वाला, singing loudly. समुद्रवत्, समुदद्दव, वि० उड़ने वाला, flying. समुद्देशः, समुद्देसो, पुं० [सम् + उ + दिश + घब] निर्देश करना, विवरण देना, pointing out full description. समुद्धत, समुद्धअ, भू०क०कृ०,[सम् + उत् + ह+ क्त], • उन्नत, ऊंचा हुआ, up raised, up - lifted, • उत्तेजित, hopudent, • घमण्डी, अभिमानी, proud, • अशिष्ट, असम्य, illmannered, ill behaved,• धृष्ट, ढीठ, rude. समुद्ह, समुदह, समुद्दहर सक० स्वीकार करना, to agree. समुद्धरणम्, समुद्धरणं, नपुं० [सम् + उद् + + ल्युट्],. • निवारण, उद्धार मुक्ति, upraising, lifting up, taking out from picking up drawing, lifting extertion, • भारोत्थापन, बोझ ढोना,. उठाना, ऊपर करना। समुद्धर्त, समुद्धतु, पुं० [सम् + उद् + इ + तृच्] मुक्तिदाता, eradication. समुद्भवः, समुभवो, पुं० जन्म, उत्पत्ति, born, production. समुद्यत, समुज्जअं, वि० उद्यत हुआ, तत्पर हुआ, efforted. समुद्योगः, समुज्जोगो, पुं० [सम् + उद + युज् + For Private and Personal Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1581 *6y. किया गया, up raised, lited up, el evated high. समुन्नतत्व, समुण्णतत्त, वि० उदारभाव युक्त, उन्नति युक्त, exaltable, elevate ful. समुन्नतार्थ, समुणातत्थ, वि० ऊंचाई युक्त, highful, lifted up. समुन्नति, समुण्णइ, स्त्री० प्रगति, अभ्युदय, विकास। सर्वतो विनयताऽसती सती भूरिशोऽभिनयता . समुन्नतिम्। elevation, liting up, rais ing. घब], सक्रिय चेष्टा, ऊर्जा शक्ति, active ex ertion, energy. समुद्रः, समुद्दो, पुं० सागर, उदधि, पयोधि-पयोधि, नदीन, the ocean. समुद्र, समुद्द, वि० [सह मुद्रया] मुद्रा सहित, मुद्रया सहितः, मुद्रा भीरुप्यकादिभिः सहितोऽभूदिति। मुहर, युक्त, मुद्रांकित, sealed, bearing a seal, stamped. समुद्रजा, समुद्दजो, स्त्री० सरस्वती, sarasvati. समुद्रमेखला,समुद्दमेहला, स्त्री० पृथ्वी, भूमि, earth. समुद्रान्त, समुदंत, वि० [समुद्रेण अन्ता व्याप्ता], समुद्र पर्यन्त व्याप्तः, समुद्र तक फैला हुआ, ex tended of ocean, being gone of sea. समुद्रान्तम्, समुदंतं, नपुं० समुद्रतट, thesea-shore, • जायफल, a kind of fruit, nutmeg. समुद्रान्ता, समुदंता, स्त्री० कपास का पौधा, the cotton plant. समुद्राम्बरा, समुबंबरा, स्त्री०, पृथ्वी, भूमि, earth. समुद्रारु, समुद्दारु, पुं० मगरमच्छ, a crocodile. समुद्रोद्धारकारक, समुद्दोद्धार-कारग, वि० मुद्राओं का उद्धारक, recoverer of stamps. समुद्भव, समुभव, वि० उत्पन्न हुआ, producted. समुद्रहः, समुद्दवहो, पुं० [सम + उद् + वह + अच्], ढोना, भार वहन करना, bearing up. समुद्राहः, समुद्दवाहो, पुं० [सम् + उद् + वह् + घञ्] अधिक व्याकुलता, आतंक, painful great fear. समुद्वेगः, समुव्वेगो, पुं० [सम् + उद् + विज् + घञ्] अधिक व्याकुल,great fear, • आंतक, खिन्न, दुःख, alarm, terror. समुवेल, समुव्वेल, अक० उद्वेलित होना, to ter ror. समुन्दनम्, समुंदण, नपुं० [सम् + उन्द् + ल्युट्] आर्द्रता, गीलापन, तरी, moisturing. समुन्न, समुण्णं, वि० [सम् + उन्द् + क्त] आर्द्र, गीला, wetness. समुन्नत, समुण्णअ, भू०क०कृ०,[सम् + उद् + नम् +क्त] अधिक ऊंचाई युक्त, उत्तुंगता प्राप्त, ऊंचा समुन्नद्ध, समुण्णद्ध, भू०क०कृ०, [सम् + उद् + नह् + क्त] बन्धन युक्त, छूटा हुआ, elevated, unfettered, • उन्नत, ऊंचा, high. समुक्ताङ्कः, समुतंको, पुं० सम्यग्वर्णित अङ्क विधि, act of good number. समुन्नय, समुण्णयो, पुं० [सम् + उद् + नी + अच्] हासिल करना, प्राप्त करना, getting, obtaining, occurrence, • घटना, बात, event. समुन्नायक, समुण्णायग, वि० प्रसत्तिकर, उन्नति करने वाला, being, getting. समुन्मत्ता, समुमत्ता, स्त्री० पगली, madful ____woman. समुन्मान्त, समुम्मत, स्त्री० रोगिणी स्त्री, illness __woman. समुन्मूलनम्, समुम्मूलणं, नपुं० [सम् + उद् + मूल + ल्युट्] जड़ से उखाड़ना, पूर्ण विनाश, fully destroying. समुप, समुव, अक० उपस्थित होना, to present. समुप, समुव, सक० माना, समझना, 'हा हन्त किन्तु समुपैमिकले प्रतापम्', to know. समुपगम्, समुवग, अक० [सम् + उप् + गम्] समीप आना, निकट पहुंचना, to come near. समुपगमः, समुवगमो, पुं० [सम + उप + गम् + अप] सम्पर्क, पहुंच, ariving. समुपजोषम्, समुवजोसि, अव्य० [सम् + उप् + जुष् + अम्] प्रसन्नतापूर्वक, इच्छानुसार, happynessful, wishful. picturing For Private and Personal Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1582 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश an टले समुपभोगः, समुवभोगो, पुं० [सम् + अप् + भुज् + घञ्] संभोग, मैथुन, sexual union. समुपवैशनम्, समुवेसणं, नपुं० [सम् + अप् + विश् + ल्युट्] आवास, निवास, भवन, गृह, घर, house, residence, • बिठाना, ठहराना, seating down, halatation. समुपभा, समुपहो, अक० [सम् + उप् + भा] प्रतीत होना, being know. समुपादन, समुवादणं, वि० जूता युक्त, पादत्राण युक्त, shoeful, • उपानयुक्त। समुपानहः, समुवाणहो, वि० जूता, पादत्राण, shoe. समुपस्थ, समुवत्थ,वि० उपस्थित होकर विधूताङ्गलि उत्थितः क्षण समुपस्थाय पतन सुलक्षणः। proximity. समुपस्थापनम्, समुवट्ठावणं, नपुं० [सम् + उप् + स्था + अङ् + ल्युट्] निकटता, समीपता, nearmess, • पहुंच, संर्पक, approach ing. समुपस्थित, समुवट्ठिअ, वि० उपस्थित हुआ, ap- proached. समुपह, समुवहर, सक० उठाना, to rise. समुपागम, समुवागम, वि० समीप आना, coming __near. समुपार्जनम्, समुवज्जण, नपुं० [सम् + उप् + अर्ज + ल्युट्] अभिग्रहण, प्राप्त करना, acquir ing together. समुपाल, समुवाल, वि० उपभोग करना, doing use. समुपेत, समुवेअ, भूक०कृ०, [सम् + उप् + इ + क्त], • सहित, युक्त, • एकत्रित, इकट्ठे हुए, endowed with possessed of, col lected. समुपेत्य, समुवेत्त, सक० आकर, come together. पढि, समुपडि, भू०क०कृ०,[सम् + उप् + वह् + क्त] उठा हुआ, ऊपर गया हुआ, gone up___wards, risen. समुल्लसन्, समुल्लसण, वि० सुहावना। समुल्लसन्मानसवत्युदारा, brilliance, . अभिमानी, अहंकारी, proudful. समुल्लासः, समुल्लासो, पुं० [सम् + उन् + लस् + घञ्] अधिक उत्साह, • अधिक कान्ति, प्रभा तेज, • हर्ष, आनन्द, great joy, happy. समुल्लासित, समुल्लासिअ, वि० प्रसन्नतापूर्वक, हर्ष युक्त, आनन्दित, excessive light, happynessful, joyful. समुल्वणम्, समुल्लणं नपुं० वृद्धिं गते सति उद्वेलभाव, उद्वेलण, painful. समुल्लेखनीय, समुल्लेहणिज्ज, वि० उल्लेख करने योग्य, writable. . समुवाच, समुवाच, वि० कहा गया, sold. समुष्णीकृत्, समुण्हीकिअ, वि० प्रासुक किया गया, boiled. समूढ, समूढ, भू०क०कृ०, [सम् + ऊह् + क्त], • समूढ, समूढ, भू०क०कृ०, [सम् + ऊ । संचित, संगृहीत, brought, collected together, • निकट लाया गया, near getted, • शान्त, वशीकृत, assembled,purifed, cleansed, • वक्र, झुका हुआ, crooke, bent. समूरः, समुरो, पुं० [संगतौ ऊरु यस्य] हिरण,akind of deer. समूल, समूल, वि० [सह मूलेन] जड़ सहित, along with the roots, • मुद्गर सहित, with hammer. समूहः, समूहो, वि० [सम् + ऊह + घञ्],• योग,. समुच्चय, संग्रह, संघात, multitude collection, assemblage, aggregate, flock troop. समूहगः, समुहगो, पुं० समुच्चय, multitudecol lection. समूहनम्, समूहण, नपुं० [समूह + ल्युट्] संग्रह, समुच्चय, समुदाय, collection. समूहनी, समूहणी, स्त्री० बुहारी झाडू, a broom. समूहमाणी, समूहमाणी, स्त्री० समूह खान, collec tion, group. समूह्यः, समुज्झो, पुं० [सम + ऊह + ण्यत्], यज्ञाग्नि, a kind of sacrificial fire. समृत्तिक, समित्तिग, वि० मृत्तिक सहित, मिट्टी युक्त, with earth. समृद्ध, समिद्धि/सामिद्ध, भू०क०कृ०, [सम् + ऋध् For Private and Personal Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1583 + क्त], ऐश्वर्यशाली, आनंद, properous, happy, fortunate, • सम्पन्न, पूर्ण वैभवयुक्त, rich, wealthy. समृद्धि, समिद्धि, स्त्री० संपन्न, great, growth, धन-वैभव, increase in wealth, rich. सम्पत्कर,संवक्कर, वि० सम्पादन कर,aditable. सम्पतनिधिः, संपदणिहि, स्त्री० प्राप्त सम्पत्ति, get wealth. सम्पत्तिः, संपत्ति, स्त्री० [सम् + पद + क्तिन].. धन, वैभव, सम्पदा, increase of wealth, • समृद्धि, ऐश्वर्य, धन सम्पदा, richness plenty, • सौभाग्य, आनन्द, excellence, • सफलता, sucessful filment. सम्पथ, संपह वि० सम्पन्था दस्यां सा-सन्मार्ग युक्त, good wayful. सम्पत्तिशाली,संपत्तिसाली, वि० वैभव युक्त,श्रीपति, wealthful, • हित, लाभ, plenty, increase, • सद्गुण वृद्धि, increase of knowledge. सम्पन्न, संपण्ण, वि० धन, वैभव, wealth, rich, • पूर्ण, full-grown, finished, com- pleted, • आनंद हित, fortunate, happy, procured, right, correct, . आना, प्राप्त होना, become. सम्पन्नता, संपण्णत्त, वि० पूर्णता, fulfil, full grown. सम्पनिसर्गः, संपण्णिसग्गो, पुं० सम्पदा प्राप्ति, get ____ of wealth. समेखला, समेहला, स्त्री० समस्थल, ground. समुपस्थित, समुवट्ठिअ, वि० खड़ी हुई, stand. सम्पत्, संपअ, वि० सुंदर/सुपरिणमन, beautiful. सम्पर्कजात, संपक्कजाअ, वि० सहयोग से उत्पन्न हुआ, born with help. सम्पठित, संपढिअ, वि० पढ़ा गया, readed. सम्प, सम्पढं, सक० अच्छी तरह पढ़ना, to good read. सम्पत्तिकरिन, संपत्तिकरि, वि० सम्पत्ति को करने वाली। महीपतेर्धाम्नि निजेङ्कितेन सुरीति सम्पत्तिकरी हि तेन। doing of wealth. सम्पदादरकारिणी, संपदादर-कारिणी, स्त्री० सम्पत्ति का आदर करने वाली, respected of wealth. सम्पदि, संपदि/अव्य० अब, बस, इस समय। सभवित्री समाहाहो, विपदाप्ताऽपि सम्पदि, now, ata time. सम्पादयितुम, संपादइतुं, (हेत्वर्थ कृदन्त), सम्पादन करने के लिए, for detaining. सम्दश, संदिस, वि० संपश्य, अच्छी तरह से देखने वाला, being with good see. सम्पत्तियुग्म, संपत्तिजुम्म, वि० सम्पत्ति युक्त, wealthful, • वैभव युक्त, धन संपन्न, rich, • भाग्यशाली, fortuneful. समृद्धिः, समिद्धि, स्त्री० [सम् + ऋध् + क्तिन्] वृद्धि, सम्पन्नता, wealth, • सम्पत्ति, वैभव, धनसम्पन्नता, rich, • हर्ष सम्पत्ति, happy, • शक्ति, बल, सर्वोपरिता,power, agreed upon. समेत्, समेअ, सक० धारण करना, स्वीकार करना, लेना, to come, to get. समेत, समेअ, भू०क०कृ०,सम् + आ + इ + क्त] आंगत, संयुक्त, सहित, united,combined, • एकत्रित, come into collision. समेतान्वित, समेताणविअ,वि० सहित।आर्यात्वं समेति पण्यललना दासी समेतान्वितः, with. समेत्य, समेत्त, सं०कृ०, छोड़कर, given up. समोदन.समोदण, वि० मोद सहित, सम्यगोदन-भक्त __ सहित, with happiness. समोह, समोह, वि० मोहसहित, withhappiness. सम्पद, संपद, सक० प्राप्त होना, [सम् + पद्] 'फलं सम्पद्यते जन्तोर्निजोपार्जितकर्मणः', to get. सम्पद, संपद, स्त्री० [सम् + पद् + क्विप्], वैभव, धन, सम्पत्ति. wealth, गणोत्कर्ष स्त्रियां सम्पदगुणोत्कर्ष इति वि, सफलता, sucess, fullfilment, right, method, • समृद्धि, ऐश्वर्य, prosperity, • सौभाग्य, आनन्द good fortune, luck, • लाभ, हित, इष्ट, happiness, benefit. For Private and Personal Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1584 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सम्पदा, संपदा, स्त्री० सम्पत्ति, धन, वैभव, wealth, rich, लाभ, benefit, ध्यानाख्या निधिरेष एवं हि भवेद् हेतुश्चितः सम्पादाम्। सम्पदास्पद, संपदप्पद, वि० समीचीन वाक्य समूह, ____good words full. सम्पंदिन, संपदि, वि० सम्पत्ति शाली, wealthful. सम्पन्न, संपण्ण, भू०क०कृ०,[सम् + पद् + क्त],. वैभव युक्त, ऐश्वर्यवान्, धनाढ्य, thriving, rich, • भाग्यशाली, सफल, प्रसन्न, fortunate, successful, • पूरा किया गया, निष्पन्न, पूर्ण, fullfil, endowed,• परिपक्व, पूर्ण विकसित, full growth, • सहित, युक्त, with. सम्परायः, संपरायो, पुं० [सम् + परा + इ + अच्], • पराजय, • संघर्ष, मुठभेड़, encounter, • संग्राम, युद्ध, battle, • पराभव, जीव परिभ्रमण स्थान, a calamity, . संकट, दुर्भाग्य, misfortune,. भविष्य, future state. सम्परायकम्, संपरायगं, नपुं० संग्राम, युद्ध, war, battle. सम्परायत्व, समपरायत, वि० सूक्ष्म सम्पराय नामक दशम गुणस्थान वाला, a name of gunasthana. सम्पर्कः, संपक्को, पुं० [सम् + पृच् + घञ्], . मेल, मिलन, मिलाप, mixture, contact, • मैथुन, संभोग, संसर्ग, ग्रहण, sexual union, copulation,• शीलन। . सम्पल्लव, समपल्लव, वि० अच्छे-अच्छे पत्रों वाला. being good leaves. सम्पल्लवत्व,सम-पल्लवत्त, वि० उत्तम हरे-भरे पत्तों से युक्त, with greenful leaves. सम्पश्यन्ती, सम-पस्संती, [सम् + पश्य् + शतृ + ङीप्] समवलोकयंती, good seeful. सम्पा, संपा, स्त्री० [सम्यक् अतर्कितं पतति-सम् + पत् + उ + टापु] विद्युत, बिजली, light- ning. सम्पाक, संपाग, वि० [सम्यक पाको यस्य यस्मात् वा] तार्किक,बुद्धिशाली,knowledge ful, reasoning, • लम्पट, विलासी, lustful subtle, • थोड़ा, अल्प, small, little. सम्पाकः, संपागो, पुं० परिपक्व होना, maturing, being cook. सम्पाटः, संपाडो, पुं० [सम् + पट् + णिच् + घञ्], • तुकआ, intersection,• त्रिभुज की रेखा, line of three bent. सम्पातः, संपाओ, पुं० [सम् + पत् + घञ्] भिड़ना, falling together, • गिरना, एक साथ गिरना, concurrence,• अधःपतन, उतरना, falling down, descending, • जाना, पहुंचना, going, moving. सम्पातनम्, संपाडण, नपुं० पतन, अधःपतन, fall _ing down, descending. सम्पातिः, संपाइ, स्त्री० [सम् + पद + णिच् + इन्] पक्षी का नाम, a kind of bird. सम्पाति, संपाइ, वि० पड़े हुए, गिरे हए. (भवान्धुसम्पातिजनैक), fallen. सम्पातित, संपाइअ, वि० गिरे हुए, पतित हुए, fallen. सम्पादः, संपादो, पुं० [सम् + पद् + णिच् + ल्युट्] निष्पादन, कार्यान्वयन, fulfil in, dating, fulfilment, • पूरा करना, वलन,accomplishing, filling up, • उर्जाजन करना, प्राप्त करना, gaining, obtaining, . सम्पत्ति, wealthful, . स्वच्छ करना, उचित प्रस्तुतिकरण, clearing, preparing. सम्पादनार्थ, सपादणत्थ, वि० निष्पादन हेतु, quartief, cause of obtaining, gain ing of punya. सम्पादयितृ, संपादइतु, वि० कर्ता, writer. सम्पादित, संपादिअ, वि० गुंफित, निष्पादित, fulfilment, accomplished, maded. सम्पण्डित, संपंडित, भू०क०कृ०, [सम् + पिण्ड् + क्त], राशिकृत, • सिकुड़ा हुआ, उत्पीडित, pained, tortured. सम्पिीडः, संपिडो, समपीडो पुं० [सम् + पीड + घञ्] उत्पीड़न, पीड़ा, वेदना, pain, torture, • कष्ट, यातना, विक्षोभ, बाधा, compres For Private and Personal Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1585 sion, • हांकना, प्रणोदन, driven onward, सम्पोष्य, संपोस्स/संपुस्स, स.वृ०, पोषण कर, disturbing. protectful. सम्पीडनम्, संपीडणं, नपुं० [सम् + पीड् + ल्युट्] सम्पोषय, संपोस, सक० आनन्दित करना, सम्पोषयापि दबाना, निचोड़ना, • क्षुब्ध करना, tortur- पुरप्रजा सुललिता, to nourish, to joy. ing, squeezing, together. सम्पोषणम्, संपोसणं, नपुं० भरण पोषण, nourसम्पीतिः, संपीइ, स्त्री० [सम् + पा + क्तिन्], सहपान, ishing fostoring मिलकर पीना, drinking together.. सम्प्रक्षालनम्, संपक्खालण, नपुं० [सम् + प्र + क्षल सम्पुटः, संपुडो, पुं० [सम् + पुट् + क], अञ्जली, + णिच् + ल्युट्] पूर्ण मार्जन, • स्नान, अभिषेक, गह्वर, a cavity, • खोवा, casket, cov- प्रक्षालन, bathing, cleaning, ful rubered box. bing. सम्पुटकः, संपुडगो, पुं० [सम्पुट + कन्], संदूक, सम्प्रणेतु, संपणेउ, पुं० [सम् + प्र + णी + तृच], रत्नपेटिका, cover box. शासक, न्यायधीश, ruler, judge. सम्पुलकित, संपुलगिअ, वि० रोमांचित, सम्प्रति, सपडि, अव्य० अब, इस समय, ____happinessful. चित्तवृत्तिविचारधारापि सम्प्रति का इदानीम्, सम्पूर्ण, सपुण्ण, नपुं० परिपूर्ण ज्ञान, now, at present, at this time. knowledgeful, • पूर्ण, परिपूर्ण, समस्त, सम्प्रति, संपडि, पुं० राजा सम्प्रति, aname of Jain सारा, fulfil, perfect. ____act know king. सम्पूर्णजातिः, संपुण्णजाइ, स्त्री० समस्त जाति, all सम्प्रतिकालः, संपडिकालो, पुं० वर्तमान काल, ___cast. present time. सम्पूर्णदात, संपुण्णदाउ, वि० सभी प्रकार का दान सम्प्रतिपत्तिः, संपडिवति, स्त्री० [सम् + प्रति + पद् देने वाला, give up fulfil. +क्तिन्] उपगमन, प्राप्ति, पहुंच,approach, सम्पूर्णपृथिवी, संपुण्ण-पुढवी, स्त्री० समस्त भूमि, arrival, • उपस्थिति, presence, • लाभ, all earth. उपलब्धि, gain, obtaining, acquiring, सम्पूर्णभारतवरः, संपुण्ण-भरहवरो, पुं० समस्त • सहयोग, साहचर्य, co-operation, ocभारतवर्ष,all bharata. currence. सम्पूर्णरात्रम्, संपुण्णरत्तं, नपुं० सायमारम्भ प्रभात, सम्प्रतिरोधकः, सपडिरोहगो, पुं० [सम् + प्रति + पर्यन्त, पूरी रात्रि, 'सम्पूर्ण रात्रमुचितां रुध् + घञ् कन्] पूर्ण अवरोध, रोधक, बाधा, रतिनामलीलाम्', fulfil night. complete obstruction, • कैद, जेल, सम्पूर्णवर्णः, संपुण्ण-वण्णो, पुं० समस्त अक्षर कवर्ग, imprisonment. चवर्ग, टवर्ग, तवर्ग, पवर्गय, र, ल, व, एवं श सम्प्रतीकः, संप्पडीगो, पुं० अवयव, kind part. ष - स ह वर्ण, all words. सम्प्रतीक्षा, संपइक्खा, स्त्री० [सम् + प्रति + ईक्ष् + सम्पूर्ण शोभा, सपुण्णसोहा, स्त्री० पूर्ण कान्ति, • अङ् + यप्] आशा लगाना, बांधना, expec tation. परिपूर्ण प्रभा, ful light. सम्प्रतीत, सप्पईअ, भू०क०कृ०,[सम् + प्रति +इ. सम्प्लवाय,संपितवाय, वि० अभिषिञ्च, स्नान, bath. क्त], • प्रमाणित, माना हुआ, respectful, सम्पृक्त, संपित्त, भू०क०कृ०,[सम् + पृच् + क्त],. •विश्रुत, • सम्मान पूर्ण, ful respectful. संयुक्त, सम्बद्ध, • मिश्रित, परिपूर्ण, मिला हुआ, सम्प्रतीतिः, संपईइ, स्त्री० [सम् + प्रति + इ + क्तिन्], mixed, connected, together. • ख्याति, प्रसिद्धि, • कार्य पालन, fame, सम्पृक्तृप्तिः, सपिलित्ति, स्त्री० संकलन करना, collection. celebrity, notoriety. For Private and Personal Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1586 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सम्प्रमोदः, सप्पमोदो, पुं० [सम् + प्र + मुद् + घञ्] अति प्रसन्नता, अधिक हर्ष, great joy, ju bilee. सम्प्रमोषः, सप्पमोसो, पुं० [सम् + प्र + मुष् + घञ्] हानि, क्षति, विनाश, loss, destruction. सम्प्रयाणम्, सप्पयाणं, नपुं० [सम् + प्र + या + ल्युट्] विदाई, प्रस्थान, विरक्ति पूर्वक गम departure. सम्प्रयुक्त, सप्पजुत्त, वि० [सम्यक् प्रकारेण प्रयुक्तम्] अच्छी तरह प्रयोग किए गए, used with good. सम्प्रत्यमल, संपत्तामल, वि. निर्मल, स्वच्छ, pure. सम्प्रत्ययः, सं-पच्चय, पुं० [सम् + प्रति + इ + अच्] दृढ़ विश्वास, firm conviction. सम्प्रद्, संप्पद, सक० देना, • प्रदान करना, to give, giving. सम्प्रदा, संप्पदा, स्त्री० प्रदान, given. सम्प्रदानम्, सप्पदाण, नपुं० [सम् + प्र + दा + ल्युट्], • उपहार देना, भेंट देना, जिसको दान दिया जाए, gift, giving,handing over com- pletely,• चतुर्थी विभक्ति का नाम,aname of Bibhati. सम्प्रदानीयम्, सप्पदाणीय, नपुं० [सम् + प्र + दा + अनीयर], . भेंट, दान, उपहार, प्राभृत, gift, donation. सम्प्रदायः, संप्पदायो, पुं० [सम् + प्र + दा + घञ्], • समुदाय, परम्परा, यत्सम्प्रदाय उदितो वसनग्रहेण, साधं पुरोपवसनादिविधी रयेण, लोकोऽयं सम्प्रदायस्य गतानु गतिकत्वेन सम्प्रदायः प्रवर्तते। a peculiar system of religious teaching, • प्रचलन प्रथा, प्रचलन, custom. सम्प्रदायश्रायिन, संपदायस्साइ, वि० सम्प्रदाय के TISTI, attached of tradition. सम्प्रदायिन्, संपदायि, वि० सम्प्रदाय वाले, देवर्द्धिराय पुनरस्य हि सम्प्रदायी', being tradition. सम्प्रदश, सप्पदिदिस, सक० स्वीकार करना, ___exceptative. सम्प्रधानम्, संप्पहाणं, नपुं० [सम् + प्र + धा + ल्युट] निश्चय करना, as certainment. सम्प्रधारणम्, संप्पहारणं, नपुं० [सम् + प्र + धा + णिच् + ल्युट्] विचार, deliberation. सम्प्रपदः, संपपदो, पुं० [सम् + प्र + पद् + क] भ्रमण, पर्यटन, roaming about. सम्प्रबुद्ध, सप्पवुद्ध, वि० प्रकृष्टबोध युक्त, good ____knowledgeful. सम्प्रभिन्न, सप्पभिण्ण, भू०क०कृ०, [सम् + प्र + भिद् + क्त], विदीर्ण हुआ, फटा हुआ, split, open, cleft, inrut. सम्प्रयोगः, सप्पजोगो, पुं० [सम् + प्र + युज् + घञ्], • संयोग, मिलाप, संयोजन, सत्सम्प्रयोगवशतोऽङ्गवतामस्वम्, union, connection, • सम्पर्क, संबंध, conjunction, contact, link, • मैथुन, संभेग, sexual union सम्प्रयोगिन्, सप्पजोगि, वि० [सम् + प्र + युज् + घिनुण], संयोग वाला, मिलने वाला, सम्पर्क करने वाला, a joiner, uniter, joining together. सम्प्रविश, सप्पविस,अक० प्रवेश करना, घुसना, to enter. सम्प्रवृत्त, संपउत्त, वि० संलग्न, attached. सम्प्रवृत्तिः, सप्पउत्ति, स्त्री० समुचित प्रवृत्ति, good progress, good rise. सम्प्रवृष्टम्, संपविट्ठ, नपुं० [सम् + प्र + वृष् + क्त] उचित वर्षा, अच्छी वर्षा, good rain. सम्प्रश्नः, संपण्हो पुं० [सम्यक् प्रश्नः] पृच्छ, पृच्छना, पूछना, an enquiry. सम्प्रसरच्छरः, संपसरच्छेरो, पुं० विशाल तालाब, large pond. सम्प्रसादः, सप्पसादो, पुं० [सम् + प्र + सद् + घञ्], • अनुग्रह, कृपा, संतुष्टि, propitiation, . शान्ति, सौम्यता, serenity, sedateness, • विश्वास, confidence, • संतुष्टिकरण, प्रसन्नता, happiness. सम्प्रसारणम्, संपसारणं, नपुं० [सम् + प्र + स + For Private and Personal Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश णिच् + ल्युट] विस्तार, the change of extention. सम्प्रसृतमूर्तिः संप्पमिअमुत्ति, स्त्री० अखण्ड प्रसार मूर्ति worship of an image. सम्प्रहारः, संपहारो, पुं० [सम्प्र घञ्], • संग्राम, युद्ध, लड़ाई, प्रहार, घात, war, battle, striking. www.kobatirth.org " • " सम्प्राप्त, संपत्त, वि० उपलब्ध, reached. सम्प्राप्तिः, संपत्ति, स्त्री० [सम्प्र+आप् किन् )], • अभिग्रहण, निष्पत्ति, • प्रतिग्रहण, finding, obtaining, profit, meeting with. सम्प्रार्थित संपत्अि वि० समीरित, प्रार्थना युक्त, requested, begged. + सम्प्रीतिः, संपीइ, स्त्री० [सम्+ प्री क्तिन्] अनुराग, स्नेह, pleasure • सद्भावना, affection love, friendliness, regard, • हर्ष, उल्लास, प्रसन्नता, happiness, delight. समप्रेक्षणम्, संपेक्खणं, नपुं० [सम् + प्र + ईक्ष् + ल्युट् ], • अवेक्षण, अवलोकन, seeing, viewing, look, विचार करना, गवेषणा करना, चिन्तन करना, thinking, • मनन करना । सम्प्रेरित, संपेरिअ, वि० प्रेरित हुआ, impelled. सम्प्रैष:, संपेसो, पुं० [सम्प्रइष् + घञ्] • भेजना, प्रेषित करना, sending. सम्प्रोक्षणम्, संपोक्खणं, नपुं० [सम् + प्र + उ + ल्युट् ], प्रमार्जन, directing. सम्प्लवः, संपलवो, पुं० [सम् + प्लु + अप्] जल प्रलय, प्लावन, बाढ़, flood, floating. सम्फालः, संफाल, अक० प्रफुल्लित होना, हर्षित होना, to joy, to happy. सम्फुल्लता, संफुल्लआ, वि० अत्यंत हर्ष, प्रफुल्लित भाव, good joy, good, happiness. सम्फेट:, संफेडो, पुं० क्रोध पूर्ण संघर्ष द्वन्द्व, युद्ध, war, battle of angerful. सम्भर्ता संभत्ता, वि० सम्यक् पालक, good procter. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1587 सम्भेदः, संभेदो, पुं० दूर करना, gaping, disclo sure. सम्बू, संब, सक० जाना, पहुंचना, to go to move • संग्रह करना, संचय करना, to collect, to accumulate. सम्बम्, संबं, नपुं० [लम्ब् + अच्] खेत जोतना, ploughing of a field. सम्बद्ध, संबद्ध, भू० क० कृ० [सम् + बन्ध् + क्त], , • संयुक्त, जुड़ा हुआ, • अनुरक्त, loved, attached, bound, fastoned, • संग्रथित, belonging to related. सम्भाष:, संभास, पुं० [सम् + भाष् + घञ्] समालाप, भाषण, वार्तालाप, conversation. सम्भाषणम्, संभासणं, नपुं० वार्तालाप, बातचीत, कथन, conversation, thinking, वृत्तान्त, निशम्य सम्भाषणमेतदेष। discourse. सम्भाषा, संभाषा स्त्री० प्रवचन, कथन, विचार, वार्तालाप, आपसी विचार विमर्श, speech, thought, think, another conversa tion. + • 1 सम्भुव, संभुव, वि० उत्पन्न हुआ, born. सम्भू, संभू, वि० सम्पन्न, पूर्ण, समस्त, full, all. सम्भूतिः, संभूह, खी० [सम्भू क्तिन्] उत्पत्ति, जन्म, birth origin, प्राप्ति, get in. सम्भूत, संभिठ, भू०क०कु० [सम् भृ+क्त] उद्यत, तैयार, अन्वित, संलग्न, brought together, got ready prepared पूरित, भरा हुआ, full, completed, युक्त, सहित जुड़ा हुआ, with, joined, • लब्ध, अवाप्त, gained, carried, धृत, placed, deposited. • • + • सम्भूति, सभिइ, खी० [समृभृछिन्] संग्रह, collection, • उद्यत, तैयारी, prepared. सम्भृष्ट संभिट्ठ वि० खण्डित, refuted, contro verted. For Private and Personal Use Only सम्भेदः, संभेदो, पुं० [सम् + भिद् + घञ्] संगम, मिलान, मेल, mixture, combination, union, • मिश्रण, mixture. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1588 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सम्भोक्ता, संभोत्ता, वि० भोगने वाला, सम्भोक्ता - भगवानमेयमहिमा सर्वज्ञचूड़ामणि, user. सम्भोगः, संभोगो, पुं० सुरत, जिनशासन, सम्भोगो, जिनशासने इति लोचो मौा भ्रश्लथचर्मणि च इति विश्वलोचनः, (जयो० 8/51), enjoy- ment of Jina's, • व्यवाय-व्यवाय, सुरतेऽन्तौ इति विश्वलोचने, (जयो० ० 27/12), a subdivision of the sentiment of love, • व्यायान् सम्भोगात् योजयति। • रतिरस, मैथुन, सहवास, sexual union, • आनन्द, garnal, enjoyment, • संसर्ग। सम्भोजनम्, संभोजण, नपुं० सामूहिक भोजन, lunch. सम्भोजय, संभोज, सक० खिलाना, भोजन कराना, सम्भोजयेत्, to eat. सम्भ्रमः, संभमो, पुं० [सम् + भ्रम् + घञ्], आतंक, भय, डर, turning round, • त्रुटि, भूल, fright, fear, alarm, • उत्साह, ignorance, • विक्षोभ, अव्यवस्था, zeal, ac tivity. सम्भ्रमित, संभमित, वि० हलन चलन युक्त, turn ing, round face. सम्भ्रान्त, संभंत, भूक०कृ०, [सम् + भ्रम् + क्त], • आवर्तित, turning round,. विक्षुब्ध, व्याकुल, pained, • भ्रमित हुआ, con fused. सम्मत, संमअ, भूक०कृ०, [सम् + मन् + क्त], • मत, agreed, सहमत, स्वीकृत, approved of, • प्रिय, lovely, dear, • सम्बन्ध, अभिलाषा, relation, • मान्य, स्वीकार, approved of, • 'अहो विद्यालता सज्जनैः सम्मता', (सुद० 82), • आहत, सम्मानित, प्रतिष्ठित, injured, respected, honoured. सम्मतिः,सम्मइ,स्त्री० [सम् + मन् + क्तिन्],सहमति, समर्थन, अनुमोदन, नाम्न्येनैव न शेमुषीश पुनरप्येषाऽहित में सम्मतिः। agreement, concurrence, assent, • चाह, इच्छा, wish, • स्मरण, स्मृति, knowledge of soul. समुत्तिष्ठ, समुतिट्ठ, अक० उठना, कथमिति समुत्तिष्ठेत्तस्य, to rise. सम्मतिदात्री, सम्मइ-दाई, वि० सम्मति देने वाली, 'सम्मतिं ददातीत्यु-चितसम्मतिदात्री, being, agree. सम्मदः, संमदो, पुं० [सम् + मद् + अप्], • आनन्द एतद्गुणानुवादादासादितसम्मदेव सा तनया, great joy, • हर्ष, (सम्मदेन सहसा समवायि),delight, • आनन्द विभोर, hap piness. सम्मदम्बुनिधि, संमदंबुणिहि, पुं० आनन्द रूपी समुद्र, निजबन्धुजनस्य, सम्मदाम्बुनिधि स्वप्रतिपत्तितस्तदा, happiness ful sea. सम्मदः, संमद्दो, पुं० [सम् + मृद् + घञ्] घर्षण, . मर्दन, घिसना, rubbing, • कुचलना, रौंदना, friction,• जनसंघट्टन, throng, crowd, • संग्राम, युद्ध, war, battle. सम्मादः, संमादो, पुं० [सम्मद् + घञ्] मद, दशा, पागलपन, mad, intoxication, frenzy. सम्मानः, सम्माणो, पुं०,[सम् + मन् + घञ्] आदर, प्रतिष्ठा, respect, • विनय। सम्मानजनक, सम्माणजणग, वि० आदर योग्य. re spectable. सम्मानीय,सम्माणिज्ज, वि० पूजनीय, आदरणी, पूज्य, ____respectable. सम्मानपूर्वक, सम्माणपुव्वग, वि० विनयपूर्वक, re spectful. सम्मानभावः, सम्माणभावो, पुं० आदर भाव, re spect nature. सम्मानयामास, सम्मान किया। सम्मानयुक्त, सम्माणजुत्त, वि० आदर सहित, with respect. सम्मानसुखदमंत्रम्, सम्माण-सुहद-मंतं, नपुं० प्रतिष्ठा जनक मन्त्र। णमो वड्डमाणाणं, णमो लोए सव्वसिद्धायदण्णं', respectful mantra. सम्मानित, सम्माणिअ, वि० [सम् + मन् + क्त] पूजित, प्रतिष्ठित, आहत, सन्धानकाले तु शरस्य For Private and Personal Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1589 तस्य सम्मानितोऽभूत् स्वहृदा स वश्यः। सम्यकभाषी, सम्मभासी, वि० उचित बोलने वाला, honoured, worshipped, respected. good saying. सम्मार्जकः, सम्मज्जगो, पुं० [सम् + मृज् + ण्वुल] सम्यक्त्वम्, सम्मत्तं, नपुं० सम्यक्पना, आत्मा की झाड़ने वाला, बहारी लगाने वाला, शुद्ध अवस्था, a good act of soul, . washerman, • सफाई करने वाला। ससर्वज्ञता, वीरतरागता। स, सम्यक + त्वसम्मार्जनम्, सम्मज्जणं, नपुं० [सम् + मृज् + ल्युट्] सम्यक्त्व - 'तदर्शन - ज्ञान - चरित्रभेद,प्रणीयते बुहारना, मांजना, washing, • साफ करना, पूर्णतया मयेदं। मुक्ते: स्वरूपं परथा cleaning, brushing. तदध्वायतोऽभ्यधीता खलु तीर्थकृद्, वाक्॥ सम्मार्जनी, सम्मज्जणी, स्त्री० [सम्मार्जन + ङीप] (सम्य०5)', truly, properly, rightly, झाडू, बुहारी, a broom. • मूर्छा, बेहोशी, infutation, • पूर्ण व्याप्ति, सम्मित, सम्मिअ, भू०क०कृ०, [सम् + मान् + क्त], full extent, • ऊंचाई, height, • शरीर युक्त, सहित, with, • माप युक्त, measured की रचना विशेष, made of body. out. सम्मिलनम्, सम्मिलणं, नपुं० सम्मेलन, परस्पर मेल, सम्मूर्छित, सम्मुच्छिअ, वि० मरणोन्मुखी, मूर्खयुक्त, ___ another to meet. faintable, insensibility. सम्मिश्र, सम्मिस्स, वि० [सम् + मिश् + अच्] सम्मूछिमः, सम्मुच्छिम, पुं० सम्मूर्छिम जीव, जो जीव मिलाया हुआ, संयुक्त किया गया, mixed सब होर से पुद्गलों को ग्रहण कर उत्पन्न होते together, intermixed. हैं, a kind of jiva. सम्मिश्रणम्, संमिस्सणं, नपुं० मिलाना, मिश्रण करना, सम्मृद, सम्मुद, सक० [सम् + मृद्] पादमर्दन करना, mixing. पैर दबाना, to rubber, to fricte. साम्मश्लः , साम्मल्ला , पु० इन्द्र, पुरन्दर, Indra, An सम्मष्ट, सम्मिट्ठ, भू०क०कृ०, [सम् + मृज् + क्त] epithet of Indra. प्रमार्जित, स्वच्छ किया गया, cleaned. सम्मीलनम्, सम्मीलणं, नपुं० [सम् + मील् + ल्युट्] सम्मेलनकः, सम्मेलणगो, पुं० सम्मेलन, मिलाप, बन्द होना, ढकना, लपेटना, covering, en एकत्रित होना, mix, meeting together, veloping, closing up union, collecting. सम्मुख, सम्मुह, वि० सामने, अभिमुख, मुख की ओर, सम्मेलनम्, सम्मेलणं, नपुं० सम्मेलन, मिलाप, facing, fronting. सम्मुखिन, सम्मुहिणं, वि० सन्मुख, सामने, face to एकरूप, परस्पर मिलन, mixing, assem___face, facing. bling. सम्मुखिन्, सम्मुहि, पुं० [सम्मुखमस्य अस्ति सम्मोचनम्, सम्मोयणं, नपुं० स्वार्थवश,सं + अञ्च - सम्मुख-इनि] दर्पण,शीशा,a mirror,look अञ्चगतिपूजनयोः- इस आर्षवाक्यानुसार गमन ing glass. करना/पूजन करना होता है। worship, . सम्मुख्य, सम्मुक्ख, वि० निश्चय युक्त, समञ्चति अर्थात् जो अच्छी तरह से गमन होता confrontful. है अपने सहज स्वभाव में परिणमन कर रहा हो सम्मुद, सम्मुद, वि० हर्ष युक्त, प्रसन्नता, वह 'सम्यक्' ऐसे क्विप् प्रत्यय होकर शब्द बन happinessful. जाता है। गत्यर्थक से जो पूर्ण रूप से सम्पूर्ण सम्मूर्धनम्, सम्मुट्ठणं, संमुद्धणं/संमुड्डण नपुं० [सम् + विश्वभर के पदार्थों को एक साथ जानता है वह मूर्छ + ल्युट्], fainting. सम्यक है। सम्यक, सम्म, अव्य० समश्चतीत्येव हि सम्यगस्ति, सम्मोद, सम्मोद, वि० रोमहर्ष युक्त, full happiतत्त्वं तु तद्भाव, इति प्रशस्ति, fit, right cor ness. rect, true, proper, pleasant. For Private and Personal Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1590 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश act. सम्मोहः, सम्मोहो, पुं० [सम् + मुह + घ] आसक्ति, सम्यक्त्वक्रिया, सम्मत्तकिरिया, स्त्री० सम्यक्त्वर्धिनी • अत्यन्तमूढ़ता, किं कर्त्तव्यत्व मूढत, bewil- क्रिया, act growth ful rightly. derment, • मूर्छ, बेहोशी, fascination, सम्यक्त्वबोधः, सम्मत्त-बोहो, पुं० सम्यक्त्व/ • मूर्खता, foolishness, • आकर्षण, ig- सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान, knowledge of norance. good seeing, and knowing. सम्मोहनम्, सम्मोहणं, नपुं० [सम् + मुह + णिच् + सम्यक्त्वसारशतकम्, सम्मत्त-सार-सयग, नपुं० ग्रन्थ ल्युट्], मंत्रमुग्ध करना, मोहित करना, fasci- नाम-आचार्य ज्ञानसागर, प्रणीत, a textwho nating. write of acharaya Gyansagar. सम्मोहनः, सम्मोहणो, पुं० कामदेव का एक बाण,of सम्यक्त्वसारदीपकः,सम्मतसार-दीवगो, पुं० आचार्य one of the arrows of cupid. ज्ञान सागर का एक सम्यक्त्व से सम्बंधित सम्मोहिनी, सम्मोहिणी, वि० मनोमोहकारी,lovely. शातक, a text. सम्यक, सम्म, अव्य० भली प्रकार, अच्छी तरह के सम्यश्रद्धानम्, सम्मसङ्ग्रहणं, नपुं० समीचीन श्रद्धान, साथ, अच्छा उचित रूप से, correctly, with good respect. rightly, • यथावत्, यथोचित, properly, सम्यकश्रुतम्, सम्मस्सुअ, नपुं० सर्वज्ञ प्रणीत शास्त्र, • उत्तम, good, • वास्तव में, यथार्थ में a good book who speech by समीचीन, truely, समञ्चतीत्येव हि सम्यगस्ति। sarvagna. [सं + अञ्च], • जो सहज स्वभाव में परिणमन सम्यग्रीति, सम्मरीति, स्त्री० उचित पद्धति, good हो- समञ्चति गच्छति व्याप्नोति सर्वान् द्रव्य सम्यग्ज्ञानिन्, सम्मणाणी, वि० सम्यक ज्ञानी, good भावानिति सम्यक् । completely in knower. natureful. सम्यगुत्थानम्, सम्मगुत्थाणं,नपुं० उन्नतशाही, good सम्यक्-कथा, सम्माकहा, स्त्री० समीचीन कथा - growth. सम्यक् समीचीना कथा, यस्य तं सम्यगञ्जलित्व, सम्मगंजलित्त, वि० हस्तसंयोगजन संविभागीकृतम्। good story. युक्त, hand touchful. सम्यकशुद्ध, सम्मसुद्ध, वि० शोभानरीति युक्त।सम्यक् सम्यगनुष्ठानतत्परः, सम्मगणुट्ठाणतप्परो, पुं० शोभनरीत्या वरं श्रेष्ठं मस्तकपर्यन्तमित्यर्थः। ful सत्यधर्ममार्ग में तत्पर,perserving in true pure. way. सम्यक्चारित्रम्, सम्मचारित्त, नपुं० उत्तम चारित्र, सम्यगनेकान्तः, सम्मगणेकंतो, पुं० अस्तित्व-नास्तित्व सर्वसावध योग रहित चारित्र, good char के स्वरूप का निरूपक सिद्धान्त, thought acter, all kind of yogaless, charac of both kind. ter, without loveless character, • सम्यगर्थवान्, सम्मगत्थवं, वि० समर्थवान, powरागादि परिहरण रूप चारित्र। erful. सम्यक्दर्शनम्, सम्मदंसणं, नपुं० उचित श्रद्धान, वस्तु सम्यगाचारः, सम्मगाचारो, पुं० समीचीन चारित्र, तत्त्व के प्रति पूर्ण श्रद्धा, good respect. good character. सम्यक्त्वम्, सम्मत्तं, नपुं० तत्त्वश्रद्धानभाव, सम्यगागमः, सम्मगागमो, पुं० आप्तोपज्ञो ग्रन्थः, समाचतीत्येव हि सम्यगस्ति, तत्त्वं तु सद्भाव good book who thought of god. fat giftst: Icustom of good respect, सम्यगेकान्तः, सम्मगेकंतो, पुं० एक देश की good respect, • सम्यक् पना, सं अञ्च प्रामाणिकता वाला कथन, saying of one तद्भावस्तत्त्वम्। custom of good council. For Private and Personal Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1591 सम्यग्गोलाकारः, सम्मग्गोलकार, नपुं० सुवृत्ते, good council. सम्यग्ज्ञानम्, सम्मणाणं, नपुं० संशय, विमोह, विभ्रम । रहित ज्ञान, उत्तम ज्ञान, परमज्ञान, good knowledge. सम्यग्दर्शनम्, सम्मदसणं, नपुं० प्रशस्त दर्शन, तत्त्वार्थ श्रद्धान्, (त० सू०7), good respectful. सम्यग्दृश, सम्मद्दिसं,वि० सम्यक् श्रद्ध वाला, सम्यक् दृष्टि वाला, good respectful. सम्यग्दृशाञ्चित, सम्मदिसंचिअ, वि० सम्यग् दृष्टा, सम्यक् दृष्टि वाला, good seeing. सम्यग्दृष्टिः, सम्मादिट्ठि, स्त्री० शोभन दृष्टि, सत्पदार्थावलोकिनी दृष्टि,good eye,good see. सम्यग्धुत, सम्मधुअ, वि० अच्छी तरह नष्ट हुआ, भो भो! मोहमहातमस्ततिरिति, किन्नैव सम्यग्धुता, (मुनि० 1), good distroded. सम्यग्वलिन, सम्मवलि, वि० अत्यन्त बलशाली. powerful. सम्यग् वाच्यवती, सम्म-वच्चवइ, वि० शोभनभिप्रायवती, good thoughtful. सम्यग्वादः, सम्मवादो, पुं० यथार्थ भाषण वदनं वादः राग-द्वेषपरिहारेण, good speech. सम्वपुष्ष्प, सव्वपुष्फ, वि० मूर्तिमान, imageful. सम्वर्धमान, संवडमाण, वि० बढ़ते हुए, presentful, ___growthed. सम्व, संवद, अक० होना, to be. सम्वलः, संवल, पुं० आधार, कलेव, support, ___breatfust. सम्वग्विभवः, सम्म-विहवो, पुं० यथार्थ वैभव। 'जानन्ति सम्यग्विभवो रहस्ते', good wealth. सम्व, संव, सक० कहना, बोलना, हेऽवनीश्वरि सम्वच्मि सम्वच्मीति न नेति सः, to say speech. सम्वद्, संवद, अक० कहना, समर्थन करना, बोलना, चाहना, to say, to support, to speech.' सम्वदा, संवदा, स्त्री० प्रतिज्ञा, vow, promise, solemn, statement. सम्वयः, संवओ, पुं० मित्र, तुल्यावस्था-सं समानं वय आयु-तुल्यावस्था, friend. सम्वशा, संवसा, वि० सम्यग्वशीभूत, good controlful. सम्वृतिका, संविइगा, स्त्री० परदा, यवनिका, आवरण, cover, curtain. सम्वरखा, संवरहो, वि० पानी के समान आकाश सहित, with sky like of water, • निर्मल जल सहित, with pure water, • संवरं जलं तद्वत् खमाकाशं यस्याः, • संवरो जिन भगवानेव तद्वत् सं बुद्धिर्यस्याः सा-खमाकाशे दिवि सुखे, बुद्धौ संवेदने पुरे। संवरे सलिले मेघे, संवरोऽथ जिनान्तरे' इति विश्वलोचने। सम्वर्द्धिनी, संवड्डिणी, स्त्री० बढ़ने वाली, grow _ing. सम्वारित, संवारिअ, वि० निवारित, दूर किया हुआ, ____warded. सम्वसरः, संवच्छरो, पुं० वर्ष, अब्द, year. सम्वादः, संवाद, पुं० उत्तम वार्तालाप, good thought. सम्वर्मित, संवम्मिअ, वि. विसर्जित, another, abandoned. सम्विधापिन्, संविधापि, वि. धारक, धारण करने वाला, giving, making. सम्विषयः,संविसयो, पुं० गंभीर विषय, deep sub ___ject. सम्व्यचर्, संवचर, अक० विचरण करना, to go, to move. सम्वरित, संवरिअ, वि० विनाशित, killed. सम्वश, संवस, वि० वशीभूत, controlful. सम्वाञ्छा, संवंछा, स्त्री० प्रबल इच्छा, high wish. सम्वादः, संवादो, पुं० शोभन वचन, वार्तालाप, good speech. सम्वादकरी, संवादयरी, वि० आशीर्वादसूचिनी,sign ___of wishful. सम्वादवादी, संवादवादी, वि० सम्वादपक्षपाती, Sup porter of mother speech. सम्वादविधि, संवादविधि, स्त्री० वार्तालाप पद्धति, परिचर्चा विधि, custom of speech. For Private and Personal Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1592 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सम्वाहनम्, संवाहणं, नपुं० पादचम्पन, पैर दबाना, सम्वेगः,संवेव, पुं० सम्यग्दर्शनं का एक भेद,सम्यक्त्व rubbing of feet.. भाव, धर्म के प्रति तत्पर होना, a kind of सम्वंश, संवंस, वि० स्वाधीन, soulness. good respect, being connected of सम्वरोह, संवरोह, वि० पापापहारक, पाप को नष्ट करने religious. वाले।सम्वराय पापावरोधाय ऊहो वितर्को यस्य । सम्व्यवहारः, संवहवहार, पुं० खरीद,purchasing. H: I sin killer, independed. सम्विशिष्ट, संविसिट्ठ, वि० अति विशिष्ट, विशेष रूप सम्विदा, संविदा, स्त्री० सम्यग्बुद्धि, good knowl से, दीनस्वरसम्विशिष्टाम्। with excellent, edge. best, special. सम्वित्तत्व, संवित्तत्त, वि० पाण्डित्यपूर्ण, teachful. सम्विसित, संविसिअ, वि० माना गया, समझा गया, सम्विदित, संविदिअ, वि० अनुभूत, impressed, known. resulted, recognize, experienced. सम्विह, सं + वि + हर, अक० घूमना, परिभ्रमण सम्विसर्जनम्, संविसज्जणं, नपुं० सम्प्रेषण, observ- करना, to go, to remove. ing. सम्वेदकर, संवेदयर, वि. विश्वज्ञायक, known सम्विभागीकृत, संविभागीकिअ, वि० बराबर विभाग of world. करने वाला, beholding, some devider. सम्वेशिन, संवेसि, वि. संदराकार धारिन, सम्विधाकार, संविधायार, वि० सुव्यवस्थादायक, charmful. good controller. सम्वेगधर, संवेगधर, वि० सुष्टुवेगयुक्त, संवेगं धर्मानुरागं सम्विभूषणम्, संविभूसणं, नपुं० उचित अलंकरण, __ धरतीति, good speedful. good decorated. सम्वेशभावः, संवेसभाव, पं. विवेकशील, सम्विशः, संविसो, पुं० प्रवेश-विट् पुंसि वैश्ये मुनजे knowness. प्रवेशे सु पुनः स्त्रियाम् इति वि। enter. सम्स्म, सं सर, सक० स्मरण करना, to rememसम्विद, संविद, वि० जानने वाला, knowness. ber, to memory. सम्विघ्नवाधा, संविग्ध-वाहा, स्त्री० सभी तरह की सम्राज्, संराड, पुं० [सम्यक् राजते- सम् + राज् + विघ्न बाधाएं, all kind of disturbs. विप्] सर्वोपरिप्रभु, विश्वराट्, a king. सम्विधातिन्, संविघाइ, नपुं० नुकसान करने वाला, संहननम्, संहणणं, नपुं० अस्थि बनावट, filled of one countenance bone. हानिकारक, affection ofall kind, pain संहिता, संहिता, स्त्री० स्मृतिशास्त्र, agood book. ful, troubler. सम्विधानम्, संविहाणं, नपुं० सभी नियम, full act. संहितार्थ, संहियत्थ, वि० पवित्रार्थ, हितामार्ग युक्त, सम्विधि, संविहि, स्त्री० सविधालक्षण, सहावनी. ____ purity way ful. संहति, संहइ, स्त्री० समूह, collection. good custom. सम्विभाज्य, संविभाज, वि० विभागयोग्य, division. संहतलिप्स,संहअलिस्सं,वि० मिलनच्छुक, wisher of meet. सम्विभृर, संविभर, सक० धारण करना, 'प्रपा पानः संहारकारक, संहार-कारक, वि० बरबाद कारक, नष्ट font fauft:', to get, to go. कारक, killer. सम्विराग, संविराग, वि० विराग युक्त, विराग सहित, संहारकर्ता,संहार-कत्ता,वि० नष्ट करने वाला.killer. with discontent. सम्विलोडनम्, संविलोडणं, नपुं० निमर्थन, सय, सय, सक० जाना, पहुंचना, to go, to move. unrubbing. सयूक्ष्यः, सउक्खो , पुं० [सयथ + उत्] एक ही वर्ण सम्विलोपिन, संविलोवि, वि० भागने वाला, run का, एक जाति का, of one caste. ner. सयोंनिः, सजोणि, वि० [समाना योनिर्यस्य] सहोदर, stor For Private and Personal Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1593 सरण्युः , सरण्णु, पुं० [सृ + अन्युच], • पवन, वायु, • मेघ, बादल, air, wind, cloud. सरलिः , स-रयणि, स्त्री०/पुं०, एक हाथ का माप,a kind of cubit measure. सरथ, सरह, वि० [समानो रथो यस्य रथेन सह वा] एक ही रथ पर सवार, riding in the same car. समान गर्भ से उत्पन्न, born with sam caste, one of the same flock. सर, सर, वि० [स् + अच्] गतिशील, जाने वाला, gone ful, • दस्तावर, रेचक, pargative, cathartic. सरः, सरो, पुं० बाण, an arrow, • गति, जाना, going,• लड़ी, हार,astring, necklace. सरम्, सरं, नपुं० सरोवर, तालाब, झील, तटाक,pool, lake, pond, waterfull. सरकः, सरगो, पुं० [स् + वुन्] पंक्ति, row, line, • मदिरा, मद्य, spiritous liqour, • प्याला, कटोरा, wine glass, drinking vessel. सरकम्, सरगं, नपुं० गति, जाना, going, • तालाब, सरोवर, a pond, lake. सरघा, सरघा, स्त्री० मधुमक्खी, मक्षिका, a bee. सरङ्गः, सरंगो, पुं० [स् + अङ्गच्] चतुष्पाद, चौपाया, ___ a quadrupped, • पक्षी, a bird. सरजस्, सरजा, स्त्री० रजस्वला स्त्री, a woman during menstruation. सरद, सरडो पुं० [सृ + अटिः ], पवन, वायु, air, ___wind, • मेघ, बादल, cloud, • छिपकली, lizard, • मधुमक्खी , a bee. सरटः, सरडो, पुं० [सृ + अच्], • पवन, वायु, air, wind, • छिपकली, गिरगट, lizard. सरटिः, सरडि, पुं० [सृ + अटिन्], • पवन, वायु, air, wind. सरण, सरणं, वि० [स + ल्युट] गतिशील, जाने वाला, बहने वाला, goneful, moveful. सरणम्, सरणं, नपुं० प्रगतिशील, गतिशील, going flowing, • लोहे की जंग, iron rust. सरणिः, सरणि, स्त्री० [ऋ + निः] रास्ता, पथ, मार्ग, way,road, • नसैनी, सीढ़ी, course,ladder, • पंक्ति, row, line, • कण्ठरोग, a disease of the throat. सरंडः, संरडो, पुं० [स + अण्डच्], पक्षी, a kind of bird, • धूर्त, लम्पट, dissolute man, a lizard, • एक आभूषण,akind of ornament. सरन्धः , सरंधो, पुं० गह्वर, गर्त, छिद्र, pond. सरभस्, सरहस, वि० [सहरभसेन] वेगवान्, फुर्तीला, speedy, quick, • प्रचण्ड,strong, • उग्र, violent, • क्रोधपूर्ण, angryful, • प्रसन्न, delighted. सरभसम्, सरभस, अव्य० अत्यन्त वेग, impetu ously, Daksha, hurriedly. सरमा, सरमा, स्त्री० [स् + अम् + टाप्], एक नाम fasta, daughter of the bitch, a name of the gods. सरयुः, सरउ (स + अयु), हरा, पवन, वायु, air, wind, green, • स्त्री० सरयु नदी जिसके किनारे अयोध्या नगरी बसी हुई है, a river on which stands ayodhya. सरल, सरल, वि० [सृ + अलच्] सीधा, वक्रता रहित, ऋतु, simple, upright,• निश्छलमनो वचः शरीरं स्वं सर्वस्मै सरलं भजेत्।sincere, • निष्कपट, not crooked, . सीधा-सादा, simple mind, • अनक, निष्पाप। 'अनकं कष्टवर्जितं सरलमित्यर्थः', sinless. सरलः, सरलो, पुं० सरल वृक्ष, चीड़ तरु, a kind of pine tree,• अग्नि , fire. सरलत्व, सरलत्ता, वि० ऋजुता युक्त, simple mindful. सरलपरिणामः, सरल-परिणाम, पुं० ऋजुता के भाव, upright nature. सरस्, सरं, नपुं० [सृ + असुन्] ताक, तालाब, सरोवर, पोखर, a lake, large pond. सरस, सरस, वि० [सेन सह] रसवती, juicy,. सरल, simple,• सजल, with water,. उत्तम रसपूर्ण, juiceful. For Private and Personal Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1594 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सरसम्, सरस, नपुं० झील, तटाक, तालाब, pond. सरसता, सरसत्तं, वि० रस सहित, रस से परिपूर्ण, with juice, juicy. सरसत्व, सरसत्त, वि० सरसता से संयुक्त, simple mindful, • नम्रता, निम्नगेव सरसत्वमुपेता, bondful. सरसभावः, सरस-भावो, पुं० स्वभाव/सरसतया सकामभावेन, good nature, • पूर्ण रस सहित स्वभाव, सरल परिणाम, right na ture. सरसहास, सरसहास, वि०प्रिय हास्य, happiness laugh. सरसा, सरसा, वि० श्रृंगार रसवती, charmful. सरसी,सरसी, स्त्री० [सरस् + ङीष] सरोवरी, तटाकी, पोखरी-स्रोतों विमुच्य स्रवणं स्तनान्ताद, यूनामिदानीं सरसीति कान्ता,' small pond. सरसीरुहम्, सरसीरुह, नपुं० कमल, सरोज, lotus. सरसीलेशः, सरसीलेसो, पुं० माधुर्य स्थान, happy place. सरसेडिन्त, सरसेडिअ, वि० श्रृंगारमयचेष्टा, beauti ful custom. सरस्वत्, सरस्स, वि० [सरस् + मतुप] सजल, जलयुक्त, waterful, • रसीवा, रसयुक्त, स्वादिष्ट, juicy. सरस्वत्, सरस्सो, पुं० उदधि, समुद्र, ocean, • सर, तालाब, नद, सागर, pond. सरस्वती, सरस्सइ, स्त्री० [सरस्वत् + ङीप], . भारती, वाणी, पद्यासिनी, aname of bharti, vani, padhmasini,• वचोऽभिदेवता, a god of thought, • गी, • वागेश्वरी,. वागिनी,. अम्बा (जयो० 12/2)..अम्बेश्वरी • मयूरवाहिनी, चतर्भजातती.. कलापिनाभी, कल्याणी, शिखण्डिनीशिरोमणि, जिनवाणी, Jinavani, • शारदा, sharda, • सिद्धिदा, sidhida, • नदी, river, •गाय, cow,. श्रेष्ठ स्त्री, good woman, • बोली, वचन, thought, think. सरस्वतीसंग्रह, सरस्सई-संगहो, सरस्खदीसंगहो पुं० सरस्वती का ग्रहण, काव्य रचना, gettin of sarasvati. सराग, सराग, वि० [सह रागेण] राग युक्त, प्रेम से परिपूर्ण, मुग्ध, आसक्त, loveful, fullylove, attached, • राग परिणाम सहित, जो संसार के कारणों को छोड़ने में उद्यत है पर छोड़ नहीं पाता, with loveful. सरागचर्या, सरागचरिया, स्त्री० राग सहित चर्या, with loveful gone. सरागचारित्रम्, सराग-चारित्त, नपुं० कषाय जन्य चारित्र, संज्वलन और नो कषाय के उदय से जो चारित्र होता है, a character of loveful. सरागसम्यक्त्वम्, सराग-सम्मत्त, नपुं० जो तत्त्वार्थ श्रद्धान् प्रशम, संवेगादि, गुणों से जाना जाता है, a kind of samyaktva, respect of tatvarath. सरागसंयमः, सरागसंजमो, पुं० राग सहित संयम,a ___control with raga. सराव, सरावो, पुं० ढक्कन, आवरण, alid,cover, • सकारो, तश्तरी, a shallowdish, sau cer. सरिः , सरि, स्त्री० [सृ + इन्] झरना, • प्रवाह, . स्त्रोत, spring fountain. सरित्, सरिआ, स्त्री० [सू + इति] नदी, सरिता, a river, • प्रवाहिनी, कल्लोलिनी, • धागा, सूत्र, thread, string. सरित्सुवेशिनी, सरिस्सवेसिणी, वि० नदी रूपवती, river some,•विभङ्गदेशिनी, तरंगधारिणी, speaker of kindful. सरिद्भवदूर्मी, सरिदभवदउरमी, स्त्री० नदी में उत्पन्न तरंग, spring being in river. सरित्भर्तृ, सरिभत्त, पुं० समुद्र, उदधि, sea. सरिद्वत्तिः, सरिअ-उति, स्त्री० नदी तट। सरितो नद्या वृती चोभयपार्वतती, bank of river. सरिदवलम्बनामकचक्रबन्धः, सरिदवलंब णामगचक्कबंधो, पुं० छन्द प्रतिपादन की एक पद्धति, a kind of intention, a kind of metre. सरिमन, सरिमो, पुं० [स + ईमनिच], गति, सरकना, go, move, • पवन, वायु, air, wind. For Private and Personal Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सरिलम्, सरिलं, नपुं० [सृ + इलच्] जल, • वारि, अप, आप, water. सरसर्त्तिः, सरिसत्ति, स्त्री० शीत की अधिकता, very cold. सरीसृपः, सरीसिरिपो, पुं० सर्प, सांप, रेंगने वाला जंतु, serpent. सरुः, सरु, पुं० [सु उन्] तलवार की मूठ, the handle of a sword. सरूप, संरुव, वि० [रुषेन सह ] रोष युक्त, having the same form. सरूप, सरूव, वि० रूप युक्त, समान रूप वाला, beautiful. सरोजम्, सरोज, नपुं० कमल, lotus. सरोजराजि, सरोजराजि, स्त्री० कमल समूह, कमल श्रेणी, lotus kind, lotus row. सरोजवीरुधा, सरोज वीरुहा, स्त्री० कमलिनी, woman lotus. सरोजिनी, सरोजिणी, स्त्री० कमलिनी / कमलवल्ली, lotus creeper, • सरोजिनी नायडू, a name of poetry Srojini Naidu. सरोजिनी सौरभम् सरोजिणी- सोरहं नपुं० कमलिनागंध, perfume of lotus. सरोब्जवृन्दः, सरोज्जविंदो, पुं० कमल समूह, 10 tus. सरोगः, सरोगो, पुं० तटाक, तालाब, मराल एवान्वयते सरोगः, परं मुरल्यां विवरप्रयोग:, pond. सरोरुहम्, सरोरुह, नपुं० कमल, lotus. सरोवरः, सरोवरो, पुं० जलाशय, तालाब, pond. सरोवरजलम्, सरोवर-जलं, नपुं० जलाशय का जल, विशिष्टं नीरं सरोवरजलम्। water of pond सरोवरी, सरोबरी स्त्री० हंसिनी, तडांगी, अधिपस्य , बभौ तनूदरी विलसद्धंसवया: सरोवरी:, small pond, a famale goose, • तलैय्या । सरोष, सरोसो, वि० [सह रोषेण] रोषपूर्ण, क्रोधित, कुपित, angry wrathful. सरोषदोषः, सरोसदोसो, पुं० रोषपूर्ण, दोष, faultful. सर्क:, सक्को, पुं० [सृ + क] पवन, वायु, हवा, air, wind, मन, mind. • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सर्गः, सग्गो पुं० [सृज् + घञ्] निर्माण, making अध्याय- देशादेर्नृपतेश्च वर्णपर: सर्गोऽयमाद्यो ऽनक | chapter, section, abondonement, छोड़ना, परितयाग • करना, giving up, abandoning, • सृष्टि रचना, resolve, • अनुभाग, अंश, अध्याय, अध्ययन, canto, section, निर्माण क्रम, creation. 1595 सर्गक्रमः, सग्गक्कमो, पुं० सृष्टिक्रम, अनुक्रम, the order of creation. सर्गपरिणामः, सग्ग-परिणामो, पुं० पर्यटन भाव, moving nature. सर्ज, सज्ज, सक० अवाप्त करना, प्राप्त करना, उपलब्ध करना, उपार्जन करना, to acquire to gain. सर्जक, सज्जग, वि० सष्टा, maker. सर्ज:, सज्जो, पुं० साल वृक्ष, the sala tree. सर्जकः, सज्जगो, पुं० साल वृक्ष, the salatree. सर्जनम्, सज्जणं, नपुं० [सृज् + ल्युट् ], परित्याग छोड़ना, abonedoning quiting सर्जवृक्ष, सज्जरुक्खो, पुं० साल वृक्ष, the sala tree. सर्जिका, सज्जिगा, वि० [सर्जि + कन् टाप्] सज्जीखार, natron. सर्जुः, सज्जु, पुं० व्यापारी, a trader. सर्पः, सप्पो, पुं० [सृप् + घञ्] नाग, अहि, सांप, काद्रवेय, भुजंग, serpent, a snake, • खिसकना, गमन, अनुसरण, winding flowing going. सर्पछत्रम्, सप्पछतं नपुं० कुकरमुत्ता, a mush - 2 For Private and Personal Use Only room. सर्पणम्, सप्पर्ण, नपुं० [सृप् + ल्युट्] रेंगना, सरकना, creeping • वक्रगति, कुटिलगति, the gone of creeper. सर्पतॄणः, सप्पतिणो, पुं० नेवला, an lokneumon. सर्पदंश, सप्पदंस, वि० भुजंग भुक्त, eated of snake. सर्पदंष्टः, सप्पदंस, पुं० सर्प दांत, सांप के दांत, snakes fang. सर्पधारकः, सप्प- धारगो, पुं० सपेरा, a snake charmer. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1596 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सर्पभुज, सप्पभुजो, पुं० • मयूर, a peacock, . सर्वदेवमय,सव्वदेवमअ, वि० सबसे प्रमुख, देव युक्त, सारस, a crane, • अजगर, a large chiefest. snake. सर्वदैव, सव्वदेव, अव्य. सदा ही, हमेशा ही, alसर्पमणिः , सप्पमणि, पुं० नागमणि, asnake gem. ___ways, in all. सर्पराजः, सप्पराजो, पुं० वासुकि, of vasuki, . सर्वज्ञात, सव्वणाय, वि० सब कुछ जानने वाला, all शेषनाग, a large snake. knowing. सर्पसरोवरः, सप्पसरोवरो, पुं० सर्पस्थान, a place सर्वज्ञ, सव्वण्हु, वि० सब कुछ जानने वाला, सकलज्ञ, of snake. अखिलार्थसाक्षात्कारी। लोकोलोक के समस्त सर्पशिरोरत्नम, सप्पसिरोश्यणं, नपं० नागमणि, पदार्थों को जानने वाला, one who per_snake gem. forms sacrifice by giving away all सर्पिणी, सप्पिणी, स्त्री० [सप + णिनि + ङीप] his wealth, • दोषवृत्ति रहित, सर्व ज्ञापक। पन्नगी, सांपनी, अहिनी, नागिन, भुजरीचरा, a सर्वज्ञः, सव्वण्हु, पुं० जिन, वीतराग प्रभु, विश्वभर, female serpent, • जड़ी बूटी, a small त्रिलोकनाथ, मोहवर्जित सर्वज्ञः, Jina, medicinal herb. vitraga. सर्पिन, सप्पि, वि० व्यापिन्, creeping,gliding. सर्वजित, सव्वजिउ, वि. विजयो, विजेता, सर्वजयी, सर्पिन, सप्पि, वि० [सप + णिनि] रेंगने वाला, सरकने all conquering. वाला, moving. सर्वज्ञचूड़ामणि, सव्वण्हु-चूडामणि, पुं० वीरप्रभु, सर्पिविधानम्, सप्पि-विहाण, नपुं० घृत क्रिया,do- veer god. ____ing ghee. सर्वज्ञजिनः, सव्वण्हु-जिणो, पुं० वयोऽस्तु सर्पिस्, सप्पिस, नपुं० [सप् + इसि] घी, घृत, clari- सर्वज्ञजिनस्यचेति-वीतराग प्रभु, sarvagan _fied butter. Jina. सर्पिष्मत्, सप्पिस, वि० [सर्पिस् + मतुप्] घी युक्त, सर्वज्ञदेवः, सव्वण्हु-देव, पुं० जिनदेव, Lord of घृत युक्त, gheeful. __Jina. स, सब्ब, सक० जाना, पहुंचना, to go, to move. सर्वज्ञवाक्, सव्वण्हु-वाग, नपुं० सर्वज्ञ वचन, सर्मः,सरमो, पुं० चाल, गति, going, motion, • सर्वज्ञवाणी, Jina's thought.. आकाश, the sky. सर्वज्ञ-सम्बन्धि, सव्वण्ह-संवधि, स्त्री० सर्वज्ञ से सर्व, सव्व, सक० चोट पहुंचाना, घायल करना, to ' सम्बन्ध, related with sarvagna. ___hurt, to injure. सर्वतः सव्वओ.अव्यःसर्व + तसित] प्रत्येक दिशा सर्व,सव्व,वि० (सर्वनाम),सभी जगत, सर्वत्र, सब, से, सब ओर से, चारों ओर से, with all प्रत्येक, all every, whole, entire, . round. समस्त अवयव, complete. . सर्वदमन, सव्वदमण, वि० सब कुछ नष्ट करने वाला, सर्वकषः, सव्वकंसो, पुं० दुष्ट, दुर्जन, all destroy- killing all, all subduing. ___ing, a villain. सर्वनामन्, सव्वणाम, नपुं० संज्ञा के स्थान पर प्रयुक्त सर्वकांक्षा, सव्वक्कंखा, वि० सभी तरह की आकांक्षा, होने वाले शब्द, pronoun. all wish. सर्वत्र, सव्वत्थ, अव्य० [सर्व + वल्] प्रत्येक स्थान सर्वग, सव्वग, वि० सर्वव्यापक, all pervading. पर, सब जगह पर, everywhere, in all सर्वगत, सव्वगअ, वि० व्यापक, pervading. places. सर्वगामिन्, सव्वगामि, वि० सर्वव्यापक, पूर्ण व्याप्त, सर्वतोऽपि.सव्वओपि, अव्य सभी ओर से भी.with सभी जगह पहुंचने वाला, all pervading, all. omnipresent. सर्वतोमुखम्, सव्वओमुह, नपुं०. जल, water,. For Private and Personal Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1597 चुम्बन । सर्वतोमुखं जलम्, अर्थाच्च सर्वभावेन तव मुखं। kissing, having fules on all sides, • नाम विशेष, a kind of name. सर्वतोभद्रकः, सव्वओभद्दगो, पुं० सभामण्डप, as sembly hall. सर्वतोमुखं, सव्वओमुह, नपुं० जल वारि, water. सर्वथा, सव्वहा, अव्य० [सर्व + थाल्] हर प्रकार से, सब तरह से, पूर्णता, पूर्ण रूप से, in every way,• बिल्कुल, नितान्त, by all means, at all time. सर्वदा, सव्वदा, अव्य० [सर्व दात्र], सदैव, at all time, always. सर्वपरिस्तवः, सव्वपरित्थवो, पुं० सर्वज्ञस्तुति, praise of sarvagha. सर्वविद, सव्वविअ, वि० सब कुछ जानने वाला, all knowing. सर्वसात्, सव्वसाअ, वि० सकल जनादीन, all ___knowing. सर्वाङ्गसंदर, सव्वर्गसुंदरो, वि० अविकलित सुंदर, all beautiful. सर्वाङ्गीण, सव्वंगीण, वि० पूर्णतः पूर्ण रूप से, fully. सर्वज्ञत्व, सव्वण्हुत्त, वि० सर्वज्ञपना, fully ___knowful. सर्ववित्क, सव्ववक्क, वि० सर्ववेत्ता, allknower. सर्ववेत्ता, सव्ववेत्ता, वि०. सर्वज्ञ,• सर्वज्ञायक,. परमात्मन्, god, lord. सर्वशः, सव्वसो, अव्य० [सर्व + शस्] पूर्णतः पूरी ___ तरह से सर्वत्र, fully. सर्वशावकसन्तति, सव्वसावकसंतति, स्त्री० सर्वकाल वाला, all timing. सर्वसत्त्वः, सव्वसत्तो, पुं० प्राणिमात्र, हितं प्रकतु प्रति सर्वसत्त्वम्। all animals. सर्वसम्मत, सव्वसम्मअ, वि० पूर्णमान्य, सभी लोगों द्वारा स्वीकृत, all agreed, all liked. सर्वसाधारणं,सव्वसाहारणं, नपुं० सामान्य,all kind. सर्वस्यदायक, सव्वस्सदायग, वि० सब कुछ देने वाली, all giving. सर्वस्यविनाशन, सव्वस्स-विणासग, वि० मूल हरण, all killer. सर्वात्मप्रियः, सव्वप्प-विओ, पुं० सभी आत्मीय जनों #fore fora, love for all persons. सर्वानुकम्पा, सव्वाणुकप्पा, स्त्री० सभी जीवों के प्रति दया, pity of all jeeva's. सर्वाधि-व्याधिनाशक, सव्वाहि-वाहिणासग, वि० समस्त आधि एवं व्याधि को नाश करने वाला, kiling ofall diseases, णमो मदु रसवीणं। सर्वारम्भः, सव्वारंभो, पुं० सभी प्रकार का आरम्भ, doing of all. सर्वार्थसिद्धिः, सव्वत्थसिद्धि, स्त्री० तत्त्वार्थसूत्र की एक टीका, comment of Tatvartha sutra's,aname of book. • जो भी प्रकार के अभ्युदय से सिद्धि को प्राप्त है। . विशुद्धात्मस्वरूप की सिद्धि, fullfilmentof soul, • वीतराग अवस्था की प्राप्ति, given of full viraga. सर्वावधि, सव्वोहि, स्त्री० जिसके विषय की अवधि समस्त विश्व है। सर्व विश्वं कृत्स्नमवधिर्मर्यादा यस्य स बोधस्सर्वावधिः, limit of all sub jects. सर्वावधिज्ञानम्, सव्वोहिणाणं, नपुं० सम्पूर्ण अवधि का बोध, known of ful limit's. सर्वावधिबोधः, सव्वोहिवोहो, पुं० सर्वावधिज्ञान, knowledge of all limit. सर्वावधिमरणम्, सव्वोहिमरण, नपुं० सर्व मर्यादा पूर्वक मरण, जो प्रकृति स्थिति, अनुभव एवं प्रदेश का उदय हो, वह बांधना, dying of full limits. सर्वावयवः, सव्वावयवो, पुं० पूर्ण अवयव, full ___parts. सर्वोदयतीर्थः, सव्वोदय-तित्थो, पुं० निरपेक्ष तीर्थ, • सभी का कल्याणकारक का स्थान,aplace of joyful. सर्वोषधिः, सव्वोसहि, स्त्री० एक ऋद्धि,जिसकी प्राप्ति पर समस्त, औषधियां प्राप्त हो जाती हैं,akind of ridhi. सर्षपः, सरसवो, पुं० सरसा, mustard. सल, सल, सक० जाना, पहुंचना, togo,to move, to arrive. For Private and Personal Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1598 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सलम, सल, नपुं० [सल् + अच्] जल, वारि, wa- ter. सलक्ष्मण, स-लक्खण, वि. लक्ष्मण सहित, अभिरामतया सलक्ष्मणा, with sign, . लक्ष्मण नामक औषधि सहित। सलक्ष्मण, लक्ष्मणा, नाम सारस्यस्ताभिः सहिता। with medicine of Laxmana, • लक्ष्मणेन च सहिता। सलज्ज, सलज्ज, वि० [लज्जया सह] लज्जाशील, विनम्र, modest, • सत्रप, bashful. सललितगेय, सललिअगेय, वि० श्रोत्रन्द्रिय को प्रिय लगने वाला गीत, a song of ear love. सलव, सलव, (लवन सह), विलास सहित, with ___wish. सलिलम्, सलिलं, नपुं० [सलति गच्छति निम्नम् सल् + इलच्] जल, वारि, water, • पाताल, underground. सलिलक्रिया, सलिलकिरिया, स्त्री० स्नान क्रिया, act of bathing. सलिलजम्, सलिलजं, नपुं० कमल, lotus. सलिलनिधिः, सलिलणिहि, स्त्री० समुद्र, वारिधि, sea, ocean. सलिलाशयः, सलिलासयो, पुं० तालाब, सरोवर, pond, a tank. सलिलोद्भवः, सलिलोब्भवो, पुं० कमल, lotus. सलील, सलील, वि० [सहलीलया] क्रीड़ा, शील, स्वेच्छाचारी, लीलायुक्त, प्रणयवान्, प्रेमासक्त, faqet, sportive, wanton, amorous, loveful, attached of love. सलोकता, सलोगता, स्त्री० [समानः लोको यस्य इति सलोकः तस्य भावः तल् + टाप्] एक ही लोक का होना, being one word. सल्लकी, सल्लगी, स्त्री० एक वृक्ष विशेष, a kind of tree. सल्लीन, सल्लीण, वि० मुग्ध, attached. सवः, सवो, पुं० [सु + अच्] तर्पण, चढ़ावा, a li bation, • स्तवन, an effering, • सूर्य, sun, • यज्ञ, a sacrifice, • चन्द्र, the moon, • रस, extraction of somajuice. सवर्णा, सवण्णा, स्त्री० सवर्ण संज्ञा। तुल्या वर्णनां यस्याः साऽसि वः सान्त्वनार्थे वर्तते, तेन सान्त्वनेन सहितः सवस्तस्मिन्नणं कृपा यस्याः Flaufsfa:1 a noun of words, the same class of letters, requiring the same effort. सवल्गः, सवल्लो, पुं० खलीनसहित, लगाम, with controlling. सवदर्शनम्, सवदंसणं, नपुं० विवाहोत्सवावलोकन, seeing of marriage festival. सवनम्, सवर्ण, नपुं० [सु + ल्युट्],• यज्ञ, sacri fice, • स्नान, bathing, purificatory, • जनन, प्रसव, generation, bearing. सवराज्यम्, सवरज्ज, नपुं० राज्याभिषेक, spring of place. सवयस्, सवय, वि० [समानं वयो यस्य] समवय वाला, समान अवस्था युक्त, same age's. सवयस्, सवसो, पुं० मित्र, friend. सवयस्, सवसो, स्त्री० सखी, सहेली, सहचरी, friend, follower. सवरः, सवरो, पुं० जल, • शिव, water, Siva. सवर्ण, सवण्णो, वि० [समानो वर्णो यस्य] समान वर्ण वाला एक ही रंग वाला। तुल्या वर्णानां यस्या साऽसि, same letters, • वर्ण श्रवणशील, of the same colour, • तुल्य वर्ण, same letters, • उच्च वर्ण वाला, louding, letters, • एक ही जाति वाला, the same caste. सवर्णसंज्ञा, सवण्णसण्णा, स्त्री० वर्णों का समान संज्ञा. same letters, belonging to the same class of letters. सवसंत, सवसंत, वि० जड़ता का अन्त, end of foolish. सविकल्प, सविकप्प, वि० [सह विकल्पेन] विकल्पयुक्त, optional, doubtful, . संदिग्ध, recognizing. सविक्रिय, सविक्किरिय, वि. विकार युक्त, faultful. सविग्रहः, सविग्गह, वि० [सह विग्रहेण] संघर्षरत, For Private and Personal Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1599 quarrelling, • सार्थक, having mean- ing import. सवितरः, सवियरो, पुं० सूर्य, the sun. सवितर्ज, सवितज्ज, वि. विचारवान्, thinker. सविभव, सविहव, वि० [सत्त्वेन सह] प्राणियों सहित, with animals, 311RGIR-it, wealth giver. सवितानुकूलः, सविआणुउलो, पुं० सूर्यानुकूल, ca pable of sun. सवित, सवित्तु, वि० जनक, उत्पादक,जन्म देने वाली, generating. . सवितृ, सवित्तु, पुं० सूर्य, रवि, sun. सवित्री, सवित्ती, स्त्री० माता, • गाय, mother, cow. सविध, सविह, वि० [सह विधया] विधि सहित, with costom. सविधम्, सविह, नपुं० सामीप्य, पड़ोस, near ad ___jacent. सविनयम्, सविणयं, अव्य० विनयपूर्वक, modest, humble. सविभावः, सविभावो, पुं० सूर्य, sun. सविभूति, सविभूइ, वि० विभूति युक्त, भस्मधारक। विभूतिमत्त्वं वैभवयुक्तता, भस्मधारिता, with rusk. सविलास, सविलास, वि० हास भाव परक, with laughter, with laughing. सविशेष, सविसेस, वि० [सह विशेषेण] विशिष्टता युक्त, • असाधारण, possessing, characteristic, • प्रमुख, श्रेष्ठ, great, most, mast qualities, special, particular, • विलक्षण, excellent. सविस्तर/सविस्तार, सवित्थर, वि० [सह विस्तरेण] विवरण सहित विस्तार यत त त minute, complete. सविस्मय, सविम्हय, वि० [सह विस्मयेन] आश्चर्यचकित, आश्चर्यजनक, चकित, अचम्भे युक्त, surprised, astonished. सवृद्धिक, सवुड्डिग, वि० [सह वृद्ध्या] वृद्धि युक्त, ब्याज युक्त, growthful, bearing inter est. सवेग, सवेग, वि० सरभ, सहसा, quick. सवेश, सवेस, वि० [सह वेशेन] अलंकृत वेश युक्त, with decorated. सवेग, सवेग (सह वयन), वेग युक्त, तीव्रता सहित, ___growthful. सवेगगमनम्, सवेग-गमण, नपुं० शीघ्र गमन, go ing quick. सवेदन, सवेदणं, वि० ज्ञान सहित, with knowl edge, • वेदना सहित, with painful, . अलंकरण सहित, वेशभूषा सहित, with decorating. सव्य, सव्व, वि० [स् + य] बाया, वाम, left, left hand, • वाम, • दक्षिणी, southern, . fazteft, opposed. सव्यम्, सव्वं, अव्य० अपसव्य, the usual. सव्यपेक्ष, सव्वपेक्ख, वि० [व्यपेक्षया सह] संयुक्त, निर्भर, connected with. सव्यभिचारः, सव्वहियारो, पुं० [सह व्यभिचारेण] हेत्वाभास का एक भेद, one of the main divisions of Hetvabhasa. सव्याज, सव्वाज, वि० [सहवयाजेन] छलपटी, चालाक, artful, pisusible, cunning. सव्यपार, सव्वायार, वि० [व्यापारेण सह] व्यस्त, व्यापृत, कार्य में नियुक्त, engaged, em ployed. सवीड, सव्वीड, वि० [वीडया सह] लज्जाशील, ____bashful. सव्येष्ठ, सव्वे?, पुं० [सव्ये तिष्ठति - सव्ये स्था + वरन्] सारथि,acharioteer. सशक्त, ससत्त, वि० ताकतवर, सामर्थ्य युक्त, pow erful. सशर्म, ससम्म, वि० शान्ति सहित, with happi ness. सशल्य, ससल्ल, वि० [सह शल्येन] कटिदार, शल्य युक्त, पीड़ा जनक, thorny, pierced by darts, thorns. सशस्य, ससस्स, वि० [सह शस्येन] अन्नोत्पादन सहित, धान्य से परिपूर्ण, with grains. सशीकर, ससीयर, वि० जलकर्ण युक्त, with wa Vea. ter. For Private and Personal Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1600 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सशमश्रु, सममस्सु, वि० [सह श्मश्रुणा] दाढ़ी मूंछ वाला, with bearded. सश्रीक, सस्सीग, वि० [श्रिया सह] लक्ष्मी सहित, समृद्धियुक्त, with wealth, • प्रिय, सुंदर, lovely, beautiful. सशुद्ध, ससुद्ध, वि० शुद्धोपयोग युक्त,purity ful. सस्, सस, अक० सोना, शयन करना, to sleep. ससत्त्व, ससत्त, वि० [सह सत्त्वेन], ओजस्वी, शक्तिशाली, प्राणवंत, साहसी, possessed, vitality, energy. ससन्देह, ससंदेह, वि० [सह सन्देहेन] संदेह युक्त, संशय युक्त, संदिग्ध, doubtful. ससन्देहः, ससंदेहो, पुं० संदेह, अलंकार, a figure of speech. ससनम्, ससणं, नपुं० [सस् + ल्युट्] शमन, im molation. ससन्ध्य, ससंज्झ, वि० [सन्ध्या सह] सन्ध्या सहित, Fricista, evening, vesper time. ससार, ससार, वि० सारभूत, सारेण सहित, real truthful. ससित, स-सिउ, वि० सितया सहितं ससितः मिश्री युक्त, sweetful. सस्पृहा, सप्पिहा, स्त्री० साभिलाषा, इच्छा, वाञ्छा, wishful, desirer. सस्पन्दनभावः, सप्फंदण-भावो, पुं० स्फुरणभाव, nature of happiness. सस्मित, ससिमउ, वि. मन्द हास्य युक्त, with laughter. ससुतः, ससुओ, वि० पुत्र सहित, with son. संस्तवः, संस्थवो, पुं० स्तवन करना, रक्षण करना, prasing सस्मर, ससमर, वि० कामात, काम से पीड़ित, pained with kama. सस्यम्, सस्सं, वि० अच्छे गुणों वाला, good, quickful. सस्वज, ससवज वि० समालिविङ्गत। with at- tached. सस्वेद, ससवेद, वि० [सह स्वेदेन] पसीने से युक्त, स्वेद से तर, with sweet. सह, सह, सक० संतुष्ट करना, झेलना, सहरन्, to _satisfying, to forgive, • सहन करना, to put up, • सामना करना, to except. सह, सह, वि० [सह् + अच्] सहन करने वाला, झेलनेवाला, bearing enduring, • धीर, able, • योग्य, capable. सह, अव्य० के साथ, साथ साथ, सहित, युगपत, with together, with, along with, accompained by at a same time. सहकारः, सहणारो, पुं० सहयोग, co-operation. सहकार, सहयारो, पुं० आम्र, आम्रवृक्ष, a mango tree, आम्रस्य गुञ्जत्कलिकान्तरालेर्नीलीकमेतत्सहकारनाम्। सहकारगणः, सहयार-गणो, पुं० आम्रवृक्ष, mango tree. सहकारतरु, सहयार-तरु, पुं० आम्र किसलय, mango tree. सहकारिन्, सहयारि, वि० सहायता करने वाला, co operating, associate. सहकारिता, सहकारित्त, वि० सहयोगी, co-opera tor, co-adjustor, • सहायता, co-opera tion. सहकारिकुण्डः, सहयारिकुंडो, पुं० सहयोगी कुण्ड, pond of assisted. सहकारिसत्ता, सहयारिसत्ता, स्त्री० सहकारी पैना, सहयोगपना, सहभाविता, सहभागिता, assited, aisdeal. सहकृत, सहकिउ, वि० सहयोग देने वाला, aided ___by co-operated. सहकृत्, सहकिउ, पुं० सहकर्मी, a companion, friend. सहगमनम्, सहगमणं, नपुं० साथ जाना, accom ___panying, going with. सहगामिन्, सहगामि, पुं० अनुचर, सेवक, servant. सहचर, सहयर, वि० साथ में जाने वाला, साथ रहने वाला, with going living. सहचरी, सहयरी, स्त्री० सखी, सहेली, सहभागिनी, सहयोगिनी, female companion, friend, • भिण्डी का वृक्ष, ladyfinger tree. सहचरित, सहचरिअ, वि० सेवा में उपस्थित रहने For Private and Personal Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1601 वाला, attending, associating with. सहचारिणी, सहचारिणी, स्त्री० साथ चलने वाला, __going with. सखी, सहेली woman friend. सहचारिन, सहयारि, वि०मित्र, यार, friend. सहचेति, सहचेइ, अव्य. साथ ही, with. सहज, सहजो, पुं० नैसर्गिक, स्वाभाविक, natural, innate, • सरल, एक साथ का उत्पन्न, brother of whole blood, disposi tion, • सरल। सहजक, सहजग, वि० स्वाभाविक, नैसर्गिक, natu- ral. सहजकवि, सहजकइ, पुं० सरल कवि, स्वाभाविक कवि, natural poet. सहजकीर्तिमान, सहजकित्तिमाण, वि० यशस्वी, fa mous glorious. सहजप्रयातः,सहजपयाओ पुं० सहज स्वभाव,natu ral. सहजभावः, सहजभावो, पुं० स्वाभाविक परिणाम, natural सहजभावेन सञ्जातः सुदर्शन एष भो भातः। friendly. सहजमझुलप्रायः, सहज-मंजुलप्पाओ, वि० सहज सुंदर स्वभाव वाली, • प्रियांशुनी, सम्भाषिनी, lovely good natureful woman. सहजभेषः, सहजभेसो पुं० निर्ग्रन्थ, दिगम्बर, Nirgantha. सहजात, सहजाअ, वि० सहजभाव गत, natural born, • सहजेन स्वभावेनायाता - natu ral. सहता, सहआ, स्त्री० [सह + तल् + यप्] साहचर्य, मेल, मिलाप, association, union. सहत्व, सहत्त, वि० साहचर्य युक्त, union, asso ciation. सहदार, सहदार, वि० विवाहित, सपत्नीक, wife,a lawful wife. सहदेवः, सहदेवो, पुं० पाण्डवों का एक भाई,aname, pandu brother. सहधर्मः, सहधम्मो, पुं० समान, कर्तव्य, same work, same duties. सहनम्, सहणं, नपुं० झेलना, सहन करना, bear ing, enduring. सहपांशुक्रीडिन्, सहपंसु-कीडि, पुं० मित्र, सखा, friend from the earliest. सहभावः, सहभावो, पुं० सहकारिता, friend. सहभाविन, सहभावि, पुं० मित्र, सखा, अनुचर, ___friend. सहभू, सहभू, वि० सहजात, एक साथ उत्पन्न हुआ, natural born with. सहमरणम्, सहमरणं, नपुं० सह गमन, going, __moving. सहयोगः, सहजोगो, पुं० [सहार्थेन योगः] सह भाव, सहकारिता, • सहभागिता, co-operating. सहयोगिनी, सहजोगिणी, स्त्री० सहधर्मिणी, wife. सहर्ष, सहरिस, वि० हर्षयुक्त, joyful. सहवसतिः, सहवसइ, स्त्री० मिलकर रहना, मिथुन क्रीड़ा, • संभोग, sexual union, dwell ing together. सहवासः, सहवासो, पुं० मिलकर रहना, dwelling together. सहस, सहस, पुं० [सह + असि] मगसिर माह, सर्दी का समय, • शक्ति, सामर्थ्य, the month called Margusirsh, power, strong. सहस, सहस, वि० हास युक्त, laughable. सहसा, सहसा, स्त्री० अनायास, अचानक, अकस्मात्, सहज, with force, suddenly,natural, • तभी, तब, (सहायेन सहसा), natural, now. सहसानः, सहसाणो, पुं० [सह् + असानच्], • मोर, मयूर, peacock, • यज्ञ, a sacrifice, . आहूति, an oblation. सहसान्धकारः, सहसंधयारो, पुं० दैत्य विशेष, a demon. सहसैव, सहसेव, वि० एकाएक, suddenly. सहस्यः, सहस्स, पुं० [सहस बलाय हितः सहस् + यत्] पौष मास, paush month. सहस्त्रम्, सहस्सं, नपुं० हजार, thousand. सहस्रकरः, सहस्सयरो, पुं० सूर्य, दिनकर, sun. सहस्त्रकिरणः, सहस्स-किरणो, पुं० दिवकान्त, सूर्य, भानु, sun. For Private and Personal Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1602 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सहस्रकाण्डः, सहस्सकंडो, पुं० सफेद दूब, white grass. सहस्रकृत्वम्, सहस्सकित्तं, अव्य० हजार बार, thou _sand. सहस्रद, सहस्सद, वि० उदार, liberal. सहस्रदीधितिः, सहस्सदीधिइ, पुं० सूर्य, • दिवाकर, दिनमणि, sun. सहस्रधा, सहस्सहा, अव्य० हजार प्रकार से, thou sand times. सहस्त्रधामन्, सहस्सधामो, पुं० सूर्य, दिनपति, sun. सहस्रपत्रम्, सहस्सपत्तं, नपुं० कमल, lotus. सहस्रपादः, सहस्सपादो, पुं० सूर्य, दिनकर, sun. सहस्त्रबाहु, सहस्सबाहु, पुं० नाम विशेष, एक राजा का नाम, a name of king. सहस्रमरीचिः, सहस्स-मरीचि, पुं० दिनकर, सूर्य, sun. सहस्ररश्मिः , सहस्सरस्सि, पुं० सूर्य, sun. सहस्त्रवयस्, सहस्सवयो, पुं० हजार वर्ष, thousand years. सहस्त्रशस्, सहस्सस, अव्य०,[सहल + शस्] हजार हजार करके बहुसंख्यक, thousand times. सहस्रसंभुजः, सहस्ससंभुजो, पुं० सहस्त्रबाहु, a name. सहस्त्राब्दिन, सहस्सादि, पुं० एक हजार वर्ष, thou sand times. सहस्त्रारः, सहस्सारो, पुं० स्वर्ग, heaven. सहस्रांशु, सहस्संसु, पुं० सूर्य, sun. सहस्रांशुककीर्तनः, सहस्सखण-कितणो, पुं० रजक, siteit, washer man सहस्रंशुतेजस्, सहस्ससुतेजस, नपुं० सूर्यप्रभा, sun light. सहस्त्रिन्, सहस्सि, वि० [सह स्त्र + इनि] हजार से युक्त, हजार संख्या तक, with thousand. सहस्वत्, सहस्सव, वि० [सहस + मतुप्] समर्थ, शक्तिशाली, powerful. सहा, सहा, स्त्री० [अह + अच् + टयप्], पृथ्वी,earth, • केतकी पुष्प, a kind of flower. सहाभिगम, सहाहिगम,वि० समागम, संयोग, meet- ing. सहायः, सहाओ, पुं० [सह एति - सह + इ + अच्], • मित्र, सखा, friend, साथी, सहयोगी, cooperative,• अनुयायी, अनुगामी, flower, companion, • सहायक, a helper, • अभिभावक, protector. सहायक, सहायग, वि० सहभागी, helper. सहायकर, सहाययर, वि० सहकारि, सहभागी, _helper. सहायता, सहायआ, स्त्री० [सहाय + तव् + यप्] मैत्री, मिलाप, friendship, • सहायता, सहयोग, help, assistance. सहायधी, सहायधी, स्त्री० साधनबुद्धि, good knowledge. सहायवत्, सहाणव, वि० [सहाय + मतुप] मित्रां सहित, मित्रता से बंधा हुआ, with friend, having a friend be friended. सहायिन्, सहायि, वि० सहयोगी, helper. सहारः, सहारो, पुं० [सह + ऋ + अच्] आम्र तरु, mango tree, प्रलय, विनाश, univer sal, destruction. सहावान, सहावाण, वि० आह्वानन, provoking, calling. सहास, सहास, वि० [ससेन सहितं सहास्य] मंदस्मित युक्त, with smalla, laughable. सहासवक्त्रं, सहास-वत्तं, वि० प्रसन्नमुखी, स्मेरमुखी, laughing stock. सहित, सहिअ, वि० युक्त, संयुक्त, with, together with. सहितम्, सहिअं, अव्य० साथ साथ, with, to gether with. सहित, सहित, वि० सहनशील, enduring, pa tient. सहिम, सहिम, वि० पाल सहित, क्वापि बाधा समायात दुमाकीवेष्यते सहिमा, with snowful. सहिष्णु, सहिण्हु, वि० [सह + इष्णुच्] सहन करने योग्य, समर्थ, शक्तिशाली, enduring, able to bear. सहिष्णुता, सहिण्हुत्त, वि० क्षमाशीलता, power to bear, • धैर्यवान, suppotpatient. For Private and Personal Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1603 सहिष्णुत्व, सहिण्हुत्त, वि० सहनशीलता युक्त। परोत्कर्षसहिष्णुत्वम् | resignation, power to bear. सहरिः, सहरि, पुं० सूर्य,स्त्री०, पृथ्वी, भूमि, earth. सहृदय, सहियय, वि० [सहहृदयेन] कृपालु, करुणाशील, good hearted. सहृदयः, सहिययो, पुं० सज्जन, kind, sincere. सहल्लेख, सहिल्लेह, वि० [हृदयस्य लेखः], सह हल्लेखेन। सन्दिग्ध, questionnable, doubtful. सहेल,सहेल, वि० [सह हेलेन] केलियुक्त, क्रीड़ावान, ___sportive, playful. सहोदरः, सहोदरो, पुं० सगा भाई, real brother, • यदिनासित विक्रिया। सह्य, सज्झ, वि० सहन करने योग्य, bearable sup portable. सा, सा, स्त्री० [सो + उ + यप्] लक्ष्मी, पार्वती, lakshmi, parvati. सा, सा, अव्य० समान, सदश। 'सोम सा कैरव-हारमुद्रा', pronoun, soma. सांख्यः , संख, पु० सांख्यदर्शन, samkhyadarshana.. सांख्यमतः, संखमओ, पुं० सांख्यदर्शन का पक्ष, cus tom of samkhya, प्रकृति करोति कार्य सुमहदहङ्कारपूर्वकं मानात्। पुरुषश्चेतयते पुनरेव समयोऽपि सांख्यानाम्।। custom of samkhya. सांख्यसम्पत, संखसंपअ, वि० सांख्य परम्परा युक्त, custom of samkhya. सांयात्रिकः, संआत्तिगो, पुं० [सयात्रा + ठञ्] समुद्रव्यापी, पोतवाणिक, a sea trader. सांयुगीन, संजुगीण, वि० [सयुग साधु] युद्ध सम्बन्धी, रणकुशल, war like, skilled in wars. साराविणम्, संराविण, नपुं० [सराविन् + अण] उच्च स्वर, तीव्र कोलाहल, a general sound, loud shout. सांवत्सर, संवच्छर, वि० वार्षिक, सालाना, annual, yearly. सांवत्सरिकः, संवच्छरिगो, पुं० दैवज्ञ, ज्योतिष, an astrologer. सांवादिक, संवादिग, वि० [संवाद + ठञ्] संवाद वाला, विवादग्रस्त, colloguial, contro versial. सांवत्तिक, सांवत्तिग, वि० [संवृत्ति + ठक्] तत्त्वविषयक, illusory. सांव्यवहारिक प्रत्यक्षम, संवहारिग, पच्चक्खं नपुं० इन्द्रिय और मन के आश्रय से होने वाला ज्ञान। 'सांव्यवहारिकं इन्द्रियानिन्द्रियप्रत्यक्षम्', (लघीय स्वो० वि० 474),समीचीनः प्रवृत्ति निवृत्तिरूपो व्यवहारः सांव्यवहारः स प्रयोजनमस्येति सांव्यवहारिकप्रत्यक्षम्। (प्रमेयरत्नमाला, 2/5), a kind of pratyaksa. सांशिः, संसि, पुं० म्लेच्छ, unsincere. सांशयिक, संसइग, वि० [संशय + ठक्] सन्दिग्ध, संदेह होना, अनिश्चित, doubtful, uncer tain, irrestolute. सांशयिकमिथ्यात्वम्, संसइग-मिच्छत्त, नपुं० सर्वत्र संदेह बना रहना, being all time doubt. सांसारिक, सांसारिग/संसारिअ वि० [संसार + ठक्] संसार, सम्बन्धी, लौकिक, भौतिक इहलोक, सम्बन्धी, wordly, mundane. सांसारिकसौख्यं, संसारिग-सोक्खं, वि० सातावेदनीयजन्य सुख, worldly joy. सांसिद्धिक, संसिद्धिग, वि० [संसिद्धि + ठन्], प्राकृतिक, सहज, स्वाभाविक, अन्तर्हित, existing, naturally, innate, effected mutually. सांस्थानिकः, संठाणिगो, पुं० [संस्थान + ठञ्] समानदेशीय, एक ही देश का निवासी, a fel low-countryman. सांस्त्राविणम, संसाविणं, नपुं० [सम् + सु + णिनि + अण] सामान्य प्रवाह, सरिता, ageneral flow, stream, river. साहनिक, सांहणिग, वि० [सहनन + ठक्] शारीरिक, कायिक, शरीर सम्बन्धी, bodily, corpo real. साकम, सागं, अव्य० [सह + अकृति] समर्थ के साथ, साथ मिलकर, with, together with, For Private and Personal Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1604 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • संभव, simultaneously,• युगपत्, एक साथ, एक ही समय। अन्नेन नाधुद्विंदलेन साकनाम, at the same time. साकल्यम्, साकल्लं, नपुं० [सकल + ष्यञ्] समष्टि, सम्पूर्णता, समग्रता, totality, the whole, completely. साकल्यदाता, साकल्लदाया, वि० सम्पूर्ण देने वाल, ful giver. साकल्यभाज, साकल्लभाज, वि० भव्य सामग्री, हवन सामग्री, good stock, collection of sac rifice. साकूत, साकूअ, वि० [सह आकूतन] साभिप्राय, सार्थक, अर्थयुक्त,• अभिप्राय युक्त, having meaning, intentional, wanton, • प्रिय, सुंदर, यथेष्ट, lovely, beautiful. साकूतम्, साकूअं, अव्य० भावुकता सहित, मार्मिकता पूर्ण, with significance. साकेतम्, साकेअ, नपुं० [सह आकेतेन] अयोध्या नगरी का नाम, उत्तमानि आकेतानि भवनानि, of the city of Ayodhya. साकेतकः, साकेयगो, पुं० अयोध्या निवासी, an inhabitant of Ayodhya. साक्षमता, सक्खमता, स्त्री० होशियारी, intellegent. साक्षरः, सक्खरो, पुं० ककन्दु, a name. साक्षरा, सक्करा, स्त्री० यक्ष प्राप्त, get of yaksa. साक्षरा, सक्खरा, स्त्री० पाशकवती। साक्षात्, सक्खाउ, अव्य० [सह + अक्ष् + आति], in the presence of before the very eyes, • सौभाग्य शाली, • सामने, दृश्य के सम्मुख, visibly openly, • व्यक्तिशः, वस्तुतः। in person, actually, • प्रत्यक्ष, evidently. साक्षात्कारितः, सक्खाउयारिओ, वि० समक्षता, परिचय, knowledge, causing to be visibly present. साक्षिक, साक्खिग, वि० अनुभवकर्ता, an ob server. साक्षितिः, सक्खिइ, स्त्री० पृथ्वी, भूमि, earth. साक्षिणिः, सक्खिणी, स्त्री० गवाही, संज्ञापन, wit ness. साक्षिन्, सक्खिं, वि० [सह + अक्षि + अस्य, साक्षाद् द्रष्टा साक्षी वा] देखने वाला, अवलोकन करने वाला, seeing observing, attesting, feartifying. साक्षिन्, सक्खि, पुं० साक्षी, गवाही,प्रमाणभूत, साक्षी स्मराक्षीणहविर्भुगेष, witness,• अवेक्षक, an observer, an eye witness. साक्ष्यम्, सक्खं, नपुं० [साक्षिन् + ष्यञ्] साक्षी, गवाही, witness, • सत्यापन, evidence, testimony. सापेक्ष, सक्खेव, वि० [सह आक्षेपेण] व्यंग्य युक्त, दुर्वचनयुक्त, abusive, tounting. साखेय, साहेय, वि० [सखि + ढञ्] मैत्रीपूर्ण, सौहार्दपूर्ण, relating to a friend, friendly. साख्यम्, सक्ख, नपुं० [सखि + ष्यज्] मित्रता, सौहार्द, friendly. सागरः, सागरो, पुं० [सगरेण निर्वृतः] सागर, समुद्र, उदधि, वारिधि, • सरस्वत, the ocean, sea. सागरतटः, सागरतडो, पुं० समुद्र का किनारा, bank of sea. सागरगा, सागरगा, स्त्री० गंगा,ariver of Ganga. सागरगामिनी, सागर-गामिणी, स्त्री० सरिता, नदी, river. सागरदत्तः, सागरदत्तो, पुं० चम्पापुरी का एक सेठ,a trader of champapuri. सागरनेमि, सागरणेमि, स्त्री० मेखला, करधनी, belt. सागरमेखला, सागरमेहला, स्त्री० पृथ्वी, the earth. सागरानुकूल, सागराणुकूल, वि० समुद्र के किनारे feta, standed of sea bank. सागरायः,सागरारिओ, पुं० सागर दत्त सेठ, a name. सागरालयः, सागरालओ, पुं० वरुण, Varuna. सागावेतम्, सागव्वेअं, नपुं० श्रावक व्रत, act of ____sravaka. साग्नि, सग्गि, वि० [सह अग्निना] अग्नि सहित, with fire, having fire. साग्निक, सग्गिग, वि० [सह अग्निना] अग्नि से सम्बद्ध, related with fire, attended by fire. For Private and Personal Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश साग्र, सग्ग, वि० [सह अग्रेण ], • समस्त, अत्यधिक, अपेक्षाकृत, अधिक रखने वाला, entire, with a surplus, more than. साङ्कर्यम्, सक्करिय, नपुं० [सङ्कर + ष्यञ् ] मिश्रण, मिलाया हुआ, घोल, मिश्र, confusion, promisonous. साङ्कल, संकल, वि० [सङ्कल + ष्यञ् ], संलग्न, जोड़, मिलान, mixed produced, उत्पादित । साङ्कश्यम्, संकस्स, नपुं० कुशध्वज की राजधानी, of the capital of kusadhvaja. साङ्कुर, संकुर, वि० अंकुरसहित, रोमाञ्चित, thrilled with joy. साङ्केतित, संकेउअ, वि० [सङ्केत + ठक्] संकेतपरक, प्रतीकात्मक इंगित, symbolical, indicatory. सापिक, सक्खेविग, वि० [सक्षेप + ठक् ] संक्षिप्त, छोटा, लघुक, छोटा किया हुआ, abridged, short, concise. साङ्ख्य, ,संख, वि० [सङ्ख्या + अण्] संख्या संबंधी, गणक, relating number, • आकलन करने वाला, discriminative, reasoner. संखपरंपरा, स्त्री० सांख्यमत की साङ्ख्यपरम्परा, परम्परा, of one of the systems of samkhya. साङ्ख्यमतः, संखमओ, पुं० सांख्यदर्शन की विचारधारा । प्रकृतिः करोति कार्यं समुहदहङ्कारपूर्वकं मानात् । systems of samakhya, पुरुषश्चेतयते पुनरेवं समयोऽपि साङ्ख्यानाम्। follower of the sankhya. साङ्ख्यसम्पद्, संख-संपदा, स्त्री० सांख्य परम्परा, sys tems of samkhya. साङ्ग, संग, वि० [सह + अङ्गैः ] अंगों सहित। प्रत्येक भाग में पूर्ण, with body complete in every part. साङ्गतिक, संगइग, वि० [सङ्गति + ठक् ] साहचर्य युक्त, समुदाय से सम्बन्धित, relating to union, relating of society. साङ्गामिक, संगग्गामिग, वि० [ संग्राम + ठञ् ], युद्ध Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1605 संबंधी, योद्धा, सैनिक, सामरिक, war like, martial, relating to war. साङ्गुष्ठ, संगुट, वि० अंगूठा सहित, with thumbs. साङ्गोपाङ्ग, संगोवंग, वि० सकल / सम्पूर्ण अंग युक्त, with full parts of body. साचि, साचि, अव्य० [सच् + इण् ], तिर्यक, वक्रगति से तिरछेपन से, crookedly. साचिजल्पित, साचिजप्पि, वि० वक्रोक्तिपूर्ण कथन, obliquely thinking full crookedly. साचिनिरीक्षणम्, साचिणिरिक्खण नपुं० तिर्यगवलोकन, seeing of crookedly. साचिव्यम्, साचिव्वं, नपुं० [सचिव + ष्यञ् ] मंत्रालय, मंत्रित्व • मंत्रिमंडल, the office of a min - ister, ministership. साजात्यम्, साजत्तं, नपुं० [सजाति + ष्यञ् ] जाति, वर्ग, समुदाय, श्रेणी, • समान वर्ण, sameness of caste class, same kind, same words. साञ्जनः, सज्जणो, पुं० [सह अञ्जनेन] छिपकली, a lizard. साद, साड, सक० बतलाना, प्रकट करना, to show, to manifest. साटोप्, साटोव, वि० [सह + आटोपेन] अहंकारी, अभिमानी, with pride, with group. साडम्बर, साडंबर, वि० आडम्बर सहित, naughty, with group. सातल, सातल, वि० आनन्द युक्त, हर्ष सहित, with joyful. For Private and Personal Use Only सातिरेक, साइरेग, वि० अत्यधिक, with heavy. सातू, साअ, अव्य० एक तद्धित प्रत्यय, taddhita affix. सात्क्रियता, साविकरियत्त, वि० काव्यकर्तापना, work of poet. सातत्यम्, सातत्तं, नपुं० [सतत् + ष्यञ् ] निरंतरता, स्थायित्व, continuity. सातन, साअण, वि० नाशक, killet, perma nence. सातपः, सातवो, पुं० ग्रीष्मऋतु, heat season, • समतल, equal earth. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1606 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सातल, सातल, वि० आनन्द युक्त, withjoy. सातिः, साइ, स्त्री० [मन + क्तिन्], भेंट, उपहार, प्राभृत, दान, gift, donation. सातिशयः, साइसओ, पुं० एक खाद का नाम. ___name of fertilizer. सातीनः, साईणो, पुं० मटर, pease. सात्त्विक, सातिग, वि० प्राकृतिक, सत्त्वगुण से युक्त शुद्धसित, सहज स्वाभाविक, natural with pureful, genuine, real, essential. सात्विकसङ्गतिः, सत्तिग-संगइ, स्त्री० सात्विक विचार, good thought. सात्यकि, सत्तिग, पुं० सात्यकि नामक रुद्र,aname of Rudra, • कृष्ण का सारथि, of a Krishna's warrior, charioteer of Krishna. सात्यवतः, सच्चवओ, पुं० सत्यवती से उत्पन्न पुत्र, व्यास मुनि, a metronymic of the sage vyasa. सात्रम्, सत्तं, नपुं० सदादान, given up. सात्वत्, सत्तो, पुं० [सातयति सुखयति सात् + विप], उपासक, worshipper. सात्वतः, सत्तओ, पुं० विष्णु, Visnu. सात्वती, सत्तइ, स्त्री० शिशुपाल की माता, mother of Sisupalas. सादः, सादो, पुं० [सद् + घञ्] बैठना, रहना, निवास करना, sinking, • क्लान्ति, थकावट, क्षीणता, setting down, • ध्वंस, क्षय, लोप, loss, destruction, thinness, • आत्मशुद्धता, purity of soul. सादनम्, सादण, नपुं० [सद् + णिच् + ल्युट्] क्लान्त करना, थकाना, • थकावट, क्लान्ति, wearing, exhausting, • घर, स्थान, House, dwelling. सादर,सादर, वि० आदर पूर्वक, प्रसन्नतापूर्वक,with respectful, respectful way. सादिन, सादि, वि० [सद् + णिच् + णिनि] बैठा हुआ, seated. सादिन्, सादि, पुं० घुड़सवार, आरोहण कारिन्, a charioteer of horse. सादिवर, सादिवर, वि० उष्ट्ररोही, हस्तिपक, महावत, a charioteer of camel, a charioteer of elephant. सादृश्यम्, सारिच्छ, नपुं० [सदृश + ध्य],. समानता, समरसता, एक रूपता, likeness, resemblance, similarity,• प्रतिलिपि, प्रतिमूर्ति, an image,a portrait. सार्द्धद्वयद्वीपः, सद्भदुय-दीवो, पुं० अढ़ाई द्वीप,a deep. साधन्त,सजंत, वि० [सह + आघन्ताभ्याम्] सम्पूर्ण, समस्त, पूर्ण पूरा, full, complete. साध, साह, सक० पूरा करना, समाप्त करना, to complete, • सम्पन्न करना, to finish,. जीतना, to win, उपासना करना, to learn, साधपत्यवगोचरं, निष्पन्न करना, घटित करना, to prove, to substantiate, • धारण, करना, प्राप्त करना, to recover, to gain, to overcome. साधक, साहग, वि० [साध् + ण्वुल] सम्पन्न करने वाला, पूरा करने वाला, completing,ending, • दक्ष, प्रभावशाली, strong, powerful, • कुशल, निपुण, skilful, adopt, • मददगार, सहायक, helping,assisting, • कार्य परिणत करने वाला - साध्योऽप्यह साधक एवमस्मिन्। • योगी-साधना करने वाला, योगि तदन्यभेदेन, द्वेधा भवति साधकः। आत्मनो हि भवेदाधः परस्यापीक्षकः परः।। साधकता, साहगता, स्त्री० अभिलाषाओं की पूर्ति करने वाला, सर्वस्यार्थकुलस्य साधकतया सार्थीकृतात्मप्रथं । 'अन्यार्थसाधकतया विचरन् सुवंशे', fullfilling of wishes. साधन, साहण, वि० [सिध + णिच् + ल्युट्] निष्पन्न करने वाला, उपार्जन करने वाला, accom plishing effecting साधनम्, साहण, नपु० पूरा करना, पूर्ण करना, per forming, • उपकरण, आधार, सहारा, गेहमेकमिह भुक्तिभाजन पुत्र तत्र धनमेक साधनम्। means, an expendent, per For Private and Personal Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1607 forming, • भौगकारण, cause in gen- eral, • किसी पदार्थ की पूर्ण अवाप्ति, ac complishing any thing by chams. साधनता, साहणत्त, वि० उद्देश्य पूर्ति, the state of having means. साधनत्व, साहणत, वि० उद्देश्य पूर्ति, the state of having means. साधना, साहणा, स्त्री० [सिध् + णिच् + युच् + टाप्], • आराधना, उपासना, पूजा, अर्चना, worship, adoration, • पूर्ति, निष्पन्नता, fulfilment, accomplishment. साधनासरणिः, साहणासारिण, स्त्री० साधना पद्धति, ___ custom of worship. साधन्तः, साहतो, पुं० [साध् + क्षच - अन्तादेशः] भिक्षुक, a mendicanter. साधयम्, साहम्म, नपुं० [सधर्म + ष्यज्] समानधर्मता, गुणों की समानता, sameness, community of duty, sameness of nature, common character, likeness. साधारण, साहरण, वि० [सह धारणया] समान, संयुक्त, same, similar, like, • मामूली, ordinary, • सार्वजनिक, common, . सर्वव्यापी, विश्वव्यापी, world famous,. तुल्य, सादृश्य, समान, equal, • सार्वजनिक fafu, belonging to more than one instance alleged साधारणम्, सहारणं, नपुं० साधारण, सामान्य, वनस्पति का एक भेद, जातिगत, a common, gen eral rule, casteness. साधारण-धनम्, साहारण-धणं, नपुं० समान धन, संयुक्त धन, joint property. साधारणभेदः, साहारणभेदो, पुं० साधारण भेद। सामान्य भेद। प्रत्येक साधारण-भेदभिन्नं वनस्पतवेषमवेहि किन्न, general rule. साधारणतोकः, साहारणतोको, पुं० जन साधारण, common people. साधारणसम्पत्तिः, साहारणसंपत्ति,स्त्री० संयुक्त धन, मिला हुआ धन, एकत्रित धन, joint property, harlot. साधारणी, साहारणी, स्त्री० साधारण स्त्री, a com mon woman. साधारण्यम्, साहारण्ण, नपुं० [साधारण + ष्यब] समानता, common. साधि, साहि, स्त्री० मानसिक पीड़ा, pain of men tal. साधिका, साहिगा, स्त्री० [सिध् + णिच् + ण्वुल् + यप् इत्वम्] कुशल स्त्री, साधनाशीला, निपुण स्त्री वाञ्छिता, a skillful woman, ac complished woman. साधित, साहिअ, भू०क०कृ०, [साध + क्त] निष्पन्न, कार्यान्वित, अवाप्त, पूर्ण, सम्पूर्ण हुआ, complated, finished, • समाप्त, . सिद्ध,• प्राप्त, उपलब्ध, tined, moat,pay, • उन्मुक्त, वश में किया गया, दमन किया हुआ, demonstrated. साधिमन्, साहिम, पुं० [साधु + इमनिच्] भद्रता, श्रेष्ठता, उत्तमता, excellence. साधिष्ठ, साहिट्ठ, वि० [साधु + इष्ठन्] श्रेष्ठ, सर्वोत्तम, उचिततम, अत्यन्त दृढ़, कठोर, best, most excellent, very strong, hard, good ness. साधीयस्, साहीय, वि० [साधु + ईयसुन्] अत्यधिक उत्तम, श्रेष्ठतम्, better, stronger, • कठोरता युक्त, अधिक दृढ़, harder. साधीयस, साधीयस,वि० [साधु + ईयसुन] अत्यधिक उत्तम, very good. साधु, साहु, वि० उत्तम, श्रेष्ठ, गुणी, समीचीन, best, great, capable man, • योग्य, उचित,. शुद्ध, पवित्र, गौरवपूर्ण, capable pure, . निर्मल, अच्छा , perfect, fit, • भद्र, कल्याणकारी, 'चिरप्रव्रजितः साधुः। noble, • मनोहर, charmful. साधुः, पुं० साधु पुरुष, मुनि, श्रमण, ऋषि, संत, अभिलाषितम, a sage,• साधयतीति साधुः, a saint, • सवृत्तः समभात्समुत्थितः। साधयेतृस्वयंमितः साधुः। Jain saint, . योगीराज, ध्यानाध्ययनतत्परः, king of full meditation. For Private and Personal Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1608 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश साधु, साहु, अव्य० अच्छा, उचित, योग्य,ठीक-ठीक, ___well, every, nice. साधुचित्, साहुचिअ,वि० साधनाचित् - सज्जनबुद्धि arci, being great knowledge. साधुजनः, साहुजणो, पुं० सज्जन पुरुष, सत्पुरुष, great man, noble man. साधुता, साहुत्त,,वि० आत्म उपासना वाला - आत्मोपासितयैहिकेषु, विषयेष्वाशाधुतासाधुता, worshipper of soul. साधुसंसर्गः, साहु-संसग्गो, पुं० अच्छे आचरण,good character. साध्य, सज्झ, वि० [साध् + णिच् + यत् निष्पन्न, होने योग्य, ending, being, इष्टमबाधितमसिद्ध साध्यम्। • जो किया जा सके, प्राप्त करने योग्य, तत्राद्यः साध्यरूपस्याद्, gettable, . द्वितीयस्तस्य साधनम्, साध्योऽप्यहं साधक एवमस्ति। को बाधको सम्भवादिहास्मिन्। साध्यता, सज्झता, स्त्री० [साध्य + तल + टाप्] सम्भावना, शक्यता, practicableness. साध्यत्व, सज्झत्तं, वि० सिद्ध करने योग्य,curable- ness, feasibility, साध्यत्वेन मनुष्यस्य समाह जगदीश्वरः। साध्वी, सज्झी, स्त्री० [साधु + ङीप्] श्रमणी, जैन साध्वी, • पवित्रता युक्त स्त्री। चेतश्चुरा मनोहारा। a virtuous chaste woman, a faith ful wife, सती,a sati. सानन्द, साणंद, वि० [सह आनन्देन] हर्ष. खशी. आनन्दयुक्त, with happiness, de- lighted. सानसिः, साणसि, पुं० स्वर्ण, सोना, gold. सानातनी, साणायणी, वि० सनातन रीति संबंधी, related of custom of snatana. सानिका, साणिगा, स्त्री० [सन् + ण्वुल् + यप्] बांसुरी, a pipe, flute. सानु, साणु, पुं०/नपुं०, वनखण्ड, अरण्य, सानु श्रृंगेबुधेऽरण्ये वात्यायां पल्लवे पथि इति वि,a forest wood, • चोटि, शिखर, कूट, श्रृंगमाला, mountain top, any point table land, • बिन्दु, किनारा, • सूर्य, shore, sprout, sun, पथ, way,• पर्वत, mountain. सामुकूल, साणुकुल, वि० अनुकूलात्मक, any sur face. सानुक्रोश, साणुकोस, वि० [अनुक्रोशेन सह] दयालु, करुणाशील, a precipice. सानुमत्, साणुमअ, पुं० [सानु + मतुप] पर्वत, पहाड़, mountain, सानुग्रहः, साणुग्गहो, पुं० संग्रह, समूह। सानूनां शिखराण ग्रहः संग्रहः। collection. सानुनय,साणुणय, वि० [सह अनुनयेन] सभ्य, शिष्ट, farita, civil, uninterrupted. साभुप्रास, साणुप्पास, वि० अनुप्रास सहित, with alliteration. सानुबन्ध, साणुबध, वि० [सह अनुबन्धेन] क्रमबद्ध, अविच्छिन, continous, uninterrupted. सानुराग, साणुराग, वि० [सह अनुरागण] आसक्त, रोग युक्त, अनुरक्त, attached, with enamoured. सान्तपनम्, संतपणं, नपुं० [सम् + तप् + ल्युट् + अण] उग्र, तप, कठोर, तपस्या, hard, heat, a kind of rigid penance. सान्तानिक, संताणिग, वि० फैलाने वाला, विस्तार करने वाला, stretching, spreading. सान्त्वना, संतणा, स्त्री० ढाढस बंधाना, शान्त करना, समाश्वासन, appeasing, pacification. सान्दीपिनिः, संदीविणी, पुं० एक ऋषि, a sage. सान्दृष्टिक, संदिट्ठिग, वि० तात्कालिक, देखते ही देखते होने वाला, relating to present. सान्द्र, संद, वि० [सह अन्द्रेण] आस पास सय हुआ, अन्तराल, close, compact, • घनीभूत, निविडत्व, भरा हुआ, having no interstices, • घन, मोय, coarse, gross, fat, thick, • प्रचुर, प्रबल, प्रचण्ड, dense, strong,stout, • स्निग्ध, मृदु, सौम्य, सुरम्य सन्द्रो स्थीपते हि महात्मना । soft, smooth, pleasing, agreeable. For Private and Personal Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1609 सान्द्रः, संदो, पुं० राशि, ढेर, a heap,cluster. सान्द्रनगालवालः, संदणगालवालो, पुं० आर्द्र क्यारी, oftcft pert, watered small ground. सान्थिकः, संधिगो, पुं० [सन्धां सराच्यावनं शिल्पं वेत्ति - ठक्] कलाल, distiller. सान्धिविग्रहिकः, संधिविग्गहिगो, पुं० [सन्धिविग्रह + ठक] विदेश मन्त्री, a minister for for eign. सान्ध्य, संज्झ, वि० [सन्ध्या + अण] सन्ध्याकालीन, relating to evening. सानहनिक, सणहणिग, वि० [सन्नहन् - ठक्] कवचधारी, bearing on an armour. सानहनिकः, सणहणिगो, नपुं० [सनिधि + ष्यञ्], सामीप्य, पड़ोस, close, compact. सान्निपातिक, सण्णिपाइग, वि० कफ, पित्त और वायु, तीनों से विकृत होने वाला, miscellaneous complicated, having a complicated derangement, • जटिल, difficult of the three body humours. साभ्यासिक, संण्णसिग, वि० [सन्यासः- प्रयोजनमस्य ठक] सन्यासधारी, a mendicant in gen eral. सान्वय, सण्वअ, वि० [सह अन्वयेन] आनुवंशिक, hereditary. सापत्न, सापत, वि० [सपत्नी अण] सौतेली पत्नी से 8699, born from to a rival wife. सापल्पम्, सापल्ल, नपुं० [सपत्नी ष्यज],प्रतिद्वंद्विता, शत्रुता, together life, an enemy. सापलपः, सापण्णवो पुं० सौतेली पलि का पुत्र, the son of rival wife. सापेक्षः, सवेक्ख, वि० [सह अपेक्षया] अपेक्षा सहित, सहायता युक्त, having regard to, • निर्भर, dependent on. साप्तपद, सतपद, वि० [सप्तपद + अण् खञ् वा] सात पैर चलने वाला, formed by walk- ing together seven steps. साप्तपदम्, सतपदं, नपुं० वैवाहिक विधि, जिसमें वर-वधू अग्निसाक्षी आदि पूर्वक प्रतिज्ञाशील होते, act marriage, friendship. साफल्यम्, साफल्लं, नपुं० [सफल + ष्यब], सफलता, उपयोगिता, fruitfulness, use fulness. साफल्याभावः, साफल्लाभाव, पुं० सफलता का 37479, loss of profit. साभिधेय, साहिहेय, वि० अभिधान वाचक, वाच्य-वाचक का समन्वय, nameful. साभ्यसूय, सब्भसूय, वि० [सह अभ्यसूयया] ईर्ष्याल, ईर्ष्या करने वाला, envious, jealous. साम्, साम, सक० सान्त्वना देना, ढाढस बंधाना, to applease. सामः, सामो, पुं० शान्ति, शीत, क्षेमपृच्छ,appease. सामकम्, सामक, नपुं० [समक अण] मूल ऋण, the principal of a debt. सामकः, सामगो, नपुं० साण, a whet stone. सामकरणम्, सामकरणं, नपुं० सामनीति प्रयोग, actful cause. सामग्री, सामग्गी, स्त्री० [समग्रस्य भावः ष्य] सकलकारककलारूपा किल सामग्री। संघात, उपकरण, सामान, collection, assem blage, stock, provision. सामग्रयम्, सामग्गो, नपुं० [समग्र + ष्यब] संगति, मेल, एकता, fitness, meeting, accu racy, • यथार्थता, शुद्धता, purity. सामधामः, सामधामो, पुं० परम शान्त स्थान, good place. सामन्, सामं, नपुं० [सो मनिन्] शांत करना, आराम पहुंचाना, appeasing, calming. सामन्त, सामत, वि० [समन्त + अण] सीमावर्ती, bordering. सामन्तः, सामतो, पुं० नेता, नायक, leader,prince. सामन्तम्, सामंत, नपुं० पड़ोस, neighbourhood. ' सामयिक,सामइग, वि० [समय + ठब] समय संबंधी, समय पर होने वाला। नियत समय पर होने वाला, customary convention. सामायिकसंक्रम, सामाइगसक्कम, पुं० सामायिक कतिक, doing of samayika. सामर्थ्यम्, सामत्था, नपुं० [समर्थ + ष्यञ्], • शक्ति, बल, power, force, capacity, • हित, लाभ, advantage, interest. For Private and Personal Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1610 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सामवायिक, सामवाइग, वि० [समवाय प्रसूतः ठ] अटूट सम्बन्ध युक्त, belonging to an as sembly. सामाजिक, सामाजिग, वि० [समाजः सभावशन प्रयोजनमस्य ठञ्], समाज से संबंधित, सभा से सम्बन्धित, belonging to an assem bly. सामाजिकता, सामाजिगआ, स्त्री० संग्रहणता, col lection. सामानाधिकरण्यम्, सामाणाहिकरण्ण, नपुं० [समानाधिकरण + ष्यञ्] एक ही पदार्थ से सम्बन्ध रखने वाला, relating with one thing. सामानिकः, सामुणिगो, पुं० देव समूह का नाम, जो इन्द्र के समान वैभवादि युक्त होते हैं, a kind of a deva. सामान्य, सामण्ण, वि० [समानस्य भावः ष्यञ्],. समान, साधारण, similarity,• सदृश, तुल्य, same, sort, common, • समस्त, सम्पूर्ण, वस्तु की समग्रता, fulfil, complete, • समष्टि, समस्त रूप, totality, whole,entire, यो वस्तुनां समानपरिणामः स सामान्यः, (जैन० ल० 1158), general characteristic, सर्वेऽपि प्राणिनोऽस्माभिः सम ज्ञान प्रवृत्तयः। अयं शत्रुरयं बन्धुरित्यज्ञानमयी हि धीः।। • गुण और पर्याय से संयुक्त तत्त्व, thing with guna and moving. सामान्यरूपः, सामाण्णरूवो, पुं० वस्तु-तत्त्व की अभिव्यक्ति का एक प्रकार,akind of thing is thought. सामायिक, सामाइग, वि० समभावता, equal na ture, • सावद्ययोग विरतिमात्र, without painful nature, • सुख दुःख में मान्यता। आवश्यक कर्तव्य, good work, • साधु के आवश्यक कर्मों में एक कर्म, a kind of sage, • सामायिक व्रत, a kind of vrata. सामायिककालः, सामाइगकालो, पुं० सामायिक विधि करने का समय-पूर्वाह्न, मध्याह्न और अपराह्न, act of samayika. सामायिकक्षेत्र, सामाइगखेत, नपुं० सामायिक विधि के लिए उपयोगी स्थान, a place of samayika act. सामायिकचारित्रम्, सामाइगचारित, नपुं० समताभाव पूर्वक आचरण, a character of good nature. सामायिकचिन्तनम्, सामाइगचितन, नपुं० समभाव का स्मरण, thinking of together, परमात्मा शरीरातिवत्येतीन्द्रिय चिन्मयः। शश्वद्रूपाद्यतीतत्वात्, तुल्योऽहं स्वभावतः।। equal nature. सामायिकप्रतिमा, सामाइगपडिमा, स्त्री० कायोत्सर्गपूर्वक आत्मस्वरूप का स्मरण करना, thinking of soul nature with body relacation. सामायिकशिक्षाव्रतम्, सामाइगसिक्खावअ, नपुं० समस्त प्राणियों पर समताभाव पूर्वक चिंतन, thinking in all animals equal na ture. सामायिकसमयः, सामाइग-समया, पुं० सामायिक का काल, a time of samayika. सामायिकसंयमः, सामाइग-संजमो, पुं० सावधयोग से विरत होकर रहना, being withoutkill ing yoga's. सामायिकस्थानम्, सामाइग-ठाण, नपुं० सामायिक का क्षेत्र, a place of samayika, त्रैवर्गिक कार्यक्रम, संकोच्यैकान्तसुस्थले। स्थित्वा प्रसन्नचित्तेन, कार्य सामायिकं हि तत्।। सामायिकासनम्, सामाइगागसण, नपुं० सामायिक विधि की आसन, seating of samayika act, कार्योत्सर्गेण पल्यङ्कासनेनाथ निषीदता, पूर्वोत्तरदिशास्थेन सामायिकं तु साध्यताम्।। सामासिक, सामासिग, वि० समुच्यात्मक, समास Harit, related of composition of words. सामि, सामि, अव्य० [साम + इन] अपूर्ण, आधा, half. सामिधेनी, सामिधेणी, स्त्री० प्रार्थना, स्तुति, prayer, praise, eulogical. For Private and Personal Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1611 सामीप्यम्, सामिप्प, नपुं० [समीप + ष्यञ्] पड़ोस, निकटता, आसन्नता, vicinity. सामीप्यः, सामिप्पा, पुं० पड़ोसी, neighbour, nearness. सामुद्र, सामुद्द, वि० [समुद्र + अण] समुद्र में उत्पन्न, ___ sea born, marine. सामुद्रः, सामुद्द, पुं० नाविक, समुद्रयात्री, a mari ner. सामुद्रम्, सामुद्द, नपुं० समुद्री नमक, sea-salt, the cuttlefish bone, • शारीरिक चिह्न, a mark on the body. सामुद्रकम्, सामुद्दग, नपुं० [सामुद्र + कन्] समुद्रीनमक, sea salt. सामुद्रिक, सामुद्दिग, वि० [समुद्र + ठ] समद्र से उत्पन्न, sea born,• शारीरिक चिह्न से युक्त, on came, a mark with bodily. सामुद्रिकम्, सामुद्दिग, नपुं० हस्त रेखाओं में फलादेश, the science of palmistry. साम्पराय, संपराय, वि० [सम्पराय + अण], . सामरिक, युद्ध संबंधी, relating towar, • परलोक,लोक संबंधी,confention, future life. साम्परायम्, संपराय, नपुं० संघर्ष, झगड़ा, कलह, contention, • भवितव्यता, future life, • परलोक की प्राप्ति का उपाय, enquiry into the future, • पृच्छा, गवेषणा, enquiry, investigation, future, . अनिश्चय, uncertainty,• संसार, संयम्यक् पर उत्कृष्टः अयो गतिःपर्यटनं प्राणिना यत्र भवति स सम्परायः संसार इत्यर्थः। (जैन० ल० 1155), a word problems. साम्परांयिकम्, संपराइग, नपुं० आत्मा के पराभव को प्राप्त होना, • संसार का प्रयोजन होना, 'सम्परायः' प्रयोजनं यस्य कर्मणः तत् कर्म साम्परायिकं कर्म । being of word cause, • संसार पर्यटन कर्म, संसार परिभ्रमण कर्म। 'संसार पर्यटन कर्म साम्परायिकमुच्यते', (त० वृत्ति० 6/4),(जैन० ल० 1155), war like, • कषाय सहित जीव का आस्रव या योग साम्परायिक, • युद्ध, कलह, संघर्ष, military, strategic, • आश्रव काएक भेद, war, battle, calamities, a kind of Asrava. साम्प्रतः, सप्पअ, वि० • योग्य, उचित, उपयुक्त, capable, fit, suitable,proper, • संगत, तर्कयुक्त, relevant. साम्प्रतः, संपअ, पुं० नाम, स्थापना आदि का वाच्य-वाचक रूप, प्रसिद्ध शब्द, name, now at the time. साम्प्रतम्, संपअ, अव्य० तब, इस समय,तात्कालिक, ठीक तरह से, अधुना, इदानीम्, आज, now, at this time, immediately, prop erly. साम्प्रतिक, सपइग, वि० [सम्प्रति + ठक्] वर्तमान काल सम्बन्धी, • सही समय, उचित, योग्य, related present, sulable time. साम्प्रदायिक, संपदाइग, वि० [सम्प्रदाय + ठक्],. परम्परागत प्राप्त सिद्धान्त, relating to the traditional, • क्रमागत, traditional,. सम्प्रदाय/समूह से संबंधित, handed down by sucessive tradition. साम्भोगिक, संभोगिग, वि० सम्भोग से युक्त, • परस्पर उपाधि से सहित, with using, with tra ditional respect. साम्बः, संबो, पुं० [सह अम्बया], शिव, Siva. साम्बन्धिक, संबंधिग, वि० [सम्बध + ठक] सम्बन्ध से उत्पत्र, born with relation. साम्बरी, संबरी, स्त्री० [सम्बर + अण् + ङीप] जादूगरनी, sorceress. साम्भवी, संभवी, स्त्री० [सम्भव + अण् + ङीप्] शक्यता, सम्भावना, possibility. साम्यम्, संय, नपुं० [सम् + ष्यञ्], समभाव, सामञ्जस्य। साम्य जना आशु समाचरन्ति, equality, sameness, resemblance, concord, harmony, • मोह एवं क्षोभ रहित आत्मा का परिणाम, nature of soul without attached angle angery, • निर्विकारभाव, जीव का आत्यन्तिक निर्विकारी For Private and Personal Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1612 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश भाव, • समानता, sameness of view,. सायपर्यन्त, सायपरत, वि० दिवान्त पर्यन्त, tile of तुल्यता, सादृश्य, similarity likeness. evening. साम्यभावः, समभावो, पुं० समताभाव, sameness सायमय, सायमय, वि० संध्याकाल युक्त, with of view. evening. साम्यभूत, सम्मभिउ, वि० समबुद्धियुक्त, सायश्रिय, सायस्सिअ, वि० सन्ध्याकालीन. samenessful knowledge. evening. साम्राज्ञी, सम्मण्इ, स्त्री० चक्रवर्तिनी, imperial. सायाख्या,सायक्खा, स्त्री० सन्ध्यारूपिणी,evening साम्राज्यम्, सम्मज्जं, नपुं० [सम्राज + ष्य], . time. प्रभुत्व, एकाधिपत्य, पूर्णाधिकार, universal सायिन, साइ, पुं० [सोय + इन्] अश्वारोही, घुड़सवार, ___a horseman. sovereignty, imperials way, • सर्वोत्कृष्ट राज्य, सार्वभौमिक राज्य,domin सायुज्यम्, सायुज्ज, नपुं० [सयुज + ष्य] समरूपता, प्रगाढ़ मेल, आपसी सम्बंध, intimate, ion, empire. साम्राज्यक्रिया, सम्मज्ज-किरिया, स्त्री० सर्वोत्कृष्ट union, identification, similarity. सार, सार, वि० [सृ + घञ्, सार + अच् वा], उत्तम, राज्य की क्रिया, प्रभुत्व की उपस्थिति, seat • सर्वोत्तम, उत्कृष्ट, श्रेष्ठ उच्चतम, great, _ing of whole country. साम्राज्यपदं, सम्मज्ज-पद, नपुं० सर्वोत्कृष्ट स्थान, good, best, • मनोहर, प्रिय, lovely,. good place, सर्वविजयित्वप्रतिपादक,get वास्तविक, यथार्थ, सत्य,सच्चा, truth, real, ting of good place. • दृढ़, मजबूत, hard, strong, • श्रेष्ठ, साम्राज्यस्तुकः, सम्मज्जतुग, पुं० साम्राज्य स्थान, pure, • सिद्ध, पूर्णतः युक्त, most excelplace of empire.. lent. सायः, साओ, पुं० [सो + घन] समाप्ति, अन्त, सारः, सारो, पुं० देखो नीचे, good, great excelअवसान, ended, close termination, lent. close of day,• दिन की समाप्ति, ended सारम्, सार, नपुं० सत्त्व, सत्, essence, essenof day, • सन्ध्याकाल, evening time. tial part, • रस, रहस्य, निचोड़, प्रशस्त, • सायकः, सायगो, पुं० [सो ण्वुल] बाण, arrow. संक्षिप्तसार, संक्षेप सारांश। संगृह्य सारं जगतां सायकम्, सायग, नपुं० तलवार, अस्त्र, a sword. तथात्राऽसो निर्मितासीद्धिधिना विधात्रा, sumसायनम्, सायणं, नपुं० [सी + ल्युट्] देशान्तर रेखा, mary compendium, • दर्पण, mirror, the long time of a planet, • बिंदु से • मुख्याविद, mainpoint, • सारभूत, subमापी जाने वाली रेखा, point of stance, • गुण, firmness, nectar, . equinoictial. मूल्य,• वस्तु की वास्तविक स्थिति, wealth, सायन्तन, सायंतण, वि० [सायम् + ट्युल्] riche, . सामर्थ्य, शक्ति, बल, power, सान्ध्याकाल सम्बंधी, सायंकालीन, related strength, vigour. of evening. सारघम्, सारहं, नपुं० मधु, शहद, Honey. सायम्, साय, अव्य० [सो + अमु] सायंकाल के सारगन्धाः , सारगंधा, पुं० चन्दन दारु, चन्दन की समय। आशासिता सायमुपैति रोषान्levening लकड़ी, sandal wood. time. सारग्रीवः, सारग्गीवा, पुं० शिव, शंकर, Siva, सायकालः, सायकालो, पुं० संध्याकाल, दिनात्यय, Shankar. evening time, in the evening. सारङ्गग, सारगंग, वि० [सृ + अङ्कच् + अण्] सार्यविधि, सायंविहि, स्त्री० सान्ध्यवन्दनादिविधि, act चितकबरा, रंग-बिरंगा, the variegated of evening prayer. colour. For Private and Personal Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1613 सारङ्गगः, सारगंगो, पुं० • कुरग, हरिण, मृग, deer, • सिंह, हस्ति, भौंरा, कोयल, lion, elephant, black bee, the cuckoo, • सारस, राजहंस, a large crane, • मयूर, peacock, • छतरी, बादल, मेघ, an umbrella,cloud, • परिधान, garment, . शंख, • कमल, a conch-shell, lotus,. कपूर, • चंदन, camphor, sandal, • आभूषण, स्वर्ण, रजनी, an ornament, gold, night. सारङ्गिकः, सारगिगो, पुं० [सारङ्ग हन्ति + ठक्] बहेलिया, चिडिमार, a fowler, bird catcher. सारङ्गी, सारंगी, स्त्री० [सारङ्ग + ङीप्] एक वाद्ययन्त्र, सितार, वायलिन,a king of stringed instrument, • चित्तीदार मर्ग, a kind of spotted deer. सारजन्मन, सारजम्म, वि० पवित्र जन्म वाला, holy ___ birth. सारण, सारण, वि० [सृ + णिच्] भेजना, फैलाना, प्रसारित करना, sending, extending, flow. सारणः, सारणो, पुं० पेचिस,dysentery, caus ing togo,• पेबंदी वेर, the hogplum. सारणम्, सारणं, नपुं० एक प्रकार का सुगन्धित द्रव्य, a kind of perfume. सारणा, सारणा, स्त्री० [सू + णिच् + युच् + याप्], • चेतना प्रवर्तना, (जैन० ल० 1156), धातु प्रक्रिया, पारे आदि धातुओं की प्रक्रिया, akind of process to which meats. सारणि/सारणी, सारणी, स्त्री० कुल्या, नहर, पनाला, canal, drain, water course, . जलमार्ग, way to water, water flow, • छोटी सरिता, small river. सारण्डः, सारडो, पुं० [सृ + णिच् + अण्ड्] सांप का अण्डा, the egg of serpent. सारतः, सारओ, अव्य० [सार - तसिल्], धन के अनुसार, according to wealth, • बलपूर्वक, vigorously. सारथिः, सारहि, पुं० रथवान, साथी, सहायक, वाहक, . रथाग्रणी, helper, charioteer, compan____ion, • सामर्थ्यवान्, powerful. सारथ्यम्, सारत्थ, नपुं० [सारथि + ष्यञ्] सारथी का पद, वाहक, नाम, the officeofachari oteer ship coachmanship. सारमयी, सारमयी, वि० श्रेष्ठतम्, best. सारमेयः, सारमेओ, पुं० [सरमा + ढक्] श्वान, कुत्ता, dog. सारमेया, सारमेया, स्त्री० [सारमेय + ङीप्] कुतिया, bitch. सारयती, सारयइ, वि० प्रसारितवती, प्रसार करने वाली, having extent. सारल्य, सारल्ल, वि० [सरल + ष्यञ्] सीधापन, सरलता, straightness. सारवत्, सारव, वि० [सार + मतुप्] तत्त्वमुक्त, रस, सहित, भाव, युक्त, substantial, fertile, juiceful, having sap. सारवती, सारवइ, स्त्री० सार युक्ता, substantial. सारवाक, सारवाग, नपुं० मनोहरवचन, प्रियवचन, good thought. सारस, सारस, वि० [सरस + इदम् + अण] सरोवर सम्बन्धी, lovely think. सारसः, सारसो, पुं० • हंस, सारसी पक्षी, the crane, swan, • चन्द्र, the moon. सारसम्, सारसं, नपुं० कमल, lotus. सारसकेलि, सारसकेलि, स्त्री० रसक्रीड़ा, सरसकेलि, lovely play, • सारस पक्षियों की क्रीड़ा, play of swans. सारसविसः, सारसविसो, पुं० कमल मृणाल, stick of lotus. सारसबन्धु, सारसबंधु, पुं० सूर्य, sun. सा-रसाधिका, सा-रसाधिगो, वि०, सा-रसाधिका, प्रभृतजलवती, अधिक जल वाली, fulfil waterness. सारसाक्षि, सारसक्खि, नपुं० कमले सारसे रूपके इवाक्षिणी-सुलोचना, eyes like of lotus, name of sulochana. सारसाधिका, सारसाधिगा, वि० सारस पक्षियों की शोभा वाली, charming of cranes. For Private and Personal Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1614 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सारसालय, सारसालओ, पुं० कमल स्थान। सारसं सार्थातिशयप्रभूति, सत्थाइसयपहइ, स्त्री० शिष्य पङ्कजे क्लीवमिति कोष, lotus place, . मण्डली सहित, with student, • समर्थन, लक्ष्मीस्थान, place of laxmi. support. सारस्वतः, सारस्सओ, पुं० लोकान्तिक देव विशेष,a सार्थिक, सत्थिग, वि० प्रयोजन भूत, useful, sig ___nificant. kind of deva, • सारस्वत व्याकरण एक जैनाचार्य विरचित व्याकारण अनुभूति सार्थिकः, सत्थिगो, पुं० [साथ + ठक्] व्यापारी, सौदागर, a trader, merchant. स्वरूपाचार्य का उपकरण - 600 सूत्र। a साई, सद्दा, वि० [सह आर्द्रण] गीला, भीगा हुआ, grammar who write of wet, moist, humid. jainacharya. साईविरामः, सद्द विरायो, पुं० स्वयं विश्राम, havसारस्वत, सारस्सअ, वि० सरस्वती से सम्बन्ध रखने ing the rest. वाला, • वाक्पटु, विज्ञ, विद्वान्, good सार्ध, सद्ध, वि० [सह अर्धेण] आधे से अधिक अढ़ाई, teacher, relating to the goddess, half in half, • अर्धखण्डसहित, half part sarasvati, knowful. ful, • अर्थ सहित, with wealth. सारस्वतम्, सारस्सअ, नपुं० भाषण, प्रवचन, speech, सार्धम्, सद्ध, अव्य० [सह ऋध् + अमु] साथ साथ, ___eloquence. सारायण, सारायणं, वि० आदरणीय, respectable. एक साथ, together with, with, in सारालः, सारालो, पुं० [सार + आ + ला + क] तिल company, • समकाल, सुवृत्तभावेन च पादप, sesamum. पौर्णमास्यसुधांशुना सार्धमिहोपमाऽस्य। same time. सारिः, सारि, स्त्री० शतरंज की गोटी, a man at सार्धद्वयाब्दायुतपूर्व, सद्धदवब्दाउअ-पुव्व, वि० अढ़ाई ___ chess, • सारिका पक्षी, a kind of bird. हजार वर्ष पूर्व, belonging two thouसारिका, सारिगा, स्त्री० [सरति गच्छति सृ + ण्वुल sand and half. टाप् इत्वम्] मैना, सारिका पक्षी, a kind of सार्द्धम्, अव्य० साथ साथ। bird. सार्पः, सप्पो, पुं० [सर्पो देवताऽस्य सर्प + अण्] सारिणी, सारिणी, स्त्री० कुल्या, नहर, chennel, अश्लेषा नक्षत्र, of the constellation water-course, faktifuit, flowful. aslesha. सारिन्, सारि, वि० [सृ + णिनि] जाने वाला, सहारा सार्पिष्क, सप्पिक्क, वि० घी में तला हुआ, cooked लेने वाला, going. in ghee. सारूप्य, सारूप्प, वि० सादृश्य रूप वाला, समानता सार्व, सव्व, वि० सभी तरह (पतितोद्धारकस्यास्य युक्त, sameness similarly of form. सार्वस्य किमु मानकाः),every. सार्गल, सग्गल, वि० [सह अर्गलेन], रोका हुआ, सार्वकामिक,सव्वे-कामिग, वि० [सर्वकाल + ठक] अवरुद्ध, barred. नित्य, शाश्वत, सदैव रहने वाला, eternal, सार्तवादिन, सतवाइ, वि० सज्जाति का कथन करने everlasting. वाले, doing thought of good caste. सार्वजनिक, सव्वजणिग, वि० व्यापक, लोक में व्याप्त, public, universal, general. सार्थ, सत्य, वि० [सह अर्थेन] सार्थक, समूह, प्रयोजन सार्वज्ञम्, सव्वण्हु, नपुं० [सर्वज्ञ + अण्], सर्वज्ञता, भूत, • अर्थ युक्त, having meaning, sig समस्त पदार्थों को जानने वाला, knowing nificant, useful. every thing. सार्थः, सत्थो, पुं० धनवान, धनी पुरुष, wealthful. सार्वत्व, सव्वत, वि० सर्वधर्मात्मकत्व, every सार्थक, सत्थग, वि० अर्थयुक्त, अर्थपूर्ण, अर्थोऽनुरूप, religionful. useful. For Private and Personal Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1615 सार्वधातुक, सव्व-धाउग, वि० सभी धातुओं में लगने वाला, applicable to the whole of a radical. सार्वभौतिक, सव्वभोइग, वि० [सर्वभूत् + ठक्] सभी प्राणवान् तत्त्वों से युक्त, belonging to all elements, comprising all animate beings. सार्वभौम, सव्वभोम, वि० [सर्वभूमि + अण] लोक व्याप्त, सम्पूर्ण क्षेत्र में व्याप्त, the whole earth universal,• चक्री, anemperor. सार्वभौमः, सव्यभोम, पुं० सम्राट, चक्रवर्ती, an emperor, • कुबेर दिशा, a universal monarch. सार्वलौकिक, सव्वलोगिग, वि० [सर्वलोक + ठक], सम्पूर्ण लोक में व्याप्त, सार्वजनिक, विश्वव्यापी, known to all people, prevailing throughout the whole world, • प्रत्येक वर्ण वाला, every words. सार्वविभक्तिक, सव्वविभतिग, वि०, सभी विभक्तियों में घटने वाला, applicable, to all the cases of a noun. सार्ववेदसः, सव्ववेदसो, पुं० [सर्ववेदस् + अण], सम्पूर्ण देने वाला व्यक्ति, one who gives away all. सार्षपम्, सारिसव, नपुं० सरसों का तेल, mustard ___ oil. सालः, पुं० [सल् + घञ्], एक वृक्ष नाम, सर्जवृक्ष, of a tree, सालानां नाम वृक्षाणां कानन वनं। सागौन, a tree in general, • परकोट, चार दिवारी, भीत, a rampart, a fence, wall round a building. .. सालकाननम्, सालकाणणं, नपुं० सालवन, वृक्ष समूह, _a tree in general. सालङ्कार, सालंकार, वि० अलङ्कार सहित, with decorated. सालनम्, सालणं, नपुं० [सल् + णिच् + ल्युट्], साल वृक्ष की राल, sal tree. सालसाक्षिन, साल-सक्खि वि० अलसाए नेत्र,pain ful eyes. सालारम्, सालार, नपुं० दीवार की खूटी, a peg projecting for a wall. सालूरः, सालूरो, पुं० मेंढक, a frog. सालेयम्,सालेय, नपुं० मैथी, सोआ, a kind of fennel. सालोक्यम्, सालोक्कं, नपुं० [सामानो लोकोऽस्य], उसी लोक का होना, being in the same ____world. साल्वः, सल्लो, पुं० देश नाम विशेष, a name of country. साल्विकः, सल्लिगो, पुं० [साल्व + ठक्], सारिका, मैना, a kind of bird Sarika, Meana. सावः, सावो, पुं० [सु + घञ्] तर्पण, libation. सावक, सावग, वि० [स + ण्वुल], उत्पादक, जन्म देने वाला, productive, generative. सावकः, सावगो, पुं० पशु बालक, जानवर का शिश, the young of a animal. सावकाश, सावकास, वि० [सह अवकाशेन], अवकाश सहित, with holiday,• खाली, आकाश सहित, having leisure. सावग्रह, सावग्गह, वि० [अवग्रहण सह] अवग्रहयुक्त, नियम सहित, having the markcalled, •चिह्न समन्वित, with signs. सावतीर्ण, सावतिण्ण, वि० बिखरे हुए, belong ing to every place. सावध, सावज्ज, वि० प्राण विघातक रूप,killerful. सायद्य, सावज्ज, वि० [अवधेन सह], संयमी द्वारा 91191, getable of sayami. सावधयोगः, सावज्जजोगो, पुं० प्राणि हिंसा में बुद्धिपूर्वक उपयोग, knowing use inkill. सावधान, सावहाण, वि० [अवधानेन सह], चित्तैकाग्रता, attentive, bestowing attention, दत्तचित्त, सचेत, ध्यान देने वाला, paying attention, "सावधानमनसा खलु शर्मकारणं,' careful, heatful, diligent, cautions. सावधि, सावहि, वि० [सह अवधिना], सीमित, सीमाबद्ध, समापिका, limited, defined, having a bound. For Private and Personal Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1616 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सावरः, पुं० दोष, अपराध, fault,offence, • पाप, दुष्टता, sin, wickedness, crime,• लोध्र वृक्ष, the lodhra tree. सावरण, सावरण, वि० [सह आवरणेन] गूढ, गुप्त, रहस्यपूर्ण, clandestine, • आवरण सहित, आच्छादित, ढका हुआ, पर्दा सहित, secret, covered, closed. सावलेपः, सावलेव, वि० [सह अवलेपेन], अभिमानपूर्ण, घमण्डी , prideness, full of pride, proud. सावशेष, सावसेस, वि० [सह अवशेषेण] अधरा, शेष युक्त, remainder, residue. सावष्टम्भ, सावट्ठभ, वि० [सह अवष्टम्भेन], प्रतिष्ठित, उत्कृष्ट, noble, • साहसी, दृढ़ी, proud, dignified, majestic, resolute. सावष्टम्भम्, सावट्ठर्भ, अव्य० दृढ़तापूर्वक, साहस के साथ, resolutely, firmly. सावसर, सावसर, वि० [सह अवसरेण], अवसर सहित, समय युक्त, with time, with cause. सावहेल, सावहेल, वि० [सह अवहेलया], घृणा करने वाला, disdsinful, disdaning. सावहेलम्, साहवेल, अव्य० घृणा पूर्वक, disdanfully. साविका,साविगा, स्त्री०, [स् + ण्वुल् + टाप् इत्वम्], दाई, प्रसव परिचायिका, mid wife, . सेवाभाविनी। सावित्र, सावित, वि० [सवित् + अण], सूर्य सम्बन्धी, related of sun, belonging to the sun. सावित्रः, सवितो, पुं० सूर्य, • भ्रूण, sun. सावित्रसम्वत्सरः, सावित-संमच्छरो, पुं० बारह मास में एक सावित्रसम्वत्सर, belonging to the solar year. सावित्री, साविती, स्त्री० • प्रभा, आभा, कान्ति, a ray of light, • पार्वती, parvati, . सत्यवान की पत्नी, wife of satyavan. साविष्कार, साविक्कार, वि० [सह आविष्कारेण], आविष्कार सहित, manifest, • घमण्डी, अहंकारी, proud, haughty. साशंस, सासंस, वि० [सह आशंसया], इच्छुक, आशावान, wisher, desirous. साशंसम्, सासंस, अव्य० आशा से, कामना से, full of desire, wishfull. साशङ्क, सासंक, वि० [सह अशङ्कया] आशंका करने वाला, feeling fear, • डरने वाला,afraid, dismayed. साशयन्दकः, सासयंदगो, पुं० छिपकली विशेष, a small house lizard. साशिका, सासिगा, स्त्री० आशावती, मंगधारिणी, wishfully, hopefully. साशूकः, सासूगो, पुं० गलकम्बल, सास्ना, • गौ की लटकती हुई सास्ना, a blanket, the dew lap of an ox. साश्चर्य, सच्छरिअ, वि० [सह आश्चर्येण], सा आश्चर्यजनक, विलक्षण, wonderful, marvellous. साश्चर्यम्, सच्छरिय, अव्य० आश्चर्य के साथ,अद्भुत रूप से, with wonder, with astonish ment. साश्र, सास, वि० [सह अश्रेण], • कोणदार, hav ing angles, • अश्रु युक्त, tearful, weep ing. साश्रुधी, सस्सुधी, स्त्री० [साश्रुध्यायति साश्रुध्यै क्विप्], सास, पत्नी की मां, a wife's or husband's mother, a mother in law. साष्टाङ्गम, सटुंगं, अव्य० [सह अष्टाङ्गैः] लम्बायमान, लेटकर, दण्डवत् सभी अंग घुमाकर, with humble, pronstration of the body. सास, वि० [सह आसेन], धनुर्धारी, having a ___bow. सासनम्, सासण, नपुं० एक गुणस्थान, सम्यग्दृष्टि, (दयो०) मिथ्यात्व से अभिमुख हुआ जीव, having one with fault. सासादनम्, सासादणं, नपुं० एक गुण स्थान विशेष, a name of gunsthana. सासासनम्, सासासण, नपुं. एक गुण स्थान का नाम, a name of gunsthana. For Private and Personal Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1617 सासुस, सासुस, वि० बाण धारण करने वाला, hav- साहित्यम्, साहिच्च, नपुं० [सहित + ष्यब्], . ___ing arrows. साहचर्य, भाईचारा, association, fellowसासूय, सासुअ, वि० [सह असूयया], ईर्ष्यालु,en ship,. आलंकारिक काव्य, literary com___vious jealous. position, a collection of materials सासूयम्, सासूय, अव्य० डाह के साथ, रोषपूर्वक, for the production. _jealously, angrily. साह्यम्, नपुं० [सह + ष्यञ्], संयोजन, सहयोग, सास्ना, सण्हा, स्त्री० [सस् + न, णित् वृद्धि], गाय साहचर्य, conjunction, union. या बैल का गल, कम्बल, thedew-lap of सि, सि, सक० बांधना, कसना, जकड़ना, to bind, an ox. to tie, to fasten. साह, साह, वि० आक्षेप युक्त, आह क्षेपनियोगार्थ-इति, सिंहः, सिंहो, पुं० [हिंस + अच], सिंह, शेर, ____thoughtful. मृगाधिपति, lion,• उत्तम, pre-eminent. साहचर्यम्, साहचरिय, नपुं० [सहचर + ष्य], साथ सिंहचन्द्रः, पुं०,सिंहसेन राजा, a king Sinhsena. रहना, सहभागिता, companionship. सिंहचिह्न, सिंहचिह, नपुं० तीर्थंकर महावीर की पहचान साहजिक, साहजिग, वि० सहज, आसान, fellow का चिह्न, a sign of lord Mahaveer. _ship, 'साहजिकमस्ति यदेषा', natural. सिंहनलम्, सिंहरयणं, नपुं० अञ्जली, hand toसाहनम्, साहण, नपुं० [सह् + णिच् + ल्युर], सहन gether, fold of the hand. करना, भुगतना, endurance. , सिंहतुण्डः, सिंहतंडो, पुं० एक विशेष मछली,akind साहसम्, सास्सं, नपुं० [सहसा बलेन निर्वृत्तम् अण], of fish. क्रूरता, अत्याचार, cruelty, oppression, सिंहदर्प, सिंहदप्पो, वि० शेर की भांति गर्जना, as • उतावलापन, violence, force,rapine, proud as a lion. • साहसिक कार्य, punishment, bold सिंहद्वारः, सिंहदवारो, पुं० मुख्य द्वार, प्रवेश द्वार, the ness, daring. main gate. साहसिक,साहसिग, वि० निर्भीकता युक्त, शक्ति यक्त, सिंहध्वनिः, सिंहझाणि, स्त्री० सिंह गर्जना, sound fearful, bold, powerful, • क्रूर, निर्दय, of lion, the roar of lion. cruel. सिंहनादः, सिंहणादो, पुं० सिंह गर्जना, sound of साहसित, साहसिअ, वि० उत्साहित, rashed, lion. violented. सिंहपुर, सिंहपुर, नपुं० नगर विशेष, a name of साहसिन्, साहसि, वि० [साहस + इनि] प्रचण्ड, city. उग्र, भीषण, bold, high. सिंहयशा, सिंहजसो, स्त्री० कलिङ्ग देश के राजा खारल साहस्त्र, साहस्स, वि० [सहस्र + अण], हजार से की रानी, a queen of kharhel. सम्बन्ध रखने वाला, relating to a thou सिंहराशि, सिंहरासि,स्त्री० राशि विशेष,azodiac. sand. सिंहपुरी, सिंहपुरो, पुं० बनारास के समीप स्थित एक साहायकम्, साहग, नपुं० [सहाय + वुण], मैत्री, नगरी, a city... सौहार्द, सहचरत्व, friendship, alliance, सिंहलम्, सिंहल, नपुं० • पीतल, • बल्क, tin, • मदद, सहयोग, help, aid. brass, • वृक्ष की छाल, bark, rind, . साहाय्यम्, साहय्यं, नपुं० [सहाय + ष्यञ्], • लङ्काद्वीप, skin of tree. सहायता, मदद, सहकार, assistance. . सिहसनः, सिहसेणो, पुं० एक राजा का नाम,aname सौहार्द, मैत्री, friendship,alliance. king. साहाय्यकरिन्, साहय्ययारि, वि० दानशीला, giver सिंहली, सिंहली, वि० लंका निवासी, the people up assistance. ___of ceylon. For Private and Personal Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1618 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश । सिंहसमीक्षणं, सिंहसमिक्खणं, नपुं० सिंहावलोकन, • सर्वकर्मविमक्त. holv-sacred. . भेद seeing of lion. विज्ञान से सिद्ध, all karma'sless, great सिंहाङ्ग, सिंहग, वि० सिंहरूप वाला, lion some. purity. सिंहाणम्, सिहाण, नपुं० नाक मल, the mucus सिद्ध, पुं० सिद्ध प्रभु, अष्टकर्ममुक्त परमात्मा, ___of the nose. स्वाभाविकज्ञानतया समिद्धाः, eight सिंहावलोकनम्, सिंहावलयण, नपुं० सिंह की ओर karma'sless lord. देखना, seeing of lion. सिद्धकूटः, सिद्धकुडो, पुं० सिद्धशिला, सिद्धपर्वत के सिंहवन्नरः, सिंहवणरा, पुं० सिंह की तरह मनुष्य, a जिनाशु, a mount of sidha. man like lion. सिद्धगति, सिद्धगइ, स्त्री० जन्म मरण रहित अवस्था, सिताश्वः, सिआस्सो, पुं० श्वेत अश्व, white all karma'sless. horse. सिद्धजलम्, सिद्धजलं, नपुं० कांजी, sour-rice सिताश्रित, सिआसिअ, वि० शकरायुक्त, शक्कर gruel. सहित, with sugar. सिद्धनदी, सिद्धणइ, स्त्री० गंगा, Ganga. सितासित, सिआसिअ, वि० शुक्ल-कृष्ण सहित, सिद्धपक्षः, सिद्धपक्खो, पुं० तर्कसंगत पक्ष, निर्णीत with light dark. पक्ष, the established argument. सितासितः, सिआसिओ, पुं० बलराम, a name of सिद्धप्रभुः, सिद्धपइ, पुं० सिद्ध भगवान्, A god. Balarama. सिद्धभक्तिः, सिद्धभति, स्त्री० आचार्य कुंदकुंद प्रणीत सिति, सिइ, वि० सफेद, white. एक भक्ति, आचार्य ज्ञानसागर की रचना, a सिताश्वादनम्, सिदासादणं, नपुं० मिश्री का आस्वादन, name ofbook. taste of sugar. सिद्धयोगिन, पुं० परमात्मा। सितेतर, सिसअर, वि० श्वेत के भिन्न काला, black सिद्धशिला, सिद्धसिला, स्त्री० सिद्धालय का स्थान, ___wither of white. a place of good. सितोद्भवम्, सिओव्भवं, नपुं० सफेद चंदन, white सिद्धसेनः, सिद्धसेण, पुं० सन्मति तर्क प्रकरण के sandal. रचनाकार, a name of poet. सितोपलः, सिओपलो, पुं० स्फटिक,acrystal, . सिद्धसौख्य, सिद्ध सोक्ख, वि० अनुपम सुख युक्त, पुण्डरीक, lotus. परम सुख वाला, great joy. सितोपला,सिओवला, स्त्री० मिश्री, चीनी, candied सिद्धार्थः, सिद्धत्थो, पुं० कुण्डनपुर का शासक, भगवान sugar. . महावीर के पिता, king of kundalpur,. सिद्ध, सिद्ध, भू०क०कृ०, [सिध् + क्त], सम्पन्न, कार्यान्वित, अनुष्ठित, compounded, . सिद्धार्थ वृक्ष, a kind of tree. प्रख्यात, famous, • अवाप्त, पूर्ण, become सिद्धात्मन्, सिद्धप्पा, पुं० परमात्मा, कर्मयुक्त आत्मा, god, without karm soul. propitious, fruita, decided, adju सिद्धान्तविरोधिनि, सिद्धतविहोहि, वि. सिद्धान्त dicated, • कृतकृत्य, paid, dis विरोध वाला, being not respect. charged, matured, liquidated, accomplished, affected, performed, सिद्धान्तशाली, सिद्धतसाली, वि० अभिप्राय धारक, achieved, gained, succeeded, suc- getter of work. cessful, • सकल विषय रहित, uncover, सिद्धान्तशास्त्रम्, सिद्धतसत्थ, नपुं० सिद्धान्तसूत्र, subject, • जन्म मरण रहित, without sidhanta sutra. endowed, • मुक्त हुआ, अष्ठकर्म रहित हुआ, सिद्धालयः, सिद्धालओ, पुं० सिद्धस्थान, परमस्थान, place of siddha. कर्मकलंकरहित हुआ, fected, sanctified, For Private and Personal Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1619 सिद्धासनम्, सिद्धासणं, नपुं० सिद्ध स्थान, place सिधाला, सिहाला, वि० सुख देने वाला, being joy. of Siddha. सिध्मम्, सिझं, नपुं० [सिध् + मन्] छाला, खुजली, सिद्धि, सिद्धि, स्त्री० स्वात्मोपलब्धि, fulfilment lotch, scrab, • कोढ़, कुष्ठ ग्रस्त स्थान, lepof soul, • लोकान्तक्षेत्र, a place of end rosy, a leprosous spot. word, . मुक्ति सिद्धयन्ति निष्ठितार्था सिध्यः, सिज्झो, पुं० [सिध् + णिच् + यत्] पुष्प भवन्त्यस्यां प्राणिन इति सिद्धिः नक्षत्र, the asterism pashya. लोकान्तक्षेत्रलक्षणाः, complete gone,. सिनः, सिणो, पुं० [सि + नक्], ग्रास, कौर, कबल, निष्पन्नता, पूर्णता, निष्पत्ति, accomplish- a morsel. ment, • कल्याण, शान्ति, good effect, सिनी, सिणी, स्त्री० गौर वर्ण की स्त्री, a woman pure peace, • मुक्ति, final having, a white complexion. emanicipation, • कार्यनिष्पत्ति, com सिन्दुकः, सिंदुगो, पुं० एक वृक्ष विशेष, a kind of ___tree. plete work, • प्रसिद्धि, ख्याति, सिन्दूरः, सिंदुरो, पुं० एक प्रकार का वृक्ष, a kind सिद्धान्तप्रसिद्धान् वसुकर्ममुक्तान्, fame, ce of tree. lebrity, • समृद्धि, कार्य सिद्धि, कार्य सिन्दूरम्, सिंदूर, नपुं० सिंदूर, लाल वर्णक का, जो सम्पन्नता, success, fulfilment, • प्रयोजन, सुहागिन स्त्रियों के द्वारा अपनी मांग में भरा conclusion,• प्रतीत, आभास, prosper जाता है। सौभाग्य सूचक, red lewal. ity,• अनन्त ज्ञानादि स्वरूपोपलब्धिः , wel सिन्दूरकलाः, सिंदूरकला, स्त्री० सौभाग्यकला, good fare. ___custom, राग परिणाम, lovely nature. • सिद्धिकरणं, सिद्धिकरणं, नपुं० सिद्धि प्रक्रिया, cus सिन्दूलम्, सिंदुल, नपुं० सिंदूर, red lead. tom of perfect. सिद्धिगत, सिट्ठिगअ, वि० प्रसिद्धि को प्राप्त हुआ, सिन्धुः,सिंधु, पुं० [स्यन्द - उद् संप्रसारणं दस्य धः] gone of fame. उदधि, सागर, समुद्र, वारिधि, sea, ocean, सिद्धिदात्र,सिद्धिदोउ, वि० कल्याण देने वाला, giv- • सिन्धु नदी, river of sindhu. ___ing of welfare. सिन्धुकः, सिंधुगो, पुं० एक वृक्ष विशेष, a kind of सिद्धि प्रियः, सिद्धिपिओ, पुं० कल्याण प्रिय, love tree. of welfare. सिन्धुदेशाधिपति, सिंधुदेसहिवइ, पुं० सिन्धुदेश का सिद्धिमार्गः, सिद्धिमग्गो, पुं० मुक्तिपथ, way of राजा, a king. __welfare. सिन्धुनदः, सिंधुणदो, पुं० समुद्र, sea, ocean. सिद्धिवधू, सिद्धिवह, स्त्री० मुक्ति, लक्ष्मी, gone of सिन्धनदी, सिंधणइ,स्त्री० सिन्धु नामक नदी,ariver mukti. of sindhu. सिद्धिवनिता, सिद्धिवणिआ, स्त्री० मुक्तिवधू, gone सिन्धनिर्मथनम, सिंधुणिम्पहणं, नपुं० समुद्र मंथन, of mukti. rulling of sea. सिद्धिश्री, सिद्धिसिरि; स्त्री० मुक्तिलक्ष्मी, gone of सिन्धुपति, सिंधुवइ, पुं० सिन्धु देश का राजा,aking, mukti lakshmi. • समुद्र, sea. सिधू, सिह, सक० सिद्ध होना, मुक्त होना, स्ववाञ्छितं सिन्धुरः, सिंधुरो, पुं० [सिन्धु + र], हस्ति, हाथी, सिद्धयति येन तत्प्रथा। प्रयाति लोक! करि, elephant. परलोकसंकथा, to suceed, to hit, to fall सिन्व्, सिण्ण, सक० गीला करना, तर करना, to true,• सम्पन्न होना, पूर्ण होना, to com __wet, to moisten. plete, • प्रमाणित होना, to be proved. सिप्रः, सिप्पो, पुं० पसीना, स्वेद, प्रस्वेदजल, per For Private and Personal Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1620 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सादास spiration, • निदाघसलिले सिप्रे इति वि,. the daughter of Janaka, • सीता राम चन्द्र, moon. पनि।मिथिलानरेश की पुत्री, (जयो० 6/120), सिप्रझर, सिप्पझर, वि० पसीना झरना, flow of a daughter of king of Mithila, • हल sweat. की रेखा, खेत की खुदी हुई रेखा, a furrow, सिप्रभाग, सिप्पभाग, वि० पसीना बहने लगना, flow- track, line of a plough share. . _ing of sweat, 'जनस्तत्रौष्ठयसम्भावनयापि'। सीतानकः, सीआणगो, पुं० मटर, peas. सिप्रशिवः, सिप्पसिवो, पुं० प्रस्वेदजल, पसीना, सीताफलम्, सीआफलं, नपुं० सीताफल, the cus____sweat. ____tard apple tree. सिप्रा, सिप्पा, स्त्री० नामक नदी, जो उज्जैनी नगरी के सीतारामः, सीआरामो, पुं० सीता और राम, Sita समीप बहती है,a name of river, sipra, and Rama, • आदर सूचक शब्द, a re• करधनी, कन्दौरा, तगड़ी, a woman's spectable word. zone, girdle. सीदशितः, सीदसिओ, पुं० आकाश, sky... सिम, सिम, वि० [सि + मन्], सम्पूर्ण, सब, समस्त, सीधम्, सिज्ज, नपुं० आलस्य, सुस्ती, शिथिलता, ____every, all, whole. indolence, idleness. सिरः, सिरो, पुं० [सि + टक्] पीपलमूल, the root सीमन्, सीमा, स्त्री० [सि + मनिन्] सीमा, हद, a of long pepper. ____boundary, limit. सिरा, सिरा, स्त्री० [सिर् + यप्] धमनी, नाड़ी, ves- सीमन्तः, सीमंतो, पुं० सीमारेखा, विभाजक रेखा, a . sel of the body, • हिस्सा, a bucket, boundary line, land-mark. bailing, vessel. सीमन्तकम्, सीमंतग, नपुं० सिन्दूर, red lead. सिव, सिव, सक० सीना, रफू करना, to sew, to सीमन्तित, सीमतिअ, वि० [सीमन्त + णिच् + क्त] darn, to stitch together. विभाजित, सीमाकरण, parted, marked सिवरः, सिवरो, पुं० हस्ति, हाथी, elephant. ____bya line. सिसृक्षा, सिसिक्खा, स्त्री० [सृज् + सन् + डा + सीमन्तिनी,सीमतिणी, स्त्री० [सीमन्त + इनि + ङीप] टाप्] रचना भाव, desire to create. स्त्री, महिला, a woman, • अंतिम सीमा, सिहुण्डः, सिहुंडो, पुं० सेहुंड नामक पौधा, a plant ___ last boundary. of milk-hedge. सीमा, सीमा, स्त्री० हद, मर्यादा, किनारा, boundसिहकः, सिंहलगो, पुं० गुग्गुल, गन्धद्रव्य, benzein, ary, limit, border, margin, • तट, incense. frontier, a mound, a bank shore. सीक,सीग, सक० छिड़कना, बखेरना, tosprinkle, सीमातिक्रमणम्, सीमाइक्कमण, नपुं, सीमातिक्रम, ____to scatter. मर्यादा, उल्लंघन, over a boundary, सीकरः, सीगरो, पुं० [सीम्यते, crossing a front. सिच्यतेऽनेन-सीक्+अरन्] फुहार, जलकण, सीमातीत, सीमाइअ, वि० असीम, unlimited. spray thin drops of water, driz- सीमानिश्चयः, सीमाणिच्छओ, पुं० सीमा रेखा, lezling rain. gal limit. सीत्कृतिः, सीअकिई, स्त्री० सीतकार सीमाविवादः, सीमाविवादो, पुं० सीमा पर झगड़ा, शब्द-सिसकारी। रदच्छदं सीत्कृतिपूर्वकं, a litigation about boundary. sound made by drawing in the सीमिकः, सीमगो, पुं० बामी चींटियों का घर, an breath. ant-hill. सीता, सीआ, स्त्री० • सीता नामक नदी, • सीमोचितसूत्रम्, सीमाचिअसुतं, नपुं० सीमाकरणसूत्र, जनकात्मजा, a name of river, sita of विभागकारकरज्जु, a rope of limitable. For Private and Personal Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सीरः, , सीरो, पुं० सूर्य, sun, • आक मदार का पौधा, a plough, the arka plant. सीरकः, सीरगो, पुं० [सीर + कन्], सीर, आक पादप, the arka plant. सीरिन्, सीरि, पुं० [सीर + इनि], बलराम, Balarama. सीलन्दः, सीलंदो, पुं० एक मछली विशेष, a kind of fish. सीवनम्, सीवणं, नपुं० [सिव् + ल्युट् ] सीना, टांका लगाना, सिलाई, sewing, stitching, जोड़, सन्धिरेखा, a seam, suture. सीवनी, सीवणी, स्त्री० [सीवन + ङीप् ] सुई, a needle. सु, सु, सक० जाना, प्राप्त होना, to go to move, भींचना, दबाना, to possess power, to press out. सु, सु, अव्य० • अच्छा, अद्वितीय, well, good, उत्तम, श्रेष्ठ, best, विशेष, excellent, शोभना, सुंदर, भला, beautiful, सभी, • अतिशय, excellent, • कठोर, उचित, hard, capable, • अधिक, अत्यधिक, much, very • much. • • सुकृत्, सुकिअ, वि० • भला करने वाला, उचित किया जाने वाला • अच्छी तरह से किया गया, done well, done properly. सुकृतम्, सुकिअं, नपुं० पुण्य, virtuous act, • स्वर्णमेव कलितं सुकृताय, kindness, favour. सुकृत प्रवर्तिनी, सकिअपयट्टणी, स्त्री० पुण्यस पादिक, religious merit. सुकृतवत्, सुकिअत, वि० पुण्यकर्म सदृश, same of religious merit. सुकृतवित्ति, सकिअविगि, नपुं० • पुण्यधन, • शुभलाभ, religious wealth. सुकृतसंगीतिः, सुकित - संगीइ, स्त्री० पुण्योदय, शुभोदय, good karm. सुकृता, सुकिआ, वि० सौन्दर्ययुक्त - सौन्दर्येण विहीता, with charmful. सुकृतांशः, सुकिअस, पुं० पुण्यसमय, good time. • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1621 सुकृतांशु, सुकियणु, नपुं० स्वच्छ वस्त्र, clean cloth. सुकृतार्जनम्, सुकियज्जण, नपुं० पुण्याजन, पुण्य सम्पादनू, getting, virtuous. सुकृतावलोकिन्, सुकिआवलोगि, वि० पुण्यशाला, virtuousful. सुकृति, सुकिअ, स्त्री० कृपा, सद्गुण, kindness. सुकृतोदयः, सुकिदोदेयो, पुं० पुण्यप्रसार, पुण्य योग, doing good. • सुकृतोपयोगः, सुकिओवजोगो, पुं० • पुण्योपयोग, • शुभोपयोग, subhopayoga. सुकारिन्, सुकारि, पुं० नापित, नाई। शोभना कारि:क्रिया यस्यास्तस्यसाः वारिः क्रिया नापिताद्यो', इति वि, hair cutter. सुकन्दः, सुकंदो, पुं० कं जलं ददातीवि कन्दो मेघः । मेघ, बादल, cloud. सुकर्मन्, सुकम्मं, नपुं० पवित्र कार्य, good work, active. सुकीर्ति, सुकिति, वि० उत्तम दशा, good condition, • प्रशंसा, respected. सुकुटुम्ब, सुकुटुंब, वि० परिवार सहित, with family. सुकृतवत्, सुकिउ, वि० पुण्यकर्मसदृश, good karmful. सुकुमारः, सुकुमारो, पुं० नवयुवक, शोभनाः कुमाराः, young man. सुकुमार, सुकुमार, वि० मृदु, कोमल, soft, smooth. सुकुमारी, सुकुमारी, स्त्री० अबला, beautiful young woman. सुकोमलः, सुकोमलो, पुं० मृदु, अत्यन्त कोमल, सुकुमार, soft, smooth. सुकोमलत्व, सुकोमलत, वि० मृदुता, softful. सुकाञ्चीगुणं, सु-कजीगुण, नपुं० करधनी, रसतासूत्र, belt. For Private and Personal Use Only सुकपोलः, सु- कपोलो, पुं० चिकने गाल, cheek of soft. सुकविः, सुकर, पुं० उत्तम कवि, कुशल काव्यकार, great poet. सुकुण्डलम्, नपुं० विकसित कमल, (जयो० 6/20)। Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1622 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सुकेशि, सुकेलि, वि० शोभनकच वाला, having charmful hear, मृदुलश्यामलकचवति। सुख, सुह, वि० [सुख् + अच्] हर्ष, आनन्द, joy, happy, • मधुर, मनोहर, रमणीय, सुहावना, इष्ट, प्रिय, charming beautiful lovely, • योग्य, उपयुक्त, capable. सुखम्, सुहं, नपुं० आनन्द, हर्ष, सुखी, प्रसन्नता, सुख, पुनर्विश्वजनैकदृष्टः, happy,delighted,• इन्द्रियार्थनुभव, प्रीति परिणाम,joyful,• दुःख का उपशम, without pain, • मन और इन्द्रिय का आनन्द, happiness of mind, and organ, • इष्ट अनुभव, good known, comfort, 'सुखमालभतां चित्तधारकः परमात्मनि', सुखं तदात्मीयगुणं सुदृष्टम्। सुखम्, सुहं, अव्य० प्रसन्नतापूर्वक, हर्षपूर्वक, de ___lightful. सुखकर, सुहयर, वि० सुख देने वाला, सुखदायक, giving pleasure. सुखहेतु, सुहहेर, पुं० हर्ष का कारण, cause of ___happy. सुखावह, सुहावह, वि० सुखकर, सुखदायक, pleas ant, given pleasure. सुखाशः, सुहासो, पुं० वरुण वृक्ष । सुखाशेन वरुणनाम वृक्षेण संहतिः सुखाशनां वरुणानां संहतिर्गणो, a kind of tree. सुखाशयः, सुहासओ, पुं० सुख का अभिप्राय सुखमस्त्वित्यभिप्रायवान्, withing of happy, • आनन्दवाञ्छा, स्वर्गाभिलाषा. wish of joy desire of heaven. सुखिता, सुहिआ, वि० सुखमयी, iovful, please ___ ant. सुगतः, सुगअ, पुं० बुद्ध, buddha, 'सर्वज्ञः सुगतो बुद्ध धर्मराजस्तथागतः' इत्यमरः। सुगतशक्रः, सुगअ-सक्को, पुं० स्वर्ग, heaven. सुगन्ध, सुगंधो, पुं० चन्दन, sandal. सुगन्धकः, सुगंधगो, पुं० लाल तुलसी, • संतरा, • नारंगी, the red tulsi, orange. सुगंधगम्य, सुगंधरम्मि, वि० सुगन्धित, सुरभि युक्त, सुगन्ध को प्राप्त हुई, sweet smelling perfumeful. सुगन्धयुक्त, सुगंधजुत, वि० सुरभि सहित, with perfume. सुगन्धाश्रयणम्, सुगंधासयणं, नपुं० गन्दादक, smellful water. सुगन्धि, सुगंधि, वि० मधुर गन्ध वाला, beinggood smell. सुगन्धिक, सुगंधिगो, पुं० धूप, गन्धक, fragment, ____redolent incense. सुगभीर, सुगहिरं, वि० अत्यन्त गम्भीर, verydeep. सुगह्वरः, सुगम्भहरो, पुं० महादेव, गहनस्तु गुहायां स्यात् गहने कुञ्जदम्भ्योरि ति वि, Mahadeva. सग्रहित, सुग्गहिअ, वि० अच्छी तरह से पकड़ा गया, held well. सुगम, सुगम, वि० उत्तम मार्ग, सुष्टु शोभनो गमो मार्गो, easy way, good way, plain, intelli gible. सुगात्री, सुगती, वि० मनोज्ञदेहा, charmful woman. सुगुण, सुगुण, वि० उत्तम गुण वाला, good qual ity. सुगुणः, सुगुणो, पुं० शोभनरज्जु, good rope. सुगुणवंशः, सुगुणवंसो, पुं० उत्तम बांस, bestbam boo. सुगुणवती, सुगुणवइ, वि० परोपकारिणी, helpful nature. सुगुणाश्रयः, सुगुणासओ, पुं० उत्तम गुणों का आश्रय, support of good quality. सुगुणकरूपः, सगुणेगरुवो, पुं० उत्तम गुणों का रूप, good body. सुगुरु, सुगुरु, पुं० उत्तम गुरु, वीतरागमार्गगामी गुरु. suitable teacher. सुगुरु, सुगुरो, वि० अत्यन्त भारी, heavy load. सुगुरुश्रेणिजुषः, सुगुरुसेणिजुसो, पुं० स्थूल नितम्ब, having beautiful hips. सुगीति, सुगीइ, स्त्री० मधुर गीतिका, good ___soundful. सुगीतिरिति, सुगीइरिइ, स्त्री० मधुर गीतों की पद्धति, custom of soundful. For Private and Personal Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1623 सुग्रीवः, सुगरिवो, पुं० बालि का भाई, • नायक, बहस, brother of bali. सुगौरगात्री, सुगोगती, वि० संदरराङ्गी, having a ___beautiful body. सुगृहीत, सुगहीअ, वि० अच्छी तरह से पकड़ा गया, held well. सुचक्षुस्, सुचक्ख, वि० दीर्घ नेत्र वाला, अच्छी आंखों वाला, havinggood eyes, seein well. सुचक्षुस्, सुचक्ख, पुं० बुद्धिमान् व्यक्ति, विचारशील पुरुष, wise man, learned man. सुचरणानुयोगः, सुचरणाणुजोगो, पुं० चरणानुयोग, a name of anuyoga. सुचरित, सुचरिअ, वि० सदाचरण युक्त, well be haved conducted. सुचित्, सुचिअ, वि० शोभन, charmful. सुचित प्रस्तर, सुचिअपत्थर, वि० अच्छा पाषाण, good stone. सुचित, सुचिअ, वि० शुक्त शोभायुक्त, beautiful. सुचित्रकः, सुचितगो, पुं० राम चिरैया, a kind of ____fisher snake. सुचित्रा, सुचित्ता, स्त्री० नामक विशेष, • लौकी, a kind of gourd. सुचित्क, सुचिक्क, वि० सुचेता, good soul. सुचिन्ता , सुचिता, स्त्री० गहन चिन्तन, गम्भीर विचार, deep thought. सुचिरस्, सुचिरो, अव्य० लम्बे समय तक, for a ___very long time. सुचिरपरिचित, सुचिर-परिचिओ, वि० पुरातन पहचान, ancient known. सुचिरायुस्, सुचिराउसो, पुं० अमर, देवता, deity, ____amar. सचेत, सुचेअ, वि० उत्तम चित्त वाला, having good soul, • समझदार, knowful. सुजनः, सुजणो, पुं० सज्जन, सद्गुणी,agood man virtuous man. सुजनदृश, सुजणदिस, पुं० सज्जनों की दृष्टि, look ing of virtuous man. सुचनचक्रः, सुजणचक्को, पुं० जनसमुदाय, man heap. सुजनी, सुजणी, स्त्री० परिचारिका, an woman attandant. सुजमन्मन्, सुजम्म, वि० कुलीन, उच्चकुल वाला, of noble birth. सुजल्पः, सुजप्पो, पुं० उत्तम वाणी, अच्छा कथन, स्वाभाविक विचारशील, good speech, naturality thinker. सुजात, सुजाअ, वि० सुंदर, प्रिय, रमणीय, lovely, beautiful, • अच्छे कुल में उत्पन्न, born ___in good family. सुजाति, सुजाइ, स्त्री० प्रसूति, issue, progeny. सुजानु, सुजाणु, वि० शोभन जानु युक्त, good kneeful. सुजीविन्, सुजीवि, वि० शुद्ध जीवन, good life. सुत, सुअ, भू०क०कृ०, [सु + क्त], निकाला गया, निचोड़ा गया, produced, begotten, • पैदा किया गया, • उत्पादित, brought forth. सुतः, सुओ, पुं० पुत्र, वत्स, son, • राजा, king. सुतता, सुतत, वि० पुत्रपना, having son. सुतत्त्व, सुतच्च, वि० वास्तविकत्व, real, true. सुतसंहति, सुअ-संहिइ, स्त्री० सुतसहार, killed of son. सुततःपदी, सुतवोपदी, वि० तपस्वी, a sage. सुतनु, सुतणु, वि० सुंदर शरीर वाला, having a beautiful body. सुतरशुभम्, सुतरसह, नपुं० नितान्तपावन, purely. सुतवग्म, सुतवग्ग, अव्य० स्वयं, अत्यंत, great, स्वतः, सहज, अतिशय, natural, excel lent. सुतसारः, सुअसारो, पुं० पुत्रभाव, having son. सता, सुआ, स्त्री० पुत्री, daughter, • कन्या। सुतार्थ, सुअत्थ, वि० पुत्र प्रयोजन, जाया सुतार्थ भुवि विस्फुरुमना, कुर्यादजायाः सुतसंहतिं च ना। cause of son. सुतिक्तकः, सुतितगो, पुं० मूंग का वृक्ष,aplant of munga. सतीक्ष्ण, सतिक्खण, वि. अत्यंत तीखा। तीव्र कष्टदायक, अति पीड़ादायक, very sharp, na For Private and Personal Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1624 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सुदर्शन नामक मुनि, दास्याऽदर्शि सुदर्शनी मुनिरिव, a name of sage. सुदर्शनमहोदयः, सुदंसण-महोदओ, पुं० सुदर्शनोदय काव्य, a poetics. सुदर्शनधनीशनादोयः, सुदसण-धणीसणादोओ, पुं० सुदर्शनोदय काव्य, apoetry. सुदर्शनसमुद्गम, सुदंसण-समुग्गम, वि० सुदर्शनोदय काव्य प्रणयन। सम्यग्दर्शन के उदय को प्राप्त होने वाला, writing on poetics, in dif ferent ways. सुदाशन, सुदास, वि० सम्यगन्वेषकारी. truly search. painful, very pungent, acutely painful. सुतोष, सुतोस, वि० सुखभाव युक्त-शोभनस्तोषः सुखभावोः, delightful, pleasureful. सुतोषा, सुतोसा, वि० संतोषवती, satisficationful. सुतीर्थ, सुतित्थ, वि० उत्तम तीर्थ, अतिशय तीर्थ, a good preceptor. सुतुङ्ग, सुतुंग, वि० अति उन्नत, बहुत ऊंचा, very ___tall, very lofty. सुदक्ष, सुदक्ख, वि० अति उदार, • अतिशय चतुरा, ___very sincere. सुदाक्षणा, सुदाहिणा, स्त्री० एक राजकन्या. शोभना दक्षिणा नाम दिशा दया सा सुदक्षिणा, a king daughter, rich in sacrificial girl. सुदण्डः , सुदंडो, पुं० बेंत, a cane, ratan. सुदत्तः, सुदतो, पुं० पद्मखण्ड नगर का एक वैश्यवर, a name. सुदन्तः, सुदंतो, पुं० स्वच्छ दांत, a good teeth. सुददति, सुददइ, शोभनरदा, having handsome teeth. सुदन्ती, सुदंती, स्त्री० शोभना दन्ती, दन्तावती. hav- ing good teeth. सुदन्तपालिः, सुदतपालि, स्त्री० शोभना दन्तानां पालिः . पक्तिःसुंदर दन्त पंक्ति,having good teeth line. सुदर्शन, सुदंसणं, वि० इष्ट अवलोकन, a good looking, • अच्छा दर्शन, • पुण्याकारक दर्शन, good seeing, • सम्यक् दर्शन, truly faith, a secret, • रम्य दर्शन, charm looking. सुदर्शन, सुदंसणो, पुं० सुदर्शन नामक सेठ, a trader, • सुदर्शन चक्र, sudarsana whole, • सुदर्शन नामक अन्तिम कामदेव, cupid, सुदर्शनाख्यान्तिकामदेव, कथा पथायातरथा मुदेः। सुदर्शनः, सुदंसणो, पुं० चम्पापुरी के सेठ वृषभदास का पुत्र, जो श्रेष्ठ उपासक एवं शील पालन में श्रेष्ठ था। सुतदर्शनतः पुराऽसकौ जिनदेवस्य ययौ सुदर्शनम्। इति तस्य चकार सुंदरं सुतरां नाम तदा सुदर्शनम्।।, a religious man, • सुदर्शनमहात्मन्, सुदंसणमहप्पा, पुं० महात्मा सुदर्शन, a saint. सुदर्शना, सुदंसणा, स्त्री० शोभना, रमणीया, a hand some woman, • आदेश,acommand, • आज्ञा, an order. सुदर्शनान्वय, सुदसणाणसंअ, वि० सुदर्शनमय, charmful. सुदर्शनी, सुदंसणी, वि० सम्यग्दर्शनयुक्त, with ____samyagadarsana. सुदर्शनोदयम्, सुदंसणोदयो, नपुं० आचार्य ज्ञान सागर सुदशनादया guita 05104, a writer of poetry, Gyansagar. सुदर्शयन्ती, सुदंसयंती, वि० साक्षात् सुंदर दिखने वाली, having good looking. सुदा, सुदा, वि० यथेष्ट, good. सुदाम्, सुदाम, वि० सुंदर पुष्पहार, beautiful gar __ land. सुदामन्, सुदामं, वि० उदारतापूर्वक देने वाला, one who gives liberally. सुदामन, सुदाम, पुं० मेघ, बादल, cloud, • पर्वत गिरि, mountain, • समुद्र, sea, ocean, • कृष्णमित्र सुदामा, sudama friend of Krishna. सुदारुण, सुदारुण, वि० भयङ्कर, very rough. सुदायः, सुदाओ, पुं० मांगलिक उपहार, मांगलिक प्राभृत, a good gift. सुदास, सुदास, वि० उत्तम दास, good servant. For Private and Personal Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1625 सुदिनम्, सुदिणं, नपुं० शुभ दिन, उत्तम दिवस, a सुदृढव्रतिन्, सुदिव्वइ, वि० परमव्रती, good actful. _happy day. सुदृढोपयोगः, सुदिढोवजोगो, पुं० दृढ़ उपयोग वाला सुदीक्षित, सुदिक्खिअ, वि० उचित प्रव्रज्यागृहीत, श्रावक, a sravaka user. getted good religious mendicant. सुदृप्त, सुदित, वि० अति प्रखर, तीव्र, hard. सुदीर्घ, सुदिग्घ, वि० विस्तृत, विस्तीर्ण, बड़ी, very सुदृश, सुदिस, वि० सुंदर आंखों वाली, सुंदर दृष्टि ___ long, extended. सर्लभ, सुदुल्लो, वि० विरल, अत्यन्त अप्राप्त, very युक्त, handsomeeyes, • मनोहर, beau tiful. scare, very distant.. सुदशा, सुदिसा, स्त्री० सुलोचना स्त्री, शोभना स्त्री, सुदूर, सुदूर, वि० दूरवर्ती, अत्यधिक दूर, verydis beautiful woman. tant. सुदशीश्वर, सुदिसीस्सर, वि० आनन्ददायक, giver सुदूक, सुदिग, वि० सुदृश्य, अत्यन्त दर्शनीय, hav of joy. ing beautiful scene. सदृष्टिः, सुदिदि,स्त्री० शोभननेत्र, beautiful eye, सुदृक्त्व, सुदिगत, वि० सम्यग्दृष्टिपना, good seenful. • सम्यग्दृष्टि, good thinking, great thought. सुदृक्पथः, सुदिगपहो, पुं० सादर दृष्टि, शोभनो दृशः सुदृष्टिचरः, सुदिट्ठियरो, पुं० एक स्वर्णकार का नाम, पन्था तेन, good seen, seeing of good. a name of jweler. सुदसिद्धान्त, सुदिग-सिद्धत, वि० सुलोचना रूप, सुदेवः, सुदेवो, पुं० परम देव, वीतरागी देव, true • उत्तम दृष्टि वाले, सिद्धान्त, सज्जनों की दृष्टि Deva, vitragi deva, • वृषभादि तीर्थंकर। वाले सिद्धान्त, seeing of great religious सुदेवता, सुदेवआ, पुं० परम देव, इष्टदेव, सर्वज्ञ, way. 'मच्चित्तभानामसुदेवतापि' त्वं येन लोकेष्विन सुदृक्सुदृक्षी, सुदिगसुदक्खी, वि० सुंदर नयना, good देवतापि, great god. eyes. सुदृग, सुदिग, वि० अत्यंत दर्शनीय, having beau सुदेवपादः, सुदेवपादो, पुं० उत्तम देव के चरण, feet tiful eyes. ____of true deva. सुदृग् कुसुमम्, सुदिग-कुसुमं, नपुं० सुंदर दृष्टि रूप । सुदेवमन्त्रम्, सुदेवमत, नपुं० परमेष्ठिवाचक मन्त्र, mantra of great good thought. पुष्प, flower some of beautifuleyes. सुदेवसून, सुदेवसुणु, पुं० उत्तम पुत्र - 'नाभेरसा वृषभ सुदृग्गुणानुसारः, सुदिगगुद्वाण्हुसारो, पुं० सौंदर्यादि गुणों आस सुदेवसूनु,'good son. के अनुकूल, beautiful act. सुदृगाप्ति, सुदिगति, स्त्री० प्रथम पहुंचने का प्रयत्न, सुधरः, सुधरो, पुं० स्वर्ग, heaven. gone first. सुधर्मकीर्ति, सुधम्मकिति, पुं० एक नाम विशेष, सुदृढ़, सुदिढ, वि० अत्यधिक शक्तिशाली, power आचार्य नाम, a name of acharya, ful. sudharmkirti. सुदृढजङ्घ, सुदिढजंघे, वि० सज्जङ्घ, शक्तिशाली जंघा सुधर्मन, सुधम्म, वि० कन्तव्य परायण, workship. arsi, powerful legs. सुधर्मन्, सुधम्मो, पुं० सुधर्मास्वामी, पांचवां गणधर, सुदृढ़जात, सुदिढजाअ, वि० शक्ति को प्राप्त, gone ___a name of gandhar. सुधर्मलोपिन्, सुधम्मलोवि, वि० धर्म का लोप करने of power. सुदृढ़तपस्विन, सुदिढ-तवस्सो, वि० तीव्र तपस्वी. वाला, losing of réligion. उग्र तपधारी, hard heater. सुधर्मी, सुधम्मी, स्त्री० इन्द्रसभा, a assembly of Indra. सुदृढयर्मिन्, सुदिब्धम्मि, वि० उचित धर्म प्रवृत्ति वाला, having good religious. सुधा, सुहा, स्त्री० पीयूष, अमृतः, mortar. For Private and Personal Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1626 www.kobatirth.org सुधा, सुहा, स्त्री० [सुष्ठु धीयते पीयते] अमृत, mortar, • उत्तम धारा, उत्तम अर्थ, good flow. सुधांशुः, सुधंसु, पुं० चन्द्र सुधाकर, moon, • चन्द्र की चन्द्रिका | सुधाकरः, सुहायरो, पुं० चूना, कलई, white washed. सुधाकिन्, सुहागि, वि० सुख दायक - सुष्ठु धाक: प्रभावो यस्य तस्मै, giver of joy. सुधादिकन्तु, सुधाइकइ, स्त्री० चूना की कली, bit washed brign. सुधारणं, सुधारणं, नपुं० शुभ धारणा वाला, belonging to good. सुधालम्, सुधालं, नपुं० चूना, सफेदी, white washed, • अमृत किरण । कलई इति देशभावायाम्, तद्वल्लसंती, moon light. सुधाता, सुधाआ, वि० अमृत सदृश, same of mortar. सुधाधारा, सुधा - धारा, स्त्री० श्वेत मृत्तिका का आधार, सुधायाः श्वेतमृत्तिकाया आधारभूता सुधाया अमृतस्य धारा प्रवाही यस्यामेवम्भूता, flowing of mortar. सुधांशु, सुंधासु, पुं० चन्द्र, सुधाकर, moon, • चन्द्र की चन्द्रिका | सुधाराधरा, सुधराधरा, स्त्री० अमृतमयी, mortarness. सुधाधी, सुधांधी, स्त्री० चतुर, प्रज्ञावंत, विद्वान, clever, intelligent, wise. सुधाधरी, स्त्री० पीयूषमयी, mortarness. सुधाधुनी, सुधाधुणी, स्त्री० अमृतनदी, पीयूष सरिता, अमृत बरसाने वाली, river of mortar. सुधानिधानम्, सुहाणिहाणं, नपुं० सुधाकर, चन्द्र, moon. सुधाप्रवाहः, सुहप्पवाहो, पुं० सुधासूति, स्वकणयोः सुधासूति तद्वचः श्रोतुमिच्छति, moon. सुधारण, सुहारण, वि० प्रशस्त धारणा शक्ति युक्त, सम्यक् धारणा, good powerful. सुधारवादिन्, सुधारवादि, वि० सुधार करने वाला, doing good worker. सुधारसः, सुधारसो, पुं० अमृत, mortar. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सु-धारस, सु-धरिस, वि० अच्छाई धारण करने वाला, good taker. सुधारसमय, सुधारसमय, वि० चूना, कत्था और अमृत चूर्ण खदिरसार युक्त, mortarful. सुधारसहित, सुधारसहिअ, वि० सुधार करने वाला, doing good conduct. सुधारान्वया, सुहारण्णवया, वि० प्रमोदयुक्त, प्रेम परिपूर्ण, loveful. सुधारिन्, सुधारि, पुं० प्रजोन्नति विधायक, प्रजा हित करने वाला, producer of good work, • शोभा वाला, charming. सुधाव, सुधावा, वि० सुष्टु धावतीति सुधाव प्रसरणशील, moveful, goneful. सुधावाक्, सुहावाग, नपुं० मधुर भाषण, good speech, चूर्ण, कलई, poder with • wash. सुधालतिका, सुधालहिगा, स्त्री० अमृत लता, charmer of mortar. सुधाशि, सुहासि, पुं० देव, अमर, deity, god. सुधाश्रयः, सुहासओ, पुं० स्वर्ग-सुधाया आश्रयं स्वर्गमेव, heaven. सुधाशिधाम:, सुहासिधम्मो, पुं० स्वर्गधाम, देवस्थान । सुधाशिनां देवानां धाम स्वर्ग, place of heaven. सुधासमृद्ध, सुहासमिद्ध, वि० अमृत से परिपूर्ण, fulfil of mortar. सुधासिक्त सुहासिअ वि० पीयूष सिंचित, springed of mortar. सुधासुरसः, सुहारसो, पुं० चूना, white wash. सुधासूतः, सुहसिओ, पुं० चन्द्र, सुधाकर, moon. सुधास्त्रक्, सुहासग, पुं० निर्मल चन्द्र, moon. सुधास्त्रोतः, सुहासोओ, पुं० अमृतप्रवाह, flow of mortar. सुधाकशिम्बः, सुहागसिंवो, पुं० अमृतात्मक छत्र, अमृतमयगुच्छक, umbrella of mortarful. सुधास्वादकः, सुहासहिग, पुं० भ्रमर, भौंरा, big bee. सुधिः, सुहि, स्त्री० बुद्धि, मति, knowledge. सुधी, सुही, वि० चतुर, बुद्धिमान, प्रज्ञावंत, प्रज्ञाशील, clever, wiseman. For Private and Personal Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1627 सुनेत्रा, सुणेत्ता, वि० शोभनाक्षी, with charming ____eye. सधीगत,सहीगअ, वि० बुद्धिमत,knowful, wise. सुधीजनः, सुहीजणो, पुं० प्रज्ञाशील व्यक्ति, intelli gent man. सुधीन्द्र, सुधिद्द, पुं० बुद्धिमान, intelligence. सुधीरः, सुधीरो, पुं० धैर्यवान्, good sense. सुधीवर, सुधीवर, पुं० प्रज्ञाशील व्यक्ति,wise man. सुघ, सुधर, सक० चलाना, संचालन करना, to go, to move. सुधौघधुर्यः, सुघोट्टधुरियो, पुं० अमृतवृष्टिकर/चन्द्र, __moon. सुनन्दा, सुणंदा, स्त्री० दसवें शीतलनाथ की माता का नाम, mother of shitalnatha. सुनयः, सुणयो, पुं० उत्तम नय, कथन करने की श्रेष्ठतम् stat, good conduct, good manners, • अच्छी नीति, good policy. सुनयन,सुणयण, वि० सुंदर नेत्रों वाली, being good ___eyes. सुनयना, सुणयणा, स्त्री० सुलोचना नामक रानी, a name of sulochana. सुनाद, सुणाद, वि० शोभनध्वनियुक्त, good soundful. सुनाभ, सुणाह, वि० सुंदर नाभि वाला, deep na ___vel, having a beautiful navel. सुनमि, सुणमि, पुं० विद्याधर पुत्र दक्षिण-उत्तर के विद्याधर पुत्र का नाम, son of vidhadhar, • विद्याधरेश, knowledgeness. सुना, पुं० परम पुरुष (वीरो० 2/22) सुनाशीरः, सुणासीर, पुं० उत्तम पुरुष, इन्द्र, सुना परम पुरुष शीरस्य सूर्यस्य, good person, Indra, • प्रतापी,powerful, • सूर्य तुल्य, sun same. सुनासिका,सुणासिगा, स्त्री० उत्तम नाक, bestnose. सुनिश्चित, सुणिच्छिअ, वि० नियमित, जानना, तत्त्वार्थानां सुनिश्चितम्। active,knowing of at. सुनिष्ठा, सुणिट्ठा, स्त्री० श्रद्धा, respect. सुनीति, सुणीइ, स्त्री० अच्छा आचरण, सदाचरण शिष्टाचार, good character. सुनेत्रः, सुणेत्त, वि० सुंदर आंखों वाला, beautiful eyes. सुनोहरा, सुणोहरा, स्त्री० महुआ, a kind of tried ____sweet, fruitful tree. सुन्दः, सुंदो, पुं० एक राक्षस का नाम,ademon. सुन्दर, सुंदर/सुंदर, वि० [सुन्द् + अरः] प्रिय, श्रेष्ठ, ___ उत्तम, मनोहर, रमणीय, आकर्षक, ललित, beautiful, charmful. | सुन्दरतम, सुंदरतम, वि० रमणीयतम्, beautiful. सुन्दरदेहं, सुंदरदेह, नपुं० आकर्षक शरीर, charmful body. सुन्दरपथं, सुंदरपह, नपुं० उत्तम मार्ग, great way, ___sulable way. सुन्दरपरिभ्रमणम्, सुंदर-परिब्भमणं, नपुं० ललितावर्त, good turning सुन्दरप्रतिसारः, सुंदर-पडिसारो, पुं० महान समारम्भ, good begning. सुन्दरभावः, सुंदरभावो, पुं० अच्छे परिणाम, good result. सुन्दरमाला, सुंदरमालो, स्त्री० आकर्षण माला, charming garland. सुन्दरवनम्, सुंदर-वण, नपुं० समृद्ध वन, fulfil ___woodness forest. सुन्दरवेरम्, सुंदरवेरं, नपुं० सुंदर शरीर, good body. संदराकार, सुंदरायारो, पुं० सौम्य आकार, good model. सुन्दराकृति, सुंदराणिइ, स्त्री० उत्तम आकृति, . सौम्याकार, good model, beautiful face, सुविशालेऽवनिललिते समुन्नते सुन्दराकारे। सुन्दराङ्गिन्, सुंदरगि, वि० सुंगारगात्री, आकर्षक अंगों वाली, beautiful body, having good body parts. सन्दरी, सुंदरी, स्त्री० ऋषभ पुत्री, आदिनाथ की दो पुत्रियों में से एक पुत्री सुंदरी-गणितविद्या प्रवीणा, risabha's daughter, • चक्रपुर के अपराजित राजा की रानी सुंदरी। सा सुन्दरी नाम बभूव रामा वामासु सर्वास्वधिकाभिरामा। king of wife. For Private and Personal Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1628 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सुन्दर्यासक्त, सुंदरासत, वि० सुंदरियों को आकर्षित करने वाला, सुन्दरीषु युवतिषु आसक्तं संलग्न मनो यस्य सः। attached of food woman. सुन्दल, सुंदल, वि० सुंदर, ललित, beautiful, charm. सुपक्क, सुपक्कं, वि० परिपक्व, पूर्ण पका हुआ, good cooked. सुपत्नी, सुपती, स्त्री० भद्रपरिणामी, पत्नी, fortuneful wife. सुपदम्, सुपदं, नपुं० सुंदर शब्द, good words. सुपथः, सुपहो, पुं० सुमार्ग, सुंदर पथ, सुष्टु पन्थाः सुपथः, good way. सुपथिन्, सुपहि, पुं० राजमार्ग, उत्तम मार्ग, high way, long way. सुपरिणमनं, संपुरिणमणं, नपुं० सुंदर, परिणामी, good ___nature. सुपरिणामः, स-परिणामो, पुं० शुभ फल, शोभन: परिणामः सुपरिणामः, good result. सुपरिणाह, सुपरिणाह, वि० विस्तृत, extension. सुपरितोषः, सुपरितोसो, पुं० संतुष्ट भाव, joyful का nature. सुपर्ण,सुपण्ण, वि० शोभन पत्र, beautiful leafs, • उत्तम पंख, best wing. सुपर्णकुमारः, सुपण्णकुमारो, पुं० भवनवासी देव, a kind of deity. सुपर्णशाला, सुपण्णसाला, स्त्री० उत्तम कुटिया, good उत्तम पात्रता युक्त व्यक्ति, व्रतधारी जो सम्यग्दर्शनादि गुणों से युक्त होता है, having a good man. सुपाद्, सुपाद, वि० कोमल चरण वाली, being good feet. सुपाशवः, सुपासो, वि० उत्तम समीपता युक्त, good attachful. सुपिच्छल, सुपिच्छल, वि० कीचड़ युक्त, mudful. सुपीन, सुपीण, वि० पीनतर, अत्यधिक भरे हुए, पुष्ट, fulfil. सुपुण्यशाली, सुपुण्णसाली, वि० अत्यन्त पुण्यवान्, of a virtuous disposition. सुपुष्प, सुपुप्फ, वि० रमणीय पुष्प युक्त, beautiful flowerness. सुपुस्तक, सुपोत्थअ, वि० सशास्त्र, अच्छी पुस्तक, good book, best book. सुपूतः, सुपुओ, पुं० सुपुत्र, good son. सुपूतः, सुपूअ, वि० पुनीततर, purenessful. सुपेशला, सुपेसला, वि० सुंदर रूपधारिणी, beau tiful. सुप्त, सुत, वि० [स्वप् + क्त] सोया, पीड़ाग्रस्त, sleeped, pained. सुप्रतर्कः, सुप्पतक्को, पुं० स्वस्थ विचार, good think. सुप्रतीक, सुप्पइग, वि० सुंदर आकृति वाला। सुप्रभ, सुप्पह, वि० यशस्वी, प्रतिभाशाली, power ful. सुप्रभा, सुप्पहा, स्त्री० पिगढ गान्धार की रानी। सूर्यवंशीराजा दशरथ की रानी, a queen of Dasratha. सुप्रभाकुक्षित, सुप्पहाकुक्खिअ, वि० रानी सुप्रभा की कुक्षी से उत्पन्न, born of suprabha. सुप्रभातम्, सुप्पहाअ, नपुं० प्रातः काल, सुबह, प्रारम्भिक बेला, प्राप्त, शिष्टाचार, morning. सुप्रयोगः, सुप्पजोगो, पुं० अच्छा प्रबन्ध, good __management. सुप्रसिद्ध, सुप्पसिद्ध, वि० प्रथित, famous. सुप्रिया, सुप्पिया, स्त्री० एक रानी का नाम,aqueen, supriya. सुप्, सुव, पुं० सुप् प्रत्यय, conviction of su. hut. सुपर्व, सुपव्व, वि० हर्ष, आनन्द, happy, joy. सुपर्वणा,सुपव्वणा, वि० देव समागम युक्त, महोत्सव युक्त, deityful. सुपर्वपुरम्, सुपव्वपुरं, नपुं० स्वर्ग, heaven. सुपर्ववाहिनी, सुपव्व-वाहिणी, स्त्री० स्वर्ग गङ्गा, गगनगङ्गा, sky ganga. सुपाण, सुपाणो, पुं० सुंदर पवन, सुष्टु पस्य पवनस्याण: शब्दो यत्र तस्मिन् सुपाणे, good capable pot. सुपात्रम्, सुपत्तं, नपुं० उपयुक्त बर्तन। मनोहर पात्र, good pot, • सज्जन, good person, . For Private and Personal Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1629 सुबन्धः, सुबंध, पुं० तिल, spot, a sing. सुबल, सुबल, वि० अत्यन्त बलशाली, powerful. सुबालभावः, सुबाल-भाव, वि० शिशुत्वभाव, - childness, • लड़कपन। सुबीज, सुबीअ, वि० उन्नत बीज, best grain. सुबुद्धि, सुबुद्धि, स्त्री सुधीकर, knowledgeness, • पुं० मंत्री का नाम, a name. सुबोध, सुबोह, वि० सम्यक् ज्ञान युक्त, pure knowledgeful. सुभ, सुह, वि० अत्यन्त भयङ्कर, very cruel. सुभग, सुभग, वि० सुंदर, मनोरम, रमणीक सुहावना, आकर्षक, beautiful, charm, . सौभाग्यवती, good fortunate, • प्रिय, भाग्यशाली, पुण्यात्मन्, love, very nice, • सम्माननीय, समादरणीय, महानुभाव, respectable, . प्रीतिप्रभव, सौभाग्यदायक, lovely, good fortune. सुभगनामकर्मन, सुभग-णाम-कम्म, नपुं० जो कर्म सौभाग्य को प्राप्त हो, gone to fortune karma. सुभगा, सुभगो, वि० भाग्यशालिनी, प्रियकारिणी, lovely, good fortune. सुभङ्गः, सुभंगो, पुं० नारिकेल तरु, the cocoa ___nut tree. सुमङ्गल-वेला, सुमंगलवेलो, पुं० माङ्गलिक अवसर, good time, • पुण्य काल, time of reli- gious way. सुभटः, सुभदो, पुं० योद्धा, वीर, strong man. सुभटसूर्यः, सुभटसुज्जो, पुं० रतिवर के पिताश्री, fa ther of rativar. सुभव, सुभव, वि० सौभाग्यशाली, fortuneful. सुभावः, सुभावो, पुं० परम भाव, good nature. सुभाषित, सुभासिअ, वि० सुकथित, सुंदर भाषण, good speech. सुभाषितम्, सुभासिअ, नपुं० समुपयुक्तवचन, सारगर्भित वाणी, उपयुक्त वाग्वैभव, spoken well, spoken eloquently, • नीतिपरक विचार, speakingwell actful. सुभगकोकः, सुभगकोगो, पुं० चक्रवापक्षी, a kind of bird. सुभगतमपक्षी, सुभगमपक्खी, पुं० अति उत्तम पक्षी गरुड़, a garuda bird. सभगत्व, सुभगत्त, वि० सौभाग्य देने वाला, given of fortune. सुभगसामर्थ्य, सुभग-सामत्थ, वि० सुकृत परिणाम युक्त, सुभागस्य सुकृतपरिणामस्य टङ्कणस्य वा सामर्थ्य न। good natureness. सुभगा, सुभगो, स्त्री० सुंदरी, सौभाग्यशालिनी, beau ____tiful woman. सुभद्र, सुभद, वि० कल्याणकारी, भद्रपरिणामी, very fortune. सुभद्रा, सुभदा, स्त्री० चक्रवर्ती भरत की पत्नी। सुभद्रा भरतस्य वल्लभा। wife of bharata, chakravati. सुभागा, सुभागा, वि० सुभगाया भागशलिन्या सौभाग्यशालिनी, a favourite wife. सुभासः, सुभासो, पुं० सुभाष बोस, सुभासः सूर्यदीप्त्याः सती यासौ कीर्तिरभ्युदयमञ्चति कीर्तिर्यस्य स सुभाषमहोदयोऽभ्युदयमञ्चति', a leader. सुभामिनी, सुभामिणी, स्त्री० उत्तमकामिनी, a for _tune woman. सुभाषा, सुभासा, स्त्री० उत्तमवचन, good ____thought, well spoken. सुभोगः, सुभोग, पुं० उत्तम भोग, परिपूर्ण भोग, ful _fil use. सभौमः, सुभोमो, पुं० सुभौम नामक चक्रवर्ती, subhoma chakravarti. सुफला, सुफलो, स्त्री० नशीला पदार्थ, madness thing. सुफेनिलः,सुफेणिलो, पुं० उत्तम साबुन, soft soap. सुभा, सुहा, स्त्री० शोभा, कान्ति, beauty, bright. सुभास,सुभास,वि० शोभन कान्ति युक्त, brightful. सभिक्षम, सभिक्खं, नपुं०. प्रबल धन-धान्य उत्तम धान्यावली, प्रचुर धान्य। सुगमता से प्राप्त होने वाला धान्य, a grain, who with ca pable. सुभृङ्गः, सुभिंगो, पुं० सुशोभित भ्रमर, brightful, big bee. सुभ्र, सुब्भू, वि० सुंदर भौंहे वाला, शोभने भ्रवौ यस्याः, charming eye brows. For Private and Personal Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1630 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश queen. सुभूः, सुब्भू, स्त्री० रमणीय स्त्री, beautiful सुमनोज्ञा, सुमणुण्णा, वि० अतिशय सुंदरी स्त्री, woman. मनसोऽनुकूला, very beautiful woman. सुमं, सुमं, नपुं० पुष्प, flower. सुमार्गः, सुमग्गो, पुं० सुपथ, उत्तम मार्ग, good way. सुमता, सुमआ, वि० प्राणधारि, सचेतन, lifeful. सुमात, सुमाउ, स्त्री० श्रेष्ठ जननी, good mother. सुमति, सुमइ, वि० बुद्धिमान्, प्रज्ञाशील, विद्वान्, सुभानिनी,सुभाणिणी, स्त्री० सौभाग्यवती, fortune सद्बुद्धि,समीचीन बुद्धि, wise, knownful, woman. a good mind. सुमान्य, सुमण्णा, वि० माननीय, समर्थित, समनोभिः सुमतिः, सुमइ, पुं० सुमतिनाथ तीर्थकर, पांचवें तीर्थंकर पुष्पैः सुमान्यां समर्थिताम्, respectable. का नाम, thirthankar sumati, • सुमति सुमायुध, सुमाउहं, पुं० कामदेव, Kamadeva. नामक मंत्री, sumati minister, • अनुग्रह, सुमाशयः, सुमासओ, पुं० पुष्प राशि, flower heap. उपहार, आशीष, प्रार्थना, कामना, kindness, समिता. समिआ, स्त्री० अयोध्यापति की रानी, a a gift. सुमतिसुधाद, सुसइसुधाद, वि० सद् बुद्धि रूपी सुधा समित्रा, समिता, स्त्री० दशरथ पत्नी.. पद्मखण्ड के देने वाला। सुमतिसुधाद विगतविषादं वेश्य की पत्नी, wife of Dasratha, शमितविवादं जयतु सुनादम्। सुमतिरेव सुधाऽमृतं trader wife. तां ददातीति, given of good mind. सुमुख, सुमुह, वि० सुंदर आनन युक्त, रूपवान मुख, सुमत्यवरोधिः, सुमच्चवरोहि, स्त्री० सुमति ज्ञानावरण, having a beautiful face, lovely covering of good knowledge. pleasing. सुमत्व, सुमत्त, वि० कुसुमत्व, flowerness. सुमुखम, सुमुखम, पुं० अकम्पन राजा का एक दूत,a सुमदनः, सुमदणो, पुं० आम्र तरु, mango tree. messanger. सुमध्य, सुमण, वि. पतली कमर वाली, slender सुमुखिः , सुमुहि,वि० शुभानन, सुंदर मुख, प्रियानानी, good face, lovely. waisted. सुमन, सुमण, वि० प्रिय, मनोज्ञ, श्रेष्ठ, सुंदर, रमणीय, सुमुदद्वती, सुमुदवइ, वि० प्रशस्ति युक्त,thinkable. आकर्षण, विचारशील, love, charmful, सुमृद्धरूपिणी, सुमिद्धरूविणी, स्त्री० कोमलरूप best beautiful. fruit, beautiful. सुमनः, सुमण, पुं० गेहूं, wheat, • धतूरा, thron सुमेधस्, सुमेह, वि० समझदार, बुद्धिमान्, wife, ___apple. having a good understanding. सुनमस्, सुमण, वि० संतुष्ट, प्रसन्न, good minded. सुमेरु, सुमेरु,पुं० सुमेरू पर्वत, कनकाद्रीन्द्र,aname सुमनस्, सुमणो, पुं० देव, अमर, देवकुल, deity, of mountain meru. सुमेरुशीर्षः, सुमेरुसीसो, पुं० सुमेरु पर्वत, moungod, • सज्जन, divinity man, • पुष्प, tain of meru. कुसुम, flower, • भवानृषिवरः सुमनः सुमेषः, सुमेसो, पुं० कामदेव, Kamadeva. समुदायवान्। nimbu tree, a learned सुमोच्चयः, सुमोच्चयो, पुं० माला पहनना, taking man. of garland. सुमनस्ता, सुमणत्था, वि० विकासवृत्ति, bloweing existence, expanding conduct. सुयवसम्, सुव्यवस, नपुं० चरागाह, सुंदर घास, beauसुमनः समन्वित, सुमणो-समणविअ, वि० सहृदय tiful grass, good pasture. सुयानम्, सुजाणं, नपुं० सुंदर वाहन, good cart. युक्त, सर्वतोऽपि सुमनोभिः सहृदयै: सुयोधनः, सुयोधणो, पुं० दुर्योधन, a name of समन्विताऽऽसीत्, good soulful, • पुष्प । Duryodhana. युक्त, a flowerful. For Private and Personal Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1631 सुयोगः, सुजोगो, पुं० उत्तम योग, सर्वयोग, good yoga. सुयोष, सुजोसा, स्त्री० युवती, young woman. सुरः, सुरो, पुं० [सुष्टु राति ददात्यभीष्टम् - सु + रा + क] अमर, देव, deity, god, • स्वर, sound, • सूर्य, • ऋषि, sun, a sage. सुरकारु, सुरकारु, पुं० विश्वकर्मा, charpenter. सुरकार्मुकम्, सुरकम्मुगं, नपुं० इन्द्रधनुष, Indra bow, rainbow. सुरक्षणम्, सुरक्खिणं, नपुं० सुलक्षण, प्रशस्त लक्षण, सुपदु रक्षाकर, good sign, having good marks. सुर-क्षणम्, सुर-रवणं, नपुं० सुराणां देवानां क्षण एव क्षण उत्सवो येषां तथा च। देवोत्सव, festival of god. सुरगिरि,सुरगिरि, पुं० सुमेरु,aname of moun tain meru. सुरगुरुः, सुरगुरु, पुं० बृहस्पति, a name of brahaspati. सुरग्रामणी, सुरगामणी, स्त्री० इन्द्र, Indra. सुरङ्गः, सुरंगो, पुं० भीतरी, मार्ग, सेंध, inner way, • सुमुख, beautiful face. सुरङ्गयुग्मक, सुरगुजम्मग, वि० दो सुरङ्ग वाला, सुराख वाला, having two way. सुरत, सुरअ, वि० अच्छी तरह से लीन, मैथुन, great enjoyment. सुरतः, सुरओ, पुं० [स्त्री-पुरुष मिलन, प्रेमालिंगन], a lovely attachment. सुरतवारः, सुरतवारो, पुं०. स्त्री-पुरुष सङ्गम, em bracing. सुरत-विचार, सुरअ-विचारो, पुं० समागम विचार, think of embrace. सुरतस्थलं, सुरअत्थलं, नपुं० रङ्गस्थल, embrac- ing place. सुरताङ्कः, सुरतंगो, पुं० सुरत लक्षण सुरतस्याङ्को 7781014, over come with love, lust ful sign. सुरताभिसन्धिः, सुरआहिसंधि, स्त्री० संगमाभिलाषी, desiring of love. सुरतार्थिन्, सुररतत्थि, वि० सुरतस्य रतरर्थिभिः आराध्यया सेव्या, amorous, lustful. सुरताश्रयः, सुरआसओ, पुं० निकुञ्ज, loveful place. सुरतीर्थः, सुरतित्थो, पुं० हस्तिपुर, हस्तिनापुर, Hastinapur. सुरतोषकः, सुरतोसगो, पुं० कौस्तुभमणि, of a cel____ebrated gem. सुरदारुः, सुरदारु, पुं० देवदारुवृक्ष, thedevadāru tree. सुरदीर्घिका, सुर-दिग्धिगा, स्त्री० गङ्गा, an epi thet of the Ganga. सुरदुन्दुभी, सुरदुंदुही, स्त्री० पवित्र तुलसी, the sa __cred basil. सुरद्विपः, सुरद्विओ, पुं० ऐरावत हाथी, anelephant of Indra. सुरद्विष्, सुरेद्दिसो, पुं० राक्षस, a demon. सुरद्रि, सुरद्दि, पुं० कल्पतरु, tree of pundise. सुरदुमः, सुरद्दमो, पुं० कल्पवृक्ष, tree of Kalpa. सुरथः, सुरहो, पुं० उच्चरथ, best cart. सुरधनुस्, सुरधणु, नपुं० इन्द्रधनुष, rainbow. सुरधूपः, सुरधूवो, पुं० तारपीन, राल, turpentine resion. सुरम्निगा, सुरणिम्मगा, स्त्री० गङ्गा, heaven ganga. सुमनोहर, सुमणोहर, वि० अत्यंत प्रिय, lovely. सुमर्मभित्, सुमम्मभिअ, वि० सुमर्म, piercing the vitals. सुरतचेष्टा, सुरअचेट्ठा, स्त्री० बीजग्रहण, शुक्रपर्यायवाची, getting of sheed. सुरतवेला, सुरअवेकला, स्त्री० शृंगारवार, a time of embrace. सुरतश्रमः, सुरअसमो, पुं० रतिक्रीडाजन्य परिश्रम, embraceful act. सुरतार्थ, सुरतत्थ, वि० सुरत वाञ्छति-संभोग इच्छुक, ___sexual desire. सुरतोपयोगिनी, सुरतोवजोगिणी, स्त्री० रति क्रीड़ा योग्य, embraceable. सुरगिरि, सुरगिरि, पुं० सुमेरु, sumeru. For Private and Personal Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1632 www.kobatirth.org सुरभिस्थानम्, सुरहिट्ठाणं, नपुं० गोकुल स्थल, गोशाला, गाय समूह, cow place. सुरभिवत्, सुरहिवं, वि० वसंत की तरह, same of vasanta. सुराङ्कः, सुरंगो, पुं० स्वर्ग, heaven. सुराङ्गना, सुरंगणो, स्त्री० देवाङ्गना, deity woman. सुरोनोकहकः, सुरोणोगहगो, पुं० कल्पवृक्ष, kalpa tree. सुराद्रि, सुराद्दि, पुं० सुमेरु, sumeru. सुरपः, सुरवो, पुं० इन्द्र, Indra. सुरपतिः, सुरवइ, पुं० इन्द्र, Indra. सुरपथम्, सुरपहं, नपुं० आकाश, नभ, sky. सुरपर्वतः, सुरपव्वआ, पुं० सुमेरु, sumeru. सुरपादपः, सुरपादवो, पुं० कल्पतरु, Kalpa tree. सुरप्रियः, सुरप्पिओ, पुं० इन्द्र, Indra. सुरपुरलक्ष्मी, सुरपुरलच्छी, स्त्री० स्वर्गश्री, heaven woman. सुरभि, सुरहि, वि० [सुभ् + इन्] मधुर गन्ध युक्त, सुगन्धियुक्त, good perfumeful, •• सुहावना, मनोहर, प्रिय, विख्यात, beautiful love, famous, • शोभा, charm. सुरभिः, सुरहि, पुं० सुगन्ध, सुवास, perfume, • जायफल, jasmine, • चम्पकवृक्ष, champak tree. सुरभिः, सुरहि, स्त्री० गाय, cow. सुरभिरीदृङ, सुरहिरीदिगो, पुं० वसन्त ऋतु, the season of spring. सुरभूयम्, सुरभूय, नपुं० देवग्रहण, taking of deity. सूरभूरुहः, सुरभूरुहो, पुं० देवदारु वृक्ष, devadaru tree. सुरयुवतिः, सुरजुवइ, स्त्री० अप्सरा, देवाङ्गना, celestial woman. सुरर्षिः, सुररिसि, पुं० लौकान्तिक देव, a kind of deva, a divine sage. सुरलासिका, सुरलासिगा, स्त्री० बांसुरी, मुरली, a flute. सुरलोकः, सुरलोगो, पुं० स्वर्ग, heaven. सुरवरवंशम्, सुरवरवंसं, नपुं० नन्दन वन, स्वरवंश, संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश nandanvan, sound of bamboo. सुरवर्त्मन्, सुरवम्मं, नपुं० आकाश, नभ, the sky. सुरवल्ली, सुरवल्ली, स्त्री० पवित्र तुलसी, the sa cred basil. सुरविद्विष्, सुरविद्दिसो, पुं० दैत्य, असुर, an evil spirit, a demon. सुरव्रजः, सुरव्वजो, पुं० देव समूह, deity group. सुरस, सुरस, वि० सरसता युक्त, रस से परिपूर्ण, with juice, fulfil of juice, रसीला। सुरसनमशनं लब्ध्वा रुचिरं सुचिरक्षुधितजनाशा, juicily, शोभनरस - उत्तम शृंगार- ' शोभनो रसः शृङ्गारो यस्याः सा तस्याः ।' beautiful nature. सुरसरित्, सुरसरिआ, स्त्री० स्वर्ग गंगा, heaven Ganga. सुरसार्थ, सुरसत्य, वि० सरसतार्थ, 'सुरसो रससहितो यो अर्थ:', juiceable. सुरसार्थलीला, सुरसत्थलीला, स्त्री० देव समूह की क्रीड़ा, धन सम्पत्ति का प्रभाव, sport of demily. • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सुसार्थिन्, सुरसत्थि, वि० रमणीयता का इच्छुक, desire of delimy सुरसाला, सुरसाला, वि० रस से परिपूर्ण, fulfil of juice. सुरसिन्धुः, सुरसिंधु, स्त्री० स्वर्ग गङ्गा, आकाश गंगा, Heaven ganga. सुरसुंदरी, सुरसुंदरी, स्त्री० दिव्याङ्गना, अप्सरा, celestial woman, • एक राजकन्या, a name of king daughter. सुरस्रोतः, सुरस्सोओ, पुं० गंगा प्रवाह, flow of Ganga. सुरा, सुरा, स्त्री० [सु + क्रन् + यप्] शराब, मदिरा, मद्य, aspirituous liqour, wine, • पान, पात्र, सुराही, a drinking vessel. सुराट, सुराडो, पुं० महाराज, great king. सुराजहंसः, सुराजहंसो, पुं० उत्तम राजहंस पक्षी, a great bird. सुरापगा, सुरापगा, स्त्री० गङ्गानदी, river of ganga. सुरापाणम्, सुरापाणं, नपुं० मदिरापान, the drinking of wine. For Private and Personal Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सुरापानम्, सुरापाणं, नपुं० • मद्यपान, शराब पीना, the drinking of wine. सुरालयः, सुरालओ, पुं० नागलोक, त्रिदिव, tavern, drawn shop, deity, • स्वर्ग, heaven. सुराद्रि, सुरद्दि, पुं० सुमेरु, • कल्पवृक्ष, Kalpa tree, देवालय, deva place. सुराशिः, सुरासि, पुं० समुद्र, sea, ocean. सुरी, सुरी, स्त्री० देवाङ्गना, देवी, अप्सरा, celestial damsel. सुरीगणः, सुरीगणी, पुं० देवाङ्गना समूह, देवलक्ष्मी समूह, celestial damsel. सुरीतिः, स्त्री० सम्यक् पद्धति, उचित परम्परा, good custom, आगममोक्तविधि | religious custom. सुरीतिसूक्तम्, सुरइसत, नपुं० उत्तमरीति से सूक्त / वचन, good thought. सुरीतिकर्त्री, सुरीइकती, वि० दागत्यकारिणी-सुरीतेः शोभनस्य पित्तलस्यकर्तीतिविरोधे, good act. सुरीसुसारः, सुरीसुयारो, पुं० देवाङ्गनाओं का उचित सार सुरीषु देवाङ्गनासु शोभनः सारस्तत्त्वार्थो विद्यते । celestial star. सुरुचिर, सुरुचिर, वि० रुचिपूर्ण, sweetful. सुरूप, सुरूव, वि० सुंदर रूप, beautiful. सुरेन्द्रः, सुरिंदो, पुं० देवेन्द्र, अमरेन्द्र, chief of deva. सुरेन्द्रकोणीपः, सुरिदकोणीवो, पुं० पूर्वदिशा, the east. सुरेशः, सुरेसो, पुं० देवेन्द्र, इन्द्र, Indra. सुरोक, सुरोग, वि० सम्यग्दीप्तिशाली - रोकस्तु रोचिषीति विश्वलोचन । brightnessful. सुरोचन, सुरोचण, वि० परम सुंदर, beautiful. सुरोचना, सुरोचणा, स्त्री० राजकन्या, काशीनरेश, अकम्पन की पुत्री, सूत्तमतया रोचना रुचिकरी, सुरोचनाऽन्याय सुरोचनेति, समिच्छतः का पुनरम्भ्युदेति, king daughter, daughter of a kampara. सुलक्षण, सुलक्खणं, वि० भाग्यशाली, सुंदर लक्षणों वाली, having auspicious, beautiful marks. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1633 सुलक्षणसमन्वित, सुलक्खणसंमणविअ, वि० उत्तम लक्षणों से युक्त, with good mark ful. सुलक्षणा, सुलक्खणा, स्त्री० एक राजकन्या, सौभाग्यवती, a king daughter. सुलक्षणी, सुलक्खणी, स्त्री० शोभन लक्षण युक्त, beautiful markness. सुलताङ्गी, सुलतंगी, स्त्री० बल्लीतुल्याङ्गी, same of cammper. सुललित, सुललिअ वि० अत्यंत प्रिय, बहुत सुंदर, lovely handsome. सुलसत्, सुलसअ, वि० सुशोभित, decorated. सुलभीकृत्, सुलहीकिअ, वि० सुगमता को प्राप्त हुई, getted of gone ful. सुलेख, सुलेह, वि० आपुष्पकर्म रेखा, line of ful. सुलभ, सुलह, वि० सुप्राप्य, सुकर, सहजता से उपलब्ध सुविधाजन्य, suitable gone. सुलास्यः, सुलस्सो, पुं० उत्कृष्ट नृत्य, शोभनं लास्यं नृत्यम् । good dance. सुलोचन, सुलोयण, वि० सुंदर नेत्र वाली, having beautiful eyes. सुलोचना, सुलोयणा, स्त्री० काशीनरेश अकम्पन की पुत्री, daughter of akampana, • सुंदर स्त्री, beautiful woman. सुलोचनिका, सुलोचणिगो, स्त्री० सुलोचना, sulochana. सुलोचनी, सुलोचणी, स्त्री० सुदृशा स्त्री, a woman of beautiful eyes fall. सुलोहकम्, सुलोहगं, नपुं० पीतल, brass. सुलोहित, सुलोहिअ, वि० गहरा लाल, dark red. सुवंशः, सुवंसो, पुं० शिविका दण्ड, cane, ratan. सुवक्त्रम्, सुंवत, नपुं० उत्तम स्त्री, beautiful woman. सुवचनम्, सुवयण, नपुं० मधुर वचन, मृदु वचन, eloquence. सुवर्चिकः, सुवच्चिगो, पुं० सज्जा, क्षीर, खार, natron, alkali. For Private and Personal Use Only सुवल्लभा, सुवल्लहा, स्त्री० प्यारी, प्रिया, lovely. सुवर्ण, सुवण, वि० उत्तम अक्षर, well letter, • आकर्षक रंग युक्त, charmful colour. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1634 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सुवर्णः, सुवण्णो, पुं० सोना, gold. सुवर्णानुगत, सुवण्णाणुगअ, वि० हेमघटितानुसारिणी, सुवस्तु, सुवत्थु, वि० ठीक-ठीक पदार्थ, good ___gone of gold. ___things. सुवर्णोत्थपदम्, सुवण्णोत्थपद, नपुं० सुंदर वर्णों का सुवह, सुवह, वि० सहनशील, धैर्यवान्, bearing स्थान, • ललिताक्षरसम्पन्न शब्द,aplace of .. ___well patient. beautiful, fulfil of good words. सुवाणी,सुवाणी, स्त्री० जिनवाणी, god thought, सुवृत्तः, सुवितो, पुं० अंगीकारक, शोभन वर्तुलाकार, Arhata's think. सदाचारवान्, well behaved, virtuous, सुवासं, सुवास, नपुं० उत्तम वस्त्र, good cloth. good globular, well character. सुवासिनी, सुवासिणी, स्त्री० श्रेष्ठता से युक्त आवास सुवृतत्त्व, सुवितत्त, कि शोभन वृत्तमाचरणं यस्य arsit, living with great. तत्त्वात् तथा स्तम्भोऽपि, • वर्तुलाकार, well सुवाह, सुवाह, वि. अच्छी तरह प्रवाहित, good rounded. cloth. सुवृत्तभाज, सुवित्तभाज, वि० सदाचारी, good सुविक्रान्त, सुविक्कत, वि० साहसी, बलिष्ठ, बहादुर, characterful. शक्तिशाली, powerful. सुवृत्तभावः, सुवित्तभावो, पुं० सदाचारचेष्टा, साध्वाचार सुवयः स्वरूपा, सुवओसरूवा, स्त्री० लक्ष्मी समान सम्पत्ति, well behaved, • सुवर्तुलाकार, श्री, उत्तम अवस्था, like of laxmi, good noble characterful. condition. सुवर्षः, सुवास, वि० उत्तमवर्ष, wee year. सुवंशः, सुवस, पुं० उत्तम बांस, उत्तम कुल, good सुवर्षणः, सुवस्सणो, पुं० मेघ, बादल, cloud. bamboo, the best caste. सुवर्षणशील, सुवस्सणसालो, पुं० अच्छी वृष्टि युक्त सुवाच, सुवाच, वि० उत्तम वाणी, good think. मेघ, cloud of well rainfall. सुवर्णः, पुं० सोना, कनक, शोभन, gold, decorate. सुवर्षा, सुवत्सा, स्त्री० सुवृष्टि, well rain. सुवर्णकलित, सुवण्णकलिअ, वि० उत्तम कुल जात, सुविधाकर, सुविहायर, वि० सुख से परिपूर्ण, fulfil gone of best caste. with joy. सुवर्णकारः, सुवण्णकारो, पुं० कला, gold maker. सावधात, सुावहाउ, वि० विधानकता, doing of सुवर्णतति, सवण्णतवि, स्त्री० अच्छे वर्णों की पंक्ति, good act. ___good words line. सुवासित, सुवासिअ, वि० अनुभावित,knowable. सुवर्णपरिस्थितिः, सुवण्णपरिहिइ, स्त्री० अच्छे वर्गों सुविकासिन्, सुविकासि, वि० विकसित, पूर्ण खिला की स्थिति। हुआ, full growth. सुवर्णय, सुवण्णइ, सक० बनाना, सोना तैयार करना, सुविश्रमः, सुविस्समो, अधिक विराम, full end. to make, to prepare. सुविष्टर, सुविट्ठर, वि० मनोभिलषितासन, lovely सुवर्णमूर्ति, सुवण्णमुक्ति स्त्री० सूक्ति युक्त वचन की of mind. प्रतिमा, a good thought ful among, सुविस्तृत, सुवित्थिण्ण, वि० परिणाहपूर्ण, अधिक उत्तम वर्ण, शोभन रूपा, great. farcire aici, very long. सुवर्णवर्णः, सुवण्णवण्णो, पुं० अगुरुवृक्ष, a kind सुविचारः, सुवियारो, पुं० उत्तम विचार, good of tree, सुवर्णालौ कृष्णागुरुमयान्तरे इति वि। think. सुवर्णस्य हेम्नो वर्ण इव वर्णो यस्य सोऽपि, सुविचारचेष्टित, सुविचारचेट्टिअ, वि० अच्छे विचारों goldful colour. की चेष्टा युक्त, well modest ful. सुवर्णसूत्रम्, सुवण्णसुत्तो, नपुं० काश्चीदाम, करधनी, सुविज्ञ, सुविण्ण, वि० जानकार, known. a gold mine, gold belt. सुविद्, सुविद, वि० बुद्धिमान, प्रज्ञावंत, wise. For Private and Personal Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सुविपाकिन्, सुविवाणि वि० शुभ परिणामिन्, good 'natureful. सुविधा, सुविज्जा, वि० शोभना विद्या, उत्तम विद्या, good knowledge. सुविध, सुविह, वि० पुण्यात्मन, good religious man. सुविधम्, सुविह, अव्य० आसानी से, सहज से, सम्यक् प्रकार से, easily, very good kind. सुविधा, सुविहा, स्त्री० सुख, joy, happy. सुविधाप्रबुद्धिः, सुविहायबुद्धि, स्त्री० सन्तानोत्पत्ति, born of child. सुविधिः, सुविहि, पुं० तीर्थंकर सुविधिनाथ नवें तीर्थंकर का नाम जिन्हें तीर्थंकर पुष्पदन्त भी कहते हैं, शोभनो विधि: सर्वत्र कौशलमस्येति सुविधि । ninth tirthankar subudhinatha, upper name of Puspandata. सुविधिः, सुविहि, स्त्री० उत्तम पद्धति, well cus tom. सुविनीत, सुविणीअ, वि० विनयी, विनम्रशील, modest, well trained. सुविस्तारयन्, सुवित्थारय, वि० सुविस्तृत करना, doing of large. सुविहितं सुविहिअं, वि० अच्छा तरह से रखा गया, well placed, well deposited. सुवीर्य, सुविरिअ, वि० शक्तिशाली, बलिष्ठ, शूरवीर, पराक्रमी, powerful. सुवृत्त, सुवित, वि० गुणी, सद्गुणी, सदाचरणशील, उत्तम आचरण, well behaved, virtuous good characterful, • अच्छा गोल, पूर्ण गोलाकार, well rounded. सुव्रता, सुव्वआ, स्त्री० पुष्कल देश के, पुण्डरीक नगर के अधिपति सुमित्र की रानी, wife of sumitra. सुवेल, सुवेल, वि० शान्त, निश्चल, tranquil, still, quite, • विनम्र, निस्तब्ध, modest. सुवेशिनी, सुवेसिणी, स्त्री० रूपवती, beautiful. सुवेश, सुवेश, वि० शोभनवेशवती, charming garments, • प्रसारशील, शोभनाकार, throwable, well rounded. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1635 सुवेशः, सुवेसो, पुं० मुनिवेश, निर्ग्रन्थ, entering muni out and inner things. सुवेशा, सुवेसा, स्त्री० शोभनवेशमती, good dressful. सुशंस, सुसंस, वि० प्रख्यात, प्रसिद्ध, famous, commendable, • यशस्वी, प्रशंसनीय, well spoken of glorious. सुशक, सुसग, वि० आसान, सरल, सहज, capable, easily. सुशाकम्, सुसाग, नपुं० अदरक, undried ginger, • उत्तमशाक, good vegeterian. सुशाखिन्, सुसाहि, वि० उत्तम शाखाओं वाला, be ing well branches. सुशासित, सुसासिअ वि० नियन्त्रित, पूर्ण शासन युक्त, well controlled. सुशीलत्व, सुसीलत, वि० सदाचरण युक्त, charmful. सुशीला, सुसीला, स्त्री० उत्तम आचरण वाली स्त्री, good characterful woman. सुशिक्षित, सुसिक्खिअ, वि० प्रशिक्षित, सधा हुआ, For Private and Personal Use Only well taught, well disciplined. सुशिखः, सुसिहो, पुं० अग्नि, fire, मयूर शिखा, a peacocks crest. • सुशील, सुसील, वि० मिलनसार, शीलवान्, अच्छे आचरण वाला, well respectful, good characterful. सुशुचि, सुसुइ, स्त्री० अति पावन, pure. सुशुभङ्गणम्, सुसुहगणं, नपुं० शुभाङ्गण, good upon place. सुशेषावती, सुसेसावर, स्त्री० शुभाशीधारिणी, tak ing of lustre. सुश्रावकत्व, सुसावगत, वि० उत्तम श्रावपकना, good house woman ful. सुश्रुवः, सुस्सुवो, पुं० श्रवणमनोहर, well having. सुश्रान्त, सुसेत, वि० प्रशस्त, well, good, capable. सुश्रुत, सुस्सेअ, वि० अच्छी तरह से सुना गया, well heard, • उत्तम शास्त्र, श्रेष्ठ श्रुत/आगम, good religious book. सुश्रुतः, सुस्सओ, पुं० आयुर्वेद पद्धति, custom of Ayuveda. Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1636 www.kobatirth.org सुश्रुतसंहिता, सुस्सुसहिआ, स्त्री० आयुर्वेद ग्रंथ, medicine book. सुश्रुतादरः, सुसआदरो, पुं०, सुश्रुतसंहिता का आदर, respect of sustasamhita. सुश्लिष्ट, सुस्सिलिट्ठ, वि० मिलाप, मिलकर, आलिंगन, united, embrace. सुषभ, सुसह, वि० [सुष्ठु समं सर्वं यस्मात्] अत्यन्त प्रिय, इष्ट, मनोज्ञ, very good, charmful lovely. सुषम-दुषमा, सुसम - दुसमा, स्त्री० काल का एक भेद, जिसका प्रमाण कोडाकोडी माना गया। इस समय में दिव्य मनुष्य और अप्सरा सदृश स्त्रियां होती हैं, susama dusama सुषम- सुषमा, सुसम - सुसमा, स्त्री० उपद्रव रहित काल, इसका प्रमाण चार कोडीकोडी सागर माना गया, a kind of time. सुषमा, सुसमा, स्त्री० परम सौंदर्य, अत्यन्त रमणीय शोभा, परम आभा, उत्कृष्ट कान्ति, तीव्र प्रभा, brightful, very lovely, very pleasing • एक काल विशेष, इस काल का प्रमाण तीन कोडाकोडी सागरोपम माना गया। सुसमम्मि तिणि जलही उवमाणं होंति कोडकोडीओ, a name of time, • मौर्य चन्द्रगुप्त की रानी मौर्यस्य चन्द्रगुप्तस्य सुषमाऽऽसीदथाऽऽर्हती, a king queen susma. सुषमाभिमानम्, सुसमाहिमाणं, नपुं० शोभाविषयक गर्व, proud of well. सुषवी, सुसेवी, स्त्री० [सु सु + अच् + ङीष् ] काला जीरा, a sort of gourd, black cumin. - सुषादः, सुसादो, पुं० शिव का नाम, Siva. सुषिम, सुसिम, वि० शीतल, ठण्डा, cold. सुषिमः, सुसिमो, पुं० चन्द्रकान्तमणि, a gem of moon light. सुषिर, सुसिर, वि० [शेष् + किरच् ] छिद्र युक्त, सरन्ध्र, खोखला, hollow, full of holes. सुषिरम्, सुसिरं, नपुं० एक वाद्य विशेष, जो वायुवेग से बजता है, any wind instrument. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सुषीमः, सुसीमो, वि० सुशोभन, very lovely. सुषुप्तिः, सुसुति, स्त्री० [सु + स्वप् + क्तिन्] प्रगाढ़, निन्द्रा, अधिक निन्द्रा, deep sleep, profound repase. सुषुम्णः, सुसुण्णो, पुं० सूर्य किरण का नाम, of one of the principal rays of sun. सुषुम्णा, सुसुण्णा, स्त्री० शरीर की एक नाड़ी का नाम, a particular artery of the human body. सुष्ठ, सु, अव्य० [सु + स्था + कु] सुंदरता के साथ, अच्छाई युक्त, well excellently, beautifully, very nice, • अत्यन्त, प्रगाढ़, दृढ़, strong, • सचमुच, यथार्थ, ठीक, truly, rightly. सुष्ठकार्यकृत् वि० उत्तम कार्य करने वाला, doing good work, शोभनकर्मकर, best worker. सुष्ठप्रकृति, सुट्ठपयडि, स्त्री० उत्तम प्रकृति, पूर्ण सुरक्षित प्रकृति, fulfil, controlled nature, best nature. सुहृदः, सुहिदो, पुं० तालाब, सरोवर, pond, • सज्जन, good person, • मित्र, friend. सुहृदि, सुहिदि, वि० सुहृदय, good minded. सुसंहित, सुसंहिअ, वि० एकत्रित, collected. सुहंसः, सुहंसो, पुं० अद्वितीय हंस, the best swan. सुहावनी:, सुहावणी, वि० प्रिय लगने वाली, lovely. सुहित, सुहिअ वि० हितेच्छुक, desirer of suitCable. सुस्नेहदशा, सुस्सणेहदसा, स्त्री० प्रशस्त प्रेमावस्था, good condition of love, • उत्तम स्नेही, good lover, • तेल युक्त, चासौ दशा वर्त्तिका, fulfil. सुसमाधि, सुसमाहि, स्त्री० उत्तम समाधि, good religious obligation. सुसमादरः, सुसमादरो, पुं० उचित सम्मान, good respect. सुसृणिः, सुसिणि, स्त्री० प्रशस्तांकुश, good con trol. सुहृदः, सुहिदो, पुं० मित्र, सखा, friend. For Private and Personal Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1637 सुहेत, सुहेउ, पुं० एक राजा का नाम, a name of ____king sahutu. सुस्, सुस, अक० उत्पन्न होना, to born. सुसंस्कृत, सुसक्कअ, वि० स्नेहजन्य, तेल से चुपड़ी हुई, oilful. सुसज्ज, सुसज्ज, वि० हृष्ट-पुष्ट, तैयार, good con- dition, prepared, ready. सुसज्जनौका, सुसज्जणोगा, स्त्री० प्रशस्त नाव, ready. सुसज्जि, सुसज्जि, वि० पूर्णरूप से तैयार हुई, with fulfil prepared. सुसन्तानं, सुसताणं, नपुं० उत्तम सन्तति, good se ries. सुसमीक्षा, सुसमिक्खा, स्त्री० सम्यक् समालोचन चेष्टा, good investigation. सुसमीरः, सुसमीरो, पुं० शुद्धवायु, pure wind. सुसम्पदा, सु-संपदा, स्त्री० सुखसम्पदा, good ___wealth. सुसाफल्य, सुसाहिल्ल, वि० पूर्ण सफलता. ful- filled, successful. सुसारः, सुसारो, पुं० उचित सार, रहस्यमय, good essence. सुस्वादु, सुसादु, वि० स्वाद युक्त, tasteful, likeful. सुस्तनम, सुत्थणं, नपुं० पृथुल स्तन, fulfil female breast. सुस्थ, सुत्थ, वि० स्थिर, steady, fixed. सुस्थितिः, सुटिइ, स्त्री० उत्तम स्थिति, good con dition, शोभावस्था। सू, सू, सक० उत्पन्न करना, जन्म देना, to bornA सू, सू, वि० [सू + क्विप्] पैदा करने वाला, being born. सूकः, सुगो, पुं० [सू + कन्], • बाण, arrow, • पवन, वायु, wind, air, • कमल, lotus. सूकरः, सूअरो, पुं० [सू + करन्] वराह, सूअर, a hog, pig. सूक्त, सूत्त, वि० शोभन कथन, good thought, good speech, • प्रेरित, addressed, व्यक्त,कथित, sudded, spoken, • उपयुक्त वचन, good told, • भण्डार, store, • आगम वाक्य-सूक्तोद्घोषवरप्रयोजनंतयैकान्ते - वसेद् बुद्धिभृत्। words of agamas. सूक्ता, सुत्ता, वि० निर्दिष्टा, कथिता, said, told,. कही हुई। सूक्तानुशीलनम्, सुत्ताणुसीलणं, नपुं० उपर्युक्त वचन का मनन, thinking of good thought. सूक्तिसुभिद, सुत्ति-सुभिद, वि० शोभन कथन के भेद वाला, having king of good speech. सूक्तामृतम्, सुत्तामिअ, नपुं० वचनामृत, good speech. सूक्तिः, सुत्ति, स्त्री० आत्म बोधक कथन, उक्ति मंगल वचन विचार, soulful expression, . अगम्य विचार, statement of good words. सूक्तिपरा, सुत्तिपरो, स्त्री० मङ्गलवचन परायण, with joyful thought. सूक्तिपूर्वकः, सुत्ति-पुव्वगो, पुं० विचार पूर्वक, with thinking. सूक्ष्म, सूइम, वि० [सूक् + मन] महीन, बारीक. atomic, miniack, • स्वल्प, थोड़ा, little, small, exact, precise, • पतला, thin, delicate, exquisite, nice, correct, . तेज, तीक्ष्ण, sharp,acute,penetrating. सूक्ष्मः, सुहुमो, पुं० अणु, an atom, the ketaka plant. सूक्ष्मम्, सुहतं, नपुं० सर्वव्यापक, सूक्ष्म तत्त्व, small tatva, • पुद्गल का एक भेद, a kind of matter, • कार्मणस्कन्ध, small karm atom. सूक्ष्मकायः, सूइमकाओ, पुं० प्रतिघात रहित शरीर, a body of killnessless. सूक्ष्मक्रियाध्वानं, सुइमकिरियाकरण, नपुं० सूक्ष्म ufruftraft, sound of small killing. सूक्ष्मजीवः, सुइमजीवो, पुं० अवरोध रहित जीव, a soul without restraint. सूक्ष्मत्व, सुइमत्त, वि० इन्द्रियगत ज्ञान का न होना, सूक्ष्मता, having no known of organ of sense, smallful. सूक्ष्मदोषः, सुइमदोसो, पुं० स्वल्पदोष, किञ्चितमात्र भी दोष, small fault. For Private and Personal Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1638 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सूचिः, सूचि, स्त्री० [सूच् + इन् वा डीप्] सूई, needle, • तीक्ष्ण, शंकु, स्तूप, sharp point. 6. सूक्ष्मदृष्टिः, सुइमदिट्ठि, स्त्री० पैनी दृष्टि, shapr thinking, sharp seeing, good eye. सूक्ष्मबुद्धिः , सुहुम-बुद्धि, स्त्री० अतिशय बुद्धि, पदार्थज्ञान के करने में प्रवीण बुद्धि, getable knowledge. सूक्ष्मवस्तु, सुहुमवत्थु, नपुं० सूक्ष्म पदार्थ, अणुतत्त्व, ___small thing. सूक्ष्मसाम्परायः, सुहुम-संपराओ, पुं० सूक्ष्म कषाय का अस्तित्व, being of small kasaya. सूक्ष्माङ्गिन्, सुहुमगि, स्त्री० तन्वि, कृशाङ्गी स्त्री, thin ___body woman. सून, सुग्ग, वि० अति भयंकर, very cruel. सूच, सुच, सक० बींधना, इंगित करना, समझना, बतलाना, प्रकट करना, सूचित करना, to pierce, to point out, to show, to indicate, • सूचना देना-सूच्यन्ते, to fore body. सूचः, पुं० [सूच् + अच्], अंकुर का ऊपरी भाग। सूचक, सूचगं, वि० संकेत परक, सूचित करने वाला, वक्ति, indicative, indicating, prov ing, showing. सूचकः, सूचगो, पुं० वधक, a piercer, a tale bearer, • राक्षस,पिशाच, demon, goblin, • सुई, कौवा, बिल्ली,needle, crow, cat, • श्वान, • दुष्ट, a dog. सूचनम्, सूचणं, नपुं० बतलाना, इंगित करना, • संकेत करना, वर्णन करना, informing, show- ing, hinting, showing, describing. सूचना, सूचणा, स्त्री० इशारा, संकेत भाव, अभिप्राय, बतलाना, दिखलाना, दर्शाना, perforating, boring, piercing, pointing. सूचनात्मक, सूचणप्पग, वि० संकेतात्मक, indicat ing by proper sign. सूचनायुक्त, वि० वर्णन युक्त, (जयो० 21/79)। सूचनावती, सूचणावइ, वि० सूचित करने वाली, ___informing, betraying. सूचा, सूचा, स्त्री० • बींधना, भेदना, piercing, performing, • देखना, index, a table of contents, • हाव-भाव, दृष्टि, इशारा, sfia, dramatic action. सूचिकः, सूचिगो, पुं० [सूचि + ठन्] दर्जी, नामदेव, tailor. सूचिका, सूचिगा, स्त्री० सूई, • शंकू, needle, • सूंड, an elephant's trunk, • सूचना, _indicating. सूचिकाधरः, सूचिगाहरो, पुं० हस्ति, हाथी, el ephant. सूचिखातः, सूचिखाअ, पुं० शंकु, sharp pyra mid. सूचित, सूचिअ, वि० बतलाई गई, कथित, इंगित, pierced bored, • बंधी गई, बींधी गई, pointed, hinted, indicated. सचिन, सचि, वि० छिद्र करने वाला, बींधने वाला, piercing spying out. सूचिनी,सूचिणी, स्त्री० सूई, • रात, needle, sharp ... point, night. सूची, सूची, स्त्री० तीक्ष्णाग्र, सूई, sharp point, needle. सूच्य, सुच्चं, वि० [सूच् + ण्यत् सूचित करने योग्य, इंगित करने योग्य, indicable, borable, performed. सूत, सूअ, अव्य० अनुकरणात्मक ध्वनि, an imi tative sound. सूतं, सुअं, भू०क०कृ०, [सू + क्त] उत्पन्न, जन्मा हुआ, पैदा हुआ, प्रसूत, born, begotten,. प्रेरित, उद्गीर्ण, impelled, emited, endengered, produced. सूतः, सूओ, पुं० सारथी, a charioteer. सूतकं, सूअगं, नपुं० [सूत + कन्] • जन्म, उत्पत्ति, born, birth, • अशौच, जनन अशौच, impurity caused by child birth. सूतकः, सूअगो, पुं० पारा, quicksilver. सूतका, सूअगा, स्त्री० [सूत + कन् + टाप] सद्यः प्रसूता, recently,delivered. सूता, सूआ, स्त्री० [सूत + टाप्] जच्चा स्त्री, a woman recently delivered. For Private and Personal Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1639 सूत्रकर्मन्, सुत्तकम्म, नपुं० बढ़ई का काम, carpen try. सूत्रकल्पित, सुत्तकप्पिअ,वि० सूत्र ग्रंथों का अध्ययन. learning of sutras. सूत्रकृताङ्गम्, सुत्तकिय-सुतकडग, नपुं० बारह अंग ग्रंथों में द्वितीय सूत्र-सूत्रकृत, सूयगड, जिसमें ज्ञानविनय, प्रज्ञापना, कल्प्य-अकल्प्य, छेद उपस्थापना आदि का विवेचन हो। यह लोक, अलोक, परसमय एवं स्वसमय आदि की सूचना देने वाला दार्शनिक ग्रंथ है। a name of sutra, suykadam. सूत्रकार,सुत्तकार, वि० सूत्र करने वाला, composer of sutras. सूत्रकृत्, सुत्तकिअ, वि० सूत्रकार सूत्र रचने वाला, composer of sutra. सूत्रकोणः, सुत्तकोणो, पुं० डमरु, डुगडुगी, a small drum. सूत्रगण्डिका, सुत्तगंडिगो, स्त्री० धागा लपेटने की चरखी, kind of stick used by weav सूति, सूइ, स्त्री० [सू + क्तिन्] उत्पत्ति, जन्म, प्रसव, जनन, birth, • संतान, production, . प्रजा, issuse,people, mankind birth, children, delivered, • स्त्रोत, source. सूतिका, सूइगा, स्त्री० [सूत + कन् + यप् इत्वम्] प्रसूति, delivery, • जच्चा, a woman recently delivered. सूतिकाग्रहम्, सूइगागेहं, नपुं० प्रसूतिग्रह, प्रसवस्थान, the lying in nursing home, prog eny home chamber. सूतिकागेहम्, देखो ऊपर। सूतिकाभवनम्, देखो ऊपर। सूतिगृहम्, सूइगह, नपुं० प्रसूतिगृह, प्रसवघर, nurshing home, delivery room सूतिमासः, सूइमासो, पुं० प्रसवमास, time of de livery. सूत्कया, सुक्कया, वि० उत्सुकता, an anxiously desirous. सूत्थ, सुत्थ, वि० उत्थित, rised. सूत्थान, सुत्थाण, वि० • उत्पत्तिशाली, • समुद्गान, ___rising, standing up. सूत्परम्, सुप्परं, नपुं० [सु + उद् + पृ + अप्] मदिरा खींचना, getting extraction of wine. सूत्या, सुता, स्त्री० [सू + क्यप् + टाप], सोमरस Fichhal, preparation of some juice. सूत्र, सुत्त, सक० बांधना, कसना, नत्थी करना, to tie, to bind, • सूत्र रूप करना, संक्षेप करना, to short, to plan, to compose, • योजना बनाना, क्रमबद्ध करना, to arrange. सूत्रम्, सुत्तं, नपुं० [सूत्र + अच्], धागा, डोरी, रेखा, रस्सी , तार, thread, string, line, cord, • रज्जू, rope,• संक्षिप्त विधि, संक्षिप्त वाक्य रचना, compose in the form of a sutra, • सूचक, indicative, proving showing, • प्ररूपणा, निरूपण, कथन, thought, • मांगलिक सूत्र, joyful sutra's. सूत्रकण्ठः , सुत्तकंठो, पुं० खंजन पक्षी, a kind of bird, a pigeon. ers. सूत्रग्राहणविनयम्, सुत्तग्गाहण-विणय, नपुं० विनयपूर्वक सूत्र का ग्रहण कराया जाना, get ting with respect of sutras. सूत्रणम्, सुत्तणं, नपुं० क्रमबद्ध करना, putting in order. सूत्रदरिद्र, सुत्तदरिदो, वि० झीण वस्त्र वाला, • फटे वस्त्र वाला, poor in threads. सूत्रधरः, सुत्तहरो, पुं० रंगमंच प्रबन्धक,. महेन्द्र दत्त मनाम, a stage manager, a name of mahendra. सूत्रधरः, सुत्तधरो, पुं० रंगमंच प्रबन्धक, a stage manager. सूत्रप्राभृतम्, सुत्तपाहुइ, नपुं० आचार्य कुन्द कुन्द का एक सूत्र ग्रंथ, a name of book. सूत्रपिटकः, सुत्त-पिडगो, पुं० बुद्धवचन का सारभूत सूत्रग्रन्थ, a thought of Buddha. सूत्रपुष्पः, सुत्तपप्फो, पुं० कपास पादप, the cot ton plant. सूत्रप्रचालनं, सुत्तपचालणं, नपुं० राज्य तंत्र परिचालन, going of capital. For Private and Personal Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1640 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सूत्रप्रयोगः, सुत्तप्पजोगो, पुं० संक्षिप्त प्रयोग, use of short. सूत्रभिद्, सुत्तभिद, पुं० दर्जा, tailor. सूत्रभृत्, सुत्तभिउ, पुं० सूत्रकार, composer of sutras. सूत्रयन्त्रम्, सुत्तजंत, नपुं० ढरकी, खड्डी, धागा यंत्र, a weaver's shuttle. सूत्ररुचिः , सुत्तरुइ, स्त्री० अंग सूत्रों के प्रति रुचि, सूत्र ग्रन्थों के प्रति श्रद्धा, respect of sutras. सूत्रण, सुत्तण, वि० स्वीकार करने योग्य, putting ___in order, arranging. सूत्रला, सुत्तला, स्त्री० [सूत्र + ला + क + याप्] तकली, a spindle. सूत्रवेष्टनम्, सुत्तवे?णं नपुं० जुलाहे की ढरकी,cov ering of spindle. सूत्रसमम्, सुत्तसम, नपुं० श्रुतकेवली का श्रुतज्ञान। जिन वचन से निर्गत बीजपद । सुत्तं सुदकेवली, तेण समं सुदणाणं सुत्तसमं (धव० 14/8), gone withgodspeech, sutra know- ing of srut kevali. सूत्रसंश्रयः, सुत्तसंसओ, पुं० श्रुत का विनयपूर्वक पठन, • श्रुताधार, learning of sutras. सूत्रसारः, सुत्तसारो, पुं० आगम सूत्र का सार, good means of agama's, • श्रुत रहस्य, se crecy of sutra. सत्रार्थः, सत्तत्थो, पुं० तत्त्वार्थसत्र नामक शास्त्र, name of book. सूत्रिका, सुत्तिगा, स्त्री० [सूत्र + ण्वुल् + टाप् इत्वम्] सेंवई, सीमी, a kind of dish. सूत्रित, सुत्तिअ, भू०क०कृ० [सूत्र + क्त] क्रमबद्ध, क्रमानुसार, पद्धतियुक्त,strung, arranged ___systematized. सूत्रिन्, सुत्ति, वि० [सूत्र + इनि] धागों वाला, hav _ing threads. सूद, सूद, सक० • प्रहार करना, घायल करना, to strike, to hurt, • नष्ट करना, उड़ेलना, to kill, to destroy, • उकसाना, उत्तेजित करना, to offuse, pour out, पकाना, to सूदः, सूदो, पुं० [सूद् + घञ् अच् वा] जनसंहार, विनाश, प्रतिघात, destroying, massacre, • रसोइया, • रसा, झोल,acook, • कीचड़, दलदल, mud, mire, • पाप, दोष, sin, fault. सदघोष, सदघोसो, वि० सभी ओर घोषणा युक्त, surrounding speech. सूदन, सूदण, वि० नाश करने वाला, विनाशक,killer. सूदनम्, सूदणं, नपुं० नष्ट करना, विनाश करना, संहार, प्रहार, घात, killing, hurting, destroy ing. सून, सूण, भू०क०कृ०, [सू + क्त, क्तस्थ नः], . उत्पन्न, प्रसूत, उत्पन्न हुआ, to born, to delevered, • प्रफुल्लित, मुकुलित, blown, to opened, • रिक्त, खाली, . empty, vaccant. सूनरी, सूणरी, स्त्री० सुंदर स्त्री, beautiful woman. सूनवती, सूणवइ, स्त्री० गर्भवती। सना, सूणा, स्त्री० [सुजः नः दीर्घश्च] बूचड़खाना, कत्लखाना, aslaughter-house, • मारना, विनाश करना, killing,destroying, • वध करना, hurting, • पुत्री, daughter. सूनिन्, सुणि, पुं० [सूना + इनि] कसाई, शिकारी, श्रृंगाल, a hunter, flesh seller. सूनुः, सुणु, पु० [सू + नुक्] पुत्र, • शिशु, child, • पोता, दोहित्र,agrandson, ayounger brother, • मदारपादप, • सूर्य, the arka plant, the sun. सून, सूणू, स्त्री० [सूनु + ऊङ्] पुत्री, daughter. सूनत, सुणिअ, वि०. सुखद,• कृपालु, निष्कपट fortune, kind and sincere, • सुशील, सज्जन, शिष्ट, affable, gentle, • शुभ, सौभाग्यसूचक, auspicious, • प्रियतम, प्यारा, स्नेही, beloved, dear. सूनृतम्, सूणिअ, नपुं० सत्य भाषण, सत्यवचन, true speech, agreeable speech, • प्रिय एवं सत्य, सत्यं प्रिय हितं चाहुः सुनृतं सुनृतव्रताः, true and agreeable speech. cook. For Private and Personal Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1641 सूपः, सूवो, पुं० [सुखेन पीयते सु + पा + घबर्थे क], सूरिन्, सूरि, पुं० पण्डित, विज्ञ, a wise, learned. • व्यञ्जन, यूष, रस, soup, broth, • सूरी, सूरी, स्त्री० कुंती, of kunti, of the wife of रसोइया, चटनी, • खाद्य, cook man, a ____the sun. sauce,• पेय पदार्थ,• कड़ाही, बर्तन, pan, ई, सुक्ख, अक० आदर करना, सम्मान करना, to vessel. respect, to honour. सूपकल्पित, सुव-कप्पिअ, वि० सुष्ठप्रकल्पित, सूर्यः, सुज्जो, पुं० [सरति आकाशे सूर्यः, यद्वा सुवति सुपाख्यव्यञ्जता, soundable, good कर्मणि लोकं प्रेरयति] [स् + क्यप्] दिनकर, asked. रवि, सूरज, sun, mythology,• शनिपितृ, सूपकारः, सूवयारो, पुं० रसोइया, रसवतीकर, सूपं father of sani,• हिमनाशक, himkiller, व्यञ्जनं करोतीति सूपकारकः, cook man, a • गभस्ति, sun rise, • अब्जय, the cook man. throwth of lotus, • शीर, sheer, • सूपकारकः, देखो ऊपर। - सवित्, savita, • दिनकर, day lighter, सूपकारक, सूवकारग, वि० श्रेष्ठ उपकार-सष्ठ • छ, eha; • तपोधन, tapodhan, • उपकारको मनसा सहायकरः, good help. दिनकान्तमणि, daylight gem,• सविभाव, सूपकारिणी, सूवकारिणी,स्त्री० रसोइन, • रसाई बनाने svibhava, • अर्यमा, aryma, • तपन, arsit, a female cook. तेजस्विन्, tapana, tejsvin, • महस्कर, सूपधूपनम्, सूवधूवण, नपुं० हींग, nsa, foetida. mahskar, • तरणि, tarni, • भास्वान्, सूपमता, सूवमता, स्त्री० दाल का संयोग, yoking heat lightful,• दिन श्री,सप्ताश्वक,day of sauce. shree, • अब्जनेत, lotus leader. सूपसंयोगः, सूवसंजोगो, पुं० दालिकाख्य, सूपमता, सूर्यकान्त, सुज्जकंतो, पुं० एक तेजस्वी मणि, a yoking of sauce. ____lightful gem. सूमः, सूमो, पुं० जल, पानी, water, • दूध, आकाश, सूर्यकिरणम्, सूज्जरस्सि, नपुं० सूर्यरश्मि, sunrise. milk, sky, heaven. सूर्यग्रहः, सुज्जग्गहो, पुं० सूर्य ग्रहण, • राहु, an सूर, सूर, सक० चोट पहुंचाना, मार डालना, वध करना, ___eclipse of the sun. _to hurt, to kill, to be firm. सूर्यग्रहणम्, सुज्जग्गहणं, नपुं० सूर्यग्रहण, a solar सूरः, सूरो, पुं० सूर्य, दिनकर, रवि, sun, • मदार, epithet of Rahu. पादप, a arka plant, • सोम, • बुद्धिमान, सूर्यजः, सुज्जओ, पुं० सुग्रीव, यम, • शनिग्रह, wise, learned man, • नायक, soma, __sugriva, yama.. • नृप, a hero, king. सूर्यजा, सुज्जगा, स्त्री० यमुना नदी, river of सूरणः, सूरणो, पुं० [सूर + ल्युट] सूरन, जमीकंद ___yamuna. of an esulent root. सूर्यतनयः, सुज्जतणओ, पुं० कण, • सुग्रीव, karna, सूरत, सूरअ, वि० [सु + रम् + क्त] दयालु, कृपालु, sugriva. kindly disposed,• मृदु, कोमल, calm, सूर्यतेजस्, सुज्जतेजो, पुं० गर्मी, ऊष्मा, तपन, heat tranquil, • शान्त, धीर, compassion of the sun. ate, peaceful man. सूर्यनक्षत्रम्, सूज्जणक्खत्तं, नपुं० सूर्य नक्षत्र, that :, सूरि, पुं० सूर्य, प्रज्ञावान्, • आचार्य। constellation. प्रव्रज्यादायकः, सूरिः संयतानां निगीर्यते. a सूर्यपर्वन, सुज्जपव्व, नपुं० पुण्यकाल, the day of learned man, sun, a sage. ____the solstice. सूरिन्, सूरि, वि० बुद्धिमान, प्रज्ञावंत, wise, सूर्यप्रसव, सुज्जपसवं, नपुं० सूर्य से उत्पन्न, borm learned. with sun. For Private and Personal Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1642 www.kobatirth.org सूर्यभक्त, सुज्जभक्तं, वि० सूर्य का उपासक, sprung from the sun. सूर्यमणिः, सुज्जमणि, स्त्री० सूर्य कान्तमणि, the sun stone. सूर्यमण्डलम्, सुज्जमंडलं, नपुं० सूर्य परिवेश, the orb of the sun. सूर्यमुखीपुष्पम्, सुज्जमहीपुप्फं, नपुं० बन्धुनिबन्ध, a flower. सूर्ययन्त्रम्, सुज्जंतं, नपुं० सूर्य उपासक यन्त्र, one who worship of the sun. सूर्यरश्मिः, सुज्जरस्सि, स्त्री० दिनकर, प्रभा, sun rise. सूर्यलोकः, सुज्जलोगो, पुं० सूर्यलोक, sun loka, the heaven, the sun. सूर्यवंशः, सुज्जवंसो, पुं० इक्ष्वाकुवंश, caste of eskavaku. सूर्यवंशीय, सुज्जवंसीय, वि० सूर्यवंश वाले, the solar raciny. सूर्यवर्चस्, सुज्जवच्च, वि० सूर्य की तेजस्विता, sun flame. सूर्यसारथी, सुज्जसारही, पुं० अरुण, aruna. सूर्या, सुज्जा, स्त्री० सूर्य की पत्नी, wife of sun. सूर्यातिशायी, सुज्जाइसायी, वि० सूर्य का महा प्रकाश, light of sun, sunlight. सूर्यार्ध्यम्, सुज्जग्घ, नपुं० सूर्यपूजा, worship of sun. सूर्यावर्तः, सुज्जवत्तो, पुं० भास्करपुर का राजा, king of bhaskar pur. सूर्याश्मन्, सुज्जस्सं, नपुं० सूर्यकान्तमणि, the sun light stone. सूर्यास्तम्, सुज्जत्थ, नपुं० सूर्य का छिपना, sunset. सूर्योत्थानम्, सुज्जोट्ठाण, नपुं० सूर्योदय, sunrise. सूर्योदय:, सुज्जोदयो, पुं० सूर्य का उदय होना, अर्कचार, sun rise, • तिग्मकरोदय, • अधिपोदय । सूर्योदययुता, सुज्जोदयजुआ, स्त्री० पूर्व दिशा, east. सूष्, सूस, सक० फल उत्पन्न करना, उत्पन्न करना, जन्म देना, to birth, to born. सूष, सूस, अक० रहना, निवास करना, सर्वेमनुष्यैरिह, सूषितव्यमितीव, to live. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सूषणा, सुसणा, स्त्री० [सूष् + युच् + यप्] माता, mother. सूष्यती, सुस्सइ, स्त्री० प्रसवोन्मुखी, आसन्न प्रसव, delivery time. सू, सर, अक० जाना, पहुंचना, दौड़ना, चलना, to go, to move. सृकः, सिगो, पुं० [सृ + कक्] पवन, वायु, हवा, wind, air, • बाण, • वज्र, • कमल, • रक्त, arrow, blood, lotus, diamond. सृकसमितः, सिगसमिअ, वि० रक्तरंजित, bloodness. कण्डु, सिकड, स्त्री० खुजली, rubbing. सृकालः, सिगालो, पुं० [सृ + कालन्] श्रृंगाल, jackal. सृक्कन्, सिक्कण, नपुं० मुख का किनारा, bant of mouth. सृगः, सिगो, पुं० [सृ + गक्], • भिंदिपाल, तेज बाण, sharp arrow. सृगालः, सिगालो, पुं० शृगाल, jackal. सृङ्का, सुगका, स्त्री० मणियों का हार, necklece of diamond. सृज्, सिज, सक० रचना, बनाना, तैयार करना, to make, to create • प्रसव करना, जन्म देना, to born, • उगलना, निकालना, to bomote, • फेंकना, छोड़ना, to throw, to loose. सृजिकाक्षारः, सिजिगक्खारो, पुं० शोरा, देह, सञ्जीसार, body. सृणिका, सिणिगा, स्त्री० [सृणि + कन्] लार, • थूक, saliva, spite. सृणिप्रकार, सिणिप्पगार, पुं० अंकुश, controlling. सृतिः, सिइ, स्त्री० [सृ + क्तिन्] सरकना, going injuring, • संचालन, gliding, hurting • पथ, मार्ग, रास्ता, way, road. सत्वर, सत्तर, वि० सरणशील, जाने वाला, going. सृत्वरी, सत्तरी, स्त्री० [सृ + क्वरप्] नदी, सरिता, दरिया • माता, mother, river. सृदरः, सिदरो, पुं० सर्प, सांप, snake. सुदारकः, सिदारगो, पुं० [सृ + काकु + दुकच् ] For Private and Personal Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1643 पवन, हवा, वायु, wind, air, • अग्नि, . हरिण, • इन्द्र का वज्र, fire, dear, indra's flag. सदाकु, सिदागु, स्त्री० नदी, सरिता, river. सृप, सिप, अक० रेंगना, सरकना, खिसकना, इधर-उधर घूमना, togo. सृपाटः, सिपाड, पुं० एक माप विशेष,a measure. सपाटिका, सिपाडिगा, स्त्री० [सृपाट + ङीष् + कन् ____ + यप्] पक्षी की चोंच, a mouthof bird, • एक संहनन, a kind of sanhanana. सृपः, सिप्पो, पुं० [सप्+ कन्] चन्द्र, शशि, moon. सभ, सिंह, सक० चोट पहुंचाना, घायल करना, to ___injure. सृमर, सिमर-समर, वि० [सृ + क्मरच्] गमन करने वाला, जाने वाला, going, moving. सृष्ट, सिट्ठ, भू०क०कृ०, [सृज् + क्त] रचित, प्रतिपादित,. परित्यक्त, छोड़ा गया, maded, thoughted, given up, • निर्धारित, • संयुक्त, संबद्ध, bonded, • अलंकृत, . अधिक, बहुत, प्रचुर, पर्याप्त, decorated. सष्टा, सिट्ठा, वि० विधाता, a made man cre ation. सृष्टिः, सिट्टि,स्त्री० [ऋज् + क्तिन्] रचना, विनिर्माण, creation, the creation of the world, • सर्जक, लोकोक्तरकपि सृष्टैः पितामहो ब्रह्मा, सर्जकः, brahma, creation of nature gift, . प्रकृति रचना, • भेंट, एवं तु षड्वव्यमपीयमिष्टिर्यतः, समुत्था स्व्यमेव सृष्टिः। दृष्टिः सृष्टिरपूर्वकृष्टिविश्वस्य, सृष्टितथेयं चिदचिद्विघातः। सृष्टिकः, सिट्ठिगा, पुं० पाक्षिक, श्रावक, paskika, sravaka. सृष्टिसम्पादकः, सिट्ठिसंपादगो, पुं० प्रजापति, the ___creator, prajapati. सेक, सेग, सक० जाना, पहुंचना, to go, to move. सेकः, सेगो, पुं० [सिच् + घञ्] छिड़कना, पानी देना, सींचना, • तर्पण, seminal, watering, effusion. सेकिमम्, सेकिम, नपुं० [सक + ठिम] मूली, rad ish. सेक्तू, सेत्तु, वि० [सिच् + तृच्] सींचने वाला, one who sprinkles. सेक्त्रम्, सेत्त, नपुं० [सिच् + ष्ट्रन्] ढोलची, bucket. सेचक, सेचग, वि० सींचने वाला, sprinkling. सेचकः, सेचगो, पुं० मेघ, बादल, cloud. सेचनम्, सेचणं, नपुं० [सिच् + ल्युट्] सींचना, पानी डालना, sprinkling, watering, . अभिषेक, watering, aspersion, • स्राव, छिड़काव, • टकपना, • रिसना, oozing, dripping. सेचनी, सेचणी, वि० डोलची, watering pot. सेटुः, सेडु, पुं० [सिट् + उन्] तरबूज, water melon. सेतिका, सेडिगा, वि० अयोध्या, ayodhya. सेतुः, सेतु, पुं० [सि + तुन्] पुल, बांध, तटबंध, a bridge, a ridge of earth, • किनारा, मेंड, bank, land mark, • दर्रा, संकीर्ण, मार्ग, narrow way,• दृढ़, सीमा, परिसीमा, land limitation, barrier, boundary. सेतुकः, सुउगो, पुं० [सेतु + क] पुल, • समुद्रतट, bridge, • दर्रा, cause way bank of sea. सेतुबन्धः, सेउबंधो, पुं० पुल का निर्माण, made of bridge, • एक प्राकृत का महाकाव्य, a book of prakrit. सेतुभेदिन्, सेउभेदि, वि० बन्धन तोड़ने वाला, बाधा समाप्त करने वाला, breaking down bar riers, removing obstruction. सेत्रम्, सेत्त, नपुं० बंधन, हथकड़ी, बेड़ी, a bond, fetter. सेन्, सेण, वि० प्रभु सत्ता युक्त, नेतृत्व युक्त, hav__-_ing a leader. सेना, सेणा, स्त्री० [सि + न + यप्], ध्वजिनी, जिसमें अनेक घोड़े हाथी, पदाति एवं हथियार हों, army. सेना, सेणा, मृगसेन की धीवर की धीवरी, a name of washerman's wife. For Private and Personal Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1644 www.kobatirth.org सेनाचरः, सेणायरो, पुं० सैनिक अनुचर वर्ग, a soldier. सेनानायकः, सेणाणायगो, पुं० सेनापति, समनीकिनीश्वर, leader of army. सेना निवेशः, सेणाणिवेसो, पु० सेना शिविर, पड़ाव, the camp of an army, सेना की चौकी, • सुरक्षा कर्मियों का पड़ाव, the camp of an army. सेनापतिः, सेणावइ, पुं० [सेनायोः प्रभु] सेनानायक, चमूपति, chief of army. सेनापरिच्छद, सेणापरिच्छद, वि० सेना से घिरा हुआ, covered with army. सेनापृष्ठम्, सेणापिट्ठ, नपुं० सेना का पिछला भाग, near of an army. सेनाभङ्गः, सेणाभंगो, पुं० सेना का बिखराव, सैनिकों का तितर-बितर होना, the breaking of an army. सेनामुखम्, सेणामुहं नपुं० सेना की टुकड़ी, a division of an army. सेनायोगः, सेणाजोगो, पुं० सेना की सज्जा, चतुरंगिणी सेना समूह, the equipment of an army. सेनारक्षः, सेणारक्खो, पुं० सन्तरा, पहरेदार, guard, sentinel. सेनास्तम्भनम्, सेणाथंभणं, नपुं० सेना कीलन, sur rounding an army. सेमन्ती, सेमंती, खी० [सिम् झिङीष्], सेवती, सफेद गुलाब, white rose. + सेर, सेरो, पु० माप, वस्तु क्रय-विक्रय का बांट, a kind of measure. · सेव, सेव, अक० सेवा करना, सम्मान करना, सेवामो यां वयं, to serve, to wait, to honour, भुवि सेवन करना, to use, आराधना करना, to prayer, • संरक्षित करना, to control, • पोषण करना, to resort, अनुगमन करना, पीछा करना, अनुसरण करना, to follow, • सहारा लेना, रहना, to be take, pursue, अभ्यास करना, अनुष्ठान करना, to practice, to perform. संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सेवक, सेवग, वि० [सेव्ण्वुल्], सम्मान करने वाला, सेवा करने वाला, serving, worshipping, honouring, • आराधक, dependent, worshipper, sewer. सेवकः, सेवगो, पुं० दास, भक्त, पूजक, servant, अनुजीविजन, सेवकस्य चेष्टा सुखहेतुः, dependant, service, दर्जी, a seawer, भृत्य, परिचारक, sack. सेवकता, सेवगत, वि० सेवकपना, servantness. सेवकोत्कर्षः, सेवगोक्कस्स, पुं० सम्मान का उत्कर्ष, good respect. सेवधि, सेवसि, अव्य० सेवा भाव से, with service nature. सेवनम्, सेवण, नपुं० [सेव् + ल्युट् ] उपयोग करना, उपभोग करना, using enjoying • पूजा करना, सम्मान करना, worship, • अनुगमन करना, अभ्यास करना, following. सेवनी, सेवणी, स्त्री० [सेवन + ङीप्], सुई, सीवन, needle, a seam, • संधिरेखा, संधिरेखा sature, seam line. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सेवमान, सेवमाण, (सेव् + शानच्), सेवा करने वाला, having service. सेवा, सेवा, स्त्री० [सेव् + अ + टाप्] परिचर्या, service, • सम्मान, respect, • संलग्नता, तत्परता, devotion, • पूजा, भक्ति, worship, • उपयोग, • अभ्यास, frequent - ing. • आश्रय लेना, use, addiction, flattery. सेवाकारकः, सेवाकरग, वि० परिचायक, servant. सेवाकार, सेवायारो, वि० दासता युक्त, in the form of service. सेवाकाकु, सेवाकाकु, स्त्री० सेवा परिवर्तन, change of voice in service. सेवापरायणः, सेवापरायणी, पुं० सेवा में तत्पर, devoting, in service. सेवार्तसंहननम्, सेवारिससंणण, नपुं० एक संहनन का नाम, a name of ani hanana. सेवावृत, सेवाविओ, पुं० किंकर्त्तव्यविमूढ़, workful man. For Private and Personal Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1645 सेवि, सेवि, वि० नपुं० बेर, • सेव, jujube, an apple. सेविका, सेविगा, स्त्री० परिणत्री, परिचारिका, fe___male attendant. सेवित, सेविअ, भू०क०कृ०, [सेव् + क्त] सेवा किया गया, • अनुगत, अभ्यस्त, served, attended, worshipped, • उपभुक्त, fol lowed, pursued. सेवित, सेवित, पुं० [सेव् + तूच] सेवक, दास, an ___ attendant. सेविन, सेवि, वि० [सेव + णिनि] सेवा करने वाला, सम्मान करने वाला, पूजा करने वाला, serv ing, respecting.. सेविनी, सेविणी, वि० सेवाकारिणी, following ____servant. सेव्य, सेव्व, वि० [सेव् + ण्यत्] सेवनीय, सेवा करने योग्य, to be served, to be waited, • सम्मान योग्य, पूजनीय,समादरणीय, respect able. सै, से/सइ, सक० क्षीण होना, नष्ट होना, to waste away, decline. सैकत, सेगअ, वि० [सिकताः सन्त्यत्र अण] रेतीला, कंकरीला, • बालुकामयी, • धूलीप्राय, सिकताया इदं सैकतम्।desertful, consist ing, sandy. सैकतलक्षणा,सेगअ-लक्खणा, वि० उत्तम अभिलाषा युक्त। एक तलं तस्य क्षण उत्सवो यस्या उत्तमाभिलाषवती, good wishful. सैकतिक, सेगइअ, वि० [सेकत् + ठन्] रेतीले तट वाला, कंकरीट युक्त, belonging toa sand ___bank. सैकतिकः, सेगतिगो, पुं० साधु, a sage. सैद्धान्तिक,सेद्धाती, वि० [सिद्धान्त + ठक] सिद्धान्त सम्बन्धी, यथार्थ उद्घाटन करने वाला मत, related with sidhanta's, oppening of good knowledge. सैनापत्यम्, सेणापत्त, नपुं० [सेनापति + ष्यञ्] सेना की अध्यक्षता, the command of an army. सैनिक, सेणिगो, पुं० सिपाही, फौजी, सुरक्षाकर्मी, soldier, • संतरी, mortial, military, related to army. सैन्धव,सेंधव, वि० [सिन्धुनदीसमीपे देशे भवः अण] सिन्धु प्रान्त में उत्पन्न होने वाला, born in the sindhu territory, • सिन्धु नदी सम्बन्धी, related to sindhu-river. सैन्धवः, सेंधवो, पुं० सेन्धव नमक, सेंधा नमक,a kind of rock salt, • प्रशंसनीय घोड़ा, a specially horse. सैन्धवक, सेंधवग, वि० [सैन्धव + वु] सैन्धव से सम्बन्ध रखने वाला, belonging with sindhu, relating with sindhu. सैन्यः, सेण्णो, पुं० [सेनायां समवैति वुञ्] सैनिक, सिपाही,फौजी, संतरी,a soldier,a guard, sentinel. सैन्यम. सेण्णं, नपुं० सेना की टुकड़ी, सैन्य समूह, सैनिक जत्था, an army. सैन्यभयः, सेण्णभयं, पुं० सेना का भय, fear of army. सैन्यसागरः, सेण्णसागरो, पुं० सेना रूपी समुद्र, सैन्य समूह, • चतुरंगिणी सेना, ful fil army. सैमन्तिकम्, सेमंतिगं, नपुं० [सीमन्त + ठक्] सिन्दूध, ___red-lead. सैरन्धः, सेरंधो, पुं० [सीरं हलं धृति-सीर + धृ + क] किंकर, भृत्य, servant. सैरन्धी, सेरंधी, स्त्री० किंकरी,दासी, परिचारिका, सेविका, maid servant, woman ser vant. सैरिकः.सेरिग,वि० [सीर + ठक] हल से सम्बन्धित, related with plough. सैरिकः, सेरिगो, पुं० हाली, हल चलाने वाला बैल,a plough-ox. सैष, सेसे, अव्य. वही-सैष इत्यत्र स चैष इति पादपूतौविधिः, same to you. सो, सो, अक० • वध करना, नाश करना, समाप्त करना, to kill, • परिणाम होना, निर्धारित होना, नष्ट होना, क्षीण होना, to finish, to complete. For Private and Personal Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1646 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सोढ, सोढ, भू०क०कृ०, [सह + क्त] सहन किया सहित, ख्याति, with reference, fame. गया, भुगता गया, suffered, endured. सोद्योग, सोज्जोग, वि० [सह उद्योगेन] परिश्रमी, सोढुम्, अङ्गकिर्तम्, enduring. उद्यमी,सक्रिय, धीर, मेहनती, with active, सोढ़, सोढ, वि० [सह + तृच्] सहनशील, सहिष्णु, diligent. enduring, • शक्तिशाली, समर्थ, बलवान, सोद्वेग, सोव्वेग, वि० [सह उद्वेगेन] आतुर, व्याकुल, powerful. शोक समन्वित, दुःख से घिरा हुआ, anxious, सोत्क, सोक्क, वि० [सह उत्केन] अत्यन्त उत्सुक, anprehensive, sorrowful, eagerly. आतुर, आकुल, खिन्न, दुःखपूर्ण, regreatful, सोनहः, सोणहो, पुं० [सु + विच् + सो] लहसन, painful. garlic. सोत्कण्ठ, सोक्कंठ, वि० उत्कण्ठा युक्त, उत्साहजन्य, सोन्माद, सोम्माद, वि० [सह उन्मादेन] मदविक्षिप्त, ardently, • सलालसा, anxious, . पागल, उन्मत्त, मदहोश, with mad, मदहोश, आतुर, व्याकुल, खिन्न, sorrowful. insane, frantie. सोत्कण्ठम्, सोक्कंठ, अव्य० उत्साहपूर्वक, व्य उत्साहपर्वक सोपकरण, सोवयरण वि० [सह उपकरणेन] उपकरण ___regreatful. युक्त, सुसज्जित, with equipped. • सोत्कण्ठमनस्, सोक्कष्ठमण, वि० उत्साह युक्त मन सोपद्रव, सोपद्दव वि० [सह उपद्रवेण] उपद्रव सहित, वाला, regretful. संकट ग्रस्त। with misfortune harm. सोत्प्रास, सोप्पास वि० [सह उत्प्रासेन] व्यंग्यपूर्ण, सोपध, सोवह, [सह उपधया] उपधा सहित, कपटी, अतिशयोक्तिपूर्ण, laughter. छल से परिपूर्ण, full of fraud. सोत्प्रासः, सोप्पासो, पुं० अट्टास, तीव्र हासं, व्यंगवचन, सोपधि, सोवहि, वि० [सह उपधिना] छली, कपटी, laughter. धूर्त, fradulent. सोत्सव, सोच्छव, वि० [उत्सवेन सह] उत्सव युक्त, सोपप्लव, सोवपलव, वि० [सह उपप्लवेन] हर्ष से परिपूर्ण, with festive. संकटग्रस्त, आक्रान्त, भयाकुल, afficted सोत्साह, सोस्साह/सोच्छाह, वि० [सह उत्साहन] . with anay great calamity. प्रबल, सक्रिय, • उत्साही, active, visor- सोपरोध, सोवरोह, वि० [सह उपरोधेन] अवरुद्ध, ous, energetic,• धीर, • उत्साह सहित, बाधायुक्त, अनुगृहीत, obstructed. • उमंग से परिपूर्ण। सोपहारकरण, सोवहारकरणं, वि० उपहार युक्त, सोत्सुक, सोच्छुग, वि० आतुर, खिन्न, व्याकुल, re giftful. gretful, • उत्कण्ठित, लालायित, regret सोपहास, वि० [सह उपहासेन] व्यंगमय, उपलंभपूर्ण, ful, repening, anxious. with a sneer. सोत्सेध, सोच्छेह, वि० [सह उत्सेधेन] उन्नत, ऊंचा, सोपहासम्, सोवहास, अव्य० उपालंभपूर्वक, उत्तुंग, high, large. ___sneeringly. सोदक,सोदग, वि० शीतल जल युक्त, raised,cold सोपाधि, सोवाहि, वि० [सह उपाधिना] उपाधि सहित, ___waterful. withqualified,• सीमित, मर्यादित, lim ited. सोदर, सोदर, वि० [समानमुदरं यस्य] सहोदर, एक सोपानम्,सोवााणं, नपुं० [उप + अन् + घब] उपानः ही उदर से उत्पन्न, born from the same womb. उपरिगतिः सह विद्यमानः उपान: येन। सीढ़ी, सोदर्यः, सोदरिओ, पुं० सहोदर भाई, सगा भाई, a जीना, पंक्ति, steps,astaircase, ladder. coutrin brother. सोपनततिः,सोवाणतइ,स्त्री० सोपान, परम्परा, steps सोदाहरणप्रसिद्धिः, सोदाहरणपसिद्धि, स्त्री० उदाहरण line. For Private and Personal Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1647 सोपानपंक्ति, सोवाणपति, स्त्री० सीढ़ियां, steps. सोपानपथः, सोवाणपहा, पुं० सीढ़ी, जीना, steps. सोपमार्गः, सोवमगो, पुं० देखो ऊपर, steps. सोपानसम्पत्ति,सोवाणसंपति, स्त्री० सीढ़ियां, steps. सोपारहत्व, सोवाहरत, वि० अपहरण युक्त, ___chechful. सोमः, सोमो, पुं० किरण, चन्द्र, rise, moon, . पवन, वायु। सोमः समस्त्वेष सतां, wind, air, वतंसः, nectar, • नाभि, चन्द्र, • सोम, राजा, जो जयकुमार के पिता थे, a name of king, father of jaikumar. सोम, सोम, वि० यश, कीर्ति, सौम्यता, famous, • सुन्दराकार, good personality. सोमम्, सोम, नपुं० आकाश, नभ, गगन, sky. सोमकला,सोमल्ला, स्त्री० चन्द्रकला, moonlight. सोमकान्तः, सोमकंतो, पुं० चन्द्रकान्त मणि, a moonlight gem. सोमकलप्रदीपः, सोमकुलपदीवो, पुं० जय कुमार,a ____name of jaikumar. सोमक्षयः, सोमक्खओ, पुं० चन्द्रहास, moon lightless. सोमग्रहं, सोमग्गह, नपुं० सोमरस रखने का पात्र, a pot of soma's juice. सोमच्छल, सोमच्छलं, नपुं० चन्द्र के ब्याज, राशि के बहाने, सोमश्चन्द्रःतयोश्छलात् मिषात्, cause of moon. सोमज, वि० चन्द्र से उत्पन्न, born with moon, ___moon born. सोमजः, सोमत्तो, पुं० जयकुमार का नाम। जो एक कुशल शासक था, name of jaikumar,. बुधग्रह, vessel for holding soma. सोमजोज्ज्वलः, सोमजोज्जवो, पुं० जयकुमार, ___jaikumar. सोमजम्, सोमज, नपुं० दुग्ध, दुध, क्षीर, milk. सोमदत्तः, सोमदतो, पुं० कोशाम्बिका का एक पंडित, a wise man of kosambika. सोमदासः, सोमदासो, पुं० शिशपावासीधीवर, a ___washerman. सोमधारी,सोमछरी,स्त्री० गगन, आकाश, नभ, sky. सोमनाथः, सोमणाहो, पुं० • अष्ठमतीर्थकर चन्द्रप्रभु, tirthankar, chandprabhu, • शिव, Siva. सोमप, सोमव, वि० सोमरस पान करने वाला, one who drink the soma. सोमपतिः, सोमवइ, पुं० चन्द्र, शशि, moon. सोमपानम्, सोमपाण, नपुं० सोमरस का पान, अमृतपान, a soma sacrificer. सोमपाथिन्, सोमपाहि,वि० सोमदर पीने वाला, one who drinks soma. सोमपुत्रः, सोमपुत्तो, पुं० बुधा, • सोमराजा का पुत्र, epithets of budha, • जयकुमार, son of soma king, Jaikumar. सोमप्रवाकः, सोमपवाग, पुं० सोमयज्ञ कर्ता, a per son commission to engage sacrifice priest. सोमबन्धः, सोमबंधु, पुं० कुमुद, the white wa ter lily. सोमभूः, सोमभू, पुं० बुध, Budha. सोमयज्ञः, सोमजण्णो, पुं० सोमरस से समन्वित यज्ञ, ___ the soma sacrifice. सोमयोनि, सोमजोणि, स्त्री० चन्द्र योनि, a sort of __moon. सोमराजन, सोमराजा, पुं० जयकुमार के पिताश्री, father of Jaikumar. सोमलता, सोमलदा, स्त्री० गोदावरी नदी, river of godavari. सोमवंश, सोमवंसो, पुं० चन्द्रवंश, इन्द्रवंश, caste of chandra. सोमवंशजात, सोमवसजाअ, वि० सोमवंश में उत्पन्न, born in soma caste. सोमवारः, सोमवारो, पुं० सोमवार, चन्द्रवार, monday. सोमवासरः, सोमवासरो, पुं० सोमवार, चन्द्रवार, monday. सोमविचारः, सोमविचचारो, पुं० सोमस्य विचारो यत्र तत्सोमविचारम् चन्द्रतुल्यमित्यर्थः। • सरल faar, good think. सोमवृक्षः, सोमरुक्खो , पुं० सफेद खैर, the white khadira. For Private and Personal Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1648 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश on ratedoपं. विष्णु, व्यक्ति, सोमशकला,सोमसकला, स्त्री० एक ककड़ी का नाम, kind of cucumber. सोमशर्मन, सोमसम्मो, पुं० सोमशर्मा नामक ब्राह्मण कोशाम्बिका नगरी एक पण्डित, सोमशर्माङ्गनेवाहं साहाय्यं ते तनोमि भो! a name of brahmana. सोमशिला,सोमसिला, स्त्री० चन्द्र शिला, stone of __moon, यशः प्रशस्ति। सोमशोभिन, सोमसोहि, वि० चन्द्र शोभित, deco- rated of moon. सोमसिन्धुः, सोमसिंधु, पुं० विष्णु, Visnu. सोमसत्, सोमसुओ, पुं० सोम खींचने वाला व्यक्ति, a soma distiller. सोमसुतः,सोमसुओ, पुं० जयकुमार,aking some of son. सोमसता, सोमसुआ, स्त्री० नर्मदा, the river ___narmada. सोमसूत्रम्, सोमसुत, नपुं० चन्द्र प्रवाह, flow of moon. सोमसून, सोमसुणु, पुं० जयकुमार, jai kumar. सोमा, सोमा, स्त्री पार्वती, parvati. सोमाङ्गजः, सोमागजो, पुं० सोमाख्य राज्ञः पुत्रः सोमराजा का पुत्र, son of soma king. सोमात्मजः, सोमाप्पजो, पुं० जयकुमार, some of soma king Jaikumar. सोमोदयकारिन्, सोमोदयकारि, पुं० सोमवंश का उदय-जयकुमार, son of soma caste. सोम्य, सोम्म, वि० [सोम + यत्] सोम रस के योग्य, अमृत तुल्य, • मृदु, सुकुमारः सरल, मिलनसार, soft, good, smiable, worthy of soma. सोरस्ताडम, सोरताड, नपुं० प्रशस्ति, praise, in struction. सोल्लुकण्ठः, सोल्लकुठो, पुं० [उल्लुण्ठेन सह], • व्यंग्य, ताना, उपहास, चुटकी, irony, riducule, sarcasm. सोष्मन्, सोम्म, वि० [सह उष्मणा] गरम, तप्त, ____warm, hot. सौकर, सोगर, वि० सूकर सम्बन्धी, related with सौकर्यम्, सोकरिय, वि० सुअरपना, pigness, . आसानी, सुविधा, hoggishness. सौकान्त, सोकत, वि० कान्तियुक्त होना, being lightful. सौकुमार्यम्, सोकुमारिय, वि० सुकुमारता, कोमलता, मृदुता, सरलता, softness, delicacy. सौक्ष्म्यम्, साइम, वि० [सूक्ष्म + ष्यञ्] सूक्ष्मता, महीनता, minuteness. सौख्यम, सोक्ख, वि० [सुख + ष्यब्] संतोष, प्रसन्नता, हर्ष, खुशी, आनन्द। मोहादहो पश्यति बाह्यवस्तुन्यनीति सौख्यं गुणमात्मनस्तु, joy, pleasure, delightful. सौख्यपदम्, सोक्खपदं, नपुं० सुख स्थान, place of happy. सौख्य-संसरणं, सोक्ख-ससरणं, नपुं० सुख पूर्वक परिभ्रमण, moving of joyful. सौख्यसाधनम्, सोक्ख-साहणं, नपुं० सुख-सुविधा, good accomplising. सौगतः, सोगओ, पुं० [सुगत् + अण] बौद्ध, बुद्धप्रवर्तक, अविकल्पकतोत्साहे सौगतस्येव दर्शने, buddhist, • बौद्धमत। सौगत, सोगअ, वि० अच्छी तरह, goodness. सौगन्तिकः, सोगतिगो, पुं० [सुगत + ठक्] बौद्ध, बौद्ध भिक्षु, Buddhist, Buddhist men dicant. सौगन्ध, सोगंध, वि० [सुगन्ध + अण], सुगन्धित, सुरभि युक्त, perfumeful. सौगन्धिक, सोगधिग, वि० [सुगन्ध + ठन्] सुरभित, सुगन्ध से परिपूर्ण, related with perfume, • सुगंधी जानने वाला, sweet scented. सौगन्धिकः,सोगधिगो, पुं० गन्धक द्रव्य,adealer in perfume, sulphur. सौगन्धिकम, सोगंधिगं, नपुं० सफेद कुमुद, नील कमल, घास विशेष, white water lily. सौगन्ध्यम्, सोगंध, नपुं० सुवास, गन्ध, सुरभी, per ____fume. सौगन्थ्यवायु, सागधवाउ, पुं० सुरभियुक्त पवन, perfumeful wind. pig. For Private and Personal Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1649 सौचिकः, सोचिगो, पुं० दर्जी, नामदेव, नागर, a सोधपदम्, सोहपदं, नपुं० धवल भवन, white tailer. house. सौजन्यम्, सोजण्णं, नपुं० [सुजन + ष्यञ्] भलाई, सौधशिरम्, सोह-सिर, नपुं० छत, भवन का ऊपरी महिमा, उदारता, goodness, kindness,. भाग, upper partofhouse,.'सौधं हम्य कृपा, करुणा, अनुकम्पा, kindness, com- तस्य शिर उपरिभागम्'। passion. सौधसमूहः, सोहसमूहो, पुं० प्रासाद मण्डल, house. सौण्डी, सोण्डी, स्त्री० [शुण्डा + अण् + ङीप्], सौधसम्पदलम्, सोह-संपद्दल, नपुं० गजपीपल, long pepper. नागवल्ली-सुधायाचूर्णस्य सम्पद्यत्रतत् दलं, सौति, सोइ, पुं० कर्ण, an epithet of karna. nagvally, a kind of creeper. सौत्र, सोत, वि० [सूत + अण] सूत्र सम्बन्धी सूत्र में सौधाग्रः, सोहग्गो, पुं० भवन का अग्रभाग, front Afce, related in thread, related in ____part. sutra. सौन, सोणं, वि० [सूना + अण] कसाई पना, सौत्रः, सोतो, पुं० ब्राह्मण का एक वर्ग, Brahmana's killerness, bucherness. root. सौनन्दिन, सोणिंदि, पुं० [सोनद + इनि] बलराम,a सौत्रान्तिकः, सोतातिगो, पुं० बौद्धमत की एक name of Balaram, who brother of विचारधारा, a kind of Buddhism. Krishna. सौदर्यम्, सौदरिय, नपुं० [सोद् + ष्यञ्] भ्रातृत्व, सौनिकः, सोणिगो, पुं० कसाई, a buchar. भाईपना, brotherhood. सौंदर्यम्, सुंदरियं, वि० [सुंदर + ष्यञ्] मनोहरता, सौदामनी/सौदामिनी, सोदामिणी, स्त्री० [सुदामा पर्वत रमणीयता, लावण्यता, सुंदरता, लालित्य, भेदः तेन एकादिक, सुदामन् + अण् + ङीप्] gracefulness, • सुरूप, elegance. विद्युत, तडित, बिजली, lighting. सौन्दर्यगविष्ठय, सुंदरिय-गविट्ठ, वि० लावण्य के सौदायिक, सोदाइग, वि० उपहारित वस्तु, दहेज, गर्व/अहंकार से परिपूर्ण, वामाझ्या परिभर्सितः, whatever is given to woman at her fulfilofproud, स्ववपुषः सौन्दर्यगर्विष्ठया। marriage. सौन्दर्यचर, संदरेयिचर, वि० रमणीयता युक्त, सौदाहवंशगत, सोहारह-वसगअ, वि० स्वाभाविक beautinessful. प्रीति युक्त, सौहार्दसहजप्रम्णो वशंगताभिः, सौन्दर्यधारग, सुंदेरियधरग, वि० लावण्य को धारण natural loveful. करने वाला, getting of sharming. सौध, सोह, वि० [सुधया निर्मित रक्त वा अण] hav- सौन्दर्यमात्रा, संदेरियमेता, स्त्री० रमणीय सत्ता, grace-. ing like of armata, • अमृतमय, fulness. पीयूषसम, like of armata, • चूने से पूता, सौन्दर्यमात्रारोपः, सुंदरिय-मेत्तरोवो, पुं० सौन्दर्य मात्र धवलित, शुभ्र, white wasted, mansion. का आरोपण, getting of fulfil beauty, सौधम्, सोहं, नपुं० रङ्ग प्रासाद, राजमहल, man रमणीयतारोपणपरिणामgetting only sion, palace,• हर्म्य,• भवन, प्रासाद,. loveliness. सौन्दर्यशालिन्, सुंदेरियसालि, वि० लावण्य-युक्त, विशाल भवन, large house. lovelinessful. सौधकारः, सोहयारो, पुं० मकान बनाने वाला, भवन सौन्दर्यसमुद्रः, सुंदेरियसमुद्दो, पुं० सुरूपनिधि। निर्माता, plasterer. लावध्योदधि, ocean of gracefulness. सौधकेतुः, सोहकेउ, पुं० शुभ्रपताका, white flag. सौन्दर्यसम्पत्तिः, सुंदेरिय-संपत्ति, स्त्री० सरूपराशि, सौधगणग्रहीतिः, सोहगणग्गहीइ, स्त्री० प्रासाद परम्परा gracefulness. प्राप्ति, taked of mansion. For Private and Personal Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1650 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सौन्दर्यार्थिनि, सुंदेरियत्थिणी, वि० रमणीयता इच्छुक, सौभाग्यगुणानुयोगः, सोहग्ग-गुणाणुजोगो, पुं० wisher of beautiness. सौभाग्य के गुण का अनुयोग, पारस्परिक प्रेम सौपर्णम्, सोवण्णं, नपुं० [सुपर्ण + अण] सोंठ, सूखा का कारण। सापीह सौभाग्यगुणानुयोगादनेन साद्ध अदरख, • मरकत, dry ginger, emer- सुकतोपयोगा। cause of another love. ald. सौभाग्यभृत्, सोहग्ग-भिअ, वि० सौभाग्यशालिनी, सौपर्गेयः, सोवग्गेओ, पुं० [सुपण्याः विनतायाः अपत्यं fortunate, auspicious. सुपर्णीः + ढक्] गरुड़, an epithet of सौभाग्यवती,सोहग्गवइ,स्त्री० सुवासिनी, aname Garuda. of good woman, • सुमानिनी, a marसौप्तिक, सोत्तिग, वि० [सुप्ति + ठक] निद्राजनक, ried un widowed woman, good relating to sleep. fortunate woman, • सुलक्षणा। सौबलः, सोबलो, पुं० [सुबल + अण्] शकुनि, of सौभाग्यशालिनी, सोहग्ग-सालिणी, स्त्री० सुलक्षणा, sakuni. सौबली, सोबली, स्त्री० [सौबल + ङीप] धृतराष्ट्र गुणवती, स्नेही, good woman, fortu nate woman, • सुभगा, सुंदरी, beautiकी पत्नी गान्धारी, of Gandhari wife of ful woman. Dhritarasthra. सौभाग्यसुमैकसृक्क, सोहग्ग-सुमेग-सिक्क, वि० सौभम्, सोहं, नपुं० एक नगर का नाम, सौभाग्यकुसुमनिर्माणकारी, female garHarischandra's city. सौभगम्, सोहगं, नपुं० [सुभग + अण] • सौभाग्य, dener, • माला बनाने वाली, मालिन। सौभ्रात्रम्, सोभाउत्त, नपुं० [सुभ्रातृ + अण] भाईचारा, • समृद्धि, धन, वैभव, good luck, happiness, prosperity, riches, wealth. बंधुता, good brotherhood. सौभद्रः, सोभद्दो, पुं० सुभद्रा पुत्र अभिमन्यु, epi- सौभिकः, सोहिगो, पुं० जादूगर, ऐन्द्रजालिक,ajugthets of Abhimanyu, son of gler. subhadra. सौमनस, सोमणस, वि० [सुमनस् + अण] सौभद्रेय, सोभद्देयो, पुं० अभिमन्यु, abhimanyu. भावनानुकूल, सुखद, कृपायुक्त, agreeable सौभागिनेयः, सोहागिणेओ, पुं० [सुभगो ढक, इनङ् to the feelingness. द्विपदवृद्धिः ] सबसे प्रिय पुत्र, the son of a सौमनस्यम्, सोमणस्सं, नपुं० [सुमनस् + ष्य],. favourite wife. हर्ष, आनन्द, Joy, happy, satisfaction सौभाग्यम्, सोहग्ग, नपुं० [सुभगायाः सुभगस्य वा of mind, • देवत्व, सच्चितत्व, good भाव-ष्य, द्विपदवृद्धिः], • सुलक्षण, उन्नत ness, goodness. भाग्य, सुख-सुविधा, त्वं तस्याः प्रकृते: सौमनस्यायकी, सोमणस्सायगी, स्त्री० [सोमनस्य + प्रयोगवशतः, सौभाग्यमिच्छुर्वत, good for अय + ल्युट् + ङीप्] मालती लता की मंजरी, tune,good luck,• संविधान,good act, the blossom of the Malati creeper. • अनुग्रह, pity, • प्रसाद, compassion, सौमायनः, सोमायणो, पुं० [सोम + फक्] बुद्ध का • एक दूसरे के प्रति परस्पर स्नेह, एक नाम, a partronymic of buddha. सौमिक, सोमिग, वि० [सोम + ठक] सोमरस सम्बन्ध, belessedness, auspiciousness, • सुंदर, प्रिय, beauty, charm, grace, . चन्द्र सम्बन्धी, relating to the moon. सौमित्रः, सोमित्तो, पुं० [सोमित्रा + अण] लक्ष्मण, सुअवसर - 'यतः सौभाग्य भयात्', congratulation, good wishes. Laxman. सौमिल्लः, सोमिल्लो. पुं० एक नाटककार का नाम, सौभाग्यकुसुमम्, सोहग्ग-कुसुम, नपुं० पुण्य रूपी, a dramatist. flower of good. For Private and Personal Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1651 सौमेचकम, सोमेचग, नपुं० स्वर्ण, सोना, gold. सौमेरुक, सोमेरुगो, वि० [सुमेरु + कञ्] सुमेरु सम्बन्धी, related of sumeru. सौमेरुकम्, सोमेरुगं, नपुं० स्वर्ण, सोना, gold. सौम्य, सोम्म, वि० [सोमो देवतास्य तस्येदंवा अण] चन्द्र सम्बन्धी, • सुंदर, सुखद, शान्तभाव युक्त, related of moon, handsome pleasing, • प्रिय मृदुल, कोमल, स्निग्ध, agree able, gentle, soft, mild. सौम्यः, सोम्मो, पुं० बुधग्रह, of Buddhagraha. सौम्यगन्धी, सोम्मगंधी, स्त्री० सफेद गुलाब, white rose. सौम्यकृच्छ्रः, सोम्मकिच्छो, पुं० धर्मसाधना विशेष, kind of religious penance. सौम्यग्रहः, सोम्मगहो, पुं० सुखद ग्रह, शान्तिदायक ग्रह,a beginingplanet, happinessful penance. सौम्यधातुः, सोम्मधाउ, पुं० कफ, श्लेष्मा, the phlegmatic humour phlegm. सौम्यनामन, सोम्मणाम, वि० सुखद नाम वाला, having a pleasing name. सौम्यमूर्ति, सोम्ममुत्ति, स्त्री० शान्ति प्रकृति, चन्द्र, ___happinessful nature, moon. सौम्यवारः,सोम्मवारो, पुं० बुधवार, wednessday. सौम्यवासरः, सोम्मसारो, पुं० बुधवार, wednessday. सौम्याकृतिः, सोम्मकिइ, स्त्री० अरुद्र, उत्तम आकृति, good body सौर, सोर/सुअर, वि० [सुर + अण्] दिव्य, देव सम्बन्धी, स्वर्ग, related of heaven, di vine. सौरः, सुउरो, पुं० शनिग्रह, • सौर्यमास, samgrah, related of the sun, • देव, a solar month, deity, a worship of the sun. सौरथः, सोरहो, पुं० [सुरथ + अण्] वीर, योद्धा, a hero, warrior. सौरभ, सोरह, वि० [सुरभि + अण] सुगन्धित, सुराणां भा तदर्थमस्तु, fragrant, • परिमल, गन्ध, scent. सौरभः, सोरहो, पुं० देव, deity. सौरभम्, नपुं० सुगन्ध, सुराणां सम्बन्धी, सौरश्चासौ भवश्च स यस्यास्तीति, fragrance, • विलसति सौरभे सुगन्धे, saffron. सौरभतः, सोरहओ, वि० सुगन्धि युक्त, with fra grant. सौरभवः, सोरहवो, पुं० देव जाति-सुरस्यैष सौरः स चासौ भवश्च सौरभवो देवजातिस्तु, स्वर्गवासी देव, related with learn, a kind of deva. सौरभभावः, सोरहभावो, पुं० देवभाव-सुराणामसौ सौरः सौरभाव, deity nature. सौरभविग्रहः, सोरह-विग्गहो, पुं० सुगंध की चाह, सुरभि-इच्छा, 'सौरभे सुगन्धे विग्रहः शरीरं यस्य', desire of fragrant. सौरभाश्रयणम्, सोरहासयणं, नपुं० सौरभ युक्त सूरस्याऽसौ सौरा सा चासौ भा च तस्याः श्रयणमाशु नयन्तु, with fragrant. सौरम्भम्, सोरहं, नपुं० [सुरभि + ष्यञ्],• सुगन्ध, मधुर गन्ध, fragrant, • रोचकता, सौंदर्य, beautiful, glory, fame, • सदाचरण, . कीर्ति, with good character. सौरसेनी. सोरसेणी. स्त्री० एक प्राचीन प्राकृत भाषा, जिसका उत्पत्ति स्थान शूरसेन/मथुरा के आसपास का क्षेत्र माना जाता है, aname of prakrit who existence langume. सौरसैन्धव, सोरसेंधव, वि० [सुरेसिन्धु + अण्] स्वर्ग गंगा सम्बन्धी, belonging to the heaven ganga. सौराज्यम, सोरज्ज, नपुं० [सुराज्य + ष्यञ्] अच्छा प्रशासन, उत्कृष्ट, राज्य व्यवस्था, good gov ernment, good rule. सौराष्ट, सोरटु, वि० [सुराष्ट्र + अण्] सौराष्ट्र सम्बन्धी, गुजरात का एक हिस्सा, related from surashtra, coming from to the district called surashtra, a part of Gujarat. सौराष्ट्रम्, सोरट्ट, नपुं० सौराष्ट्र प्रदेश, a part of surastra. सौरिः, सोरि, पुं० [सुरस्यापत्यं पुमान् इब] शनिग्रह, of planet saturn. For Private and Personal Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1652 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सौरिक, सोरिंग, वि० दिव्य, स्वर्ग सम्बन्धी, . आसवीय, मदिरा सम्बन्धी, related with heaven, celestial, spirituous. सौरिकः, सोरिंगो, पुं० शनि, • स्वर्ग, saturn, heaven, • कलाल, • मदिरा, paradise, liquor. सौरी. सोरी.स्त्री० सर्य पत्नी, the wife of the sun. सौरीय, सोरीय, वि० सूर्य सम्बन्धी, सूर्य के योग्य, related with sun. सौर्य, सोरिअ, वि० सूर्य से सम्बन्धित, related with sun. सौलभ्यम्, सोलभ, नपुं० [सुलभ + ष्यञ्] सुलभता, सुगमता, easiness of acquisition, . प्राप्ति की सुविधा, feasibility, facility, ease. सौल्विकः, सोल्लिगो, पुं० [सुल्व + ठक्] ताम्रकार, कसेरा, a copper smith. सौव,सोव, वि० स्वर्गीय, दिव्य, relating to one's own property. सौवम्, सोवं, नपुं० आदेश, राजाज्ञा, order,edict. सौवग्रामिक,सोवग्गामिग, वि० गांव से सम्बन्धित, relating with village. सौवर, सोवर, वि० एक ध्वनि विशेष, स्वर सम्बन्धी, relating to sound. सौवर्चल, सोवरचल, वि० [सुवचल + अण] सुवर्चल नामक देश को प्राप्त, coming from the country called. सौवर्ण, सोवण्ण, वि० [सुवर्ण + अण्] सुनहरी, golden, • स्वर्णमुद्रा के तुल्य, golden coin. सौवर्ण्य, सोवण्ण, वि० शोभनी वर्णों रूपं यस्य स - 375 auf, with charmful words. सौवस्तिक, सोवत्थिग, वि० [स्वस्ति + ठक्] आशीर्वादात्मक, benedictive. सौवाध्यायिक, सोवज्झाइग, वि० [स्वाध्याय + ठक्], य+ठक1. स्वाध्याय संबंधी स्वाधयायी, belonging to _sacred study. सौविदः, सोविदो, पुं० [सु + विद् + क अण् सुष्टु विदन्नृपःलं लाति - ल + क + अण] कञ्चकी, अन्तःपुर का बृद्ध व्यक्ति, anattendanton the woman's spartments. सौवीरम्, सोवीरं, नपुं० [सुवीर + अण] बेर फल, the fruit of jujube, • अंजन, सुरमा, antimony, • कौजी, sour gruel. सौवीरकः.सोवीरगो. पं० [सौवीर + कन] बेरी, बेर ___ का पेड़, jujube tree. सौवीर्यम्, सोवरियं, वि० [सुवीर + ष्यञ्] विक्रम, वीरता, great heroism. सौष्य, सोस्स, वि. पराक्रम्य, powerful, powerness. सौशील्यम्, सोसिवल्लं, नपुं० [सुशील + ष्य] सदाचरण नैतिक आचरण, excellence, goodness. सौश्रवसम्, सोस्सवसं, नपुं० [सुश्रवस + अण्] ख्याति, प्रसिद्धि, कीर्ति, clearity. सौष्ठवम्, सोट्ठवं, नपुं० परकौशल, पुष्टता, सौन्दर्य, लालित्य, लोमोत्थितिः सौष्ठववैजयन्त्यां, सुमेषु साम्राज्यपदं लिखन्त्याम्।goodness,excellence, superior beauty, • सौन्दर्य, सुंदरता, good charm, • भलाई, चतुराई, श्रेष्ठता रमणीयता, इहाङ्गसम्भावित सौष्ठवस्य, cleverness, extreme skillful. सोस्थ्य, सोह, वि० सुस्थिति युक्त, goodness. सोस्नातिकः, सोस्सणाइगो, पुं० [सुस्नात + ठक्] स्नान को पूछने वाला, one who asks an other whether. सौहार्दम्, सोहारदं, वि० सरलभाव, good heartedness, • मैत्रीभाव-सौहार्दमनिमात्रे तु क्लिष्टे कारुण्यमुत्सवम्। affection, • मित्रता, friendness, • सद्भाव, मैत्री,स्नेह, friendship, • आश्वासन, good heartedness. सौहार्दभावः, सोहारदभावो, पुं० सरलभाव, good साहादभ nature. सौहार्दसूचक, सोहारदसूचग, वि० आश्वासन युक्त, friendship. For Private and Personal Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1653 सौहार्यम्, सोहारद, नपुं० [सुहृद् + ष्यञ्], मित्रता, स्कन्धचापः, खंदचावो, पुं० बहगी, a name of स्नेह, प्रेमभाव, friendship. _bahangi. साहित्यम, सोहितं, नपं० [सहित + ष्यजा..तप्ति. स्कन्धतरु,खंदतरु, पुं० नारियल का पेड. tree of संतुष्टि, satiety, • सद्भावना, satisfac coconut. स्कन्धदेशः, खंधदेसो, पुं० कंधा, the shoulder, tion, • पूर्णता, पूर्ति, fulness, comple • स्कन्ध का अर्ध भाग, half part of tion, • कृपालुता, kindness. skanda, तदर्ध देशः। (त० वा०5/25)। सौहृद, सोहिद, वि० सभ्यता, सदभावना, स्कन्धपर्यन्त, संधपेरंतो, वि० कंध तक, tile of friendness. shoulder. स्कन्द, कंद, अक० कूदना, उछलना, गिरना, टपकना, स्कन्धपरिनिर्वाणम्, खंधपरिणिव्वाण, नपुं० कंधों का to jump, to raise. स्कन्द, कंद, सक० उठाना, फैलाना, to perish, to _लोप, loss of shoulder. ____be spilled. स्कन्धपुराणम्, खंधपुराणं, नपुं० अष्टादेश पुराणों में स्कन्दः, कंदो, पुं० उछलना, jumping, emiting, एक नाम, a name of purana. heaping, • कार्तिकेय का नाम, स्कन्धप्रदेशः, खंधपदेसो, पुं० स्कन्ध के आधे से आधा भाग, half with half part of skanda. kartikeya,• शिव, Siva, • चतुर व्यक्ति, a cleverness. स्कन्धफलः, खंधफलो, पुं० नारियल का पेड़, the coconut tree. स्कन्दनम्, कंदणं, नपुं० क्षरण, बहना, गिरना, रिसना, emession, effusion. म्कन्धबन्धना, खंधबंधणा, स्त्री० मैथी, सोया, soyam. स्कन्दपुराणम्, खंदपुराण, नपुं० अष्ठादश पुराणों में से स्कन्धमल्लकः, खंधमल्लगो, पुं० बगुली, ककपक्षी, एक पुराण,aname of skanda purana. ___a heron. स्कन्ध, खंध, सक० एकत्र करना, चुनना, इकट्ठा करना, स्कन्धरुहः, खंधरहो, पुं० वट वृक्ष, the fig tree. ____ to collect. स्कन्धशृङ्गः, खंधसिंगो पुं० महिषी, भैंस, a bufस्कन्धः, खंधो, पुं० [स्कन्ध्यते आरुह्यतेऽसौ सुखेन falo. शाखाया वा कर्मणि घञ्], • कन्धा, स्कन्धिकः, खंधिगो, पुं० सधा हुआ बैल, an ox अक्षोपरिप्रदेश, the shoulder, • वृक्ष का trained to carry burden. तना, शाखा, डालनी, पेड़ की तनी,abranch, स्कन्न, सकण्ण भू०क०कृ०, [स्कन्द + क्त] पतित • परिच्छेद, अध्याय, खण्ड, a division, गिरा हुआ, fallen, • उतरा हुआ, fallen section,• पथ, मार्ग, रास्ता, way, road, down,• सूखा हुआ,dried up, • फैलाया • संग्राम, युद्ध, लड़ाई, war, battle, . हुआ, descended, oozed out. सम्पूर्ण अंशों से परिपूर्ण, स्कन्धं सर्वाशसम्पूर्ण स्कम्भ, खंभ, सक० रोकना, रचना बनाना, to creभवन्ति, fulfil with chapter, • अनन्त ate, to stop, • अवरोध करना, दबाना, प्रदेशों से युक्त, अन्तानन्त परमाणुओं से युक्त, नियन्त्रित करना, to hinder, to impede, to curse, to restrain. with any partful, a king, • पुद्गल स्कम्भः, खंभो, पुं० [स्कन्भ् + घञ्] थूणी, टंक, का एक भेद,apart of pudgal, • स्निग्ध, fulcrum, • आलम्ब, आधार, support, रुक्षात्मक अणुओं का संघात, mass of at prop stay. oms, • परिप्राप्त बन्ध परिणाम, स्थूलत्वेन स्कम्भनम्, खंभणं, नपुं० [स्कम्भ् + ल्युट] टेक, ग्रहण निक्षेपणादि व्यापारं स्कन्धन्ति गच्छन्ति ये सहारा, आश्रय, आलम्बन, supporting, à FARETT: I result of banding. staying, prop. For Private and Personal Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1654 www.kobatirth.org स्कान्द, खंद, वि० स्कन्द सम्बन्धी, relating of heaping. स्कु, खू, अक० कूदकर चलना, उछलना, to go by leap. स्कुन्द, खुद, सक० कूदना to jump to raise, to lift. स्खद्, खद, सक० काटना, • प्रताड़ित करना, to cut, • नष्ट करना, to destroy to hurt, · टुकड़े करना, to rout, • परास्त करना, शांत करना, कष्ट देना, to defeat, to fatigue, to exhaust, to trouble. स्खदनम्, खदणं, नपुं० [स्खद् + ल्युट् ], काटना, चोट पहुंचाना, cutting, मारना, tear in to pieces, • कष्ट देना, दुःखी करना, hurting, injuring. स्खल, खल, अक० लड़खड़ाना, गिरना, पतित होना, to tumble, • डगमगाना, लहराना, इधर उधर होना, to fall down, to slip, to shaking. स्खलनम्, खलणं, नपुं० [स्खल् + ल्युट् ], लड़खड़ाना, फिसलना, गिरना, डगमगाना, slipping stumbling tripping. • हकलाना, रुकरुककर बोलना, blundering in speech, • निराशा, विफलता, असफलता, trick, dripping. स्खलित, खलिद, भू०क० कृ०, [स्खल् + क्त ] भ्रष्ट, stumbled, • पतित, गिरा हुआ, खिसका हुआ, slipped, tripped, • डगमगाया हुआ, लड़खड़ाया हुआ, fallen, dropped down. स्खलितेंशुकम्, खलितेंसु, नपुं० खिसके हुए बख, fallen cloth. • स्खलितम्, खलिअ नपुं० • त्रुटि, भूल, गलती, fault, error, blunder दोष, पाप, अतिक्रमण, sin, trangression • धोखा, विश्वासघात, deceit, treachery. स्खलन्ती, खलती, वि० लड़खड़ाती हुई, falled. स्तक्, टग / तग, अक० टक्कर लेना, मुकाबला करना, to resist, to strike. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्तक, थग, अक० आवाज करना, शब्द करना, गूंजना, • गरजना, दहाड़ना, कराहना, to resound, to groan, to roar loudly. स्तकम्, थग, अव्य० तत्काल, तुरन्त, every time. स्तन्, थण, अक० आवाज करना, शब्द करना, प्रतिध्वनि करना, to sound. " स्तनः थणो पुं० उरोज, the female breast, पयोधर, • स्तन, breast, • कुच, धन, • चुचूक, औड़ी, • छाती, वक्षस्थल, स्त्रीविशेष का स्तन । स्तनकः, थणगो, देखो ऊपर। स्तनकोरकः, थणकोरगो, पुं० कुच कुङ्गल, कुच - कली, पयोधर, the breast bud. स्तनगौरवः, धणगोरवो, पुं० उन्नत, पयोधर, high breast. स्तनच्छलः, थणच्छलो, पुं० पयोधर के वश, cause of breast. स्तनजन्मन्, थणजम्मो, पुं० दुग्ध, दूध, milk. स्तनतटः, थणतडो, पुं० कुच भाग, उरोजतीर, the slope of the breast. स्तनन्धय, धणंधय, वि० स्तनपानशील स्तनं धावतीति स्तनन्धय, sucking the breast, • स्तयपानं । स्तननम्, थणण, नपुं० ध्वनन, कोलाहल, sound ing noise, roaring, thundering, rumbling, groaning, breathing. स्तनपः, थणवो, पुं० शिशु, दुहमुहा, स्तनपान करने वाला शिशु, a sucking child. स्तनपायक, थण पायग, वि० दूध पीने वाला शिशु, a sucking the breast. स्तनपायि, थणपाइ, वि० स्तन से दूध पीने वाला, sucking the breast. स्तनप्रदेशः, थणपएसो, पुं० पयोधर, थन, breast, • बादल, cloud. स्तनफलः, थणफलो, पुं० उन्नत कुच, high breast. स्तनभवः, थणभवो, पुं० रतिबन्ध की प्रक्रिया, स्तन आलिंगन भाव, a particular position in sexual union. For Private and Personal Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1655 स्तनमुखम्, थणमुह, नपुं० चुचूक, कुच का श्याममुख स्तन भाग, nipple. स्तनशिला, थणसिला, स्त्री० चुचूक का अग्रभाग, chief part of the breast. स्तनशैल, थणसेल, पुं० उन्नत पयोधर, large brest. स्तनसंदेश, थण-संदेसो, पुं० कुच निर्देश, पयोधर युग्म, the breast. स्तनस्पर्धित, थणफद्दअ, वि० कुचाभाग, छन्ना किलोच्चैः स्तनशैलमूले, अतिशयोन्नतश्चासौ शैलः, chief of breast. स्तनस्तवकः, थणथवगो, पुं० कुचगुच्छ, the breast. स्तनहैमकुम्भः, थणहेमकुंभो, पुं० पयोधर रूपी स्वर्ण कलश, gold pot of breast. स्तनाङ्कः, थणंगो, पुं० पयोधराङ्क, breast. स्तनाननम्, थणाणण, नपुं० स्तन का मुख, कुच कुडमल भाग, nipple,part of breast. स्तनाभोगवशः, थणाभोगवसो, पुं० पयोधर के कारण, _cause of breast. स्तनित, थणिअ, भू०क०कृ०, [स्तन करि - क्त] ध्वनित, शब्दायमान, sounded. स्तनितकुमारः, थणिअकुमारो, पुं० एक देव नाम, a kind of deity. स्तनितम्, थणिअ, नपुं० मेघगर्जन, बिजली की गरज, ___thunder, sounding of cloud. स्तन्धयः, थणंधओ, पुं० अबोध बालक, शिशु, child. स्तन्यम्, थण्ण, नपुं० मां का दूध, mother milk. स्तन्यत्यागः, थण्णच्चागो, पुं० मां का दूध छुड़ाना, leaving off the mothers milk. स्तबकः, थबगो, पुं० [स्तु + बुन्] गुच्छा, झुण्ड, bunch, cluster. स्तबकगुच्छम्, थवगगुच्छं, नपुं० एक नगर का नाम महाकच्छ के समीप का एक नगर। सम्पातः समभूत्तयो स्तबकगुच्छोपकण्ठ स्थले, aname of city. स्तबकोत्तरम्, थवगोत्तरं, नपुं० स्तबक गुच्छ का नगर का एक नाम, a name of city stavaka . guchach. स्तब्ध, थद्ध, भू०क०कृ०, [स्तम्भ कर्तणि कर्तरि वा त], अवरुद्ध, रोका हुआ, stopped, blocked up, • सुन्न, जड़ीकृत, obstructed, fixed, firm,• गतिहीन, अचल, hard, rigid, stiff, paralysed, sense less, stupefied, benumbed. स्तब्धता/स्तब्धत्व, थद्धत्त, वि० [स्तब्ध + तप् + याप् त्वा वा] जाड्य, असंवेद्यता, rigidity, firmness, • दृढ़ता, कठोरता, hardness, stupor. स्तब्धिः, थद्धि, स्त्री० [स्तम्भ + क्तिन्] स्थिरता, दृढ़ता, rigidity, • जड़ता, धृष्टता, fixedness, obstimacy. स्तम्बः, थंब, पुं० [स्था + अम्बच्], • झुण्ड, गुच्छक, पुंज, a clump of grass, • गुल्म, corn, brush, thicket, • पूली, गट्ठर, a past, insensibility. स्तम्बकरि, थंबयरि, वि० अनाज की पूली बनाने वाली, forming sheves. स्तम्बघनः, थंबधणो, पुं० खरपा घास खोदने का उपकरण, a small hoc. स्तम्बजः, थंबग्ण, पुं० दराती, खुर्पा, a sickle for cutting corn. to stop, to hinder, to arrest, • टेक लगाना, सहारा लेना, to stupefy, to pa ralyse. स्तम्भः, थंभ, पुं० [स्तम्भ् + अच्], • रोक, अवरोध, रुकावट, stoppage, obstruction, • नियंत्रण, दमन, वशीकरण, hindrance, support, • खंभा, स्थूण, a pillar, column, post, • मूढ़ता, जड़ता, a stem, trunk, • जंघा, • टेक, सहारा, आलम्बन, 371974, fixedness, restering. स्तम्भकरिन्, थंभयरि, वि० वश में करने वाली, स्रग्रहोसुदृशः शयोपचिद्या द्विषते स्तम्भकरीव fa faen, restraining. स्तम्भकिन्, थंभिवि, पुं० वाद्य विशेष, a kind of musical instrument. स्तम्भनम्, थंभर्ण, नपुं० [स्तम्भ + ल्युट्], • दमन, वशीकरण, नियंत्रण, stopping, obstruct For Private and Personal Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1656 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ing, • शांत होना, दृढ़ करना, quiting, स्तावः, थावो, पुं० [स्तु + ण्वुल] प्रशंसा, स्तुति, composure. प्रार्थना, praise. स्तम्भनकारणम्, थंभणकारणं,नपुं० नियंत्रण हेतु, स्तावक, थावग, वि० प्रशंसक, स्तुतिकर्ता, praiser, cause of obstructing. euloged. स्तम्भनकारिणी, थंभणकारिणी, स्त्री० वशीकरण स्ताविक, थाविग, वि० स्तुत्य, प्रार्थित, praised, faen, a knowledge of suppressing. euloged. स्तम्भनविद्या, थंभणविजा, स्त्री० वशीकरण विद्या, स्ताविकवर्त्मन, थविग-वम्म, नपुं० स्तुत्यसत्यमार्ग, see up. praiseful way. स्तम्भनार्थ, थंभणत्थ, वि० वश में करने के लिए, स्तिष्, तिग्घ, अक० चढ़ना, धावा बोलना, to as___ for obstructing. cend, • रिसना, टपकना, to assail, to स्तर, थर, वि० [स्तृ + घञ्] फैलाने वाला, विस्तार ooze. करने वाला, ढकने वाला, spreading, ex- स्तिप,थिव, अक० टपकना, रिसना,झरना, toooze, tending. to drop. स्तरः, थरो, पुं० तह, परत, spreading, extend स्तिभिः, थिहि, स्त्री० [स्तम्भ् + इन्], • अवरोध, ___ing, covering, • शय्या, बिछावन, a bed. रुकावट, an obstacle, • गुच्छा, गुल्म, पुंज, स्तरणम्, थरणं, नपुं० [स्तृ + ल्युट्] छितराना, बिछाना, bunch, cluster, clump. फैलाना, spreading, scattering. स्तिम्, थि, अक० गीला होना, स्थिर होना, rigid, to स्तरि/स्तरी, थरी, स्त्री० बाष्प, धम, smoke, become wet. vapour, • बछिया, • बांझगाय,a barron स्तिमित, थिमिउ, वि० गीला, तर, निश्चल, निश्चेष्ट, cow. शांत, moist, still. स्तवः, थवो, पुं० [स्तु + अप्] स्तुति, स्तोत्र, cel स्तिर, थिर, अक० झुकना, नमना, to mold, to ebrating, • प्रार्थना, praising, • स्तुति bend. करना, जय रवे वरवेशतस्तव चरणयो स्तीविः, थीवि, पुं० इन्दु, moon, grass, sky. रणयोधनयोः स्तव। • प्रशंसा, eulogizing, स्तु, थु, अक० प्रशंसा करना, प्रार्थना करना, गुणगान • यशोगान, panegyric. करना, भजन करना, to praise, to loud, स्तवक, थवग, वि० [स्तु + वुन्] प्रशंसक, अभ्यर्चक, to worship. praiser. स्तुकः, थुगो, पुं० ग्रंथि, चोटी, a collection of स्तवकः, थवगो, पुं०. स्तुति, स्तोत्र, गुणज्ञान,prais hair. ing, • गुच्छा, मञ्जरी, bunch, tuft, • स्तुका, थुगा, स्त्री० [स्तुक + टाप्] • कूल्हा, जंघा, गुलदस्ता, कुसुमगुच्छ, bunch of flower, hip, thigh, • बालों की चोटी, a bunch • परिच्छेद, पुस्तक का अनुभाग, अंश, chap of curly hair. ter section, • समुच्चय, समुदाय, multi स्तुच, तुच, अक० उज्ज्वल होना, शुभ्र होना, चमकना, to bright. स्तवकस्तनी, थवगत्थणी, स्त्री० उन्नत स्तन वाली स्त्री, स्तुत, थुअ, भू०क०कृ०, [स्तु + क्त] समर्थित, to large breastful. shine, . प्रशंसा किया गया, प्रशस्त, स्तवनम्, थवणं, नपुं० [स्तु + ल्युट्] गुणगान, प्रशंसा, praised, lauded, aulogized. praising, • भक्ति, मंगलपाठाजिनेश्व स्तुतवान्, थुअवाण, वि० प्रशंसावान, praiseful. रस्याभिषवं सुदर्शनः प्रसाध्य पूजां स्तवनं दधानः। स्तुताञ्जन, थुअंजण, वि० आराधना करने योग्य, praise, • अतिशय प्रशंसा, (जयो० वृ० ___praisable. 1/91), a hymn. स्तुतिः, थुइ, स्त्री० [स्तु + क्तिन्] प्रशंसा, कीर्तन, tude. For Private and Personal Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1657 स्तव, पुण्यगुणोत्कीर्ति, गुणगान, • श्लाघा, सराहना, praise, eulogy, commenda- tion. स्तुतिकर्ता, थुइकत्ता, वि० प्रशंसक, praiser. स्तुतिगीतम्, थुइगीअ, नपुं० सूक्त, सुभाषित गान, __ यशोगान, panegyric. स्तुतिपदम, थुइ-पदं, नपुं० प्रार्थना पद, a object of praise. स्तुतिपाठः, थुइपाढो, पुं० स्तोत्र, praise. स्तुतिपाठकः, थुइ-पाढगो, पुं० यशोगान कर्ता, कीर्तिगायक, मागध, an economist, प्रशस्ति, प्रस्तोता,ananegyrist, • चारण, भाट, बन्दीजन, a minstre. स्तुत्य, थुत्त, वि० [स्तु + क्यप्] प्रशंसनीय, श्लाघ्य, loudable. स्तुत्यसत्यमार्गः, थुत्त-सच्चमग्गो, पुं० प्रशंसनीय पथ, praiseful way. स्तुनकः, थुणगो, पुं० [स्तु + नुकक्] बकरा, अज, goat. स्तुभ, थुइ/थाह, अक० प्रशंसा करना, गान करना, प्रार्थना करना, to praise, to celebrate, to extol, worship, • रोकना, दबाना। स्तुभः, थुहो, पुं० बकरा, [स्तुभृ + क], agoat. स्तम्भ, धुंब, सक० निकालदेना, बाहर करना, to expel, to benumb. स्तूप, थूव, अक० संचित करना, ढेर लगाना, एकत्र करना, खड़ा करना, उठाना, to heap, up, to accumulate, to pile, to collect. स्तूपः, थूवो, पुं० [स्तूप् + अच्] ढेर, टीला, aheap, __pile,• स्मारक, mound,a funeralpile. स्तूपाकार, थूवायार, वि० स्तूपित, स्मारक रूप, a थवायार वि० स्तपित स्मारक रूप monument. स्तूपित, थूविअ, वि० स्मारक, monument, a funeral pile. स्तु, थु, सक० फैलाना, छितराना, बिछाना, प्रसार करना, विकीर्ण करना, to spread, to strew, to cover, • लपेटना, ढांपना, to cloth, to cover, to envelope,• प्रसन्न करना, तृप्त करना, to praise, to scatter. स्तृ, थू, पुं० [स्तृ + क्विप्] तारा, a star. स्तृतिः, थुइ, स्त्री० [स्तु + क्तिन्],• फैलाना, बिछाना, प्रसार करना, to spread, stretching, . ढकना, वस्त्र धारण करना,expansion, cov ering clothing स्तेन, थेण, सक० चुराना, अपहरण करना, छीनना, लूटना, to steal. स्तेनः, थेणो, पुं० [स्तेन् कर्तरि अच्] चोर, लूटेरा, to rob, thief. स्तेनम्, थेणं, नपुं० चोरी करना, चुराना, robbing, stealing. स्तेनकृत, थेणकिउ, वि० चुराई गई, thieved. स्तेनप्रयोगः, थेणप्पजोग, पुं० चोरी की ओर उद्यत होना, चोरी की अनुमोदना करना, चोर प्रेरणा, belonging to chief, • अचौर्याणुव्रत का एक अतिचार, a fault of chiefless act. स्तेनानीतादानम्, थेणाणीदादाणं, नपुं० तदाहतादान, getting of things, without permition. स्तेनानुज्ञा,थेणाणुण्णा, स्त्री० स्तन प्रयोग, अचौर्याणुव्रत का एक अतिचार, a fault of act. स्तेनानुबन्धी, थेणाणुबंधी, वि० चौर्यानन्द, दूसरे के द्रव्य हरण की ओर चित्त रहने वाला, having another thing getting स्तेनित, थेणिअ, वि० चुराने का भाव वाला, छिपाने का भाव रखने वाला, getting nature of another things. स्तेय, थेणिअ, अक० रिसना, टकपना, झरना, to ___theft, to fall. स्तेमः, थेमो, पुं० [स्तिन् + घञ्] नमी, गीलापन, moisture, welness. स्तेयम्, थेयं नपुं० [स्तेनस्य भावः यत् न लोपः],. बिना दी हुई वस्तु का ग्रहण, अदत्तादान स्तेयम्। getting of thing without given, • प्रमाद योग से बिना दी गई वस्तु का ग्रहण। आदानं ग्रहणं अदत्तस्याऽऽदानं अदत्तादानं स्तेयमित्युच्यते, चोरी, लूट, theft, robbery. स्तेयत्यागवतम्, थेहच्चागव्वअ, नपुं० अचौर्याणुव्रत पर वस्तु के ग्रहण का भाव न रखना, चोरी का त्याग करना, giving up thief. For Private and Personal Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1658 www.kobatirth.org स्तेनानन्द, घेणाणंद, वि० स्तनानुबन्धी, पर वस्तु का ग्रहण में आनन्द करने वाला, पर विषय हरणशील, joy in other thing getting. स्तेयिन्, थेइ, पुं० [स्तेय + इनि] चोरी, लुटेरा, thief, robber. स्तै, थे, सक० पहनना, अलंकृत करना, to put on, to adorn. स्तैनम्, घेणं, नपुं० [स्तेन+अण्] चोरी, लूट, theft, robbery. स्तैन्यम्, थेणं, नपुं० [स्तेनस्य भावः ष्यञ् ] चोरी, लूट, theft, robbery. स्तैन्य:, थेण्णो, पुं० चोर, लुटेरा, thief. स्तैमित्यम्, थेमिच्च, नपुं० [स्तिमित + ष्यञ् ] स्थिरता, कठोरता, fixedness • जड़ता, rigidity, immobility. • स्तोक, योग, वि० [स्तुच् घञ्], अल्प, थोड़ा, + अल्प, कम, little, • छोटा, लघु, small, short, few, low. mea स्तोकः, थोगो, पुं० स्वल्पमात्र, बूंदभर, a small quantity, • सात उच्छवास प्रमाण, sure of seven breathness. स्तोकम्, योगं, अव्य० जरा सा थोड़ा सा किञ्चित् भी, less, small. स्तोककाय, थोगकाअ, वि० छोटे शरीर वाला, बौना, वामन, ठिगना, little bodied. स्तोकशः, थोगसो, अव्य० [स्तोक शस्] थोड़ा थोड़ा करके, कमी के साथ, by little, sparingly. स्तोतव्य, थोअव्वं, वि० [स्तु + तव्यत्] श्लाघ्य, प्रशंसनीय, fit to be praised. स्तोतृ, थोड, पुं० [स्तु तृच्] प्रशंसक, स्तुतिकर्ता, praiser. स्तोत्रम्, धोतं, नपुं० [स्तु ष्ट्रन्] स्तुति, स्तवन, स्तव, प्रार्थना, स्तवक, गुणानुवाद, अर्चना, भक्ति, praise, eulogium, • प्रशंसा पाठ, a hymn of praise, panegyric. स्तोभः, थोहो, पुं० [स्तुभ् घञ्] रोकना, अवरुद्ध करना, stopping, obstructing, • विराम, यति विश्राम, stop, pause, निरादर, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश तिरस्कार, disrespect contundy • सूक्त, प्रशस्ति, praise. स्तोमः, थोमो, पुं० [स्तु praise, eulogium, मन्] स्तुति, प्रशस्ति, संग्रह, समुच्चय, · समूह, collection • संख्या संघात, ढेर, number, group. स्तोम्य, थोम्म, वि० [स्तोम + यत् ] श्लाघ्य, प्रशंसनीय, happiness, praiseful. स्त्यान, धाण, वि० [स्त्यै+क्त] ढेर के रूप में संचित, collected into a mass, घनीभूत, ठोस, स्थूल, , thick, bulky, grass, • पिण्डीभूत, • मृदु, स्निग्ध, कोमल, चिकना, स्त्यायतीति स्त्यानं स्तिमितचित, soft, bland, smooth, • > unctuous. • • स्त्यानम्, थाणं, नपुं० स्वप्न स्त्याने स्वप्ने सुप्त अवस्था, sleepness, • सघनता, ठोसपना, thickness, unctuousness, • प्रतिध्वनि, गूंज, sound, चिकनाई, ढीलापन, sloth, idleness, echo. स्त्यानगृद्धिः, धाणगिद्धि, स्त्री० सुप्त अवस्था में विशेष सामर्थ्य स्त्याने स्वप्ने गृध्यते दीप्यते यदुदयात रौद्रं च बहु च कर्मकरणं सा स्त्यानगृद्धिः । (भ० आ० वृ० 2054 ), a kind of sleep, सोते सोते ही बेहोश अवस्था में ही जिससे बड़ी भारी ताकत प्रकट हो जाए ऐसी नींद को स्त्यानगृद्धि कहते हैं स्त्यायति क्रिया के स्वाप अर्थ में ही गृद्धि / उत्तेजना होना (त० सू० पृ० 124, 8/7)1 स्त्यायनम्, थायणं, नपुं० [स्त्य + ल्युट् ] भीड़ लगाना, समूह बनाना, समष्टि, collecting into a mass crowding, together. स्त्येन:, थेणो, पुं० [स्त्ये + इनच्] • अमृत, चोर, nectar. For Private and Personal Use Only स्वागन्वेषयः, थागणवेसओ, पुं० मुनिधर्म, sage act. स्त्री थी, स्त्री० [स्त्यायेते शुक्रशोणिते यस्याम् स्त्यै + " डप् ङीप् ] महिला, नारी, औरत, woman, • ( सुद० 102) दोषैरात्मानं परं च स्तृणाति छादयतीति स्त्री । (धव० ( धव० 1/340), प्रियोऽप्रियोऽथवास्त्रीणां कश्चनापि न विद्यते, Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1659 good lady,• गावस्तृणमिवारण्येऽभिसरन्ति स्त्रीधर्मिणी, थीधम्मिणी, स्त्री० रजस्वला स्त्री, a नवं नवम्। स्त्रियां सम्पद्गुणोत्कर्ष इत्यादि woman in her course. कोषात्। • सहधर्मिणी, पत्नी, चेष्टा स्त्रियां स्त्रीनाथ, थीणाह, वि० गृह मालकिन, गृहस्वामिनी, काचिद। one protected by a woman. स्त्रीबन्धनम्, थीबंधणं, नपुं० नारी निबन्धन का कार्य स्त्रीकथा, थीकहा, स्त्री० स्त्रियों सम्बन्धी कथा। कथा क्षेत्र, गृहिणी मर्यादा। प्रायोऽस्मिन् भूतले पुंसो के चार भेदों में प्रथम, story of woman, बन्धनं स्त्रीनिबन्धनम्।a woman'specufirst kind of story. liar sphere of action woman doस्त्रीकामः,थीकामो, पुं० स्त्रीसंभोग का इच्छुक, पत्नी mestic duty. चाह, desired of intercourse with स्त्रीपण्योपजीविन, थीपण्णोवजीवि, पुं० स्त्री से woman. वैश्यावृत्ति कराकर जीविका चलाना, one स्त्रीकार्यम्, थीकज्जं, नपुं० नारी धर्म, act of who lives by ping woman for proswoman. titution. स्त्रीकुसमम, थीकुसुम, नपुं० रजःस्राव, स्त्रियों का स्त्रीपरः,थीपरो, पुं० लम्पट, कामी, woman lover. मासिक धर्म, menses, the menstrual स्त्रीपरीषहसहनम्, थीपरीसह-सहणं, नपुं० वावास excretion. परीषहों में एक परीषह सहन, a kind of स्त्रीक्षीरम्, थीखीरं, नपुं० माता का दूध, milk of parisahjay. mother. स्त्रीपिशाची, थीपिसाची, स्त्री० राक्षसी प्रवृत्ति वाली स्त्रीगवी, थीगवी, स्त्री० दूध देने वाली गाय, a cow पत्नी, a friend like wife. ___of given milk. स्त्रीपुंसलक्षणा, थीपुंसलक्खणा, स्त्री० पुरुष के लक्षणों स्त्रीगुरु,थीगुरु, स्त्री० पुरोहितानी, पंडितानि, female से युक्त स्त्री, मर्दाङ्गिनी, a hermaphrodite. ___teacher. स्त्रीप्रत्ययः, थीपच्चयो, पुं० स्त्रीलिंग के प्रत्यय, a स्त्रीघोषः, थीघोसो, पुं० प्रभात, प्रातः, पौ फटना, feminine affix. morning, day break. स्त्रीप्रसङ्गः, थीपसंगो, पुं० संभोग, intercourse स्त्रीचिह्नम्, थीचिण्ह, नपुं० स्त्रीयोनि,स्त्रीत्वभाव,sign _____with woman. ___of woman. स्त्रीप्रसूः, थीपसू, स्त्री० पुत्रियों को जन्म देने वाली, स्त्रीचौरः, थीचोरो, पुं० लम्पट स्त्री, thieful woman who brings forth only woman. daughter. स्त्रीजनः, थीजणो, पुं० स्त्री समूह, woman mass. स्त्रीप्रिय, थीप्पिओ, पुं० आम्र तरु, mango tree. स्त्रीजननी, थीजणणी,स्त्री० कन्या, जन्मदात्री, given स्त्रीभावः,थीभावो, पुं० स्त्रीलिंग, स्त्रीपर्याय, female up born of daughter. gender, female born. स्त्रीजातिः, थीजाइ, स्त्री० स्त्रीवर्ग, नारी समुदाय, स्त्रीमात्रसृष्टिः, थीमेत्तसिद्धि, पुं० सम्पूर्ण स्त्रियों की ___woman mass. सृष्टि, make of all woman. स्त्रीजित, थीजिअ. वि. नारियों को वश में करने स्त्रीभोगः, थीभोग, पुं० संभोग, woman use. वाला। जोरु गुलाम, lover. स्त्रीमन्त्रः, थीमंतो, पुं० स्त्री कौशल, woman स्त्रीताडनम्, थीताडणं, नपुं० नारी उत्पीड़न, hurt- power. ing woman. स्त्रीमुतपः, थीमुतवो, पुं० अशोक वृक्ष, tree of स्त्रीधनम्, थीधणं/इत्थीधणं, नपुं० स्त्री सम्पत्ति, asoka. wealth of woman. स्त्रीयन्त्रम्, थीजंतो, नपुं० कर्त्तव्य परायण स्त्री, अधिक स्त्रीधर्मः, थीधम्मो, स्त्री० नारी कर्त्तव्य, • रजःस्राव कार्य करने वाली स्त्री, a woman who is धर्म, woman act. workness. For Private and Personal Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1660 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्त्रीरञ्जनम्, थीरंजणं, नपुं० पान, ताम्बूल। स्त्रीरलम्, थीरदणं, नपुं० रमणी मणि, उत्तम स्त्री, good woman. स्त्रीराज्यम, थीरज्ज, नपुं० महिलाओं द्वारा शासित प्रदेश, control of woman's. स्त्रीरूपः, थीरूवो, पुं० महिला स्वरूप, नारी सौंदर्य, ___charming of woman. स्त्रीलिङ्गम्, थीलिंग, नपुं० स्त्रीलिंग की विशेषता, स्त्रीयोनि, of woman, a mark of woman. स्त्रीवशः, थीवंसो, पुं० नारी की आधीनता, con ___trolled of woman. स्त्रीविधेय, थीविहेओ, वि० पत्नी द्वारा शासि, con trolled with woman. स्त्रीवेदः, थीवेदो, पुं० स्त्री के साथ विवाह, स्त्री के ही साथ परिणय, marrage with woman. स्त्रीभङ्गभावः, थीभंगभावो, पुं० नारी संगति, at tached of woman. स्त्रीसंसर्गः, थीससंगो, पुं० नारी संगति, attached of woman. स्त्रीसंस्थान, थीसट्ठाणं, वि० स्त्री की आकृति वाला, being of idle woman. स्त्री सम्बन्धः, थीसंबंधो, पुं० नारी से सम्बन्ध, दाम्पत्य जीवन, विवाह, परिणय, related with woman. स्त्रीस्वभावः, थीसहावो, पृ० नारी की प्रकृति. na- ____ture of woman. स्त्रीहरणम्, थीहरणं, नपुं० नारी अपहरण, getting of woman. स्त्रैण, थेण वि० [स्त्रिया इदम् न] मादा, स्त्रीवाचक, mother woman. स्थ, थ/ह, वि० खड़ा होने वाला, ठहरने वाला, stand ing. स्थकरणम्,थ-करणं, नपुं० सुपारी, nut, betelnut. स्थग, थग, सक० ढांपना, छिपाना, गुप्त रखना, fraudulent, dishonest. स्थग, थग, वि० [स्थग् + अच्] परित्यक्त, निर्लज्ज, _rogue, cheat. स्थगनम्, थगणं, नपुं० रद्द, छिपाना, गुप्त रखना, con cealment, biding. स्थगरम्, थगई, नपुं० सुपारी, betelnut. स्थगिका, थग्गिगा/इत्थगिगा, स्त्री० [स्थग + ण्वुल + टाप्] वेश्या, पण्णभोगी, courtesan. स्थगित, ठगि/थगिअ. वि० [स्थग + क्त]. छिपा हुआ, गुप्त, प्रच्छन, ढका हुआ, समाप्त, रद्द हुआ, covered, hidden, concealed. स्थगी, थगी, स्त्री० [स्थग् + क + ङीप] पानदान, मचला, a betel-box. स्थगुः, थगु, पुं० [स्थग् + उन्] कूबड़, कुब्ज, a hump. स्थण्डिलम्, थंडिल, नपुं० [स्थल् + इलच्, लुक् लस्य डः] बंजर भूमि,apiece of ground, • मध्यस्तूप, स्थण्डिलं प्रासुकंस्थानम्। स्थपतिः, थवइ, पुं० प्रभु, राजा, स्वामी, lord, king, स्थ • वास्तुकार, रथकार, sovereign, an architect, • बढ़ई, विश्वकर्मा, carpenter, • सारथि, a carpenter, • बृहस्पति, one who offers a sacrificial to brihaspati, • अन्तः पुर रक्षक, apart ment, an attendant on the woman. स्थपुट, थ-पुड, वि० सघन, contracted, विपन्न, संकटग्रस्त, difficult. स्थल, थल, अक० स्थिर रहना, दृढ़ होना, to stand firm. स्थलम्, थलं, नपुं० [स्थल् + अच्] भूमि, भूभाग, ground, • स्थान, जगह, place, • खेल, भूखण्ड, तदा प्रत्युत्तरं दातुं मृदङ्ग वचसः स्थले, land, field, • समूह, समुच्चय, a part, collection, gunasthana, • प्रस्ताव, प्रसंग, विचारणीय वार्ता, a topic, case. स्थलकमलम्, थलकमलं,नपुं० पृथ्वी, कमल, गुलाब, earth lotus, rose. स्थलगत, थलगअ, वि० भूको प्राप्त, getof earth. स्थलचर, थलचर, वि० भूचर, चतुष्पाद पशु। वृक - व्याघ्रादयः स्थलचरा, भूमि पर चलने वाले जीव जन्तु, going on earth, land-going. . स्थलच्युत, थलचुअ, वि० स्थानापन्न, स्थान से पतित, ... पदच्युत, fallan from a place. For Private and Personal Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश " स्थलदेवता, थलदेवआ, स्त्री० ग्राम्यदेवी, local deity, fallan with position. स्थलपद्यम्, थलपोम्मं / थलपम्म, नपुं० गुलाब, rose. स्थलपद्मभर चल पोम्मभर वि० भू के पद्मों से परिपूर्ण, स्थलपद्मानां भवः समूह, fulfil of earth lotuses. स्थलपद्मिनी, थलपम्मिणी, स्त्री० भूकमलिनी, earth lotus • लक्ष्मी, Laxmi. स्थलपयोजनवशं, थलपयोजणवसं, नपुं० धूल, रज, dust. स्थलमार्गः, थलमग्गो, पुं० सड़क, राजपथ, chief, way a road by land. स्थलवर्त्मन् थल - वम्म, नपुं० राजपथ, भूमार्ग, सड़क, पक्का रास्ता, road by land. स्थलशुद्धि, लसुद्धि, स्त्री० भू-शुद्धि, भूपरिशोधन, purification of earth. स्थला, थला, स्त्री० [स्थल यप्] सूखा भू भाग, spot til. स्थलिनी, चलिणी, वि० स्थलवाली, भू वाली, dry ground. स्थली, थली, स्त्री० [स्थल डीप्] सूखा भूखण्ड, dry earth, • नंगी-भू, भूमि, natural spot. स्थलीयम्, थलीयं, नपुं० अवनि, भूमि, स्थलीयमवनिः सैव शक्फली वा सम्भली वा विलासिनी, earth. स्थलेशय, थलेसअ, वि० [स्थले शेतेशी अच्] भू भाग पर सोने वाला, sleeping on dry ground. स्थलेशयः, थलेसओ, पुं० जानवर, स्थल या जल से सम्बन्धित जानवर, an amphibious animal. स्थवि, थवि, पुं० [स्था क्वि] जुलाहा, तन्तुवाय, a weaver, स्वर्ग, heaven. • स्थविर, थिविर, वि० [स्था + किरच् स्थावादेश: ] कठोर, दृढ़, स्थिर, पक्का, hard, strong, firm, steady, old, aged, ancient. स्थविर:, थिविरो, पुं० वृद्ध, बूढ़ा, an old man, • भिक्षुक, स्थविरो वृद्धः स्थविरो जरस, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir वृद्धशरीर । बालोऽस्तु कश्चित्स्थविरोऽथवा, a sage who old man. स्थविरकल्पः, थिविरकप्पो, पुं० निर्ग्रन्थ, भिक्षु महाव्रती होना, given up all things, who is sage of Nirgrantha. स्थविरा, थिविरा, स्त्री० भिक्षुणी, an old woman, • बूढ़ी स्त्री, and old woman. स्थविष्ठ, थिविदु वि० [अतिशयेन स्थूल स्थूल इष्ठन् लस्य लोपः ], इस्ट पुष्ट, सबसे अधिक विस्तृत, greatest very strong. स्थवीयस्, थीविस, वि० [स्थूल + सबसे बड़ा, largest. ईयसुन्] बृहद्, स्था, ठा, अक० खड़ा होना, ठहरना, स्थित होना, to stand, fagfa, to be in, to dwell,⚫ बैठना, to stay, • रहना, बसना, रूकना, to live, • विद्यमान होना, अनुरूप होना, to be, to exist • आश्रित होना, निर्भर होना, to be restrained, • निवास करना, टिकना, to be at hand, • आ पड़ना, सचेत होना। त्यक्त्वा गृहमतः सान्द्रे स्थीयते महात्मना, to rest, to depend on. स्थाणु, थाणु, वि० [स्था नु] ठूंठ, खंभा, खूंय, fixed, steady, table, stake post, pillar, firm, • अचल, गतिहीन, स्थिर । स्थाणुभ्रमः, थाणुभमो, पुं० ठूंठ समझना, खंभे का some. 1661 भ्रम होना, knowing of stake. स्थाणुव्रत्, थाणुव, वि० स्थाणु की तरह, pillar स्थाण्डिलः, थंडिलो/ठंडिलो पुं० भूखण्ड पर शयन करने वाला भिक्षु A sage of sleeping in eirth. स्थातुम्, ठाउ, (स्था + तुमुन्, बैठने के लिए, for staying • बसने के लिए। For Private and Personal Use Only स्थानम्, थाण/ठाण, नपुं० [स्था + ल्युट् ] रहना, खड़ा होना, ठहरना, slanding, • स्थल, घर, निवास, जगह, place, house, remain ing • भूमि, भू-भाग संस्थिति, व्रज, earth, earth part, • संस्थान, स्थिति, अवस्था, Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1662 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश अवगाहन, office, rank, • देश, क्षेत्र, place, dignity, country, region, . पद, दर्जा, प्रतिष्ठा, position, • अवसर, कारण, प्रसंग, an occassion, a matter cause, • उच्चारण स्थान, speech place, • उचित पदार्थ, capable thing, • प्रांगण, क्षेत्र, spot, site, locality, • मुख्य भाग, proper place. स्थानकम्, थाणग/ठाणगं, नपुं० प्रांगण, क्षेत्र, ठहरने का एकान्त भाग, place standing place, • अवस्था, स्थिति, • उपाश्रय, स्वाध्याय शाला, stand still, • शहर, नगर, city, town, basin, • जैन संतों के ठहरने एवं उपासना करने के केन्द्र, a place of jain sage's standing. स्थानक्रिया, थाणकिरिया, स्त्री कार्योत्सर्ग की स्थिति. reming of body. स्थानचिन्तकः, ठाणचिंतग, पं० स्थान/शिविर के लिए चिंतन, knowing for place. स्थानच्युतः, ठाणचुअ, पुं० पदभ्रष्ट, positionless. स्थानपालः, वणपालो, पुं० आरक्षी, रखवाला, पहरेदार. ___watchman. स्थानभूषणः, ठाण-भूसणो, पुं० स्वानुकूलपति। स्थानमेव स्वानुकूलपत्यादिरेव भूषणमलङ्कारो यस्याः सा। capable husband. स्थानभ्रष्ट, थाणभिट्ठ/ठाणभिट्ठ, वि० विस्थापित, पद से हटाया गया, पदच्युत, rejected from an office. स्थानमाहात्म्य, थाण-महप्प/ठाणमहप्प, वि० किसी स्थान का महत्त्व। velyuof place. स्थानयोगः, ठाणजोगो, पुं० उपयुक्त पद का योग, assignment of proper place. स्थानाङ्गम्, ठाणंगं, नपुं० द्वादश अंग ग्रन्थों में तृतीय सूत्र। a name of agama. स्थानान्तरः, ठाणंतरो, पुं० अन्य स्थान, बाहर, an other place. स्थानारोहणम्, ठाणारोहणं, नपुं० पद प्रदान, पद स्थापन, posting, position. स्थानिक,थाणिग, वि० [स्थान + ठक] किसी स्थान से सम्बन्ध रखने वाला, belonging to a place, locale. स्थानिन्, थाणि/ठाणि, वि० [स्थानमस्यास्ति रक्ष्यत्वेन इनि] स्थान वाला, स्थैर्य सम्पन्न, स्थायी, अभिहित, having place permanent, having fixedness, • कार्योत्सर्ग जिस स्थान में हो। स्थानं ऊर्ध्वकायोत्सर्गः तद्विद्यते येषां ते स्थानिनः। place of body ex. स्थानीय, ठाणी/ठाणिज्ज, वि० उपयुक्त स्थान वाला, स्थान से सम्बन्धित, related with place. स्थाने, ठाणे, अव्य० उपयुक्त स्थान पर, सही ढंग से, सचमुच, समुचित रीति से, in the right place, rightly. स्थापक, ठावग, वि० [स्थापयति - स्था + णिच् + ण्वुल्] स्थापित करने वाला, जमाने वाला, खड़ा करने वाला, वश में करने वाला, caus ing to stand, fixing. स्थापकः, थावगो, पुं० निदेशक, रंगमंच प्रबंधक, director of the stage. स्थापत्यः, थावत्त, पुं० [स्थपति + ष्यब्] अन्तःपुर का रक्षक, a gaurd of womens. स्थापत्यम्, थावच्च, नपुं० भवननिर्माण की कला, are faen, architecture of building. स्थापनम्, ठावण, नपुं० [स्था + णिच् + ल्युट्), • स्थापित करना, रखना, जमाना, लगवाना, placing, fixing, founding, establishing, • ध्यान, धारण, 'सत्रपास्थापनबाछितानि',. निवास, आवास, house, residence. स्थापन-स्थापनम्, थावणं/ठावणं, नपुं० गुणों की स्थापना, arranging of guna's. स्थापना, ठावणा, स्त्री० [स्था + णिच् + युच् + याप्], • अध्योराप, कल्पना, • निक्षेप, नामकरण, द्रव्यनामकरण, stage management, . अभिधान, प्रतिष्ठा स्थान, name place of regulate, • व्यवस्था, विनियमन, arranging, • खड़ा करने की क्रिया, standing, . रंगमंच प्रबन्ध, stage management. For Private and Personal Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1663 स्थापय, ठावय, अक० सन्निधान करना, रखना, आरोप slow, • नियमित, स्थापित, regular, esकरना, to found, to paste to fix. tablished. स्थापित, ठाविअ, भूक०कृ०,[स्था + णिच + क्त]. स्थावरः, थावरो, पुं० पर्वत, पहाड़, पृथ्वी आदि, स्थिर निदेशित, विनियमित, अवस्थित, fixed, lo रहने वाले, पृथिवी आदि एकेन्द्रिय प्राणी। पृथ्वी, cated, regulated, placed, sifona, जल, अग्नि, वायु, और वनस्पति-पृथिव्यप्तेजो appointed,• निविष्ट, निर्धारित, painted, वायुवनस्पतयः स्थावराः जो तिष्ठन्ति-ठहरे हुए wedded, married, • दृढ़, स्थिर, उठाया हों,' a mountain, staying, earth, हुआ, खड़ा किया गया, settled water, fire, wind, and tree etc, • determinded. शाण्डिल्य ब्राह्मण और पाराशरिका नामक स्थाप्य, थाव/ठाव, वि० [स्था + णिच् + ण्यत्] रखे ब्राह्मणी का पुत्र स्थावर, जो पूर्वजन्म में महावीर जाने योग्य जमा किये जाने योग्य, placable, की एक पर्याय का जीव था। जे राजगृह नगर में fixable, • अंकित करने योग्य, स्थिर करने देवयोनी से च्युत होकर विश्वनन्दी ब्राह्मणी का योग्य, depositable. पुत्र भी हुआ। A son of visvanidi स्थामन्, ठामणं, नपुं० [स्था + मनिन्] शक्ति, सामर्थ्य, Bhramhni. स्थैर्य, power. स्थावर नामकर्मः, थावरणामकम्मो, पुं० एकेन्द्रिय का स्थायिन्, ठाइ,वि० [स्था + णिनि युक], स्थित रहने प्रादुर्भाव, born of staying. वाला, टिका रहने वाला, standing, stay- स्थावरप्रतिमा, थावर-पडिमा, स्त्री० व्यवहार से पत्थर ing, being situated, • स्थिर दृढ़, पक्का , आदि की प्रतिमा को भगवान मानना, a earth मजबूत, अचल, permanent, firm, pratima. steady, invariable. स्थाविर, थाविर, वि० दृढ़, शक्तिसम्पन्न, मोटा, firm स्थायुक, ठाउग, वि० [स्था + उकञ् युक] ठहरने hard, power. वाला, स्थिर रहने वाला, staying, likely, स्थासकः, थासगो, पुं० [स्था + स + स्वार्थादौ क] to last, enduring, • दृढ़, स्थिर, अचल, सुगन्धित लेप करना, विलेपन करना, perfirm, steady, stationary. fuming. स्थालम्, थालं,नपुं० [स्खलति तिष्ठति अन्नाद्यत्र आधारे स्थासु, थासु,नपुं० [स्था + सु] दैहिक शक्ति, bodily घञ्], a plate, dish, vessel, • थाल, ___power. थाली, तस्तरी, • बर्तन, a cooking pot. स्थास्नु, थाणु, वि० [स्था + स्नु] स्थिर, दृढ़, शक्तिशाली, firm,. स्थायी, नित्य,permaस्थाली, थाली, स्त्री० [स्थाल + ङीष्] थाली, कलश, nent, eternal. कारक आदि, vessel, pot, pan, • बटलोई, स्थित, ठिअ, भूक०कृ०, [स्था + क्त] खड़ा हुआ, कड़ाही, a cooking pot, • पाक करने का ठहरा हुआ, पारावार इव स्थितः पुनरहो शून्ये पात्र, caldron, kettle. श्मशान तया, stood, remained, . स्थालीपुलाकः, थालीपुलागो, पुं० पकाया हुआ चावल, अवस्थित, गरमथयुतामिव स्थितां ससुतां youra, boiled rice. संस्कुरुते स्मं तां हिताम्। resting, living, स्थालीविलम्, थाली-विलं, नपुं० पाक पात्र का भीतरी • ध्यानस्थ, मुनि हिमतौ दुमदल देशं स्थितं, भाग, the interior of a coldron. determined, • रुका हुआ, दृढ़ता युक्त खड़ा स्थावर, थावर, वि० [स्था + वरच्], • अचल, हुआ, established, decreed,• निर्धारित, स्थिर, अचिर, दृढ़, जड़, fixed, stable, अवधारणा किए हुए अवधृतमात्र, agree For Private and Personal Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1664 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश ment, agreed, contracted, • सहमत, स्थितिभोजनम्, ठिइ-भोयणं, नपुं० शुद्धस्थान पर स्थित व्यस्त, निकटस्थ। होकर भोजन लेना, taking of eatonstayस्थितकल्पः, ठिअकप्पो, पुं०. आचलक्य आदि दश ___ing place. कल्पों/स्थानों में स्थित होने वाला साधु, • स्थितिविधिः, ठिइविहि, स्त्री० निर्वाह विधि, ध्यानस्थ श्रमण, determined sage. स्थितिकारीमार्ग, स्थितेर्निर्वाहस्य विधिर्यत्र.act स्थितिः, ठिइ, स्त्री० [स्था + क्तिन्], • परिस्थिति, of way. स्थिर, थिर, वि० [स्था + किरच],• दृढ़,शक्तिशाली, दशा, अवस्था, standing, remounting, • परिपालन, • रहना, टिकना, खड़े होना, धैर्य युक्त, firm,powerful,• अचल, शान्त, अघभराष्ट्र-कण्टकोऽयं खलु विपदे प्रसन्न, मे त्व मनसि स्थिरा स्याः। fixed, स्थितिरस्याभिमता, staying, abiding, . hard, solid, steady, strong,• सचेत, अवस्था, still, state, position, • पावन सजग, निश्चल, immoveable, still, • स्थान, स्थिर होना, term, limit, bound कठोर, सुस्थ, सुस्त, placid, calm, • धीर, ary, • यति, विराम, विरति, • अध्यादेश, गम्भीर, constant, certain, sure. आज्ञप्ति, निश्चित समय निर्धारण, ordi स्थिरत्व, थिरत्त, वि० योग स्थान का दृढ़ पालक, firmness. nance, • अवस्थान, निष्ठापन, स्तोत्रस्य, स्थिरा, थिरा, स्त्री० पृथ्वी, भू, भूमि, earth. स्थितिर्निष्ठापनम्। देवागमस्थिति, देवस्यागमनं स्थिराशयः, थिरासओ, पुं० निश्चलपाति, अभिप्राय, देवागमस्तस्य स्थितिवरस्थानम्।duration of resolute. an eclipse, rule, degree, • प्राकृति, स्थुलम्, थूलं, नपुं० [स्थुड् + अच्] लम्बा तम्बु, स्वभाव-किं तेभ्यो वपुषा नास्ति भवतः सम्बन्ध ढेरा, a sort of long tent. एषा स्थितिः, natural state, • स्वरूप, . स्थूणा, थूणा, स्त्री० स्तम्भ, खंभा, दण्ड, pillar, • निज भाव, आत्मभाव, nature habit, • धन, लौह प्रतिमा, an iron image, statue. सत्त्व, वस्तु रहस्य, stability, perpetua स्थूणाकृतिः, थूणाकिइ, स्त्री० दण्डाकृति, शुण्ड, हस्ति tion, • कालपरिच्छेद, time part, . शुण्ड, elephant's trunk, a elephant कालावस्थान। कालकृत व्यवस्था, term of sund. time,• सत्ता, • पदार्थ की अवस्था, . स्थूमः, थूमो, पुं० प्रभा, कान्ति, प्रकाश, light, परिणाम, duration of thing, • अपने मार्ग bright, • चन्द्रमा, शशि, moon. में स्थित रहना, staying in way. स्थूरः, थूरो, पुं० [स्था + अरन्], • सांड, a bull, • स्थितिकरणं, थिइ-करणं/ठिइ-करणं, नपुं० अस्थिर मनुष्य, a man. को स्थिर करना, दृढ़ीकरण, सुमार्ग में संलग्न स्थूल, थूल, वि० [स्थूल् + अच्] मोटा, मांसल, करना, staying, • सम्यग्दर्शन से आठ अंगों पुष्टतर, fat, large, • प्रगाढ़, strong, . में से एक अंग स्थितिकरण अंग, a kind of विस्तृत, बड़ा, बृहत्, विशाल, great, big, samgdarsan. •बेडौल, भद्दा, bulky, huge, • सम्पूर्ण, स्थितिक्षयः, ठिइक्खओ, पुं० काल क्षय, loss of साधारण, gross, coarse, rough. time. स्थूलकाय, थूलकाय, वि० मोटी मांसल, पुष्ट शरीर स्थितिबन्धः, ठिइबंधो, पुं० जो बांधा जाए, जिन वाला, fat body. परिणामों से स्थिति बंधती है। जो कर्म बांधा स्थूलखेड:/क्ष्वेडः, थूलखेडो, पुं० बाण, arrow. गया वह जब तक अपने कर्मपने को न छोड़े वही स्थितिबन्ध है। (त० सू० 8/3),bonded. स्थूलचापः, थूलचावो, पुं० धनकी, a bow. For Private and Personal Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्थूलतनु, थूलतणु, नपुं० मोटा शरीर, fat body. स्थूलता / स्थूलत्व, थूलत्त, वि० भारीपन, विशालता, मुटापा, fated. स्थूलताल:, थूलताल, पुं० हित्पल, mursky, date tree. स्थूलधी, थूलधी, स्त्री० मूर्ख, मूढ़, बुद्ध, foolish, doltish. स्थूलनालः, थूलणालो, पुं० सरकंडा, a kind of large reed. स्थूलनास / स्थूलनासिका, धूलणास / थूलणासिगा, वि० मोटी नाक वाला, thick nosed. स्थूलपटम्, थूलपड, नपुं० मोटा कपड़ा, coarse cloth. स्थूलपट्टः, थूल-पट्टो, पुं० कपास, cotton. स्थूलपाद, थूलपाद, वि० मोटे पैर वाला, सूजे हुए पैरों वाला, club footed. स्थूलपादः, थुलपादो, पुं० श्लापद नामक रोग, पैरों में मुटापा नामक रोग, हस्तिपद की तरह पैर होना, a man with elephant legs. स्थूलफलः, थूलफलो, पुं० सेमल, शाल्मली, the silk cotton tree. स्थूलभद्रः, थूलभद्दो, पुं० एक जैनाचार्य, a name of Jainacharya. स्थूलभागः, थूलभागो, पुं० मोटा भाग, fat part. स्थूलमति, थूलमइ, वि० बुद्ध, मूढ़, मूर्ख, foolish. स्थूलमानम्, थूलमाणं, नपुं० बड़ा हिसाब, • विस्तृत प्रमाण, rough calculation • सम्पूर्ण हिस्सा, full part. स्थूललक्ष, थूललक्ख, वि० दानशील, उदार, liberal, manifest. स्थूलक्ष्य, थूलखय, वि० लाभ-हानि ध्यान रखने वाला, generous. स्थूलशङ्का, थूलसंका, स्त्री० बड़ी सी आशंका, large thought. • स्थूलशरीरम्, थूलसरीरं, नपुं० नश्वर शरीर, corpulent, the grosse body. स्थूल शाटकः, थूलसाडगो, पुं० मोटा कपड़ा, thick cloth. स्थूलशीर्षिका, थूलसिस्सिगा, स्त्री० छद्र पिपीलिका, small ant. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1665 स्थूलषट्पादः, थूलछहपादो, पुं० • भ्रमर, भौंरा, big bee, large bee. स्थूलस्कन्धः, थूलखंधो, पुं० लडुच वृक्ष, बड़हल तरु, the lakucha tree. स्थूलस्तम्, थूलत्थ, नपुं० हस्ति शुण्ड, an elephant's trunk. स्थूलान्वम्, थूलत्तं, नपुं० बड़ी आंत, the larger intestine near the anus. स्थूलास्यः, थूलासो, पुं० सर्प, सांप, snake. स्थूलिन्, थूलिं, नपुं० [स्थूल + इनि] ऊंट, उष्ट्र, camel. स्थेय थेय, वि० [स्था + यत् ] निर्धारित करने योग्य, रखे जाने योग्य, to be fixed. स्थेयः, थेओ, पुं० पंच, निर्णायक, umpire, a judge, domestic priest. स्थेयम्, थेयं, वि० दृढ़तर, more firm. स्थेष्ठ, थेटू, वि० [स्थिर + इष्ठन् ] अत्यन्त दृढ़, बलवान, powerful, very firm. स्थैर्यम्, थेरिमं, नपुं० [स्थिर + ष्यञ् ] स्थिरता, दृढ़ता, अचलता, firmness, stability, fixity, steadiness, • निश्चला, निरन्तरता, continuance, firmenss of mind, • संकल्प, स्थायित्व, resolution, constancy, • सहनशीलता, ठोसपना, palience, hardness, solidity. स्थैणेयः, थेणेओ, पुं० एक गन्ध द्रव्य, a kind of perfume. स्थारम्:, थोरं, नपुं० [स्थूर + अण् ] शक्ति, बल, दृढ़ता, सामर्थ्य, power strong. स्थौरिन्, थोरिं, नपुं० [स्थौर + इनि] टट्टू, बोझा ढोने वाला घोड़ा, a horse, a pack horse. स्थौल्य, थोल्लं, नपुं० विशालता, हृष्ट पुष्टता, bigness, bulkiness. For Private and Personal Use Only स्थौल्य, थोल्लो, पुं० उत्तरप्रान्त, north part. स्वपनम्, सवणं, नपुं० [स्ना + णिच् + ल्युट् ], स्नान करना, नहाना, दुबकी लगाना, washing, bathing, • छिड़कना, सिंचन करना, sprinkling • अभिषेक, अभिसिंचन, sprinkling. Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1666 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्नपनभावः,ठवणभावो, पुं० अभिषेक,sprinkling. प्रमार्जन, प्रक्षालन, bathing, washing, . स्नपित, हविअ, वि० अभिसिंचित, अभिषेक युक्त, अभिषेक, अभिसिंचन, sprinkling, . sprinkful. मार्जन, सुसंस्कारित करना, ablution. स्नपनाः ,ण्हवअछो, पुं० स्नान से गीला, wet with स्नानजलम्, ण्हाणजलं, नपुं० अभिषेक जल, washbath. ing water, • स्नानजलं सतां शिरोमस्तकं, स्नवः,णव, पुं० [स्तु + अप] टपकना, गिरना, रिसना, पुनाति पवित्रीकरोतीत्यर्थ। झरना, trickling, dripping. स्नानद्रोणी, ण्हाणदोणी, स्त्री० नहाने का बड़ा पात्र, स्नस्, णस, अक० बसना, ठहरना, रहना, to in big pot of washing. habit, to eject. स्नानत्यागः, ण्हाणच्चागो, पुं० स्नान का त्याग, जैन स्ना, हा, अक० नहाना, स्नान करना, to bath, मुनियों के मूल गुणों में स्नान त्याग नामक गुण . श्रीपतिं जिनमिवार्चितुं पुरा,स्नान्ति दिव्यतनरोऽपि भी है। स्नानं ज्ञानसरोवरे यतिपते सांसि ते सुराः। • नहलाना, गीला करना, तर करना, Halfcat:l without wash, given up to wet. washing. स्नातक, णायग, वि० कृत स्नान वाला, जल में डुबकी स्नानद्रव्यं, पहाणदव्वं, नपुं० अभिसिंचन की सामग्री, लगाने वाला, doing with bath. things of washing. स्नातर्कः, णातक्को, पुं० [स्ना + क्त + क] सम्पूर्ण स्नानपात्रम्, हाणपत्तं, नपुं० नहाने का पात्र, wash घातिया कर्म को नाश करके केवल ज्ञान को ing tub. प्राप्त होने वाला मुनि, प्रक्षीणप्पातिकर्मणः स्नानभावः, हाणभावो, पुं० अभिषेक भाव, washकेवलिनो द्विविधाःस्नातकाः,asage,• अर्हत, ing nature, स्नानकुर्वन् - यावत् पुरा arhat, • सुसंस्कृत, good person, • निपातयोर्लट् इति भूते लट्। अनुष्ठेय विधि को समाप्त करने वाला ब्रह्मचारी, स्नानविधिः, हाणविहि, स्त्री० अभिसिंचन क्रिया, a brahmacharin. स्नानक्रिया, अभिषेक विधि, स्नाननियम, स्नातकता, थाणगत्त, वि० स्नातक दशा, a Brah- washing act, the act of ablution. man, • मनोरथा रूढतयाऽथवेतः, केनान्वितः स्नानीय, पहाणिज्ज, वि० प्रमार्जन योग्य, स्नान के स्नातकतामुपेतः। योग्य, washable. स्नातकत्व, थाणगत्त, वि० • कृत स्नान वाला, do- स्नापकः, णावगो, पुं० [स्ना + णिच् + ण्वुल् युक्] ing bath, • अर्हतत्त्व को प्राप्त होने वाला, स्नान कराने वाला भृत्य, • अभिसिंचन शील going of arahata, • स्नातक पना, a भृत्य, attandent of washing, a serBrahmacharin, स्वान्तं हि क्षालयामास, vant of bathing. स्नातकत्वे समुत्सुकः। पौद्गलिकस्य देहस्य, स्नायुः, णिहायु, स्त्री० नस, मांसपेशी, a tendon, धावन-प्रोञ्छनातिगः।। __muscle. स्नातकमन्त्रम्, थाणग-मंत, नपुं० सुसंस्कृत मन्त्र, स्नावः, णावो, पुं० कंडरा, मांसपेशी, नास, nerve, ___tend on muscle. good mantra, • अर्हतमन्त्र, arhatman स्निग्ध, सिणिह, वि० [स्निह + क्त] • चिकना, tra. स्नात्वा, हत्ता, ण्हविऊण सं०कृ०, [स्ना + क्तवा] मसृण, तैलीय, तैलयुक्त, चुपड़ा हुआ, 'स्निह्यते स्नान करके, with bathed, • अभिषेक स्मेति स्निग्धः', oily,• प्रिय,स्नेही, अनुरक्त, करके। प्रेमी, lovely, agreeable, • गीला, तर, स्नानम्, ण्हाणं, नपुं० [स्ना भावे ल्युट्], • स्नान wetted with oil, • शान्त, smooth, • For Private and Personal Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .... संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1667 कृपालु, मृदु, सौम्य, मिलनसार, kind, soft, आसक्ति, प्रीति, love, affection, kindbland, amiable, • मोहक, रुचिकर, ness, • प्रेमभाव, • तैल, oilyness, • चर्बी, कोमल, charmful, • कान्ति, bright, 991, grease, fat. cooling. स्नेहछेदः,हछेद, पुं० प्रेम विच्छेद, loss of friendस्निग्धः, सिणिद्ध, पुं० मित्र, हितैषी, व्यक्ति, friend, ship. • चमक, आभा, प्रकाश, bright, light. स्नेहच्युतः, णेहचुओ, पुं० वात्सल्य का अभाव, स्निग्धम्, सिणिद्धं, नपुं० तेल, oily, • मोम, ___ brench of friendship. enctuous, greasy. स्नेहदोषः, णेहदोसो, पुं० समाधिकरण के समय का स्निग्धता, सिणिद्धत्त, वि० [स्निग्ध + तल + टाप् त्व दोष, fault of lovely true. वा] चिकनापन, wetted with oil, • स्नेहनं, ण्हेहणं, नपुं० तेल, स्नेहनमुत्तरितमवतार्य, सौम्यता, सुकुमारता, smooth, glossy, • त्रिवर्गवर्त्मनि गत्वोद्धार्यम्। lovely work. स्नेह, प्रेम, lovely. स्नेहकर्मन्, णेहकम्म, नपुं० प्रेमोत्पादन, स्निग्धत्वार्थ, स्निग्धत्व, सिणिदत्त, वि. चिकनापन, oily, lovely work. oilyness. स्नेह पूर्वम्, णेहपुव्वं, अव्य० अनुराग पूर्वक, with स्निग्धच्छाया, सिणिद्धछाया, स्त्री० घनी छाया, कान्ति loveness. युक्त छाया, compact, with brightness. स्नेह प्रत्ययः, णेह-पच्चओ, पुं० प्रेम का कारण, स्निग्धतनु, सिणिद्धतणु, नपुं० श्लक्ष्णशरीर, चिकना cause of love. शरीर, आभा युक्त देह, oily body, • वृद्धि स्नेह प्रवृत्तिः, णेहपउत्ति, स्त्री प्रेम भाव, स्नेहभाव, ___nature of love. गत शरीर, a body who thrownful. स्नेह प्रिय, णेहपिअ, वि० अत्यधिक प्रिय, lovely. स्निग्धा, सिणिद्धा, स्त्री० [स्निग्ध + टाप्] मज्जा, स्नेहबन्धनं, थेणबंधण, नपुं० प्रेम विवाह, falling बसा, marrow. of love. स्निग्धाङी, सिणिद्धंगी, स्त्री० स्नेह भूमि, lovely स्नेहभाव. णेहभावो, पुं० आसक्ति परिणाम, atearth. tached result. स्निह, सिणिह, अक० स्नेह करना, प्रेम करना, अनुरक्त स्नेहामात्मन्, णेहप्प, पुं० स्नेहभाव, आत्मीय भाव, होना, प्रिय होना, दिनह्येत वत्स प्रति धेनुतुल्या, lovely nature. चिपचिपाना, to love, to smooth, • सौम्य । स्नेहरङ्गः, णेहरंगो, पुं० तिल, oil. होना, to be sticky, to be bland. स्नेहरागः, णेहरुगो, पुं० पुत्रादि के प्रतिराग, love of स्नु, हु, अक० टपकना, रिसना, झरना, to drip, son ele. to trickle, • बहना, स्रवित होना, बूंद बूंद स्नेहरुद्रः, णेहराद्दो, पुं० वात्सल्य की तरह, love forsi, to fall in drops. some. स्नु, ण्हु, पुं० नपुं० [स्ना + कु] भूखण्ड, पर्वत श्रृंखला, स्नेहवर्तिका, णेह-वत्तिगा, स्त्री० वत्ती। स्नेहस्तैलं यत्र सतह, to be land, top mountain. सा सुस्नेहा चासौ दशा वर्तिका, a quail. स्नु, ण्हु, स्त्री० स्नायु, कण्डरा, मांसपेशी, a sinew, मांसपेशी, a sinew, स्नेहविमर्दित, णेहविमद्दिअ, वि० तैल चुपड़ने वाला, tendon muscle. प्रेम के भण्डार वाला, oilful, loveful. स्नुषा, ण्हुसा, स्त्री० [स्नु + सक् + यप्] पुत्रवधू, a स्नेहित, णेहिअ, भू०क०कृ०, [स्निह् + णिच् + क्त], ___daughter-in-law. • कृपालु, स्नेही, प्रिय, lovely. स्तुह, ण्हुह, अक० उल्टी करना, कै करना, to vomit. स्नेहिन, णेहि, वि० [स्हिन् + णिनि] अनुरक्त, स्नेह स्नेहः, णेहो, पुं० [स्निह् + घञ्] प्रेम, अनुराग, युक्त, loveful ten For Private and Personal Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1668 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश no स्मा स्नेहिन्, णेहि, पुं० चित्रकार, • लेप करने वाला, स्पर्शः, फास, पुं० छूना, संपर्क करना, touch, conpainter. tact, • आलिंगन, संयोग, सघर्ष, feeling, स्नेहुः, णेहु, पुं० [स्निह् + उन्] शशि, चन्द्र, moon. effection. स्नै,णे, अक० बांधना, लपेटना, परिवेष्टित करना, to स्पर्शक, फासग, वि० छूने वाला, स्पर्श करने वाला, bond, to round. ___toucher. स्नग्ध्य, सणेद्ध, वि० [स्निग्ध + ष्यञ्] चिकनाहट, स्पर्शनम्, फासणं फसिणं, नपुं० • छूना, • स्पर्श स्निग्धता, oily, • सुकुमारता, प्रियता, lovely. करना, • संपर्क, • संयोग, आत्मना स्पन्द, सर्पदं, फंदं अक० धड़कना, हिलना, कांपना, स्पृश्यतेऽनेनेति स्पर्शनम् - स्पृशतीति स्पर्शनम्, ठिठुरना, to throw, • कंपकंपी, थरथराहट, contact, sense of touch, • स्पर्शन गति, to shake, to tremble. इन्द्रिय, स्पर्शजन्य ज्ञान, • एकेन्द्रिय-स्पर्शन स्पन्दनम्, फंदणं, नपुं० [स्पन्द् + ल्युट्] कांपना, इन्द्रिय, organ of touch. ____throbbing, quivering. स्पर्शनक्रम्, फासणगं, नपुं० त्वचा, शरीर, skin, a स्पन्दित, फंदिअ, भू०क०कृ०, [स्पन्द्+क्त] कंपित, term used in sankhya philosophy. कंप कंपाया हुआ, ठिठुरा हुआ, throbbed, स्पर्शवत्, फासवं, वि० [स्पर्श + मतुप] स्पर्श किये quivered, gone. जाने योग्य, for the skin. स्पर्धन, फद्धिणं, वि० ईर्ष्याकरण, qivalling. स्पर्शनक्रिया, फासणकिरिया, स्त्री० चेतन-अचेतन स्पर्धाकारिन्, फद्धाकारि, पुं० प्रतिशत्रु, प्रतिपक्षी, पदार्थ के स्पर्श का चिंतन, thinking of with challenge. touch, known-unknown ful things. स्पर्द्धित, फद्धिअ, वि० स्पर्धायुक्त,enulationness. स्पश, पस, सक० अवरुद्ध करना, रोकना, to obस्पर्ध, फद्ध, अक० स्पृहा करना, बराबरी करना, होड़ struct, • सम्पन्न करना, to touch, • देखना, लगाना, to contend, • प्रतियोगिता करना, निहारना, भांपना, भेद करना, to see, to be ललकारना, उपेक्षा करना, emulating, to hold. rival, to complete. स्पशः, पासो, पुं० [स्पश् + अच्] गुप्तचर, a seस्पर्धन, फद्ध, वि० ईर्ष्याकरण, बराबरी करना,emu cret emissary agent, • युद्ध, संग्राम, lating. fight, war, battle. स्पर्धा, फद्धा, स्त्री० [स्पर्ध + अङ् + याप्] बराबरी, स्पष्ट, फुड, वि० [स्पश् + क्त] साफ साफ, सरल, आपसी टक्कर, emulation, rivalry, • स्वच्छ, clear, plain, manifest, real, प्रतियोगिता, होड़,competition,• चुनौती, true. सामना, • ईर्ष्या, कुह, jealousy, envy. स्पष्टम्, फुडं, अव्य० स्पष्ट रूप से, साहस पूर्वक, स्पष्टं स्पर्धिन, फद्धि, वि० [स्पर्धा + इनि] प्रतिद्वन्द्विता करने सुधासिक्त, plainly, openly, boldly. वाला, होड़ करने वाला, rivalling, emu- स्पष्टगर्भा, फुड-गब्भा, वि० गर्भ के चिह्न युक्त, a lating, • समानता करने वाला, envious, woman who shows, evident signs • सामना करने वाला, emuleus. of. स्पर्धिन्, फद्धि, पुं० प्रतियोगी, competitor, an स्पष्टता, फुडत्त, वि. वास्तविकता, सत्त्यार्थता, ___clearly, truly. equal. स्पर्श, फास, अक० मिलना, लेना, संयुक्त होना, to स्पष्टनिवेदनम्, फुड-णिवेदणं, नपुं० असंदिग्ध कथन, true thought. touch, to contact, . आलिंगन करना, to स्पष्टपरिभाषणं, फुड-परिभासणं, नपुं० स्पष्ट कथन, sensation. गर्जन, true thought, real speech. For Private and Personal Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1669 6. स्पष्टप्रतिपत्तिः, फुड-पडिवति, स्त्री० स्पष्ट प्रतीति, arkia 3119, good knowledge.. स्पष्टभाषिन, फुड-भासि, वि० साफ-साफ कहने वाला, having good thought. स्पष्टभेदः, फुडभेओ, पुं० यथार्थभेद, real kind. स्पष्टवक्ता, फुडवत्ता, वि० शास्ता, truely, thinker. स्पष्टदशासनविद, फुड-दसासणंविद, वि० यथार्थ शासन का जानने वाला, knowing true order. स्पष्टाभ, फुडाह, वि० स्पष्टाचार शोभित, charmed ___ of true character. स्पष्टी, फुडी, वि० स्पष्ट होने वाला, being true ___extricate. स्प, फुस/फास, सक० उद्धार करना, मुक्त करना, to live, to grant, • अनुदान देना, अंशदान देना, • प्रदान करना, • रक्षा करना, to de_liver, to protect. स्पृक्का, फिक्का, स्त्री० [स्पृश् + कक्] एक जंगली पौधा, of a wild plant. स्पृश, फास, अक० छूना, • थपथपाना, to touch. • संपर्क करना, संयोग करना, to adhere, • प्रभावित करना, पसीजना, to affect, to move, • संकेत करना, उल्लेख करना, to write,.छुपाना, to cover. स्पृश, फास, वि० छूने वाला, स्पर्शित करने वाला, ___touching. स्पृष्ट, फुह, भू०क०कृ०, [स्पृश + क्त] छुआ हुआ, स्पर्शित किया हुआ, सम्पर्क में सोया हुआ, fainted, touched sleeped in con tact. स्पृष्टिः, फुडि, स्त्री० छूना, संपर्क, स्पर्श, touch, contact. स्पृह, फड, अक० कामना करना, इच्छा करना, चाहना, स्पृहयति, to wish, todesire, to long for. स्पृहणम्, पिहण, नपुं० [स्पृह + ल्युट्] इच्छा, कामना, wish, desire. स्पृहणीय, फुडणीय, वि० [स्पृह् + अनीयर्] मन को भाने वाली, अभिलषणीय, वांछनीय, चाहने योग्य, to be wishable, • मनोहर, to be charmfui. स्पहणीयता, फुडणिज्जत्त, वि. आदरणीयता, re spectable. स्पृहदयालु, फुहदयालु, वि० [स्पृह + णिच् + आलुच्] उत्सुक, उत्कंठित, वाञ्छावती,disposed to be desirous. स्पृहा, फुडा, स्त्री० [स्पृह + अच् + यप्],• इच्छा, वाञ्छा, चाह, अभिलाषा, wish, desire, eager, desire, . FICTAT, 1471, ardent wish, longing. स्पृहय, फुड, वि० [स्पृह + णिच् + यत्] वांछनीय चाहने योग्य, without desirable. स्पष्, सप्प, सक० आलिंगन करना, to embrace. स्फट, फट्ट, अक० फूलना, विकसित होना, to brust, to expand स्फट:, फट्टो, पुं० [स्फट् + अच] सर्प का फैला हुआ फण/फणा, a snake's expanded hood. स्फटयोत्कट, फुट्टयोक्कडो, पुं० उच्च फण, ex panded. स्फटा, फुट्टा, स्त्री० [स्फट् + यप्] फिटकरी, alum. स्फटिकः, फलिहो, पुं० [स्फटि + कै + क] बिलौर, कांचमणि, acrystal, quartz, • स्फटिक मणि, आच्छ पाषाण, a clean stone. स्फटिकाश्मः, फलिहकस्सो, पुं० स्फटिक मणि, crystal. स्फटिकारी, फुडियारी, स्त्री० फिटकरी, alum. स्फटिकी, फडिहिगी, देखो ऊपर, alum. स्फटिकोचितः, फलिहगोचिओ, पुं० स्फटिक निर्मित, maded by crystal. स्फण्ट, फंट, सक० फूलना, विकसित होना, to burst, to open, • मजाक करना, हंसी उड़ाना, to joke with, to laugh at. स्फरणम्, फरणं, नपुं० [स्फर् + ल्युट] कांपना, थरथराना, धड़कना, trembling. स्फल, फल, अक० कांपना, थरथराना, धड़कना, फड़फड़ाना, छपछपाना, to quiver, to throw, to palpitate. For Private and Personal Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1670 www.kobatirth.org स्फाटिक, फालिह, वि० [स्फटिक + अण् ] कांचमणि मय, बिल्लौरमय, crystal line. स्फाटिकं, फालिहं, नपुं० बिल्लौर पत्थर, 'जिनालय स्फाटिक सौधदेशे', a stone of crystal, crystalline. + स्फाटिक, फालिअ, भू०क०कृ०, [स्फट् + णिच् क्त] फाड़ा हुआ, फूला हुआ, विकसित हुआ, split open, burst, • विदीर्ण किया हुआ, expanded, made to gap. स्फाति, फाहि, स्त्री० [स्फाय् + क्तिन्] सूजन, शोथ, swelling • वृद्धि, intume scene, increase growth. " स्फाय्, फाय, अक० मोटा होना, स्थूल होना, विस्तृत होना, फैलना, • सूजना, बढ़ना, to grow large, to increase, to expand. स्फार फार वि० [स्फाय् + रक्] विस्तृत, दीर्घ, फैला हुआ, बढ़ा हुआ, expanded, great, increased • अधिक, पुष्कल, उच्च, ऊंचा, much, abundant, • उभार, गिल्टी, फुटकी, पपड़ी, स्पन्दन, धड़कन, bubble, • टंकार, quivering, palpitation. स्फारम्, फारं, नपुं० प्रचुरता, आधिक्य, abundance much. स्फारणम्, फारणं, नपुं० [स्फुर् + णिच् + ल्युट् ] कंपन, थरथराना, throbbing, • स्फुरण, shaking, trembling. स्फाल, फाल, सक० खोलना, उद्घाटनय करना, throbbing. स्फालः, फालो, पुं० धड़कन, कंपन, थिरकन हिंडन, throbbing, trembling, to beat. स्फालनम्, फालण, नपुं० [स्फाल् + ल्युट् ] स्पन्दन, धड़कन, quivering • बिसना, फाड़ना, palpitation, • सहलाना, थपथपाना, causing, rubbing, • आश्वासन, हाथ फेरना, friction. स्फिचर, फिचर, स्त्री० [स्फाय् + डिच्] चूतड़, कूल्हा, hips, buttocks. स्फिट्, फिड, अक० चोट पहुंचाना, मार डालना, क्षति ग्रस्त करना, ढकना, to hurt to injure, to kill, to despise, to love, to cover. • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्फिर, सिफिर, वि० [स्फाय् + किरच्] • बहुत प्रबल, प्रचुर, प्रभूत, much, most, strong, • असंख्य, विस्तृत, आयत, very much, large. स्फीत, फीअ, भू०क० कृ०, [स्फाय् + क्त], • प्रशस्त, • मोटा, बहुत अधिक, swollen, good fat, heavy, • प्रबल, प्रचुर, पर्याप्त, much, big, many numerous, सफल, समृद्ध, • पवित्र, pure, successful. स्फीतचन्द्रवदनीय, फीअंचदवदणिज्ज, वि० प्रशस्त चन्द्र वदन वाली, increasing moon face, • चन्द्रमुख की तरह, स्फीतः प्रशस्तश्चन्द्रं एवं वदनं मुखं यस्याः सा । स्फीत्कार:, फीअयार, फीअयार, पुं० अङ्गस्फालन, अङ्गविक्षेप move of body. स्फीति:, फीइ, स्त्री० [स्फाय् + क्तिन्] स्फूर्ति, in crease, • प्रक्रम, पराक्रम, • समृद्धि, स्फूर्ति, abundane, • प्रसन्न, खुश, happy, joy, प्राचुर्य, यथेष्टता, पुष्कलता, prosperity. स्फीतिधरी, फीइधरी, वि० स्फूर्तिदायक, power • · ful. स्फीतिमण्डित, फीअमंडिअ वि० आनन्द मंडित, decorate with joy. स्फुट, फुड, अक० फट जाना, विदीर्ण होना, दरार पड़ना, भंग होना, टूटना, to burst, rent, to break, • खिलना, विकसित होना, to open, to expand • कुसुमित होना, फूलना, to open, to expand, • भाग जाना, छलांग लगाना, तितर-बितर करना, to spread, to run away, to bound away, • प्रकट होना, • बतलाना, स्पष्ट करना, to well, known to famous. For Private and Personal Use Only स्फुट, फुड, वि० [स्फुट् क] स्पष्ट, clear, • खिले हुए, विकसित, कुसुमित, प्रफुल्लित, opened, expanded, • चमकती हुई, brightful, blossomed, स्पष्टता सम्यग्दृशो भाव चतुष्कमेतत् पर्येत्यमीस्फुटमस्य चेतः, become, visible, Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1671 act. ing. • साफ, स्पष्ट, श्वेत, शुभ्र, उज्ज्वल, pure, स्फुण्ट, फुट, सक० खोलना, फुलाना, उपहास करना, plane, • फैले हुए, प्रसारित, विकीर्ण, हंसी उड़ाना, to open, to loud. spreaded, • प्रत्यक्ष-उत्तमपद - स्फुण्ड्, कुंड, सक० ढकना, to cover. सम्प्राप्तिमितीदं स्फुटमेव प्रवदाम, certainly, स्फुत्, फुअ, अव्य० एक अनुकरण परक ध्वनि, an truely,• निरंतर-जीवन्ति नः स्फुटम्, dis- anifative sound. tinctly. स्फुर, फुर, अक० थरथराना, कांपना, फटकना, to स्फुटत्व, फुडत्त, वि० सुस्पष्ट, very clean. throb, to palpitate, • खसोटना, संघर्ष स्फुटदन्तरश्मिः , फुड-दंतरस्सि, स्त्री० चमकती हुई करना, विक्षुब्ध होना, to twitch, • उछलना, ___ दन्त किरणावली, brighted teeth raise. उद्गत होना, to strunge, to spring, to स्फुटदुकूलः, फुड-दुकूलो, पुं० शुभ्र दुपट्टा, clean rebound, • चमकना, दमकना, जगमगाना, opper cloth. to dart, to shine, • शोभित होना, to' स्फुटरूपक, फुड-रूवग, वि० स्पष्ट अर्थ करने वाली. flash, to rise, • फैलना, प्रसरित होना, to नासीत्प्रसिद्धिः स्फुटरूपकायाः, beingclean throw, to cast. स्फुरः, फुरो, पुं० [स्फुट् भावे घञ्] धड़कना, चमकना, स्फुटशाटी, फुडसाडी, स्त्री० हरी साड़ी, green देदीप्यमान होना, throbbing, trebling, ___saree. quivering, swelling. स्फुटहंसजनः, फुडहंसजणो, पुं० धार्मिक जैन, reli- स्फरकान्तिः, फुरकंति, स्त्री० देदीप्यमान प्रभा, shin gious men, • उत्तम हंस समूह, स्फुटेन हंसजनेन हंसानां पक्षिणां, पक्षे धार्मिक परहंसानां स्फुरणम्, फुरणं, नपुं० [स्फुर् + ल्युट्] चमकना, जनेन समूहेन, good swan mass. दमकना, देदीप्यमान होना, झलकना, shinस्फुटि:/स्फुटी, फुडी, स्त्री० फट जाना, breaking. ing, rising, gleaming, flashing, . स्फुटिका, फुडिगा, स्त्री० [स्फुटि + कन् + टाप्] टूया धड़कना, हिलना, कांपना, throbbing, हुआ, खण्डित, खण्ड, अंश, brusted, part, quivering aslice. स्फुरत्, फुरअ, वि० छलकने वाला, धड़कने वाला, स्फुटित, फुडिअ, भू०क०कृ०, [स्फुट् + क्त] फटा स्फूर्ति, throbbing, shining. हुआ, टूटा हुआ, स्फुटितकुम्भदेव धिगस्तु नः, स्फुरित, फुरिअ, भू०क०कृ० [स्फुर् + क्त] कंपित, brusted, • स्पष्ट किया हुआ, cleared. प्रकम्पित, हिलता हुआ, throbbed, स्फुटितकुम्भदेवं, फुडिअकुंभदेव, नपुं० फूय घड़ा, rounded, • चमकता हुआ, shined. break pot. स्फुरद्याशः, फुर-ज्जसो, पुं० विकसित तारुण्यकीर्तिः, स्फुटितभावः, फुडिअ फुडिदभावो भावो, पुं० फूट-फूट bloomed light. होना, बिखर पड़ना, breaking, brusting. स्फुरदिष्टिः, फुरदिट्ठि, स्त्री० भाग्यसत्ता, भाग्यवान, स्फुटीकृत, फुडीकिअ, वि० स्पष्ट किया हुआ, अपि quiverness. स्फुटीकृत विश्वविधान, cleared. स्फुर्छ, फुच्छ, अक० फैलना, विस्मृत होना, to स्फुटीभावः, फुडीभावो, पुं० स्पष्ट भाव, clear na- spread, to extend, • भूल जाना, विस्मृत ture. होना, to forget. स्फुट्ट, फुट्ट, अक० तिरस्कार करना, अपमान करना, स्फुर्ज, फुरिज, अक० गरजना, ध्वनि करना, विस्फोट निरादर करना, todisrespect, todespise. होना, धड़कना, to thunder, to sound, स्फुड, फुड, सक० ढकना, आच्छादित करना, to • दहाड़ना, to bec,e to appear, • बोधः cover. For Private and Personal Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1672 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्फूर्जाति चिद्गुणो भवति, यः प्रत्यामवेद्य सदा। to glitter, to shine. स्फुल, फुल, अक० कांपना, धड़कना, लपकना, • मार डालना, to thunder, to kill. स्फुलम्, फुलं, नपुं० [स्फुल् + क] तंबू, डेरा, शिविर, a tent. स्फुलनम्, फुलणं, नपुं० कांपना, फटकना, धड़कना, thundering, throbbing, palpitation. स्फुलिङ्गः, फुलिंगो, पुं० चिनगारी, अग्निकण, a spark of fire, • विद्युत्, बिजली, light, • तिलगा, a fire part, तल्लिङ्गानि तदानीं, स्फुलिङ्गनीति निस्मच्छन। स्फुलिङ्गम्, फुलिंग, नपुं० चिनगारी, अग्निकण, a spark of fire. स्फूर्जः, फुरिजो, पुं० [स्फुज् + घञ्] मेघ गर्जना, • इन्द्र वज्र, indra's, a sound of cloud ___thunder. स्फूर्जथुः, फुरिजत्थं, पुं० मेघ गर्जना, गड़गड़ाहट,a clap of thunder. स्फूर्तिः, फुत्ति, स्त्री० [स्फुर् + क्तिन्] उत्कण्ठा, throbbing, • उत्साह, उमंग, shaking,. धड़कन, स्फुरण, थरथराहट, vibration, flashing, • छलांग, चौकड़ी, प्रफुल्लभाव, spring, bound. स्फूर्तिकर, फुत्तियर, वि० रोमांच योग्य, __throbbable, योगोऽनयोः स्फूर्तिकरो विशेषात्। स्फूर्तिमत्, फुत्तिम, वि० [स्फूर्ति + मतुप्] धड़कने वाला, विक्षुब्ध, tremulous,• कोमल हृदय, lotus some heart. स्फेयस्, फेय, वि० [अतिशयेनं स्फिरः ईयसुन्] प्रचुरतर, प्रबल, विस्तारजन्य, more abun- dant, larger, powerful. स्फेष्ठ, फेट्ठ, वि० [स्फिर + इष्ठन्] प्रबल, प्रचुरतर, __ अत्यन्त विस्तृत, powerful, largest. स्फोटः, फोड, पुं० [स्फुट करणे घञ्] फूट निकलना, फूट पड़ना, breaking, • अभिव्यक्ति, splitting, • विकास, • सूजन, कौड़ा, रसौली, • शब्द व्यञ्जना, open, swelling, boil, tu mor, hearings a sound, the eternal sound recognised, by the mima moakas. स्फोटकः, फोडगो, पुं० फोड़ा, पूति, boil, tumor. स्फोटन, फोडणं, वि० प्रकट करने वाला, फूटने वाला, विकसित होने वाला, being, blooming, manifesting. स्फोटनम्, फोडणं, नपुं० फाड़ना, • विकसित होना. चटकना, breaking,• फटका, विदीर्ण होना, rending, cracking. स्फोटनी, फोडणी, स्त्री० [स्फोटन + ङीप्] बरमा, छिद्र करने का औजार, a tool, • स्फोटयितुम् विकासयितुम्, the boring tool. स्फोटिका, फोडिगा, स्त्री० [स्फुट् + ण्वुल् + यप् इत्वम्] एक पक्षी कठफोड़ा पक्षी, a kind of bird. स्म,म्ह, अव्य० [स्मि + ड] वर्तमान कालिक क्रियाओं का भूतकाल में परिवर्तित करने के लिए लगाया जाने वाला निपात पातालमूलमनुखातिकया स्म सम्यक् । a article added to the present tense of herbs. स्मयः, म्हअ, पुं० अभिमान, अहंकार, गर्व, pride, astonishment. स्मयकः, म्हयगो, पुं० अभिमान, अहंकार, गर्व-सा पदानि परिदृष्टवतीव प्रस्थितस्थ सहसा स्मयकस्य, • रहस्य भाव, आश्चर्य-सम्पादयत्यत्र च कौतुकं नः करोत्यनूढा स्मयकौतुकं न। wonder surprise, pride. स्मयलोपिन, म्यहलोवि, वि० अभिमान नष्ट करने वाली सम्बभूव वचनं नभसोऽपि निम्न रूपतस्तत्स्मयलोपि, killing of pride. स्मयसाम्, म्हय-सद्द, नपुं० आश्चर्य का स्थान।स्मस्य आश्चर्यस्य सद्म स्थानं यत्र सा, a place of wonder. स्मयसारिणी, म्हयसारिणी, स्त्री० गर्वकुल्या, a prideful waterful. स्मयोच्छेदपटु, म्हयोच्छेदपडु, वि० दुरभिमान नष्ट करने में समर्थ - स्मयस्य दुरभिमानस्योच्छेदे निराकरणे पटु समर्थ, capable in pride killing. For Private and Personal Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्मरः, समरो, पुं० [स्मृ भावे अप्] काम, love, • कामदेव, cupid, recollection, स्मस्य वागुरा वाला लावण्यसुमनोलता, remembrance • प्रत्यास्मरण, स्मरण, याद, remembrance. स्मरकल्प:, समरकप्पो, पुं० कामावस्था, action of love. स्मरक्रिया, समरकप्पो, स्त्री० काम क्रिया, भोगसक्ति की भावना, any amorous action. स्मरकूपकः, समर- कूवगो, पुं० स्त्री की योनि, भग, female aborne place of female. स्मरागारम्, समरागार, नपुं० स्त्री की योनि female place. स्मरादेशकर, समरादेसयर, वि० रतीश शासन प्रवर्तक, supporter of lover. स्मरायुधः, समराउहो, पुं० वज्र, • काम बाण, the under, स्मरायुधैः पञ्चतया स्फुरद्भिः aarrow of love, pining with love. स्मरारिः, समरारि, पुं० महादेव, शिव, mahadeva, Siva. स्मरार्थ, समरत्थ, वि० कामार्थ, pining with love. स्मरोत्तानम्, समरोत्ताणं, नपुं० कामरूप उत्तान, कामश्री, a wish of love, लतेव मृद्वी मृदुपल्लवा वा कादम्बिनी पीनपयोधरा वा। समेत्वलम्भुन्नतिमन्त्रितम्बा तटी स्मरोत्तानगिरेरियं वा ।। pining with love. स्मार, समार, वि० [स्मर+अण्] काम संबंधी, स्मरण, remembering, memory. स्मारक, समारग, वि० स्मृति चिह्न, पूर्व पुरुष का यादगार, स्तूप, reminding, a memorial heap. स्मारकम्, समारगं, नपुं० स्तुप, स्मरण स्थान, a memorial place. स्मारणम्, समारणं, नपुं० [स्मृ + णिच् + ल्युट्] स्मरण करना, याद दिलाना, remembering. reminding. स्मार्त, समारअ, वि० स्मृति सम्बंधी, कामजन्य, स्मृति पर आधारित, relating to memory. स्मार्तः, समारओ, पुं० पथ सम्प्रदाय, अनुयायी, traditional followers of a sect. 1 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir स्मार्तधर्मः समारअ-धम्मो, पुं० स्मृति प्रतिपादिक धर्म, traditional religion. स्मासाद्य, समासज्ज, वि० आनन्दित करने वाले, being of joyness. स्मि, सिम, सक० मुस्कुराना, हंसना, उपहास करना, खिलना, फूलना, to smile, to laugh, to bloom, to expand. स्मिद्, सिमिड, अक० अपमानित करना, घृणा करना, to slight, to despise, • प्रेम करना, to love, to go. स्मित, सिमिअ, भू०क०कृ० [स्मि+क्त] हास्य मुस्कान युक्त, हंसी युक्त, smiled, smiling, • मन्दहास्य, good laugh, • खिला हुआ, प्रफुल्लित, blossomed. स्मितचेष्टा, सिमिअचे, स्त्री० हास्यभाव, action of laugh. स्मितम्, सिमिअ, नपुं० मंद हंसी, मुस्कान, a smile, gental laugh. स्तिमपयस्, सिमिअपओ, नपुं० स्तन, पयोधर, the female breast. स्मितपूर्वम् सिमिअपुव्व, अव्य० मुस्कान के साथ, मंद हास्य से, with laugh. स्मितबाला, सिमिअबाला, स्त्री० हर्षित बालिका, हंसमुख बालिका, laughed, daughter. स्मितभावः, सिमिअभावो, पुं० हास्य भाव, मधुर मुस्कान, laughful. स्मितवारिमुक्, सिमिअवारिमुग, वि० हंसी रूपी जल छोड़ने वाली स्मितचेष्टा वाली स्मितमेव वारि मुञ्चतीति, giving up of water some laugh. स्मितसत्विषामय, सिमिअसतिविसामय, वि० 1673 For Private and Personal Use Only सस्मितमय, हंसी के योग्य, laughable. स्मितसारजुष्टिः, सिमिअसार जुट्ठि स्त्री० प्रीतिपूर्वका उपलब्धि, getted with loveness. स्मितांशु, सिमितांसु, पुं० स्मित किरण, प्रफुल्लित किरण, a raise of laugh, blossomed. स्मितामृतम्, नपुं० मन्दहास्य रूप अमृत, blos somed light. स्मितामृतांशु, सिमितामिअंसु, पुं० चन्द्र, Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1674 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्मितमेवामृतांशुश्चन्द्र, moon, • परितोषभाव, स्मृतिविरोधः, सुमरइविरोदो, पुं० स्मृतियों का विरोध, संतोषभाव, joyful nature. unknown of remembering. स्मील, सिमिल, अक० झपकना, आंख से संकेत करना, स्मृतिशास्त्रम्, सुमरइ-सत्थ, नपुं० सोहताख्य शास्त्र, to wink, to blink. धर्म शास्त्र, धर्मसंहिता, legal science, lawस्म, समर, अक० प्रसन्न होना, संतुष्ट होना, toplease, ful science. to gratify, • प्ररक्षा करना, सुरक्षा करना, स्मृतिशेष, समरइ-सेस, वि० उपरत, मृत, . अचेत. to protect, to defend, • याद करना, dide unknown. स्मरण करना, सोचना, to protect, to de स्मेर, सुमेर, वि० [स्मि + रन्] हंसने वाला, मुस्कराने fend, to remember,• सदा सुखस्यैव तव वाला, प्रहास युक्त, प्रसन्नगत, laughing, . स्मरामः। to keep in mind, • चिंतन करना, फूला हुआ, खिला हुआ, प्रफुल्लित, blosध्यान करना, याद करना, • प्रकथन करना, somed, opened. स्मरेमुखी, सुमेरमुही, वि० प्रसन्नवेदना, सहायवक्त्रा, जाप करना, उच्चारण करना, to recollec ___happiful face. tion, to call, to mind, act. स्मेरविष्किरः, सुमेर-विक्किर, पुं० मयूर, मोर, स्मृत, समरिअ, वि० याद आई, remembered. कलापी, peacock. स्मृतिः, समरइ, स्त्री० स्मरण, याद, बोध, चिंतन, re स्यदः, सुयदो, पुं० [स्यन्द् + क] तीव्रगति, अतिवेग, membrance, • स्मृति ज्ञान, remember speed, rapid motion. of known, • स्मरण मात्र, remember स्यन्द, संद, अक० टकपना, चूना, रिसना, to drop, ing only,• संहिताख्य शास्त्र, a law book to drip, • त्रविह होना, बूंद बूंद गिरना, to a code, legal science, . प्रत्यक्ष को distil, • अर्क निकालना, बहना, to flow, अन्वित करने वाली बुद्धि, knowledge of to run, • उड़ेलना, पिघलना, to shed. seeing, • पूर्व अनुभूत विषय का स्मरण, स्यन्दः, संदो, पुं० [स्यन्द् भावे घञ्] बहना, रिसना, remembering of ancient things. टपकना, छरना, flowing, trickling, . स्मृतिज्ञानम्, समरणाण, नपुं० पूर्व अनुभूत विषय का जाना, चलना, moving, • निर्झर, जल ज्ञान, स्मरणं स्मृतिः सैव ज्ञानं स्मृतिज्ञानम्, प्रवाह-'स्वर्णदीसलिलस्यन्दः।' waterfall,. knowledge of ancient time things. स्मृतिपथः, समर-पहो, पुं० स्मरण शक्ति, power गाड़ी, रथ, प्रत्यङ्मुखे सख स्यन्दे रोषो मे प्रागिहोदितः। a car, a clarion on genof remembering. स्मृतिप्रबन्धः, समररइ-रुप्पबंधो पुं० स्मृतिशास्त्र, le eral. gal science, a book remember. स्यन्दन, संदणं, वि० द्रुतगामी, प्रवाहशील, गतिमान, स्मृतिभव, समरइभव, वि० कामाधिगत, gone of going, quickly,• चुस्त, फुर्तीला, flowlove. ing, quick, swift of foot. स्मतिभ्रंशः, समरइभंसो, पुं० स्मृति का नष्ट होना, be- स्यन्दनः, संदणों, पुं० सेना, रथ, वाहन, यान, a waring destroying of knowledge. chariot, • वायु, पवन, • तिनिश वृक्ष, स्मृतिरोध, समरइरोह, पुं० स्मरण न रहना, being wind, air. ____no remembering. स्यन्दनम्, संदणं, नपुं० गति, प्रवाह, वेग, flowing, स्मृतिविभ्रमः, समरइ-विभमो, पुं० याद न आना, trickling,• चलना, बहना, going,00zcoming no remembering. ing, • रिसना, rushing. स्मृति विरुद्ध, समरइविरुज्झ, वि० अज्ञानता, मूढ़ता, स्यन्दनसञ्चपः, संदण-सच्चयो, पुं० रथ समूह, unknown. chariot. For Private and Personal Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1675 स्यन्दनिका, संदणिंगा, स्त्री० [स्यन्दन + ङीष् + कन् + टाप्] गतिमान, रिसने वाला, झरने वाला, गतिशील, द्रतगामी, flowing,going. स्यन्दिनी, संदिणी, स्त्री० लार, थूक, saliva,acow ____bearing. स्यन्न, सण्ण, भू०क०कृ०, [स्यन्द + क्त], रिसा हुआ, टपका हुआ, गिरा हुआ, rushed,dropped, trickled. स्यम्, सुम, अक० शब्द करना, आवाज करना, ध्वनि करना, to sound, • चीखना, चिल्लाना, to cry loud, shout,. विचार करना, चिंतन करना, to consider, to think. स्यमन्तकः, सुमतंगो, पुं० [स्यम् + अच् + कन्] मूल्यवान् माणिक्य, मोती, a kind of valu able gem. स्यमिमः, समिमो, पुं० मेघ, बादल, cloud, • बामी, ____an ant-hill, a kind of tree. स्यमिका, सुमिगा, स्त्री० [स्यमिक + यप्] नील, Indigo. स्यात, सिया, अव्य० शायद, कदाचित, it may be, perhaps, • कथञ्चित्, ऐसा भी, इस तरह से भी। ऐसा करने में भी - 'लोकाश्रयो भवेदाद्यः, परः स्यादागमाश्रयः। (हित० सं० 3),• अस् धातु के विधिलिङ्गः के प्रथम पुरुष एक वचन में -'स्यात्', का प्रयोग होता है। 'यतः स्यात् पौत्र-दौहित्रादि विधिचित्तरञ्जनः', तद्व्यक्तावेव तत्त्वं स्यान च शूद्रोऽस्ति सा यदि। • है। सतां ततिः स्याच्छरदुक्तरीति, • जो उभय धर्मों की व्यवस्था करने वाली है वह 'स्यात्' है। another, think's act, अनेकशक्त्यात्मकवस्तु तत्त्वं तदेकया संवदतोऽन्यसत्त्वम्। समर्थयत्स्या त्पदमत्र भाति स्याद्वादनामैवमिहोक्तिजातिः। स्यात्कार, सियायार, वि० अनेकास्तोद्योत्कार, an other act ful think. स्याद्वादः, सियावादो, पुं० अनेकान्तात्मक वस्तु निरूपण, अनेक धर्म के स्वभाव का कथन। कथञ्चिद्वादः, अनेकान्तवाद, • जिसमें विवक्षा की अपेक्षा से कथन होता है। विस्तार के लिए वीरोदय का उनीसवां सर्ग द्रष्टव्य है। घटः पदार्थश्च पटः पदार्थः शैत्यान्वितस्यास्ति घटेन नार्थः। पिपासुरभ्येति यमात्मशक्त्या स्याद्वादमित्येतु जनोऽति भक्त्या।। 'स्यात् कथञ्चित् प्रतिपक्षापेक्षया वचनं स्याद्वादः। स्याद्वादतत्परः, सियावादतप्परो, पुं० स्याद्वाद सिद्धान्त में लीन। स्याद्वादभाक्, सियावादभागं, नपुं० अनेकान्तवाद का कथन स्याद्वादमनेकान्तवाद भजतीति। स्याद्वादमुद्रा, सियावादमुद्दा, स्त्री० चक्रनय व्यवस्था, स्याद्वाद की व्यवस्था, मुमुक्षुभिस्तीर्थतया किलेष्टा स्याद्वादमुद्राङ्कितचक्रचेष्टा । स्याद्वादविद्याधिपति, सियावाद-विज्जाहिवई, पुं० वीरप्रभु, तीर्थंकर महावीर, tirthankar, mahavir. स्यूत, सूअ, भू०क०कृ०, सिला हुआ, नत्थी किया ___ गया, stitching. स्यूतिः, सूइ, (सिव् भाव क्तिन), सीना, टांकना, सिलना, sewing, • सन्तति-सन्ततौ सीव्यने स्यूति इति विश्वलोचने। stitching, • उत्पत्ति, bore, • वंशावली, कुल, caste, family, offspring, • थैला, bag. स्यूनः, सूणो, पुं० सूर्य, • किरण, sun, a ray,. __थैला, बोरा, स्यूनोऽकें किरणे इति विla bag. स्यूमः, सुमो, पुं० [सिव् + मक्] प्रकाश किरण, a ray of light. स्योतः, सोओ, पुं० थैला, बोरा, bag, sack. स्योन, सोण, वि० सुदंर, सुखद,charmful, hand ___some, • शुभ, कल्याणकारी, joy ful. स्योनः, सोणो, पुं० सूर्य, • आभा, sun, ray. स्योनम्, सोणं, नपुं० थैला, बोरा, bag. स्रंस, संस, अक० गिरना, रिसना, झरना, बहना, to flow,. लटकना, खिसकना, शिथिल होना. to hang. स्रसः, संसो, पुं० [संस् + घञ्] गिरना, खिसकना, falling. स्रसनम्, संसणं, नपुं० [स्रस् + णिच् + ल्युट्] गिरना, झड़ना, खिसकना, falling. For Private and Personal Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1676 www.kobatirth.org सिन्, संसि वि० [स्रंस् + णिनि] गिरने वाला, खिसकने वाला, लटकने वाला, falling, hanging, slipping. स्त्रक्करी, सक्करी, स्त्री० मालाकारिणी, मालिन, female gardener. स्त्रग्विन्, सग्गि, वि० [स्रज् + विनि] माला युक्त, हारधारण किए हुए, garlandful. स्त्रज्, सज, स्त्री० [सृज्यते सृज् क्विन्] माला, · + - हार, पुष्पहार, garland. स्त्रज्दामन्, सजदाम, नपुं० माला की गांठ, the tie of a garland. स्वधर, संजहरो, वि० हार धारण करने वाला, getting of garland. स्त्रजपुष्पम्, सजपुप्फ, नपुं० माला के फूल, flowers of garland. जयुक्त, सजजुत, वि० हार सहित, माला युक्त, with garland. स्त्रजाक्षरम्, सजक्खरं, नपुं० अक्षरमाला, words mass. स्त्रज्वा, सज्जा, स्त्री० [सृज् वा] रस्सी, डोरी, धागा, thread, rope, cord. स्त्रद्धू, सदधू, स्त्री० अपान वायु सूत्र breaking wind downwards. स्म्भू, संभ, अक० [सु + अप्], बहना, रिसना, चूना, टपकना, trickle, to concide, to rush, • बिंदु, प्रवाह, to piont, to flow, • फुहार, झरना। स्त्रवणम्, संवर्ण, नपुं० [स्रु+ ल्युट्], बहना, चूना, रिसना, lowing, • पसीना, • मूत्र, sweat, urine, • झरना, गिरना स्रोतो विमुच्य स्रवणं स्तनान्ताद् । flowing. स्त्रवत् सव, वि० [सु शत्] बहने वाला, रिसने वाला, टपकने वाला, flowing trickling. स्रवता, सवआ, स्त्री० [स्रवत् + ङीप् ] प्रसरता, flowing. स्त्रवन्ती, सवंती, स्त्री० नदी, सरिता, बहुधावलिधारण नवन्तीं नितरां नीरदभावमाश्रयन्तीम् । stream, river. स्रष्टु, सट्ठ, पुं० [सृज् + तृच्], बनाने वाला, रचने वाला, ब्रह्मा, a maker, creator. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्वस्त, सस्थ, भू०क०कृ० [संस्+क्त] गिरा हुआ, खिसका हुआ, नीचे आया हुआ, fallen, dropped • च्युत, पतित, लम्बित, slipped off. स्वस्तरः, सत्थरो, पुं० [स्रस् + तरच् ] पलंग, शय्या, आसन, बिछौना, bed, couch, sofa. स्वाकू, साग, अव्य० [स्रुक + ढक् ] फुर्ती से, तेजी से, शीघ्र से, सहालिभिः पार्श्वमुपागाम प्राक् ततः शनैस्तेन तयैकया स्राक् । स्राक् शीघ्रमेव, quickly speedily. स्त्राव, सावो, पुं० [स्तु घन्] प्रवाह, झरना, निर्झर, flow, water falol, रिसना, टपकना, dropping. • स्त्रावक, सावग, वि० [स्र + ण्वुल्] बहाने वाला, गिराने वाला, causing to flow. स्त्राविणी, साविणी, वि० देने वाली, giver. त्रिभू, सिभ, अक० चोट पहुंचाना, मार डालना, to hurt, to kill. स्त्रिव्, सिव, अक० सुख जाना, म्लान होना, मुर्झाना, to become dry. खु, सु, अक० बहना, झरना, रिसना, टपकना, to flow • चुना, छीनना, नष्ट होना, to stream, to drop, to exude, • इधर-उधर होना, उड़ेलना, डालना, बखेरना, to go to move. स्रुघ्न, सुग्घो, पुं० एक जनपद, a town. स्रुघ्नी, सुग्धी, सी० [स्रघ्न अच् ङीष्] सज्जी, देह, natron. + स्रुच, सुच, स्त्री० [सु किप् चिट् आगम] लकड़ी का चमचा, wooden ladle. खुत्, सुअ वि० [सु क्विप्] बहने वाला, गिरने वाला, उड़ेलने वाला, flowing, dropping. streaming. + स्रुतिः, सुइ, स्त्री० [स्रु + क्तिन्], बहना, रिसना, टकपना, झरना, चूना, flowing oozing, dropping, distilling, • राल, • धारा, प्रवाह excudation, flow of the water fall, sap. स्रुवः, सुवो, पुं० चमचा, लकड़ी का चमचा, a sac For Private and Personal Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश www.kobatirth.org rificial ladle, • झरना, निर्झर, a spring, cascade. स्क, सेग, अक० गतिशील होना, to go to move. स्त्र, से, अक० उबालना, पकाना, to boil, to sweat. स्त्रोतम्, सोअ, नपुं० धारा, प्रवाह, निर्झर झरना, a stream, खोतो विमुच्य स्रवणं स्तनान्ताद् यूनामिदांनीं सरसीति कान्ता। current flow, water fall. स्त्रोतस्, सोअ, नपुं० [स्रु + तसि] सरिता, नदी, धारा, निर्झर, झरना प्रवाह, river, waterfall, ca nal, • लहर, wave. स्त्रोतस्यः, सोअस्सो, पुं० शिव, • चोर, Siva, thief. स्त्रोतस्वती, सोअस्सइ, स्त्री० नदी, सरिता, river. स्त्रोतस्विनी, सोअस्सिणी, खी० [स्रोतस् मतुप विनि ] सरिता, river, नदी । स्व, संव/सय, वि० [स्वन् + ड] अपना, निजी, तस्मिन् परः स्व आत्माः यस्य, one's own oneself, • प्रधान, विभेति मरणमिति श्रुत्वा स्वस्य सदा पनः स्वं स्वं धाम ययुः समर्त्य । great, the soul. स्वः, सवो, पुं० आत्मीयजन, कुटुम्बिजन, बांधव, relative. स्वक, सुग, वि० [स्व अकच्] अपनी निजी, परिवदेदिह कोऽयमजं स्वकम्। one's own, own. स्वकम्पन्, सुकंपणी, पुं० पवन, वायु, wind, air. स्वकर, सुकर, वि० अपना हाथ स्वकरे कुसुमस्रज:, self hand, • स्वकिरण, स्वकान्ति, स्वहस्त, own ray. स्वकर्त्तव्यपरायणम्, सु-कत्तव्य परायण, नपुं० अपने कार्य में निपुण, clever in own work, self dependant. स्वकर्मन्, सुकम्म नपुं० अपना कार्य, self work स्वकर्मसत्ता, सु-कम्मसत्ता, स्त्री० अपनी कर्मशैली प्रभुता, having prosperity in one's own power. स्वकर्मिन् स कम्म वि० स्वार्थी, selfish. स्वकार्यम्, स कज्ज, नपुं० अपना काम own work. - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1677 स्वकीय, सुकिज्ज, वि० [स्वस्य इदं स्व-छ- कुक् आगमः ] अपने आत्मीय, निज, अपना, rela tive. स्वकीय अज्ञानम्, सुकिज्ज अण्णाणं नपुं० स्वकीय-अज्ञानम्, - आत्मतम, dark of soul. स्वकीय कार्यम्, सुकिज्ज कज्ज, नपुं० अपना काम, own work. स्वकीयगृहम्, सुकिज्जगेह, नपुं० निजगृह, self house. स्वकीयचेटी, सुकिज्जचेडी, स्त्री० निजदासी, own servant. स्वकीयदृष्टिः, सुकिज्जदिट्ठि, स्त्री० आत्मीय दृष्टि, आत्मदर्शन, self seeing. For Private and Personal Use Only " स्वकीयमञ्चलम्, सुकिज्जमचलं नपुं० स्वमुराऽम्बर, self worship. स्वकीयसाधना, सुकिज्जसाहणा। स्त्री० अपनी साधना self worship self control. स्वकीयहितम्, सुकिज्जहिअ, नपुं० निज कल्याण, self joy. स्वकुलः, सुकुलो, पुं० अपना परिवार, आत्मज, बन्धुवर्ग, relative, own caste. स्वकुलदेवता, सुकुलदेवओ, पुं० अपना कुलदेवता, आत्रिके ष्टहतिहापनो द्यत: साधयेत् स्वकुलदैवताद्यतः one's own deity. स्वकुलसक्ति, सकुलसत्ति, स्त्री० अपने कुल की मर्यादा, limit of self caste. स्वकृत, सुकिअ, वि० अपने द्वारा किए हुए, स्वनिहित, to with self. स्वकृतदोष:, सुकिअ-दोसो, पुं० स्वकीय दोष कष्ट, own fault. स्वघातिस्पर्द्धिकः, सुघाइ-फद्धिओ, पुं० आत्मघाता गुण । स्वकुले सक्तिरस्यास्तीति, frustration of one's object.. , स्वकुशल, सकुसल वि० अपने आप में परिपूर्ण, समृद्धशाली, powerful. स्वगति, सुगर, पुं० निज चेष्टा, self gone. स्वगनन्दिन्, सुगणदि, वि० आत्मानन्द। स्वगमात्मगतं यन्नन्देः प्रसन्नताया, soul joy. स्वगृहम् सुगेहं / सगेह, नपुं० अपना घर, self house. Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1678 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्वठ्, सुठ, अक० नाश करना, समाप्त करना, to finish. स्वतनयः, सु-तणओ, पुं० उदरोद्भव पुत्र, self son. स्वतस्, सुतस, अव्य० [स्व + तसिल्] अपने आप, अचानक, अनायास ही, स्वयं-यत्र स्वतो वा गुणवृद्धिसिद्धिः स्तव एव अनायासेनैव, अनायास, of oneself, • आत्मना, by one self. स्वङ्ग, सुंग, अक० जाना, पहुंचना, to go, to move. स्वङ्गिन, सुंगि, वि. शोभनमनं यस्या सा स्वनी,सुंदर __ शरीर वाली, handsome body. स्वचक्षुस्, स-चक्खु, नपुं० अपनी आंख, निज अक्षि, own eye. स्वचेष्टित, सुचेट्ठिअ, वि० अपनी चेष्टा वाला, be ing own gone. स्वच्छ, सच्छ, वि० साफ, स्पष्ट, सुंदर, निर्दोष,clean, ____white. स्वच्छ:, सच्छो, पुं० स्फटिक, crystal. स्वच्छं, सच्छं, नपुं० मोती, pearl. स्वच्छत्व, सच्छत्तं, वि० शुभ्रता, • सौंदर्य, bright- ness, beautiful. स्वच्छदरः, सच्छदरो, नपुं० निर्दोष द्वार, स्वच्छस्य निर्दोषस्य दरस्य द्वारस्य,verygood get, • नाभिगर्त, निर्दोष समुदाय, • निज पत्र, self letter. स्वच्छन्द, सुच्छंद, वि० स्वातन्त्रेय, स्वेच्छाचारी, self willed. स्वज, सुज, वि० आत्मगत, अपने से उत्पन्न हुआ, self born. स्वजः, सुजो, पुं० रक्त-स्वजः स्वेदे स्वजं रक्ते, इति विश्वलोचनः, • पुत्र, son, • स्वेद, पसीना, sweat, perspiration. स्वजम्, सुजं नपुं० रुधिर, blood. स्वजनः, सुजणो, पुं० आत्मीय लोग, कुटुम्बिजन, बंधु परिजन, पारिवारिक सदस्य, रिश्तेदार, rela tive.. स्वजनानुविधानम्, सजणाणुविहाणं, नपुं० स्वजनों का मिलन, स्वजतानां पित्रादीनामनु विधानं सम्भालनम्, meeting relatives. स्वजीवनम, स-जीवणं, नपुं० अपना जीवन, self life. स्वञ्ज, सुज, सक० आलिंगन करना, भींचना, बाहों में लेना, दबोचना, to embrace, toclasp,. घेरना, मरोड़ना, आबिद्ध करना, to round, to cover. स्वंजनः, सुंजणो, पुं० आत्मीय परिजन, relative. स्वनिर्वाहिक,स-णिव्वाहिग, वि० निर्दोष प्रवृत्ति वाला, ____having good nature. स्वनिवासयोग्यः, स-णिवास-जोग्गो, पुं० राजकीय सदन, self getable. स्वतंत्र, स-तंअ. वि. आत्माश्रित, आत्मनिर्भर, स्वाधीन, • पृथक्-पृथक्, जीवाश्च केचित्त्वणवः स्वतन्त्राः , self dependent, uncontrolled, self control, • अनियन्त्रित, स्वेच्छाचार, independent, self con trolled. स्वतन्त्रवृत्तिः, सुतंत-वित्ति स्त्री० आत्मनिर्भर प्रवृत्ति, • स्वाधीन वृत्ति, • आत्मधीन गति, स्वतन्त्रा वृत्तिव्यवहारो यस्य, स्वतन्त्रवृत्तिः प्रतिभातुः सिंहवद्रमात्मवच्छश्वदखण्डितोत्सव: being self life, living by one's own exer cise, gone soulful nature. स्वतितारः, स-तितारो, पुं० उच्च स्तार, समुन्नत भाव, heigh thinks. स्वत्वम्, सुत्तं/सत्तं वि० अपनी विद्यमानता, स्वामित्क, selfness. स्वद, सुद, अक० मधुर होना, रुचिकर होना, to be sweet, • स्वाद लेना, खाना, to the taste, to be liked, • चखना, खाना, to eat, . उपभोग करना, to use. स्वदनम्, सुदणं, नपुं० [स्वद् + ल्युट्] चखना, स्वाद लेना, रसास्वादन करना, tasting, eating. स्वदारा, सुदारा, स्त्री० अपनी स्त्री, one's own wife. स्वदारसंतोषव्रतम्, सुदार-संतोसवयं, नपुं० श्रावकव्रत का भेद, जिसमें श्रावक एक पत्नी व्रतधारी होता है। a kind of sravaka. For Private and Personal Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1679 स्वदित, सुदिअ, भू०क०कृ०, आस्वादित, चखा गया, खाया गया, sweeted, eaten. स्वदेशः, सुदेसो, पुं० जन्म स्थान, अपना देश, निज भूक्षेत्र, native country. स्वदक, सुदिग, नपुं० अपने नेत्र, owneye. स्वधर्मः, सुधम्मो, पुं० अपना धर्म, आत्मनिष्ठा, own ____religion. स्वधृत, सुधिउ, वि० अपने द्वारा धारण किया गया, getted with own. स्वन, सुण, अक० शब्द करना, ध्वनि करना, शोर मचाना, कोलाहल करना,• गाना, to sound, to make a noise, to sing. स्वनजित, सुणजिअ, वि. कण्ठध्वनि से पराभूत, स्वर-माधुर्य तिस्कृत, soundless, sweet soundless. स्वनिः, सुणि, स्त्री० ध्वनि, sound, noise. स्वनिक, सुणिग, वि० [स्वन + ठक्], शब्द करने वाला, शोर मचाने वाला, being noise, sounding. स्वनित,सुणिअ, भू०क०कृ०,ध्वनित, गुंजित, कित, कोलाहल जन्य, sounded, noised. स्वनिर्मित, सुणिम्मिअ, वि० अपने द्वारा बनाया गया, maded. स्वनिभ, सुणिह, वि० प्रसन्न, हर्षित, happy, joy- स्वपाणि, स-पाणि, नपुं० अपना हाथ, self hand. स्वपुरं, सपुरं, नपुं० अपना नगर, self city. स्वपूर्वजन्मन्, स-पुव्वजम्म, नपुं० अपना पूर्वजन्म, पूर्वभव, पूर्व पर्याय, self encitiant born. स्वपुजः, सपुजो, पुं० ज्ञातिजन-स्वं ज्ञातिजनं yourcifa, self caste. स्वप्रकाश, सुपगास, वि० स्वतः स्पष्ट, अपने आप प्रतिभासित, self light. स्वप्रतिपत्तिः, सपडिवत्ति, स्त्री० अपनी सुंदर चेष्टा, self handsome think, निजबन्धुजनस्य सम्मदाम्बुनिधिं, स्वप्रतिपत्तितस्तदा। स्वप्रयोगात्, सप्पजोगो, अव्य० अपने प्रयोग से निज प्रयत्न से, with self effort. स्वप्राणेश्वरः, सपाणेसरो, पुं० पति, husband. स्वःपुरी, सुपुरी, स्त्री० एक नगरी, city name. स्पप्रेष्ठ, सप्पटुं, वि. परमप्रिय, अतिशय प्रेमाधिक्य, lovely. स्वप, सुप, अक० सोना, शयन करना, to sleep,. लेटना, विश्राम करना, आराम करना, go to sleep, to recline, to repose, to rest, • तल्लीन होना, ध्यानस्थ होना, to be ab sorbed, lie down. स्वप्नः, सिविणो/सिमिणो, पुं० [स्वप् + नक्] शयन विकल्प, sleeping, • कदाचित, निन्द्रागत होना, a dream,dreaming, sloth, indolence, • आलस्य दशा, निन्द्राभाव, क्षणभूरास्ताय न स्वप्नेऽप्युत, sleepness. स्वप्नकर, सिविणयर, वि० निन्द्राजन्य, inducing ___step. स्वप्नकृत्, सिविणकिअ, वि०. स्वप्नजन्य, निन्द्रा युक्त, inducing sleep. स्वप्नगृहम्, सिविणगह, नपुं० शयनकक्ष, sleeping room. स्वजजात, सिविणजाअ, वि० निन्द्रावस्थागत,astate of dreaming. स्वप्नदोषः, सिविणदोसो, पुं० शक्रपात, शयन में होने वाला वीर्यक्षरण, involuntary saminal discharge. ful. स्वपक्षः, सुपक्खो, पुं०. आत्म पक्ष,• अपना समूह, one's own side, • अपनी बात, self thought. स्वपक्षपरिरक्षणम्, स-पक्ख-परिरक्खणं,नपुं० अपने पक्ष का समर्थन, अपने मत की सुरक्षा, supporting of self thought, protection of self known. स्वपदम्, सु-पदं, नपुं० आत्म चरण, self step. स्वपरप्रकाशकः, स-परपगासगो, पुं० स्व और पर को प्रकाशक करने वाला। आत्मज्ञानपना, अपनी बोधता, shining of self and other, • प्रमाणाश्रितविषयं,• निर्णयात्मक, व्यवसाय, subject of pramanasita. स्वपरमण्डल, स-पर-मंडल, नपुं० अपना और दूसरे का क्षेत्र, self and other place. For Private and Personal Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1680 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्वप्नधीगम्य, सिविणधीगम्मो, वि० शयन में बद्धिगत विमलशीलशोचना दक्ष. साक्षिकतया अनुभूति वाला। सुलोचनाम्। तं बलीमुखबलं बलैरलं, स्वजनिकेतनम, सिविण-किगेदणं/सिमिण-णिगेयणं पाशबद्धमधुनेक्षतां खलम्।। यहाँ वानर के चपल नपुं० शयनकक्ष, शय्यागृह, bedroom, स्वभाव का वर्णन होने से स्वभावोक्तिः अलंकार peroeptible by the intellect only है। a figure of speech which conwhen it is in state of sleeping like. sists in describing thing of the life. स्वप्न प्रपञ्च, सिविणप्पपंचो, पुं० निन्द्राभय, the il- स्वभावोत्थः, सहावोत्थो, पुं० मनसोत्थ, मनसोत्पत्ति, lusion of sleep, the world as ap natural produced. pearing, in a dream. स्वभाषा, सु-भासा, स्त्री० अपनी भाषा, self lanस्वप्न विचारः, सिविणवियारो, पुं० स्वप्न फल पर guage, mother tongue. fata, interpretation. स्वभिराम, सहिरामो, पुं० मनोहर, handsome. स्वप्नशील, सिविणसील, वि० शयनशील,sleepful. स्वभू, स-भू, पुं० ब्रह्मा, Brahma. स्वप्नषोडशं, सिविणसोलह,नपुं० सोलह स्वप्न, kind स्वभूत, स-भूअ, वि० निजाय उत्पत्ति वाला, born of sixteen dream. of self. स्वप्नषोडशी, सिविणसोडसी, वि० सोलह स्वप्न देखने स्वमात्रम्, समेत्त, नपुं० अपना की कार्य, self work. aisit, seeing of sixteen dreams. स्वमुरोऽम्बरः, समुरो-अंबरो, पुं० स्वकीय अञ्चल, स्वप्नावलिः, सिविणावली, स्त्री० स्वप्नक्रम, step self breast cover. of dream. स्वमूनि, समुद्धि, नपुं० स्वाशरस्, अपना मस्तक,self स्वबाहुमूल, स-बाहुमूल, नपुं० अपना बाहु का भाग, mind. part of self arm. स्वयम्, सयं, अव्य० [सु + अय् + अम्] अपने स्वभट्टः, स-भट्टो, पुं० अपने आप में योद्धा, inself आप, निजात्मरूप से, स्वयं परम शब्दो वास्तु, warrior. one self, one self in one's own perस्वभा, सुभा स्त्री० निजकान्ति । self bright. son, some times used without स्वभावः, सहावो, पुं० प्रकृति, मूलभाव, मूलगुण, trouble, • अनायास ही, अचानक ही, inherent, property, . सहज भाव, नित्यानन्दपदे निरन्तररतो भूयाः स्वयं सर्वदा। प्राकृतिक भाव, natural consitution, . without trouble. निजकर्तव्य, innate, • आत्मीय परिणाम, स्वयंग्रहः, सयग्गेह, पुं० बलात, ग्रहण करना, takमयोऽहमन्योक न हि मे स्वभावः,own state, _ing, for one self. • आत्म तत्त्व, self intate,• निजभाव, self स्वयंजात, सयंजाअ, वि० अपने आप उत्पन्न हुआ, born self. nature,• भाव, nature,• मिलता, जुलता स्वयंदत्त, सयंदत्त, वि० अपन आप दिया हुआ,given वर्णन, an essential. up one self. स्वभाव-सम्भावनम्, सहाव-संभावणं, नपुं० अपने स्वयंप्रभा, सयंप्पहा, स्त्री० पुण्डरीक नगर के राजा आत्म स्वभाव से निर्मल, with natural की पत्नी, wife of Pundrika king. pure. स्वयंभुवः, सयंभुवो, पुं० आदीश्वर ऋषभदेव,name स्वभावोक्तिः, सहावोत्ति, स्त्री० यथार्थ वर्णन, think of risava. ing of pure. स्वयंभू, संयभू, पुं० ब्रह्मा, आदीश्वर, तीर्थकर का स्वभावोक्तिरलङ्कारः, सहावोत्तिलंकारो, पुं० एक नाम, the first manu of Brahma, . अलंकार विशेष, जिसमें नाना प्रकार पदार्थों का प्रकृति, nature. साक्षात् रूप से वर्णन किया जाता है, किं फलं For Private and Personal Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1681 स्वयम्भूराज, सयंभूराजो, पुं० नाम विशेष, • ब्रह्मा, आदिनाथ, Brahman, Adinath, • स्वयं भूमण्डल, earth. स्वयमिति,सयंमिइ, अव्य० स्वयं ही, अपने आप ही, ___one self. स्वयमेव, सयमेव, अव्य० स्वयं ही, अपने आप ही, अनायासेनैव, अचानक ही, one self, in one's own person. स्वयंवर, सयंवरो, पुं० इच्छानुसार वर का चयन, स्वयं बालामुखेनैव वरनिर्वाचनम्। self choice, self selection. स्वयंवरनुमा, सयंवरणुमा, स्त्री० स्वयंवर शाला, choice place. स्वयंवरमण्डलम्, सयंवर-मंडलं,नपुं० स्वयंवर स्थान, place of self choice. स्वयंवरमहोत्समवः, सयवर-महुच्छवो, पुं० स्वयं वरण का विशाल उत्सव, festival of self choice. स्वयंवरविधानम्, सयंवरविहाणं, नपुं० स्वयं वरण का नियम, actof self choice, हीनो वाऽस्तु कुलीनो वा, दीनो वा सधनोऽथवा, स्वयंवरविधाने तु, बालावाञ्छा बलीयसी, act of a husband self choice. स्वयश, सजस, वि० अपनी कीर्ति, self light. स्वयोगः, सजोगो, पुं० आत्मयोग,• निज ध्यान योग, self yoga. स्वयोगभूतिः, सजोग-भूइ, स्त्री० अपना योग वैभव, वनाद्वनं सम्व्यचरत्सुवेशः, स्वयोगभूत्या प्रवमान 4:11 with of self yoga. स्वयोनि, सजोणि, वि० मातपक्ष संबंधी, related ___ of mother. स्वयोषित, स-जोसिअ, वि. विवाहित, marriage. स्वर, सर, अक० दोष निकालना, कलंक लगाना, निंदा करना, to find fault, to blame, to reprove. स्वर, सर, अव्य० [स्वृ + क्वि] स्वर्ग सा, परलोक जैसा, heaven some. स्वरः,सरो, पुं० [स्वर् + अच्] शब्द, आवाज, ध्वनि, sound, noise, voice, a tone, tune, a vowel, an accent, अकारादि स्वर अकारादिवणं गच्छतिः। संगीत,vowel, mu sical sound. स्वरग्रामः, सरगामो, पुं० स्वरसमूह, सप्तक स्वर, the musical scale. स्वरबद्ध,सर-बज्झ, वि० तालु एवं लय में बंधा हुआ, composed in musical measure. स्वरभक्तिः, सरभत्ति, स्त्री० स्वर उच्चारण में र और ल अन्तर्निविष्ट स्वर की ध्वनि जब इन अक्षरों के पश्चात कोई ऊष्मवर्ण या कोई अकेला व्यञ्जन हो। संयुक्त ध्वनियों के उच्चारण में कठिनाई का अनुभव होने के कारण उच्चारण सौ कर्म के लिए उनके बीच में स्वरागम हो जाता है। सूर्य-सूर, vowel sound, phonetically inserted, the pronunciation of ल when these letters are follwed by a sibilant. स्वरभङ्गः, सरभंगो, पुं० स्वर का उच्चारण का स्खलन, indietintness of utterance. स्वरमण्डलिका, सर-मंडलिगा, स्त्री० वीणा, विशेष का नाम, a name of lute. स्वरलासिका, सर-लासिगा, स्त्री० बांसुरी, मुरली, flute. स्वरशून्य, सरसुण्ण, वि० संगीत के ताल आदि स्वरों का अभाव या हीनता, without musical notes, unmeloduous. स्वरसः, सरसो, पुं० आत्म रस, soul joy. स्वरसंयोगः, सर-संजोगो, पुं० स्वर का मिलन, the junction of vowels. स्वरसङ्कमः, सर संकमो, पुं० स्वरों के उतार-चढ़ाव का क्रम, a transition of notes. स्वरसम्पत्तिः, सरसंपत्ति, स्त्री० गाए जाने वाले गीत, वीणायाः स्वरसम्पत्तिं सन्निशम्यापि मानवाः। गायक एव जानामि। रागोऽत्रायं भवेदिति।gone of musical sounding. स्वरसन्धि, सरसंधि, स्त्री० स्वरों का पारस्परिक मेल, the junction of vowels, the coalation of vowels. स्वराज्यः, सुरज्जो, पुं० स्वाधीनता, आत्म राज्य। tattuti, groot For Private and Personal Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1682 www.kobatirth.org स्वराज्य प्राप्तये धीमान् सत्याग्रह धुरन्धरः, good capital, • सुंदर राज्य । स्वरित, सुरिअ, वि० उच्चरित, ध्वनि युक्त, sounded, • स्वर्ग सम्बन्धी, pitched, related of heaven. • स्वरु, सरु, पुं० धूप, sunshine व्रज, बाण, a thunderbolt, an arrow. स्वरुचा, सरुचा, स्त्री० अपनी कान्ति, self light. स्वरूपः सरुखो, पुं० अपना स्वरूप, आत्म रूप, self nature. स्वरूपकथनम्, सरूव कधणं, नपुं० सम्यक् कथा कथन, thought of good story. स्वरूपाचरणम्, सरूवाचरण, नपुं० चारित्र का एक भेद । आत्मा के यथार्थ स्वरूप में लीनता स्वरूपे आसमन्ताच्चरणं......स्वरूपाचरणं चारित्र स्वसमय प्रवृत्तिरित्यर्थः, a kind of good character, शुद्धोपयोग के तीन नामों में · प्रथम | स्वरोटिका, सरोटिगा, स्त्री० अपनी आजीविका, self business. स्वर्गः, सग्गो, पुं० [स्वरितं गीयते क, सु ऋज् + घञ्] स्वर्ग, heaven, • सरपुट, heaven place, • दिव, देवस्थान, परमस्थान, तत्स्वर्गतो नान्यादि याद्वदान्य। • आत्महस्त, place of deity, self hand. स्वर्गगिरि, सग्गगिरि, पुं० सुमेरु पर्वत, the heav enly mountain sumeru. स्वर्गत, सग्गअ, वि० स्वर्गीय, heavenly. स्वर्गद, सग्गद, वि० स्वर्ग प्रदायक, leading to heaven. स्वर्गद्वारम्, सग्गदारं, नपुं० स्वर्गं स्थान, place of heaven. स्वर्गधामः, सग्गधामो, पुं० स्वर्ग निलय, • स्वर्ग स्थान, • शुभ स्थल, good place. स्वर्गपतिः, सग्गव, पुं० इन्द्र, शक्र, heaven's gate. स्वर्गपादपः, सग्गपादवो, पुं० कल्पतरु, heaven tree. स्वर्ग प्रदेशः, सग्गपएसो, पुं० स्वर्गस्थान, the door of paradise. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्वर्गप्रमाणक्षणम्, सग्गपमाणक्खणं, नपुं० स्वर्ग जाने का समय, time going of heaven. स्वर्गप्रास्यभिलाषा, सग्ग पस्साहिलासा, स्त्री० सुखाशा, good wish. स्वर्गरमा, सग्गरमा, स्त्री० मोक्षलक्ष्मी, 'पतिः स्यां स्वर्गरमायाः', a celestial damsel. स्वर्गलक्ष्मी, सग्गलच्छी, स्त्री० स्वर्ग श्री, heavenly nymph, शुभश्री। स्वर्गश्री, सग्गसिरी, स्त्री० सुरपुर लक्ष्मी, heaven, स्वश्री apsaras, Laxmi. स्वर्गसम्पदा, सुग्गसंपदा, स्त्री० सुरपुर का स्थान, सुरपुर का वैभव गजपादेनाध्वनि मत्वाऽसौ स्वर्गसम्पदा यात: | place of heaven. स्वर्गिन्, सग्गि, पुं० [स्वर्गेऽस्त्यस्य भोगत्वेन इनि] देव, सुर, अमर, देवता, a god deity, an immortal, • मृतक, मरा हुआ पुरुष, a dead, a decreased man. स्वर्गिवत्, सग्गिव, वि० स्वर्ग में रहने वाले की तरह देव तुल्य, like some of heaven. स्वर्गीय, सग्गिज्ज, वि० [स्वर्ग + छ यत् वा] दिव्य, दैवीय, दिव्य संबंधी, heavenly. स्वर्गीयवनम् सग्गिज्जवणं, नपुं० नन्दन वन, nandan van. स्वर्गीदार, सग्गोदार, वि० स्वर्ग सदृश्य, some like heaven. स्वर्णम्, सुवण्ण, नपुं० [सुष्ठु अर्णो वर्णों यस्य ] सोना, कनक, gold, • हैम । स्वर्णकः, सुवण्णगो, पुं० सोना, कथा, gold. स्वर्णकणः, सुवण्णकणो, पुं० सोने के दाना, a grain of gold. स्वर्णकणिका, सुवण्ण- कणिगा, स्त्री० सोने का कण / एक हिस्सा, a grain of gold. स्वर्णकायः, सुवण्णकाओ, वि० सुनहरी काया वाला, गौरवर्ण वाला, golden bodied. स्वर्णकारः, सुवण्णकारो, पुं० सुनार, कलार, gold maker. स्वर्णगौरिकम्, सवण्णागोरिंग, नपुं० गेरु, लाल खड़िया, a kind of red. For Private and Personal Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1683 स्वर्णचूडः, सुवण्णचूडो, पुं० नीलकण्ठ, the blue स्वर्लोकः, सुरलोगो, पुं० स्वर्ग लोक, heaven. chalk,• मुर्गा, कुक्कट, a cock. स्वल, सुल, अक० जाना, हिलना डुलना, to go, to स्वर्णजम्, सुवण्णज, नपुं० रांगा, tin. move. स्वर्णदा, सुवण्णदा, वि० आकाश गंगा, skyganga. स्वल्प, सु-अप्प, वि० [सुष्ठु अल्प], बहुत छोटा, बहुत स्वर्णदी, सुवण्णदी, स्त्री आकाश गंगा, व्योम गंगा, कम, small, little. sky ganga. स्वल्प-कङ्कः,सु-अप्प-कंका, पुं० एक पक्षी,akind स्वर्णत्व, सुवण्णत्त, वि० सुवर्णपना, goldness. of bird. स्वर्णदीधितिः, सुवण्णदीहिइ,स्त्री० अग्नि, आग, fire. स्ववंशः, सुवंसो, पुं० निजकुल, self female. स्वर्णदीपयस, सुवण्णदीवसो, पं० स्वर्णदीप. स्ववपुष,स-वपुस, नपुं० अपना शरीर, self body. golden lamp. स्ववृत्तिः, सवित्ति, स्त्री० अपनी आजीविका, self स्वर्णदीसलिलम्, सुवण्णदीसलिल, नपुं० आकाशगंगा bussiness. का जल, • सुमेरुपर्वत शिलातल, water of स्ववार्तिकः, स-वत्तिगो, पुं० श्लोक वार्तिक नामक sky ganga. न्याय ग्रन्थ मीमांसक कुमारभट्ट की वृत्ति, a स्वर्णपक्षः, सुवण्ण-पक्खो, पुं० गरुड़ पक्षी, of name of book. Garuda, stood of sumeru. स्व-वासनाभिव्यक्तिः, स-वासणाहिवित्ति, स्त्री० स्वर्णपाठकः, सुवण्ण-पाढगो, पुं० सुहागा, borax. अपनी वासना की अभिव्यक्ति, thought of स्वर्णपुष्पः, सुवणपुत्फो, पुं० चम्पक वृक्ष, the self attached. ___champaka tree. स्वशक्तिः , स-सत्ति, स्त्री० आत्मबल, power of स्वर्णबन्धः, सुवण्ण-बंधो, पुं० सोना गिरवी रखना, soul. a deposit of gold. स्वल्पकरः, सप्पयरो, पुं० थोड़ा कर, अल्पअंश दान, स्वर्णभृङ्गारः, सुवण्णभिंगारो, पुं० स्वर्ण पात्र, gold given up. pot. स्वल्पखण्डः, सप्पखंडो, पुं० लघु भाग, small part. स्वर्णमय, सुवण्णमय, वि० हैमतुल्य, goldness. स्वल्पघात, सप्पघाअ, वि० थोड़ी सी हानि, small स्वर्णमाक्षिकम्, सुवण्ण-मक्खिंग, नपुं० स्वर्ण मक्खी, less, much less. a kind of mineral substance. स्वल्पजात, सप्पजाअ, वि० अल्प उत्पत्ति वाला, स्वर्णमेखला, सुवण्ण-मेहला, स्त्री० • सोने की small geaning. करधनी, • हेम सूत्रावली, golden belt. स्वल्पतर, सप्पयर, वि० तनीयसी, smaller. स्वर्णयोगः, सुवण्णजोगो, पुं० सोने का संयोग, yok- स्वल्पतप, सप्पतव, वि० थोड़े तप वाला, being ing of gold. small heat. स्वर्णरेखा, सुवण्णरेहा, स्त्री० सोने की लकीर. स्वल्पदानम्, सप्पदाण, नपुं० अल्पदान, किञ्चित् दान, स्वर्णपंक्ति, a streak of gold. small given up. स्वर्णवणिज, सुवण्ण-वणिज, पुं० सोने का व्यापारी, स्वल्पधनम्, सप्पधणं, नपुं० थोड़ा सा धन, few gold merchant. ___wealth. स्वर्णवर्णा, सवण्ण-वण्णा, स्त्री० हल्दी, turmeric. स्वल्पधर्मन, सप्पधम्म, वि० किंचित धर्म युक्त, few ____ religious. स्वर्णशैलः, सुवण्णसेलो, पुं० सुमेरु पर्वत, sumeru स्वल्पनन्दिन, सप्पणंदि, वि. अल्प हर्ष युक्त, few mountain. स्वर्णाक्षरम्, सुवण्णक्खरं, नपुं० सोने के अक्षर, joyful. स्वल्प-पल्लवम्, सप्प-पल्लव, नपुं० अल्प पत्र, golden words. स्वर्द, सुद, अक० चखना, आस्वाद लेना, to eat, to निष्फललतेव विचाररहिता स्वल्पपल्लवच्छाया। few leaf. sweet. For Private and Personal Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1684 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्वल्पफलम्, सप्पफल, नपुं० किंचित् फल, small स्वशिष्यः, ससिस्स, पुं० प्रधानशिष्य, प्रमुख शिष्य, ruesalt. ____chief student. स्वल्पभावः, सप्पभावो, पुं० थोड़ा परिणाम, few स्वशुरः, ससुरो, पुं० अपने पति का पिता या पत्नी का state. पिता, father of husband or father of स्वल्पमति, सप्पमइ, स्त्री० सूढमति, smallknowl- wife. edge. स्वश्री, ससिरी, स्त्री० आत्म लक्ष्मी, self charm. स्वल्पमोह, सप्पमोह, वि० किंचित मोह युक्त, some स्वस, ससा, स्त्री० [सू+ अस + ऋन्] भगिनी, बहिन, attachmentness. सासू, sister, mother in law. स्वल्पयत्नम्, सप्पजण्ण, नपुं० थोड़ा प्रयत्न, little स्वसार्थिन्, ससत्थि, वि० अपना साथी, self friend. effort. स्वसृत, ससिअ, वि० [स्व + स + क्विप्] अपनी स्वल्पयोगः, सप्पजोगो, पुं० योग की कमी, small इच्छा से जाने वाला, स्वतंत्र चलने फिरने वाला, yoga. स्वल्पराग, सप्पराग, वि० किंचित भी राग जन्य, few going own wish. ___attachment. स्वस्थ, सत्थ, वि० आनंद, क्षेमपूर्ण, कुशल, joyful. स्वल्पलालिमा, सप्प-लालिमा, स्त्री० किंचित भी स्वस्थानम्, सट्ठाणं, नपुं० अपना स्थान, self place. अनुराग, few attachment. स्वस्थाननिवेशः, सट्ठाण-णिवेसो, पुं० अपने आवास स्वल्पशरीर, सप्पसरीर, वि० ठिगने शरीर वाला, little में प्रवेश, going in self house. bodiness. स्वस्वान्त,ससंत, वि० इन्द्रिय निग्रह युक्त, restraint स्वस्वभावः, स-सुहावा, पुं० निज आत्म भाव, self of perception. nature. स्वस्ति, सुत्थि, अव्य० [सु + अस् + क्विच्] वा स्वस्थानाङ्कित, सु-ट्ठाणंकि, वि० अपने स्थान की अस्तीति विभक्तिरूपकं अव्ययम्। कल्याण हो, पहचान करने वाला, heaping up of self शुभ हो, अभिवंदनीय हो, नमन योग्य हो, जयवंत place. हो, farewell may it be well with. स्वस्तिक्रिया, सत्थि-किरिया, स्त्री० शोभनक्रिया, स्वस्तिकः, सुत्थिगो, पुं० [स्वस्ति शुभाय हितं क], स्वस्तिपाठ, a religious rite. एक मांगलिक चिह्न । अष्ठ प्रतिहार्यों में से एक स्वल्पसंयोग, सप्पसंजोग, वि० थोड़ा सा भी योग, मंगल प्रतीक। मंगलकारी, a kind of mys___few yoga. tical mark, • अष्टमंगल द्रव्य, a lucky स्वल्पिष्ठ, सप्पिट्ठ, वि० [स्वल्प + इष्टन्] अत्यन्त object. सूक्ष्म, smallest, least, most minute. स्वस्तिमुखः, सत्थिमुहो, पुं० पत्र, मांगलिक पत्र, a स्वल्पाभावः,सु-अप्पाभावो पुं० लघिमा, minute. letter, • स्तुति पाठक, a religious rite, स्वल्पीयस्, सप्पीजस, वि० [स्वल्प + ईयसुन्] reader. अपेक्षाकृत छोटा, much less. स्वस्थिताक्षमनस्, सहिअक्खवमण, वि० स्ववश, सवस, वि० अपने आधीन, selfness. आत्मवशीभूतेन्द्रियचित्त, self control. स्ववाहिनीभूत, स-वाहिणीभूअ, वि० अपने वाहन पर स्वस्नीयः, ससस्सी, पुं० [स्वस् + छ ढक्वा] भानजा, feia, standing in self car. बहिन का पुत्र, a sister's son. स्वविभवः, सविहवो, पुं० अपनी सम्पत्ति. self स्वस्त्रीया, संसस्सीया, स्त्री० [स्वस्त्रीय + टाप] wealth. भानजी, बहिन की पुत्री, sister's daughस्वशय, ससअ, वि. अपने हाथों से सुलाई गई, sleeped with self hand. स्वदृशा, ससरिच्छ, वि० स्वामी, leader. ter. For Private and Personal Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्वहित, सहिअ वि० आत्महित, अपना कल्याण, self joy. स्वाकूतसाङ्केतः, साउयसकेअ, पुं० अपने अभिप्राय का संकेत, mark of self thought. स्वागतम्, सागअ, नपुं० [सु + आ + गम् + क्त] शुभागमन, शुभ अभिवादन, उचित समागम, श्रेष्ठ भाव, युक्त, आगमन, welcome, प्रतिग्रह, सम्मानजनक आगमन, happy ar rival. स्वागतगानम्, सागअ गाणं, नपुं० शुभागमन का गीत, song of welcome. स्वागच्छम्, सागच्छ, नपुं० स्वागत, शुभागमन, wel come. स्वाङ्किकः, संगिओ, पुं० [स्वाङ्क + ठक] ढोल बजाने वाला, drumming. स्वाचारसिद्धिः, सु-आयार सिद्धि, खी० अपने इच्छा से कार्य करने की अभिलाषा, स्वच्छंदता, स्वतंत्रता, self workful wish, drum mer. स्वातन्त्रयम्, सातंतं, नपुं० स्वतंत्रतापूर्वक, स्वाधीनता, स्वच्छन्द independence, freedom. स्वातन्त्र्यप्राप्तिः, सातंतेपति, स्त्री० स्वतंत्रता की उपलब्धि, gone of freedom. स्वाति, साइ, स्त्री० [स्व अत इन्] सूर्य की पत्नी, wife of sun, स्वाति नक्षत्र a sword, • शुभ नक्षत्र, पुंज, the star. स्वातियोगः, साइ-जोगो, पुं० चन्द्रयोग, conjunc tion of moon. स्वात्मन्, सन्अप्पा, पुं० निजात्म, self soul, • आप, you, • अपना आत्मा • अपने आप । स्वात्मानमुज्जीवयतीति शस्यः । selfness. स्वात्मगत्, स- अप्पगअ, वि० आत्माधीन, soulful स्वात्मजन्य, स-अप्पजण्ण, वि० आत्मा से युक्त, soulful. स्वात्मपरिणतिः, स अप्प परिणइ, स्त्री० अपनी आत्मा परिणति, soul turning, moving of soul. स्वात्मभावः, सअप्पभावो, पुं० अपने आत्मा का भाव, nature of self soul. स्वात्मविचारणा, स अप्प - विचारणा, स्त्री० आत्मानुभूति, knowledge of soul. " स्वात्मस्थित स अप्पठिअ वि० निजात्मगत, self soulful. स्वात्मीय, स-अप्पिज्ज, वि० अपने आत्मगत, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir soulness. स्वादः, सादो, पुं० [स्वद् + घञ्] रस, चखना, खाना, स्वाद लेना, रसास्वादन करना easting. taste, sweeting, • पसन्द करना, liking उपभोग करना, using स्वादनम्, सादण, नपुं० [स्वद् + ल्युट् ] रस, चखना, खाना, आस्वाद लेना, eating, drinking, • पसंद करना, liking, • उपभोग करना, using. स्वादनवृत्ति, सादणवत्ति, स्त्री० स्वादुभाजन विचार, think of sweet eat. स्वादिमन् सादिमो, पुं० [स्वाद इमनिच्] माधुर्य, रसभावता, आस्वादन रूपता, sweet, eatful, very sweetful. स्वादिष्ठ, सादिट्ठत्त, वि० [स्वादु + इष्ठन् ] सबसे माधुर्य ness. 1685 युक्त, अत्यन्त मधुर, sweetest, very sweet, • श्वसन, savouriness. स्वादिष्ठता, सादिट्ठ वि० माधुर्य पूर्ण full sweet > + स्वादीयस्, सादीय, वि० [स्वादु ईयसुन्] बहुत मीठा, अधिक मधुरता युक्त, most sweet, very sweet. स्वादु, सादु वि० [स्वद् उण्)], मधुर, मीठा, रस · युक्त, sweet, pleasant to the taste, • रुचिकर, चखने में मधुर, pleasing, sweetness, • सुखद, पसंद करने योग्य, agreeable • मनोहर, सुंदर, प्रिय, attractive, lovely. स्वादुता, सादुत्त, वि० रुचिकर, पसंद करने योग्य, माधुर्य युक्त, pleasant, sweetness. स्वादुमूलं, सादुमूलं, नपुं० गाजर, carrot. स्वादुरसा, सादुरसा, स्त्री० द्राक्षा, agrape, मदिरा, अंगूर, spiritous, liqour, • काकोली मूल, the root, • शताबरी पादप, tree of satabari. For Private and Personal Use Only • Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1686 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्वादुशुद्ध, सादुसुद्ध, नपुं० सेंधा नमक, rock-salt, • समुद्री नमक, marine salt. स्वाधारः, साधारो, पुं० स्व प्राणाधार, self lifeness. स्वाधीन, साहीण, वि० स्वतंत्र, self control, • दैवीधीन, attached soulful,• आत्माधीन। स्वाधीनवृत्तिः, साहीणवित्ति, स्त्री० स्वतंत्रता की प्रवृत्ति, ____advance of freedom. स्वाध्यायः, सज्झाओ, पुं० ज्ञान भावना, appear ance of known, • प्रशस्त अध्यवसाय, शोभन हित, आत्म हित, think of good knowledge, • निरंतर, ज्ञानाभ्यास, • सम्यग्ध्ययन, • आत्मचिन्तन, good learn ing, sacred knowledge of soul. स्वानः, साण/सणो, पुं० [सवन् + घञ्] ध्वनि, . कोलाहल, sound, noise. स्वान्त, संतो, वि० प्रसन्न, खुश, हर्षयुक्त,happy,. स्वमनस्, self mind, • व्याप्त,extended, over, • मन, चित्त, mind, soul. स्वान्तपत्रिणी, संत-पत्तिणी, स्त्री० मन रूपीपक्षी, स्वान्तं चित्तमेव पत्री, leafy mind. स्वान्तरङ्गम्, सुंतरग, नपुं० अपना हृदय, अन्तरंग, self soul. स्वान्वयः, सु-अण्णवओ, पुं० स्व-कर्म निरत, a hached of self work, • कुलक्रमागत, gone of caste,• स्ववंश, self caste. स्वान्दुरत्नम्, संदुरयंणं, नपुं० निजभूषण रत्न, self charmful gem. स्वापः, सुवो, पुं० [स्वप् + घञ्] निद्रा, शयन, sleep, sleeping,dreaming, • स्वप्न, dream, • आलस्य। इन्द्रियात्ममनोमरुतां सूक्ष्मावस्था स्वापः। (नीतिवाक्यामृत), • स्वप्नावस्था, sleepiness. स्वापतेयम्, सावतेय, नपुं० [स्वपते रागतं ढ] धन, वैभव, सम्पत्ति, wealth, property. स्वाभाविक, साहाविग वि० प्रकृति गत, सहजरूप, अन्तर्हित। Naturalty self ful. स्वाभाविकज्ञानम्, साहाविगणाणं, नपुं० सहजज्ञान, आत्मगत, ज्ञान, स्वतः उत्पन्न हुआ ज्ञान, be longing to one's own nature knowledge. स्वाभाविकाथ क्रिया, साहाविगत्थ-किरिया, पुं० अपनी सहज रूप की अर्थक्रिया,naturelty. स्वाभाविकी, साहाविगी, स्त्री० सदानुकूला, सहजगता, naturalty. स्वाभावोक्ति, साहावोत्ति, स्त्री० एक अलंकार स्वाभाविक कथन, अनकृष्य च नकलावलिं नमयन्नात्मवपुः पुरस्तराम्। उपवेशयति स्म तद्गतः सहसा सादिवरःक्रमलेकम्।।akind of figger of speech. स्वाभीष्ट, साहिट्ठ, वि० अनुकूलता, inherent pe ___culiar. स्वाभ्युदयः, सब्भुदओ, पुं० निजोत्कर्ष-आत्मोन्नति. growth of soul. स्वामिता/स्वामित्व, सामित्त, वि० [स्वामी + तल् + टापत्व वा] प्रभुत्व, आधिपत्य, ownership, proprietory right, lordship. स्वामिन, सामि, वि० [स्व अस्त्यर्थे मिनि] अधिकार युक्त, प्रभुता युक्त, possessing proprietory rights. स्वामात्यः, सामत्त, पुं० आत्म रूप मन्त्रि, minister ___of soul. स्वामिन्, सामि, पुं० प्रभु, मालिक, master king, • गुरु, अर्हत्प्रभु, a lord, • धव, पुनरपि न जाने कुतो न समायाति स्वामी, monarch,. पति, a husband, spiritualpreceptor. स्वामि-उपकारकः, सामि-उवयारगो, पुं० अश्व, घोड़ा, horse. स्वामिकार्यम, सामिकज्जं, नपुं० प्रभु का कार्य,work of master. स्वामिजनः, सामिजणो, पुं० प्रभु, lord. स्वामिनि, सामिणि, स्त्री० मालकिन, रानी साहिबा, queen. स्वामिभाव, सामिभावो, पुं० मालिक भाव, प्रभुभाव, the state of a lord. स्वामिभाषित, सामिभासिअ, वि० प्रभु द्वारा कथित, thoughted with lord. स्वामीदयानन्दः, सामीदयाणदो, पुं० प्रसिद्ध आर्य For Private and Personal Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1687 समाजी, विचारक, a thinker of Arya's स्वार्थाच्चुतिः, सत्थच्चुइ, स्त्री० स्वार्थ से भ्रष्ट होना, Svamidananda. 'स्वार्थाच्चुतिः स्वस्य विनाशनाय', faulting स्वाम्यम्, सम्म, वि० [स्वामिन् + ष्य], स्वामित्व, .with selfishness. प्रभुता, मालिकपना, lordness. स्वालक्षणम्, सालक्खणं, वि. विशेष लक्षण वाला, स्वायंभुव, सायंभुव, वि० ब्रह्मा से सम्बन्धित, peculiar characteristics. donerness, related with Brahma. स्वाल्प, सप्प, वि० थोड़ा सा, अल्पमात्र, little, स्वायंभुवः, सायंभुवो, पुं० आदिनाथ, आदिब्रह्मा, lord ____small. of adhinatha. स्वास्थ्यम्, सत्थं, नपुं० [स्वस्थ + ष्य], • तन्दुरुस्ती, स्वायंवरी, सायंवयरी, वि० स्वयंवर से सम्बन्धित, निरोगता, • कुशलक्षेम, सुख समृद्धि, spirrelated with own choice. its, satisfaction, • नीरुज, fortitude, स्वारसिक, सारसिग, वि० [स्वरस + ठक्] काव्यगत • आत्मनिर्भरता, दृढ़ता, comfortableness. रस युक्त, possesing inherent. स्वास्थ्यप्राप्तिः, सत्थपत्ति, स्त्री० लभप्राप्ति, नीरुज स्वारस्य, सारस्स, वि० श्रेष्ठता, लालित्य, excel- भाव। स्वास्थ्यप्रातिरिवोच्यते बुधजनै वैद्यस्य lence, favour. हत्वा व्रणम्। gone grown. स्वारुक, सारुग, वि० दिव्य रूप वाली, स्वालम्बनम्, सालंबणं,नपुं० आत्माधीन, अपने आप charmness. पर निर्भर, क्रियाशील, आत्मशक्ति का आश्रय, स्वार्थः, सत्थो, पुं० अपना निजी हित, लम्पटता, अपना self control. कल्याण, स्वार्थस्येयं पराकाष्ठा, self joy. स्वाहा, साहा, स्त्री० [सु + आ + हे + डा] आहति,. स्वार्थकृत, सत्थकिअं, वि० स्वार्थपूर्ति करने वाला, सन्तर्पण, इत्यादिमयः स तृप्तिसमर्थ : ___selfishnessful. सन्तर्पणकारक:| an oblation, an offerस्वार्थता, सत्थत्तो, वि० स्वार्थ भावना जन्य, ing made to god, oblations to the selfishnessful. gods. स्वार्थपर, सत्थवर, वि० स्वार्थ में तत्पर, attached स्वित्/स्विद्, सिद, अव्य० थोड़ा,अल्प भी, यास्यतीव ___in selfishness. हि भवान् स्विददीनं', small, little, . स्वार्थपरायणं, सत्थपरायण, नपुं० स्वार्थ से परिपूर्ण स्विदिति सन्देह द्योतकं पदम्, surprise, . भाव। स्व-चक्षुषा स्वार्थपरायणां स्थिति किन्तु, what, hey, • श्वेत, शभ्र, bright निभालयामो जगतीदुशीमिति। nature with • क्या है? ऐसा भी हो सकता है। can it be ful selfishness, • स्वार्थी जन, that, • प्रश्नात्मक अव्यय, hallo, . selfishnesful man. पृच्छात्मक अव्यय। स्वार्थपरायणत्व, सत्थ-परायणत्त, वि० अपने हित स्विद्, सिद, अक० स्वेद आना, पसीना आना, to में लीनता, self joy. sweat, to perpise, • विशुब्ध होना, स्वार्थभावः, सत्यभावो, पुं० अपने कल्याण का भाव, स्वीकार करना, to be anointed, to be self happiness. disturbed. स्वार्थभूत, सत्थभिउ, वि० स्वार्थ युक्त, स्विदर्कः, सिदक्को, पुं० वास्तव में सूर्य। बभूव selfishnessful. तच्चेतसि एष तर्कः प्रतीयते तावदयं स्विदर्कः। स्वार्थसमर्थनम्, सत्थ-समत्थण, नपुं० स्वार्थपूर्ति की sun in suprise. पुष्टि, gone of selfishness. स्विदपांशुल, सिद-पंसुलं, वि० शील व्रतधारिणी, स्वार्थसिद्धिः, सत्थसिद्धि, स्त्री० अपना उल्लू सीधा स्विदपि पुनरपांशुलस्य न पांशु धूलि लाति स्वीकरोतीति, characterful. करना, belonging to selfishness. For Private and Personal Use Only Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1688 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्विदहीन, सिदहीण, वि० रज रहित, शोभा युक्त, स्वेदजलश्पूरः, सेअजलपूरो, पुं० श्रमनीरनिर्झर, brightful. waterfall of sweat. स्विन्नदशानुवर्तिन, सिण्णददसाणु-वत्ति, वि० स्वेदनं, सेदणं, नपुं० पसीना, श्रमनीर, sweat. प्रस्वेददशानुवती, sweatfulness. स्वेदमिष, सेदमिस, वि० पसीने के बहाने, sweat स्विन्ना, सिण्णा, वि० स्वेदन शीला, स्वेदयुक्ता, ___some. ____sweatfulness. स्वेदयुक्त, सेअजुत्त, वि० पसीने से सराबोर, स्वीकरणम्, सीकरणं, नपुं० स्वीकार करना, लेना, ____ sweatful. ग्रहण करना, taking accepting, agree स्वेदोदम/स्वेदोदकम्, सेदोदग, नपुं० पसीना, श्रयनीर, ing, • वाग्दान, पाणिग्रहण। श्रमबिन्दु, sweat. स्वीकार्यक, सीकज्जग, वि० ग्रहण लेना, अंगीकार स्वेदोदबिन्दु, सदोदगबिंदु, नपुं० स्वदकर्ण, sweat drops. करना, आप्य, प्राप्य, taking. स्वेचित, सेचिअ, वि० स्वयोग्य, selfable. स्वीक्रिया, सीकिरिया, स्त्री० ग्रहण करना, agree- स्वोचितवृत्तिः, सोचिअवित्ति, स्त्री० निजकुल परम्परा ing, taking. का व्यवहार, self soul cause. स्वीकृ, सीकर, सु-किर सक० स्वीकार करना, स्वोच्चवर्गः, सोच्चवग्गो, पुं० सर्वप्रधानवर्ग, पाणिग्रहण करना, अंगीकार करना, toagree, ___chiefmass. to accept, to promise. स्वैर, सेर, वि० [स्वस्य ईरम् ईद् + अच्] स्वच्छन्द, स्वीकृतवती, सीकिअवइ, वि० स्वीकार की गई, स्वेच्छाचारी, अनियंत्रित, निरंकुश, followagreeable. ing one's own will, • स्वतंत्र, self स्वीकृतवान, सीकिअवाण, वि० स्वीकार करने योग्य, willed, wanton, • मंथर, मंद, slow, acceptable. mild, unreserved, free, confidence. स्वीकृतालङ्कारः, सीकिआलंकारो, पुं०. शोभा युक्त स्वैरम, सेरं, अव्य० इच्छा के अनुसार, wilfulness, आभूषण,अच्छे-अच्छे वस्त्राभूषण, charmful wantonness. ornaments. स्वैरविहारिणी, सरविहरिणी, वि० आराम से, यथेष्छ स्वीकृति,सीकिइ,स्त्री० अनुमति, taking accept गमनशील, atpleasure,going at will. ing. स्वैरिणी,सेरिणी,स्त्री० स्वेच्छाचारिणी असती कुलटा, स्वीय, सीअ, वि० अपना, निज, आत्मीय, निजीय, aftrafuit, a loose woman, wanton selfness, own, one's own. woman. स्वीयम,सीविअ,वि० आत्मीय, निज,own, one's स्वैरित.सोरिअ,वि० स्वेच्छाचार युक्त, मनमानी,self, own. . wilfulness. स्व, सर, अक० शब्द करना, कोलाहल करना, to स्वैरिन्, सौरि, वि० [स्वेन ईरितुं शीलमस्य-स्व _sound, to recite, • चोट पहुंचाना, to ईर-णिनि] स्वेच्छाचारी मनमानी करने वाला, pain, to praise. self, willed. स्वेक, सेअ, अक० जाना, प्राप्त होना, to go, to स्वोरसः, सोरंसो, पुं० पसीने से तर, the residue get. of only substances of ground with स्वेच्छाविहार, सेच्छाविहार, वि० स्वतंत्र विचरण, aston. एकाकी विहार, going one self. स्वोवशीयम, सोवसीय, नपुं० आनंद, समृद्धि,joy. स्वेदः, सेओ, पुं० [स्विद् भावे घन] पसीना, श्रमबिन्दु, स्वीकः, सोगो, पुं० कल्याण में अद्वितीय, स्थान । स्वस्य sweat. परेषाञ्च कल्याणानामेकमद्वितीयम ओकः स्वेदकणः, सेअकणो, पुं० पसीने के कण, श्रमबिन्द, स्थानमभूत। good prosperity, happisweat drops. ness. For Private and Personal Use Only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1689 ह, ह, अव्य० बलबोधक निपात, an emphatic particle used to lay store on the proceding word. हः, हो, पुं० आकाश, नभ, sky, • जल, रुधिर, ____water, blood, sky. हंसः, हंसो, पुं० [हस् + अच्] मराल, मुर्गाबी, हंसः सूर्यमरालयोः इति वि, a swan, • सूर्य, हंस पक्ष्यात्सूर्येषु इत्यमरः,agoose,duck, fla- mingo, • मानसपक्षी, a bird of manspaud, • जीवात्मा, परमात्मा, god, lord,pure soul, • वायु, पवन, वरटापति, air wind.. सर्य. sun.. विष्ण, ब्रह्मा, Visnu, Brahma,• पर्वत, गिरि, moun tain. हंसकः, हंसगो, पुं० [हंस + कन्] मराल, कारंडव, swan, goose. हंसकान्ता, हंसकता, स्त्री० हंसिनी हंसी, female goose. हंसकीलकः, हंसकीलगो, पुं० रतिबंध की क्रिया. particular mode of sexual enjoy ment. हंसगति, हंसगइ/गदि, स्त्री० राजसी गति, मंद एवं feer uifa, having a graceful. हंसगद्गदा, हंसगग्गदा, स्त्री० मधुरालपिणी स्त्री. woman having gait graceful. हंसध्वनिनिर्बन्धनम्, हंसझुणि, णिब्बधणं नपुं० हंस की ध्वनि का होना, being of sound swan. हंसदाहनम्, हंसदाहण, नपुं० अगर की लकड़ी, sloe __wood. हंसनादः, हंसणादो, पुं० हंस का कलरव, the cack ling of a goose. हंसनादिनी, हंसणादिणी, स्त्री. मधुर संभाषिणी स्त्री, a woman graceful thought. हंसपदं, हंसपद, नपुं० हंस का स्थान, place of swans. हंसमाला, हंसमाला, स्त्री० हंसों की पंक्ति, a fligh of swans. हंसय, हंस, अक० हंस के समान प्रतीत होना। शशी विहायः सरसि प्रसन्नो हंसायते मेचकं शैवलाशी। हंसायते, हंस इव लक्ष्यते, to be gait like swan. हंसयुवन्, हंसजुव, पुं० युवा हंस,ayounggoose, young swan. हंसरथः, हंसरओ, पुं० ब्रह्मा brahma. . हंसरवः, हंसरवो, पुं० हंस का कलरव, the goose ___cackling. हंसलोमशकम, हंससोमसग, नपुं० कासीस, green ___sulphate of iron. हंसलोहकम्, हंसलोहग, नपुं० पीतला, sulphate ___ of iron, grass. हंसवाक, हंसवाग, नपुं० हंस वचन, cackling of goose. हंसश्रेणी, हंससेणी, स्त्री० हंसों की पंक्ति,a line of goose. हंसाङ्गिः, हंसग्घि, पुं० सिंदूर, vermilion. हंसाधिगता, हंसागिआ, स्त्री० भारती, सरस्वती, Bharti, Sarasvati. हंसाधिरुढा, हंसाहिरुढा, स्त्री० सरस्वती, भारती, Sarasvati, Bharti. हंसिका, हंसिगा, स्त्री० हंसनी, हंसी, मादा हंस, fe male goose. हंसी, हंसी, स्त्री० हंसिनी, female swan. हहो, हहो, अव्य० [हम् इत्यव्यक्तं जहाति - हम- हा - डो], • सम्बोधन वाचक अव्यय, vocative purticless corresponding, to ho, hall, • नाटकों में प्रायः इसी तरह का बोध किया जाता है। a particular of interrogation in dramas it is mostly used. हकारः, हकारो, पुं० ह व्यञ्जन, ha, with a tile. हकारपर्यन्त, हंकारपेरंत, पुं० असे ह तक, with अ __to ह। हक्कः , हक्को, पुं० हस्ति आह्वान की एक शैली, the calling of elephant. हंजा/हंजे, अआ/हंगे, अव्य० दासी को बुलाने के लिए नाटक में यह प्रयोग होता है, a vocative particle used in addressing a For Private and Personal Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1690 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश female attendant, a vocative par- ticle used in addressing made ser vant. हद, हड, अक० चमकना, उज्ज्वल होना, दमकना, to shine, to be bright. हट्टः, हट्टो, पुं० [हट् + ट टस्य नेत्वम्] हा, बाजार, मेला, a market. हट्टपंक्तिः , हट्टपंति, स्त्री० विपणि, दुकान का एक रूप होना, a market being one line. हट्टविलासिनी, हट्टविलासिणी, स्त्री० वारागना, वेश्या, ufusot, a wanton woman. हठः, हढो, पुं० [हट् + अच्] दुराग्रह, बल, प्रचण्डता, जिद करना, अडिग होना-प्रसरन् बालहठेन भूतले, violence, force. हठयोगः, हढजोगो, पुं० योग की एक विशेष पद्धति, a particular made of yoga. हठविद्या, हढविज्जा, स्त्री० बलपूर्वक मनन करने का विज्ञान, a knowledge of powerful thinking. हठवृत्तिः, हढवित्ति, स्त्री० दुराग्रह की प्रवृत्ति, 'एकान्तवादो हठवृत्तिस्तद्विनिवृत्तिया, rise of ____doubt. हडि, हडि,स्त्री० काठ की बेड़ी,wooden fetters. हडिका, हडिगा, स्त्री० निम्न व्यक्ति, नीच व्यक्ति, a man of the lowest caste. हण्डा, हंडा, अव्य० [हन् + डा], • सम्बोधनात्मक अव्यय, • निम्न श्रेणी की स्त्री को बुलाने का सम्बोधन, avocative particle used in addressing a female of inferior rank. हण्डिका, हंडिगा, स्त्री० [हण्डा + कन् + टाप] हांडी, मिट्टी का बर्तन, an earthern pot. हण्डे, हंडे, अव्य० सम्बोधनात्मक अव्यय, see हंडा। हत, हअ, भू०क०कृ०, [हन् + क्त],• मारा गया, • वध किया गया, • प्रहार किया गया, • आहत करना, killed, slain, hurt, struck, injured, • मारना, • क्षति ग्रस्त,. घायल, . वञ्चित, हीन, रहित, last, perished, deprived. हतक, हतग, वि० [हत् + कन्] दु:खी, कष्ट गत, miserable, ill bred, • दुष्ट, निम्न, नीच, lower. हतत्व, हतत्त, वि० हताश, wretched, lowest. हतभागिन, हअ-भागिण, वि० अभागा, भाग्यहीन, a low person. हतिता, हइआ, स्त्री० लड़ाई, war, battle. हति, हइ, स्त्री० [हन् + क्तिन्], • विनाश, • क्षति, • हानि, • प्रहार, • घात, killing, slaying, slaughter, murder, • प्रवञ्चना, धोखा, stroke,• त्रुटि, दोष,adefect, loss, failure, • नष्ट, injured. समितिका दृतिमत वि० बरा हाल failure n: ___ture. हत्तुः, हण्णु, नपुं० शस्त्र, रोग, weapon, disease, sickness. हत्या, हत्ता, स्त्री० • वध, • मारना, • घात करना, killing, slaying, • संहार, murder. हद, हद, अक० मलत्याग करना, to void excre ment evacuate. हदनम. हदण. नपं० [दद + ल्यट] मलत्याग, मलोत्सर्ग, discharge, faces, voiding, excrement, evacuation of ordure. हन, हण, अक० • मारना, • वध करना, • नाश करना, हनन्ति, हन्त मृगषाप्रसङ्गिनः खड्गेनायसनिर्मितेन न हतो वज्रेण वै हन्यते, tokill, • आहत करना, मारना, to slay, to destroy, to strike down, • आघात करना, पीटना, प्रहार करना, to hurt, to injure,• कष्ट देना, संताप देना, क्षति पहुंचाना, 3769:, to affict, to torment, to re move. हन, हण, वि० वध करने वाला, • मारने वाला, . पीटने वाला, • प्रहार करने वाला, killing, slaying, destroying. हनः, हणो, पुं० [हन् + अच्] वध, हत्या, संहार, प्रहार, घात, killing. हननम्, हणण, नपुं० [हन् + ल्युट] वध करना, मारना, For Private and Personal Use Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1691 - bor प्रहार करना, घात, विनाश, killing, strik- fing, hurting. हनुः, हणु पुं० शस्त्र, • रोग, मृत्यु, a weapon, a disease, death,• एक औषधि विशेष, a kind of drug. हनुग्रहः, हणुग्गहो, पुं० बन्द जबड़ा, locked jaw. हनुमत्, हणुमद, पुं० अंजनीपुत्र, पवनपुत्र, a pow erful man, • मारुति, son of Anjana, son of Pavana, wind, maruti and hence called maruti. हन्त, हंत, अव्य० [हन् + त] हर्ष, प्रसन्नता, joy happy, • करुणा, दया, खेद, दुःख आदि, प्रकट करने में 'हन्त' अव्यय का प्रयोग होता है। खेद है, हन्तेति खेदे, grief, compassion, pity, a particle implying, . अफसोस, शोक, शोक,• हन्तेति खेदपूर्वक मुच्यते, grief. हन्तु,हंतु, वि० [हन् + तृच], • प्रहारकर्ता, वधकर्ता, one who strikes, one who removes strikes, • चोर, लुटेरा, thief, robber, killer. हम्,ह/हम, अव्य० [हा + डम्],क्रोध भाव से शिष्टाचार से उद्गार,anexclamationexpression of anger. हम्बा, हंबा, वि० गाय का रंभाना, the lowing of cow. हय, हय, अक० पूजा करना, अर्चना करना, to wor ship, . शब्द करना, to sound, to be weary, • धक जाना। हयः, हओ, पुं० [ह्य + अच्] अश्व, घोड़ा, घोटक, वाजिन, horse. हयकोविदः, हय-कोविदो, पुं० घोड़ों के प्रबन्ध, अश्व विज्ञान, versed in the science of horses. हयङ्कषः, हययंकसो, पुं० चालक, रथवान, adriver, chariotter. हयज्ञः, हयण्हु, पुं० अश्व विक्रेता, a horse dealer, groom, • घुड़सवार, अश्वारोही, jockey. हयद्विषत्, हयद्दिस, पुं० भैंसा, the buffalo. हयप्रियः, हयप्पियो, पुं० जौ, a kind of grain. हयप्रिया, हयप्पिया, स्त्री० खजूर का वृक्ष, a tree of Khajura. हयमार:/हयमारकः, हयमारो/हयमारगो, पुं० कनेर, करवीर, the fragrant, oleander. हयमारणः, हयमारणो, पुं० पावन कनेर, a sacred fig tree. हयमेधः, हयमेहो, पुं० अश्वमेध यज्ञ, a horse sac rifice. हयराड, हयराड, पुं० अश्वराज, horse. हयवरः, हयवरो, पुं० श्रेष्ठ अश्व, उत्तम घोड़ा, best horse. हयवाहनः, हयवाहणो, पुं० कुबेर, an epithet of Kubera. हयशफाहति, हयसफाइअ, स्त्री० घोड़ों के खुरों की आहट, sound of horses nail. हयशाला, हयसाला, स्त्री० अश्वशाला, a stable for horses. हयशास्त्रम्, हयसत्थ, नपुं० अश्व शिक्षा शास्त्र, the ___art of tranings. हयसंग्रहणम्, हंणसग्गहण, नपुं० लगाम लगाना, घोड़ों को रोकना, the restraining of horses. हयाननम्, हयाणणं, नपुं० अश्वमुख, horsesome mouth, • व्यन्तरदेव। हयानामानानीव आनमानि येषां ते सेवा वर्गस्तथा व्यन्तरदेवसमूहश्च, a kind of deity.. हयान्वयधर्ता, हयाणवयधत्ता, वि० घोड़ों को रखने वाला, getting of horses. हयायमाना, हयायमाणा, वि० विपुल काम वासनावती, very attachedful woman. हयी, हयी, स्त्री० घोड़ी, female horse. हर, हर, वि० [ह + अच्] हरण करने वाला, अपहरण करने वाला, खेदहर, शोकहर, taking away removing deprving one of bringing conveying, • अभ्यर्थी, दावेदार, अधिकारी। समेति प्रियां हरो वैरपरोऽप्यथति, Mahadeva Siva, seizing grasping, • कामारि, For Private and Personal Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1692 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश शंकर, sarmkar, • अग्नि, fire, • गर्दभ, धावन्ति मुधा महीपते, deer. ass, • भाजक, भाग देने पर भिन्न की संख्या, हरिणकलङ्कः, हरिण-कलंको, पुं० चन्द्र, शशि, dividing. moon. हरगत, हरगद/हरगअ वि० अपहरण शील, taking हरिणनयन, हरिण-णयण, वि. मृगनयनी, मृगाक्षी, ___up. ___ a woman like deer eyes. हरगौरी, हरगोरी/हर-गरी, स्त्री० शिव की प्रिया गौरी, हरिणलोचन, हरिण-लोयण, वि. हरिणाक्षी, like wife of Siva. of deer some eyes. हरचन्दः, हरचंद, पुं० शिव का चंद्र, moon of Siva. हरिणहृदय, हरिणहियय, वि० भीरु, भयभीत हृदय हरचूड़ामणिः, हरचूड़ामणि, स्त्री० चंद्रमा, moon. वाला, having fear deer hearted. हरणम्, हरणं, नपुं० ग्रहण, अभिग्रहण, taking. हरिणाङ्गना, हरिणंगणा, वि० मृगी, हरिणी, a feहरतेजस्, हरतेजं, नपुं० पारा, quicksilver. male deer. हरसुनु, हरसुणु, पुं० स्कंद, skand. हरिणाङ्गनाखुरः, हरिणंगणाखुरो, पुं० मृगी, खुर, nail हरारिः, हरारि, पुं० काम, kamdeva. ___ of female deer. हरि, हरि, वि० [ह + कन्] कपिल,खांकी रंग वाला, हरिणाक्षी, हरिणक्खी, वि० मृगाक्षी, deer eyed. हरिणी, हरिणी, स्त्री० मृगी, a female deer, • हरा पीला, green, yellow. हरिः, हरि, पुं०. विष्णु, ब्रह्मा, Visnu, Brahma, एक अप्सरा विशेष, a kind of beautiful heaven woman. • कृष्ण, Krishna, • हरिश्चन्द्र मुनि, a हरित, हरिअ, वि० [ह + इति] हरा, हरितमायुक्त,. saint of Harischandra, • सिंह, lion, तृण सहित, green, greenish, grassful, • इन्द्र, • यम, Indra, Yama, • सूर्य, • • पीला सा, हरियाली युक्त, greenishyelचन्द्र,• अग्नि, • अश्व, sun, moon, fire, low. horse, • सर्प, • मयूर, • मेंढक, तोता, हरित्, हरिओ, पुं० • अश्व, घोड़ा, horse, • इन्द्र, snake, peacock, frog, perrot. Indra, • दिशा-हरतः ककुभिस्त्रियाम्, इति हरिकः, हरिगो, पुं० जुआरी, चोर, पीला घोड़ा, a विश्वलोचनः, • सूर्य, • विष्णु, • सिंह, Sun, ___chief, a gambler, yellow horse. हरिकान्तः, हरिकंत, वि० इन्द्र के लिए प्रिय,lovely .. Visnu, lion, • घास, तृण, grass. for Indra's. हरित, हरिअ, वि० हरे रंग का, green, of a gree हरिकान्धः, हरिकंधो, पुं० चन्दन, एक विशेष सुगन्धित ____colour. चन्दन, a sandal. हरितः, हरिओ, पुं० सिंह, lion. हरिचन्दनः, हरिचंदणो, पुं० पीला चंदन, a kind of हरितवर्णः, हरिअवण्णो, पुं० हरवर्ण, हरावर्ण, green yellow sandal. coloured, greenish. हरिचन्दनद्रवः, हरिचंदणद्दवो पुं० हरिचंदन का द्रव।। हरिता, हरिआ, स्त्री० दूर्वा, तृण, घास, green grass. Juice of harichandan. हरिताङ्कुरं, हरितंकुर, नपुं० हरित, अंकुर, दूर्वा, green हरिचन्दनाञ्चित, हरिचंदणचिअ, वि० हरिचन्दन नामक grass, • तृण घास, (शाड् वल), green grass. वृक्षों से युक्त, trees ful of hari sandal. हरितांश, हरितंसु, नपुं० हरित, अंकुर, green grass. हरिजनः, हरिजणो, पुं० हरिजन, मार्गादिमार्जनकरो हरितोहित, हरिओहिअ, वि० इन्द्र की तरह जनः, a kind of worker.. कल्याणकारी, • हरितवर्ण युक्त, blessed हरिण, हरिण, वि० [ह + इनन्] फीका, पीला सा, some Indra, हरितो हरिद्वर्ण इत्येवमूहितस्य yellow some. हरिणः, हरिणो, पुं० मृग। दरिणो हरिणा बलादमी तव तर्कितस्येति, green fulness. For Private and Personal Use Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1693 हरिद्विषः,हरिद्दिसो, पुं० कामदेव, the god of love. हरिविष्ठरः, हरिविट्ठरो, पुं० इन्द्र, सिंहासन, lion हरिद्रा, हरिद्दा, स्त्री० [हरि + दु + ड + टाप्] some seat of Indra's. हल्दी-हरितो दिशा रातीति हरिद्रा समन्ततः हरिश्चन्द्रः, हरिच्चंदो, पुं० सूर्यवंश का एक राजा, a प्रख्यातमती अथ च 'हलदी' इति देशभाषायाम्, name of king Harischandra, . . turmeric. हलिद्दस धर्मशर्माभ्युदयमहाकाव्य के रचनाकार,apoet हरिद्वाराग, हलिद्दाराग, वि० हलदी के रंग वाला, of sanskrit. being of termeric colour. हरिषेणः, हरिसेणो, पुं० जोणिपाहुड कर्ता एक आचार्य हरिद्रावर्णः, हलिद्दावण्णो, पुं० पीतवर्ण, पीलारंग, जो आयुर्वेद काव्य रचयिता है। वृहत्कथाकार, yellow. a thinker of medicine,. साकेत नगरी हरिनादः, हरिणादो, पुं० सिंहनाद, शेर की दहाड़, के राजा वज्रषेण की रानी शीलवती का पुत्र,a sound of lion. son of varjashena. हरिपीठः, हरिपीढो, पुं० सिंहासन, मंलगपीठ, उत्कृष्ट हरिसुतः, हरिसुओ, पुं० अर्जुन, Arjuna. सिंहासन । हरिपीठगत् - सिंहासनस्थ, पर्वत इव हरिहयः, हरिहयो, पुं० इन्द्र, Indra, • सूर्य, Sun. हरिपीठो प्राणेश्वर-पार्श्व-सङ्गता महिषी, line हरिहतिः, हरिहूइ, पुं० चक्रवाक पक्षी, a bird of some seat. rubby goose. हरिप्रियः, हरिप्पिओ, पुं० कदम्ब तरु, tree of हरीतकी, हरितगी, हरडई स्त्री० [हरि पीतवर्ण फलाद्वारा kadamba, • शंख, the sacred basil, इता प्राप्ता - हरि + इ + क्त + कन् + ङीष्] • मूर्ख, foolish. हरड़े का वृक्ष, the yellow myrobalam हरिप्रिया, हरिप्पिआ, स्त्री० लक्ष्मी, विष्णुप्रिया, tree. Laxmi, wife of visnu, • तुलसी का हरेणु, हरेणु, स्त्री० नव यौवना, young woman. पौधा, औषधि नाम, a plant of tulsi, . हर्तृ, हरिउ, वि० [ह + तृच्] अपहरण करने वाला, पृथ्वी, earth. .one who takes away, • छीनने वाला, हरिभुज, हरिभुज, पुं० सर्प, सांप, snake. लूटने वाला, seizes, robs. हरिमन्थः, हरिमंथो, पुं० मटर, चना, chick-pea. हर्तृ, हरित्तु, पुं० चोर, chief,• लुटेरा, robber. हरिमन्थकः, हरिमंथगो, पुं० मटर, चना, chick-pea. हर्ता, हत्ता, वि० विनाशक, killer. हरियः, हरिओ, पुं० [हरि + या + क] पीत अश्व, हात, हत्ति, वि० अपहरण करने वाला, • विनाशक, ___yellow horse. killer. हरियव्वरसी, हरियव्वरसी, स्त्री० शान्तलादेवी की पुत्री, हर्मन्, हम्म, नपुं० [ह + मनिन्] जंभाई लेना, मुंह हरियव्वरसिः पुत्री शान्तलाया जिनास्पदम्। खोलना, a palace, yawing. कारयामास द्वादश्यां शताब्दयां विक्रमस्स सा।। हर्मित, हम्मिअ, भू०क०कृ०, [हर्मन् + इतच्] जंभाई daughter of shantaladevi. लेने वाला, yawning, • फेंका गया, जलाया हरिरामा, हरिरामा, स्त्री० लक्ष्मी, laxmi. गया, throgged, burnt. हरिलोचनः, हरिलोचणो, पुं० केकड़ा, a crab,• हर्म्यम्, हम्म, नपुं० [ह + यत् मुट् च] प्रासाद, उल्लू, owl. राजभवन, महल, palace, mansion, • हरिवल्लभा, हरिवल्लहा, स्त्री० लक्ष्मी, Laxmi, . तंदूर, अंगीठी, चूल्हा, fire place hearth. तुलसी, tulsi. हम्यार्रवलिः, हम्मावलि, स्त्री० प्रासादतति, palace हरिवासरः, हरिवासरो, पुं० एकादशी, Visnu's day. line. हरिवाहनः, हरिवाहणो, पुं० गरुड़, Garuda,• इन्द्र, हर्ष, हरिस, वि० [हष् + घञ्] आनन्द, खुशी, प्रसन्नता, Indra. रोमाञ्च, पुलक, joy, delight, pleasure, For Private and Personal Use Only Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1694 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश • उल्लास, आह्वाद, प्रमोद, satisfaction, gladness. हर्षक, हरिसग, वि० [हष् + णिच् + ण्वुल्] आनंदयुक्त, joyful, happiness. हर्षकर, हरिसयर, वि० समुद्दीपक, प्रसन्नताप्रदायक, joyful, happinessful, • तृप्त करने वाला। हर्षजड, हरिसजड, वि० जडवत् हो जाने वाला, dull, paralysed with joy. हर्षण, हरिसण, वि० [हृष् + णिच् + ल्युट] प्रसन्नता उत्पन्न करने वाला, तृप्त करने वाला, being happiness, causing delight, glad- dening. हर्षणं, हरिसणं, नपुं० आनंद, खुशी, प्रसन्नता, hap piness, joy. हर्षधारिन, हरिसधारि, वि० प्रसन्नता धारण करने वाला, ___happinessful. हर्षप्रतिपद, हरिसपडिवदा, स्त्री० हर्षयुक्त, प्रतिपदा, joyful. हर्षप्रद, हरिसप्पद, वि० प्रीतिद, आनंद प्रदाता, given ___ joy. हर्षभावः, हरिसभावो, पुं० मुदञ्चन, प्रमोदभाव, de light ful. हर्षवर, हरिसवर, वि० प्रसन्नता पूर्वक,pleasureful. हर्षसञ्जात, हरिस-संजाअ, वि० रोमाञ्च उत्पन्न करने वाला, मुदङ्कुर, increasing joy. हर्षसन्तति, हरिससंतति, स्त्री० आनंद परम्परा, जलमुच्चलमाप तावतेन्दुपुरं सम्प्रति हर्षसन्ततेः, rise of joy. हर्षसर्गः, हरिसग्गो, पुं० आनंद भाग, प्रीति अंश,joy ful, part of happy. हर्षस्वनः, हरिससिविणो, पुं० प्रसन्नता का भाव, आनन्द के स्वर, a shout ofjoy. हर्षाङ्करम्, हरिसंकर, नपुं० हर्षभाव, shout of joy. हर्षाशु, हरिसास, हरिसस्सु स्त्री० प्रमादवाष्प, full of joy. हर्षित, हरिसिअ, वि० आह्लादित, delighted, . आनन्दित, प्रफुल्लित,gladded, pleased. हर्षिमानस्, हरिसिअ-माण, नपुं० आह्लादितचित्त, pleased mind. हर्षिताङ्गम्, हरिसंतरो, नपुं० रोमाञ्चित देह, परिपुष्ट वेष, gladded body. हर्षलः,हरिसुलो, पुं० [हष् + उलच्] हरिण,adeer, • प्रेमी, a lover. हर्षोकर्षः, हरिसोक्कस्सो.पं० प्रमोद की वद्धिाहर्षस्य प्रमोदस्योत्कर्षों वृद्धिभावो, increasing of joy. हल, हल, अक० हल चलाना, जोतना, to plough. हलम, हलं, नपं० [हल घजर्थे करणे क] लांगल, हल, खेत जोतने का उपकरण,aplough. हलधर, हलधर, वि० हल धारक, हल चलाने वाला, ___ploughman. हलधरः, हलहरो, पुं० बलराम, balrama. हलभृत्, हलभिओ; पुं० हाली, बलराम, a name of balram. हलभूतिः, हलभूइ, स्त्री० किसानी, कृषिकर्म, ploughing, agriculture. हलभृति, देखो ऊपर। हलहतिः, हलहइ, स्त्री० खूड निकालना, जुताई, हल चलाना, ploughing, driving of plough. हला, हला, स्त्री० [ह इति लीयते ह + ला + क + याप्] सखी, सहेली, a female friend,. पृथ्वी, earth, • जल, water, • मदिरा, spiritous liqour. हलाहलः, हलाहलो, पुं० विष, poison. हलिः , हलि, पुं० हल, • खूड, plough, • कृषि, agriculture, • बलराम, balram. हलिन्, हलि, पुं० बलराम, • कृषि, खूड, balram, plough. हलिजनः, हलिजणो, पुं० किसान, • चाण्डाल, ploughman, • कृषि बल,akiller man, plough power. हलिनी, हलिणी, स्त्री० [हलिन् + ङीष] हलों का समूह, ploughmass. हलीनः, हलीणो, पुं० [हलाय हितः हल + ख] सागौन का पेड़, a teak tree. हलीषा, हलीसा, स्त्री० [हलस्य - ईषा] हल का दण्ड, हलस, the handle of plough. For Private and Personal Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1695 हल्य, हल्ल, वि० [हल् + यत्] जोतने योग्य, हल हवन में आहूति देने योग्य पदार्थ, to be of चलाने योग्य, • कुरुप विकृताकृति, roughly, fered in oblations. deformed, ploughable. हव्यम्, हव्वं, नपुं० घृत, घी, clarified, butter,. हल्लकम्, हल्लगं, नपुं० [हल्ल् + ण्वुल] रक्त कमल, __ आहूति, oblation. red lotus. हव्यमाहः, हव्वमाहो, पुं० अग्नि, हवाग्नि, fire,obहल्लनम्, हल्लणं, नपुं० [हल्ल् + ल्युट्] लोटना, lation fire. करवट बदलना, moving, turning. हव्यसामग्री, हव्वसामग्गी, स्त्री० साकल्यभाज, obहल्लीशम्, हल्लीस, नपुं० वर्तुलाकार नृत्य, sur- lation thing, • हवन सामग्री। ____rounding, dance. हस, हस, अक० हसना, मुस्कुराना, प्रसन्न होना, to हवः, हवो, पुं० [हु + अ, हे + अप्] • आहूति, . smile, • उपहास करना, to laugh, to यज्ञ, प्रार्थना, आवाहन, an oblation, a mock, • खिलना, खुलना, हर्षित होना, sacrifice,prayer, • आमन्त्रण, • आदेश, प्रफुल्लित होना, to open, to bloom, to • चुनौती, calling order, challenge jest, to joke. command. हस, हस, वि० हंसी, ठहाका, laugh, • उपहास, हवनम्, हवणं, नपुं० [हु भावेल्युट्] आहूति, • आह्वान, आमोद-प्रमोद, laughter, • प्रसन्नता, • प्रार्थना, • आमंत्रण, prayer, offering happynes, • खुशी, • हर्ष, happiness, an oblation. joy. हवनकर्ता, हवणकत्ता, वि० हवन करने वाला, आहूति हसनम्, हसणं, नपुं० [हंस् + ल्युट्] हंसना, उपहास, देने वाला, sacrificing, having to ob- अट्ठहास, laughing. _lation. हसनी, हसणी, वि० [हसन + ङीप्] चूल्हा, अंगीठी, हवनीयम्, हवणिज्ज, नपुं० [हु + अनीयर्] आहूति कांगड़ी, fire place. देने योग्य, anything fit for an obla हसन्ती, हसंती, स्त्री० मल्लिका, हंसती हुई, संतो हसन्ती tion. मृगशावनेत्रा किंत्वा हसन्ती परिवारपूर्णाम् । • हवनोचितः, हवणोचिअ, पुं० हवन के अनुरूप, चूल्हा, • अंगीठी, fire place, laughed. oblationness. हवित्री, हवित्ती, स्त्री० [हु + इवन् + ङीप्] आहूति __ हसिका, हसिगा, स्त्री० [हस् + ण्वुल् + याप्] उपहास, स्थान, place of oblation. हंसी, laughter, • अट्ठास, derision. हविटासनम, हविडासण, नपुं० आग, अग्नि, होमान्नि, हसित, हसिअ, भू०क०कृ०, [हस् + क्त] उपहास हवनाग्गि, fire, the sacred fire. करता हुआ, हंसता हुआ, laughted blown, हविया, हविया, वि० हवनाग्नि, sacred fire. • हर्षित, • अट्टाहास युक्त, expanded. हविष्मत्, हविस्स, वि० [हविस् + मतुप] आहूति हसितवती, हसिअवइ, वि० हंसने वाली स्त्री,प्रसन्नचित्त वाला, oblation man. . स्त्री, laughing woman. हविष्यम्, हविस्स, नपुं० [हविषे हितं कर्मणि यत्] हस्तः, हत्थो, पुं० [हस् + तन्] हाथ, कर, पाणि, hand. आहूति देने योग्य सामग्री, anything fit for हस्तकः, हत्थगो, पुं० हाथ की अवस्थिति, the poan oblation. ___sition of hands. हविस्, हविस, नपुं० [हूयते हु कर्मणि असुन्] होम, हस्तकमलम्, हत्थकमलं, नपुं० हाथ रूपी कमल, आहूति, oblation, • घी। हविर्घतमुत्तमस्तीति कमल जैसा हाथ, lotus some hand. कारणम्, oblation ghee. हस्तकौशलम्, हत्थकोसलं, नपुं० हाथ की दक्षता, हव्य, हव्वं, वि० [हु कर्मणि + यत्], • साकल्य, manual dexterity. For Private and Personal Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1696 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश हस्तक्रिया, हत्थकिरिया, स्त्री० दस्तकारी, हाथ का काम, mannual work. हस्तगत, हत्थगअ, वि० हाथ में आया हुआ, अधिकार प्राप्त, come to hand. हस्तगामिन, हत्थगामि,वि० अधिकार जन्य,हस्तगृहीत, come to hand. हस्तग्राहः, हत्थग्गाहो, पुं० हाथ से पकड़ना, taking with hand. हस्तचापल्यम्, हत्थचावल्लं, नपुं० हस्त कौशल, दस्तकारी, mannual of hand. हस्ततलम्, हत्थतलं, नपुं० हथेली, the palm of hand. हस्ततालः, हत्थतालो, पुं० हथेली बजाना, तालियां बजाना, clapping, striking the palms together. हस्तदोष, हत्थेदोसो, पुं० हाथ से होने वाली भूल, a ___slip of hands. हस्तधारणम्, हत्थधारणं, नपुं० हाथ का उपयोग, warding of a hand. हस्तपादम्, हत्थ-पादं, नपुं० हाथ और पैर, hand ___and feet. हस्तपुच्छम्, हत्थपुच्छं, नपुं० कलाई के नीचे का भाग, the hand below the wrist. हस्तपृष्ठम्, हत्थपिढें, नपुं० हथेली का पिछला भाग, __ the back of the hand. हस्तप्रक्षालनम्, हत्थ-पक्खालणं, नपुं० हाथ धोना, washing of hand. हस्तप्राप्त, हत्थपत्त, वि० हाथ में आया हुआ, हस्तगत, उपलब्ध समागत, hand full, held in the hand, • सुरक्षित, संरक्षित gained, se cured. हस्तप्राप्य, हत्थपप्प, वि० हाथ के पहुंचने योग्य,eas ily accessiable to the hand. हस्तबन्धूरः, हत्थ-बंधूरो, पुं० शुण्ड सूंड, हाथी की सूंड, elephant hand perfuming the __body. हस्तबिम्बम्, हत्थबिंब, नपुं० शरीर पर गन्ध लेप, perfuming the body with un guents. हस्तमणिः, हत्थमणि, स्त्री० हाथ कंगन, मणिवलय, रत्नाभूषण, jewel on the wrist. हस्तयन्त्रम्, हत्थजंत, नपुं० सिलाई मशीन, हस्तसीवन यन्त्र, a sweening meach. हस्तलाघवम्, हत्थलाहवं, नपुं० हस्तकला, हाथ की सफाई, बाजीगरी, aslight of the hand. हस्तविनोदसाधनम्, हत्थ-विणोद-साहणं, नपुं० कर क्रीडनक, hand toy. हस्तसंयोगः, हत्थसंजोगो, पुं० हाथ का योग, हाथ का प्रयोग, yoking of hand, using of hand. हस्तसंयोजनं, हत्थसंजोजणं, नपुं० सम्यगञ्जलित्व, hand together. हस्तसंवाहनम्, हत्थसंवाहणं, नपुं० हाथ मालिश, हाथ से दबाना, rubbing with the hand. हस्तसिद्धिः, हत्थसिद्धि, स्त्री० मजदूरी, श्रम, परिश्रम, ___mannual labour. हस्तसूत्रम्, हत्यसुत्तं, नपुं० मंगलमय सूत्र, कंगन, कड़ा, ___ a bracelet. हस्तस्थित, हत्थट्ठित, वि० हाथ में रखा हुआ, in handed. हस्ताग्रभागः, हत्थग्गभागो, पुं० पाणिलेश, the hand top. हस्ताक्षरम्, हत्थक्खरं, नपुं० दस्तखल, हस्त स्व नामाङ्कन, signature. हस्तांगुलिः, हत्थंगुली, स्त्री० हाथ की अंगुली, any finger of the hand. हस्ताभ्यस्तः, हत्थब्भत्थ, पुं० हाथ से कार्य करना, doing with hand work. हस्ताम्बुकणः, हत्थंबुकणो, पुं० सूंड से जल उछालना, throwing water. हस्तालम्बनम्, हत्थालवणं, नपुं० हाथ का सहारा, ____support of hand. हस्तावलम्बिन्, हत्थावलंबि, वि० हस्त, आधारित, supported of hands. हस्तावापः, हत्थवावो, पुं० हस्तत्राण, हाथ पोश, दस्ताना, hand gaurd. हस्ताहस्ति, हतथाहत्थि, वि० दक्ष, कुशल, निपुण, clever, hand to hand. हस्तिकर्म, हत्थिकम्म, अव्य० [हस्तैश्च हस्तैश्च प्रहत्य इदं युद्धं प्रवृत्तम्] हाथापाई,hand to hand war. For Private and Personal Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश हस्तिन्, हत्थि, वि० [ हस्तः शुण्डादण्डोऽस्त्यस्य इनि ] सूंडयुक्त, having hand, • करयुक्त । हस्तिन्, हत्थि, पुं० हाथी, • गज, elephant, करेणु, दन्ति, दशनि, • मतङ्गज, दन्तुर, दानधर, मदधर, • करि, • गणेश, ganesh, • भद्र, सज्जन, कुशल, चतुर, a good man, clearer. • हस्तिकक्ष्यः, हत्थि - कक्खो, पुं० सिंह, • बाघ, a lion, tiger. हस्तिकर्णः, हत्थि - कण्णो, पुं० एरण्ड पादप, the castoroil plant. हस्तिघ्न, हत्यिग्घ, वि० हाथी को मारने वाला, killer of elephant. हस्तिचारिन्, हत्थिचारि, पुं० बलवान्, शूरवीर, बहादुर, powerful, • महावत, an elephant driver. हस्तिदन्तः, हत्थिदंतो, पुं० हाथीदांत, the tusk of an elephant, • गजदन्तपर्वत, a mountain of gajadant. हस्तिदन्तकम्, हत्थिदंतगं, नपुं० मूली, a raddish. हस्तिनखम्, हत्यिण, नपुं० मिट्टी का ढला, earth mass. हस्तिनागपुर, हत्थिणाउर, नपुं० हस्तिनापुर, city name of Hastinapur. हस्तिनागाधिपः, हत्यिणागाहिवो, पुं० हस्तिनापुर का राजा, king of Hastinapur. हस्तिपुरम्, हत्थिपुरं, नपुं० गजपत्तन, gagpattan. हस्तिनी, हत्थिणी, स्त्री० हथिनी, गरेणु, a female elephant. हस्तिपः, हत्थिवो, पुं० महावत, सादीवर, an elephant driver. हस्तिपंक्तिः, हत्थिपंति, स्त्री० गजराजि, हस्तिसमूह, a herd of elephant. हस्तिपुरम्, हत्थिपुर, नपुं० हस्तिनीपुर, Hastinapur. हस्तिपुराधिपः, हत्यिपुराधिवो, पुं० हस्तिनापुर का राजा, जयकुमार विशेष, a king of Hastinapur. हस्तिपुराधिराजः, हत्यिपुराधिराजा, पुं० हस्तिनापुर का राजा, a king of Hastinapur. हस्तिमदः, हत्थिमंदो, पुं० हाथी का मद, an elephant rut. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1697 हस्तिमदादिहरणं, हत्थिमदादिहरणं, नपुं० हस्तिमद आदि का नाश, इसके लिए मंत्र दिया है - ओं ह्रीं अर्ह णमो बोहियवुद्धीणं, killing of elephant mad. हस्तिमौक्तिकः, हत्थिमोत्तिगो, पुं० गजमुक्ता, elephant gem. हस्तिराजः, हत्थिराजा हत्थिराया पुं० गजेन्द्र, इभेन्द्र, elephant. हस्तिसंचयः, हत्यिसंचयो, पुं० हस्तिसमूह, elephant mass. हस्तिस्नानम्, हत्थिणिहाणं, नपुं० गजस्नान, washing of elephant. हस्तिहस्तः, हत्थिहत्यो, पुं० सूंड, शुण्ड, elephant hand. हस्त्य, हत्य, वि० [ हस्त यत् ] हाथ से दिया गया, given with hand. हहलम्, हहल, नपुं० [ह + हल् + अच्] हलचल विष, poision. हहा हहा, पुं० [ह + आ + क्विप्] हाहा नामक गन्धर्व, a kind of gandharva. • हा, हा, अव्य० [हा + का] हाय, आह, रे, अरे, खेद, उदासी, खिन्नता । हा खेदवार्ता, हेति खेदे। हा खेदप्रकाशने। खेद प्रदर्शनार्थम् । सुवृत्तभाजो ग्रहणाय वामां भुवीत्यपूर्वामपरस्य हा माम् । • आश्चर्य खेदे, a particle, expression, grief, dejection, pain, as expressed 'ah', alas, woe, me, surprise, anger, reproach. हा, हा, अक० जाना, जुदा होना, चले जाना, to go, to move, • छोड़ना त्याग करना, भूल जाना, to given up, • घटना, कम होना, क्षीण होना, to throw up. हाङ्गरा, हंगरा, स्त्री० एक मछली, [हा विषादाय पीड़ायै वा अंग राति - हा - अङ्ग + रा + क] a kind of fish. For Private and Personal Use Only हाटक, हाडग, वि० [ हाटक+अण्] सुनहरी, golden. हाटकम्, हाडग, नपुं० सोना, कनक, कंचन, gold. हाटकगिरि, हाडगगिरि, पुं० सुमेरु, a name of mountain, sumeru. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1698 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश हाटकपट्टिका, हाङग-पहिगा, स्त्री० आभूषण का नाम, स्वर्णाभूषण, a name of ornament. हात्रम्, हत, नपुं० [हा करणे त्रल] पारश्रमिक, मजदूरी, भाड़ा, wages, hire. हानम्, हाणं, नपुं० [हा + क्त] छोड़ना, त्यागना। हानि, क्षति, leaving, abandoning, . असफलता, अनुपस्थिति, absent, • तिलांजलि, failure, absence, non existence,• न्यूनता, • कमी, loss,• पराक्रम, बल, power, strong. हानयोग्य, हाणजोग्ग, वि० छोड़ने योग्य, lossable. हानिः, हाणि, स्त्री० [हा + क्तिन् तस्य निः] छुटकारा, • परित्याग, give up, • असफलता, नुकसान, failure, • तिलांजलि, retinguishment, . अत्यय, deteriment, • बर्बाद होना, नष्ट होना, damage,• अवहेलना, decrease, tode ficiency, • न्यूनता, कमी, waste, loss. हानिकर, हाणियर, वि० अत्ययकर, अवहेलना करने योग्य, neglectable. हाप, हाव, अक० सेवन करना, उपभोग करना, to use. हापन्, हावण, वि० नाशक, मारक, killer. हाप्य, हप्प, वि० छोड़ने योग्य, given up. हाफिका, हाफिगा, स्त्री० जंभाई, जृम्भा, yawning, gaping. हामवत्, हामवं, वि० चण्डवत्, angerful. हायनः, हायण, पुं० वर्ष, सम्वत्सर, year. हायनम्, हायणं, नपुं० शिखा, ज्वाला, flame. हारः, हारो, पुं० [ह + घञ्] वाहक, हलकारा, car rier, porter, • हयाना, पकड़ना, हराना, taking away, removed, • अपकर्षण, अलगाव, conveying, seizing, • माला, हार, गजरा, a garland, necklace, . कण्ठाभरण, आभूषण,anecklace,ingeneral, ornament,. भाजक, war, battle, a diviser. हारकः, हारगो, पुं० [ह + ण्वुल्] चोर, लुटेरा, a thief,plunderer, • ठग, धूर्त,acheat, rogue, • मोतियों का हार, a string of pearls, • भाजक, a divisor. हारकण्ठी, हारकंठी, वि० गले की माला, neck lace. हारगत, हारगअ, वि० विभाजित, भाग किया गया, ___divisor. हारमुट्ठी, हारमुट्ठी, स्त्री० एक आकृति की लड़ी, a ___string of pearls, • कण्ठाभरणावली। हारि, हारि, वि० [ह + णिच् + इन्] मनोहारि,pleas ing, • सार्थवाह, caravan, • यात्रियों का समूह, a body of traveller. हारिकण्ठः, हारिकंठो, पुं० कोयल, cuckoo. हारिणिकः, हारिणिगो, पुं० [हरिण + ठक] शिकारी, hunter, catcher. हारित, हारिअ, भू०क०कृ०, [ह + णिच् + क्त], हरण कराया हुआ, गृहीत, पकड़ा हुआ, taken, seized, presented,offered, • आकृष्ट, attracted. हारिन्, हारि, वि० ले जाने वाला, हरण करने वाला, taking conveying. हारिदः,हारिहो,०[हरिद्रा + अण] पीलारंग, कदंब तरु, a yellow colour, the kadamba tree. हारिदवत्व, हारिद्दवत्त, वि० हल्दी का द्रव। हरिद्राया इदं हारिद्र तद्वत्त्वं हारि मनोहरं च म् द्रवत्वत, flow of turmeric. हारिमृणालः, हारिमिणालो, पुं० कमल नाल, lotus ___ root. हारीताः, हारीआ, पुं० [ह + णिच् + ईतच] धूर्त, ठग, a cheat, rogue,• कबूतर विशेष, a kind of pigeon. हार्दम्, हारदं, नपुं० [हृदयस्य कर्म] स्नेह, प्रेम, love, affection,• कृपा, सुकुमारता,kindness, • इच्छाशक्ति, tenderness, will, . अभिप्राय, intention, • अर्थ, meaning. हार्दोचित, हारदोचिअ,वि० प्रेमोचित्त, lovelyness. हार्य, हारय, वि० [ह + ण्यत्] हरण किये जाने योग्य, takable, to be taken. For Private and Personal Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1699 ence. हार्यः, हारयो, पुं० सर्प, सांप, a snake. हासजन्य, हसजण्ण, वि० हंसी योग्य, laughable. हालः, हालो, पुं० हल, • बलराम, • हालकवि, हासभासः, हासभासो, पुं० हास्य विनोद, laughful plough, balram. joy. हालकः, हालगो, पुं०. पीले रंग का घोड़ा, a horse हासवृत्तिः, हासवुत्ति, स्त्री० विकास लक्षण, exist of yellow colour. हाला, हाला, स्त्री० घातक विष, गरल, poison, a हासस्वरं, हाससर, नपुं० हंसी की गूंज, sound of deadly poison,• मदिरा, शराब, wine, laugh. spiritious liqour. हासिका, हासिगा, स्त्री० [हस् + ण्वुल् + टाप्] हालाहलम्, हालाहलं,नपुं० गरल, विष, घातक विष, अट्ठहास, हंसी ठहाका,laughter, • आमोद, deadly poison. हर्ष, खुशी, joy, happy. हालिकः, हालिगो, पुं० कृषक, किसान, [हलेन सनति हास्य, हस्स, वि० [हम् + ण्यत्] हास्यापद, हंसी हलः प्रहरणमस्य तस्येद वा ठक् ठञ् वा] a योग्य, laughable, • हसन, स्मित, jest, ploughman. joke, ridiculous. हालिनी, हालिणी, स्त्री० बड़ी छिपकली, a kind of हास्यम्, हस्सं, नपुं० हंसी, व्यंग्य, मजाक, laugh, large house lizard. ___jest, joke. . हाली, हाली, स्त्री० [हल् + इण् + ङीप] साली. हास्यकुसुमम्, हासकुसुम, नपुं० स्मित, पुष्प, blowwife's younger sister. ing flower. हालुः, हालु, पुं० दांत, teeth. हास्यगत, हस्सगअ, वि० हंसीगत, व्यंग्ययुक्त, . हावः, हावो, पुं० [ह्वे भावे घञ् हुकारणे घञ् वा], • प्रफुल्लित पुष्प, blowing flower. आमंत्रण, बुलाना, a call, calling, • आह्वान। हास्यपदवी, हस्सपदवी, स्त्री० खिल्ली, दिल्लगी, ridicule, derision. रंगरेली, मधुर आभूषण, lovely orna हास्यपरम्परा, हस्सपरांपरा, स्त्री० हंसना, परिणाम. ments, हावे च भावे घृतिक क्षदावे, • laugh way. सविलास, charm ful nature, • विभ्रम हास्यभाव, हस्सभावो, पुं० स्मितभाव, • हर्ष परिणम, विलास। nature of laugh. हाव-भावः, हाव-भावो, पुं० मधुर सम्भाषणा युक्त हास्ययुक्त, हस्सजुत्त, वि० हंसी मजाक, laughful. भाव। अहहाग्रह हाव भावधात्री मम च हास्यरूपेन्दुः, हास-रूपिंदु, स्त्री० चन्द्रिका, कौमुदी, प्रेमनिबन्धतैकपात्री, a nature of good moon light, throwing light. thinkful. हास्यविनोदः, हासविणोदं, पुं० हंसी-मजाक, joyहावादिगण, हावादिगण, नपुं० विभ्रम विलास, हाव ful laugh. आदिर्येषां ते हावादयस्तेषां गणः। lovely हारवः, हारवो, पुं० हाहा कार के शब्द, sound of smile. हासः, हासो, पुं० [हस् + घञ्] ठहाका, हंसी, हा हन्त, हा हंत, वि० हाय। हा हंत किन्तु समुपैमि मले: प्रतापम् । painful, expressed by मुस्कुराहट, laughter, • विकास, हर्ष, खुशी, ah hand. आनंद, desireous laughter, • हास्य हाहा, हाहो, पुं० [हा इति शब्दं जहति हा हा क्विप],. ध्वनि, हास्य रस, smilesound, • खुलना, एक गन्धर्व,• पीड़ा/शोक सम्बन्धी उद्गार, a विकसित होना, opening, blowing ex- kind of Gandharva, painful panding. thought. हासगत, हासगअ, वि० हंसी को प्राप्त हुआ, gone हाहाकारः, हाहायारो, पुं० शोक, विलाप, दुःख, of laugh. रोना-धोना, pain, grief. grief. For Private and Personal Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1700 www.kobatirth.org हाहान्धकारः, हाधयारो, पुं० हाय हाय! woe me. हि, हि, अव्य० क्योंकि ही, हु, फिर भी, इसलिए, कि, निश्चय, ही, it has the following senses, हीति निश्चये । हयस्त्विति विचार्येत्यर्थः । for, because, indeed, surely, only, alone, उत्प्रेक्षार्थ- हीत्युत्प्रेक्षायां समस्ति, sometimes it is used merely as an expletive,⚫ वाक्य पूरणार्थः । हि, हि, अक० भेजना, प्रेषित करना, to send • चलाना, दागना, to shoot, • फेंकना, छोड़ना, to throw • भड़काना, उकसाना, discharge, • तृप्त करना, प्रसन्न करना, to gratify, to please. हिंस, हिंस, उभयपक्षी, हिंसा करना, मारना, घायल , करना, प्रहार करना, नष्ट करना, to hit, to strike, • कष्ट देना, संताप करना, to hurt, • आध्यत पहुंचाना, हानि करना to injure, • क्षति करना, नाश करना, to affect, to kill, • हत्या करना, आरम्भ करना, to destroy, to slay, • प्रतिघात करना, to harm. हिंसक, हिसंग, वि० [हिंस् + ण्वुल् ] घातक, मारक, प्रहारक, killer, hurtful, • क्षतिकर, हानिकारक, आरम्भिक क्रिया, begning work. · हिंसकः, हिंसगो, पुं० शत्रु, शिकारी, घातक, दयते स्वकुटुम्बादी हिंसकादपि हिंसकः । an enemy, hunter. हिंसनम्, हिंसणं, नपुं० [हिंस् + ल्युट् ] प्रहार करना, चोट पहुंचाना • वध करना injuring, hurting. हिंसा, हिंसा, स्त्री० [हिंस् + अ + यप्] जीव वध, प्राणीघात, सत्त्वविनाश, प्राणव्यपरोपण, प्राणवियोग, प्राणवियोजक, mischief, injury, • छेदन, भेदन, त्रास, harm, hurt, killing, mental hurt, personal mischief, verbal wrong, दुःख, pain, • संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - • प्राणहापन, lifeless, • प्राणच्छेद, lifeless, क्षति, हानि, destroy, • वध, घात, विध्वंस, slaying. • प्रहार, संहारभाव, robbery, प्राणानां व्यपरोणस्य करणं हिंसा प्रमादेन या • गमनागमन का आरम्भ, plunder प्राणाः प्रणाशमुपयान्ति यथेति कृत्वा कर्ता प्रमाद्यति यतः प्रतिभाति हिंसा पापं पुनर्विदधती जगते न किं सा ।। हिंसाकर्मन् हिंसाकम्म, नपुं० कोई भी हानिकारक कर्म, harmful karm. given हिंसादानम्, हिंसादाणं, नपुं० वध, हेतु दान, up, cause of hurt. हिंसानन्दः, हिंसाणंदो, पुं० हिंसानुबन्धी, हिंसायां र तीव्रं हिंसानन्दं तु नन्दितम् । happiness with hurt. हिंसानन्दी, हिंसाणंदी, स्त्री० हिंसानन्द का व्यापार, working of harm joy, • रौद्रध्यान की प्रमुखता । हिंसानुबन्धी, हिंसाणुबंधी, खी० हिंसानन्दी नामक रौद्रध्यान, a meditation. हिंसापरक, हिंसापरग, वि० हिंसा जनक, hurtful. हिंसाप्रदानम्, हिंसापदाणं, नपुं० हिंसादान, वध हेतु दान, given up by harm. हिंसारु, हिंसारु, पुं० बाघ, चीता, tiger. हिंसालु, हिंसालु, वि० [हिंसा आलुच्] हानिकारक, हिंसा करने वाला injurious, hurtful, • घातकारी आरंभी। हिंसीर, हिंसीरो, पुं० [हिंस्+ईरन्] बाघ, tiger, • पक्षी, bird • उपद्रवी व्यक्ति, destroying For Private and Personal Use Only man. हिंस्य, हिंस्स, वि० [हिंस् + ण्यत् ] मारने योग्य, वध करने योग्य, injurable. हिंस्त्र, हिंस्स, वि० [हिंस्र्] घातक, हानिकारक, क्रूर, भयंकर, hurter, killer. हिंस्त्र, हिंसो, पुं० क्रूर प्राणी, हिंसक जीव, terrible cruel, fierce, savege. हिंस्त्रपशु, हिंस्सपसु, पुं० क्रूर जानवर, a beast of prey. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश हिक्क हिक्क, अक० अस्पष्ट उच्चारण करना, हिचकी लेना, to hiccup, to make an indistinct. हिक्का, हिक्को, स्त्री० हिचकी, an indistinct sound. हिङ्कारः, हिक्कारो, पुं० हुंकार भरना, मन्द ध्वनि करना, a kind of low. हिङ्गु, हिंगु, पुं०/नपुं० हींग का पौधा, the plant called asafoetidaq. हिङ्गुलः, हिंगुलो, पुं० इंगुर, सिन्दूर, रक्तवर्ण, विशेष, ईंगुर, इति प्रसिद्ध, vermillion. हिङ्गुलु, हिंगुलु, पुं० ईंगुर, सिंदूर, vermillion. हिञ्जीर:, हिंजीरो, पुं० हाथी बांधने की जंजीर, रस्सी, a rope for festening ant. हिडिम्बः, हिडिंबो, पुं० एक राक्षस, a demon. हिण्ड्, हिंडे, अक० जाना, घूमना, भ्रमण करना, to move, to go. हिण्डनम्, हिंडणं, नपुं० [हिण्ड् + ल्युट् ] घूमना, भ्रमण करना, moving, • संभोग, sexual intercourse, • लेखन, writing. हिण्डिकः, हिंडिगो, पुं० [हिण्ड् + इन् हिण्डि + कन्] ज्योतिषी, निमित्तशास्त्री, a astrologer. हिण्डिखण्डः, हिडिखंडो, पुं० फेन, समुद्र झाग, foam of sea. हिण्डिर:, हिंडिरो, पुं० [हिण्ड् + इन्+ ङीप्] दुर्गा, durga. हित, हिअ, वि० [घा + क्त] हितकारी, उपयोगी, कल्याणकारी, joyable, lovely, • कृपालु, स्नेही, सद्वृत्त, • शुभकर, आनंद प्रद, good, • अच्छा, समुचित, लाभदायक, throwable. हितः, हिओ, पुं० मित्र, सहभागी, friend. हितम्, हिअ, नपुं० कल्याण, लाभ, उपकार, शुभ, क्षेम, good joy. हितकर, हिअयर, वि० कल्याणकारक, joy ful. हितकरी, हियअरी, वि० हित को करने वाला, हितं करोति, doing of joy. हितकाम, हिअकाम वि० मंगल कार्य, good for tune. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir हितकारिन्, हिअकारि, वि० हितकारक, कल्याण करने वाला, हितकर्मी, pleasedful work. हितकारिणी, हिअकारिणी, स्त्री० परिणामिकी, भावना, कल्याणकारक, दृष्टि, seeing of pleaseful. हितकृत्, हिअकिअ, पुं० परोपकारी व्यक्ति, सज्जन, good man. हितकारिणी, हिअकारिणी, स्त्री० परिणामिकी, भावना, कल्याणकारक, दृष्टि, seeing of pleaseful. हितकृत्, हिअकिअ, पुं० परोपकारी | जगतां हितकृद् भवेदिति हरिणाऽकारि विभो सवस्थिति, bene factor mature. हितप्राणी, हिअपाणी, पुं० गुप्तचर, a spy, going secretly. हितवृत्तिमति, हिअवित्तिमइ, स्त्री० हित में तल्लीन बुद्धि, knowledge attached in please. हितसम्पादकः, हिअसम्पादगो, पुं० आचार्य ज्ञानसागर की एक संस्कृत रचना, a sanskrit poet. हिंसाधनम्, हिंआधणं, नपुं० आत्म साधन, soul _work. 1701 हिंताङ्गः, हिअंगो, पुं० हित रूप परिणाम, pleased ful nature, • कल्याण भाव, pleased nature. हितान्वित, हिआणविअ, वि० कल्याण में तत्पर, attached with pleased. हितार्थिन्, हिअत्थि, वि० शुभेच्छुक, कल्याण चाहने वाला, being of pleased. हितावाञ्छक, हिअवंछग, वि० अहितेच्छुक, · अशुभेच्छुक, pleaseless man हितेच्छु, हिएच्छु/ हिइच्छ, शुभेच्छु, कल्याणकारी, wisher of joy. हितैषिणी, हेएसिणी, स्वहितवाञ्छक, desire of joy, 'कल्याणेच्छुक, beneficial. हितोपदेश, हिओवदेसो, वि० • हितकर कथन, • विचारपूर्ण कथन, • सदाचरण सम्बंधी विचार, • एक संस्कृत कथा का संकलनात्मक ग्रन्थ, a sanskrit story book. हिनहिनाहट:, हिण -हिणाहडो, पुं० हेषा, घोड़े की ध्वनि, a sound of horse. For Private and Personal Use Only हिन्ताल:, हिंतालो, पु० [हीनस्तालो यस्मात्] एक खजूर का प्रकार, a kind of palm. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1702 www.kobatirth.org हिन्दू, हिंदु, वि० आत्मचिंतन से परिपूर्ण । हिंसा दूषयन्तीति हिन्श्च स्तेषां तातेन पूज्येन । विशेष देखें, • वेद ज्ञाता, known of veda's. हिन्दुजन:, हिंदुजणो, पुं० वेदानुयायी, veda's way. हिन्दुस्तानम्, हिंदुट्ठाणं नपुं० हिंदुओं का क्षेत्र, वेदानुगामीजनों का स्थान, a place of Hindu's. हिन्दुस्थानम्, हिंदुत्थाणं देखो ऊपर, a name of bharat. हिन्दोलः, हिंदोलो, पुं० [हिल्लोह + घञ्] हिंडोला, झूला, ढोला, a swing. हिन्दोलकः, हिंदोलगो, पुं० [ हिन्दोल + कन् यप् वा] हिंडोला, झूला, a swing. हिम, हिम, वि० [हि + मक्] ठंडा, शीतल, तुषार, cold. हिमः, हिमो, पुं० सर्द ऋतु, शीत, सर्द, cold, • चन्द्रमा, moon, • हिमालय पर्वत, a mountain of Himalayan, • उष्मापि भीष्मेन जितं हिमेन पुनस्तन्निखिलं क्रमेण, • हेमन्त ऋतु, a cold session, • कपूर, camphor • कमल, a lotus, • रजनी, night, • ताला मक्खन, butter. हिमकर:, हिमयरो, पुं० चन्द्र, शशि, moon, • शरदऋतु, चन्द्रकिरण, moon raise, • कपूर, तुषाररुक, champor. हिमकूट:, हिमकूडो, पुं० हिमगिरि, हिमालय, a mountain of Himalaya. हिमच्छल, हिमच्छल, वि० तुषार के बहाने । cause of cold. हिमज:, हिमजो, पुं० हिमालय, Himalaya. हिमजा, हिमजा, स्त्री० खिरनी का पेड़, a kind of tree, • पार्वती, गौरी, शिवभार्या, Parvati, Gauri, A wife of Siva. हिमतैलम्, हिमतेल, नपुं० कपूर, camphor. हिमदीधितिः, हिमदीधिइ, पुं० चन्द्रमा, moon. हिमदुहः, हिमहुहो, पुं० सूर्य, दिनकर, sun. हिमध्वस्त, हिम-झुत्थं वि० पाले से युक्त, शीत से घायल । संस्कृत - प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश हिमप्रस्थः, हिमपत्थो, पुं० हिमाचल, Himachal, mountain of Himalaya. हिमरश्मिः, हिमरस्सि, पुं० चंद्र, शशि, moon. हिमराज, हिमराज, स्त्री० बर्फ, हिमखण्ड, ice. हिमर्तुः, हिमरिउ, पुं० शरद । हिमर्तिः, हिमत्ति, स्त्री० हिमपात, तुषार, पाना। हिमवत्, हिमवं, पुं० हिमालय, हिमगिरि, Himalaya. • हिमवान्, हिमवाण, पुं० • हिमवान् पर्वत, तुषाराद्रि, हिमगिरि, Himgiri, • हिमालय, Himalaya. • Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir हिमवालुका, हिमवालुगा, स्त्री० कपूर, camphor. हिमशीतल, हिमसीयल, वि० बर्फ युक्त, शीतलता सहित, will snow, ice-cold. हिमशैकः, हिमसेगो, पुं० हिमालय, Himalaya. हिमसार:, हिमसारो पुं० कपूर, हिमस्य सारः कर्पूर, camphor. - हिमसारगौरः, हिमसार गोरो, पुं० कर्पूर से स्वच्छ, white of comphor, clean with comphat. हिमा, हिमा, स्त्री० पाला, ice, swon, • बाधा, fault. हिमांशु, हिमंसु, पुं० चन्द्र, शशि, moon. हिमाक्रान्तः, हिमतंतो, पुं० पाला, तुषार । ice, swon. हिमाचल, हिमाचलो, पुं० हिमगिरि, हिमवान्, Himgiri. हिमाद, हिमाद, वि० शीतप्रहारक। killer of cold. हिमाद्रि, हिमादि, वि० हिमगिरि, हिमवान पर्वत, Himgiri. हिमानिलः, हिमाणिलो, पुं० बर्फीली पवन, शीतल ary, cold way. हिमान्वित, हिमाणविअ, वि० बर्फ सहित, snowful. हिमाराति, हिमाराइ, पुं० सूर्य, दिनकर, sun. हिमारि, हिमारि, पुं० शरद, हिमऋतु, cold sea son, winter, • हिमनाशक, coldless. हिमालय, हिमालओ, पुं० हिमगिरि, हिमवान् । कैलाश For Private and Personal Use Only पर्वत, हिमस्यालयः स्थानमस्येति, Himgiri, mountain of hail lash. हिमालयपर्वतः, हिमालय-पव्वओ, पुं० हिमगिरि, Himgiri. Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1703 हिमाहत, हिमाहड, वि० हिमपात, ice ful. हिरण्यवर्मन्, हिरण्णवम्मो, पुं० पुण्डरीकनगरी के राजा हिमोदयः हिमोदयो, पुं०हिमपात, बर्फ गिरना, पाला का पुत्र, son of pundarika city king. गिरना, snowful. हिरण्यवाह, हिरण्णवाहो, पुं० सोन दरिया, a river हिमानी, हिमाणी, स्त्री० बर्फ का ढेर, बर्फ समूह, हिम of sona. Hefa, snow drift. हिरण्यसम्मती, हिरण्णसम्मइ,स्त्री० आर्यिका का नाम, हियतः, हियओ, अव्य० ठीक ही है, goodness. a name of aryika. हिरुक, हिरुग, अव्य० बीच के, निकट। in near of हिरणम्, हिरण्ण, नपुं० [ह + ल्युट्] स्वर्ण, सोना, middle. ___gold, • वीर्य, कौड़ी। हिल, हिल, अक० कामेच्छा प्रकट करना, आलिंगन हिरण्यः, हिरण्णो, वि० स्वर्ण निर्मित, सोने से बना करना केलिक्रीड़ा करना, tapport amoETT, maded of gold. rously, to wanton, to dally, to deहिरण्यः, हिरण्णो, पुं० ब्रह्मा, Brahma. sire. हिरण्यम्, हिरण्णं, नपुं० [हिरणमेव स्वार्थे यत्], • हिल्लः, हिल्लो, पुं० [हिल् + लम्] एक प्रकार का सोना, कंचन स्वर्ण, gold, • चांदी, रजत, 48t, a kind of bird. silver, • वीर्य, शुक्र, semen, semen हिल्लोलः, हिल्लोलो, पुं० [हिल्लोल् + अच्] लहर, virile, • कौड़ी, a cowrie, • दौलत, उर्मी, झाल, a wave, • हिंडोल राग, the सम्पत्ति, wealth, property. musical mode called Hindola, • हिरण्यकक्ष, हिरण्णकक्ख, वि० सोने की करधनी धुन, • सनक, caprice, whim, • एक aisiti A belt of goldless. प्रकार का रतिबंध, a kind of coitus. हिरण्यकपिशः, हिरण्णकविसु, पुं० प्रह्लाद के पिताश्री हिसारः, हिसार, पुं० हिसार जिला, इसी में सम्यक्त्व एक राजा विशेष, father of Prahalada. कौमुदी की रचना की गई,aname of city. हिरण्यकोशः, हिरण्णकोसो, पुं० सोना, चांदी, gold ही, ही, अव्य० आश्चर्य बोधक अव्यय। ही and silver, favy, Visnu. विस्मय-विषादयो इति विश्वलोचनः, an inहिरण्यगर्भः, हिरण्णगब्भो, पुं० ब्रह्मा, महादेव, terjection of surprise, fatigue Brahma, Mahadeva. despodency, sorrow, reason, • खेद हिरण्यनाभः, हिरण्णणाहो, पुं० सुमेरु, कैलाश पर्वत, प्रकाशने, fatigue,despondency, sorsumeru. row,• थकावट, उदासी, खिन्नता, reason. हिरण्यबाह, हिरण्णवाह, पुं० महादेव, शिव, हीत, हीअ, वि० सम्माननीय, respectable. Mahadeva, Siva. हीन, हीण, भू०क०कृ०, [हा + क्त, तस्य नः ईत्वम्] हिरण्यमय, हिरण्णमय, वि० स्वर्णमय, हैममय, Gold कम, अल्प, छोटा, small, low,left, base, ___some. • परित्यक्त, त्यागा हुआ, wasted, deहिरण्यरेतस्, हिरण्णरेतो, पुं० अग्नि, आग, fire, . cayed,• अभाव, रहित, विहीन, deficient, सूर्य, चित्रक पौधा, sun, a treeof chitraka. • त्रुटिपूर्ण, सदोष, a defective witness, हिरण्यवती, हिरण्णवइ, स्त्री० अयोध्या के राजा की • नीच, अधम, lower, mean, vile, • रानी सुमित्रा, a queen sumitra. निम्न, low,left, wasted. हिरण्यवर्णा, हिरण्ण-वण्णा, स्त्री० नदी नाम,aname हीनकुल, हीणकुल, वि० निम्नकुल वाला, base ___ of river. ___born of a low caste. हिरण्यवर्मन, हिरण्ण-वम्मो, पुं० रतिवर, कपोत का डीनचारिन. हीणचारि, वि० हीन आचरण वाला, नाम। A name of vapota. characterless. For Private and Personal Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1704 www.kobatirth.org हीनज, हीजण, वि० नीज कुल में उत्पन्न होने वाला, base born of a low caste. हीनजन, हीणजणो, पुं० तुच्छ लोग निधिघटों धनहीनजनो यथऽधिपतिरेष विशां स्वहशा तथा, lower man. हीनजाति, हीणजाइ, वि० निम्न जाति में उत्पन्न हुआ, born of lower caste, • पतित, तुच्छता युक्त, of a low caste, outcaste. हीनतप, हीणतव, वि० अल्प तप, दोषपूर्ण तप, faultful heat. हीनदोष, हीणदोसो, पुं० वेदना दोष, worship less. हीनधन, हीणधण, वि० निर्धन, कमधन वाला, wealthless. हीनधर्म, हीणधम्म, वि० धर्म च्युत, religious less. हीनधाम्, हीणधाम, वि० आवास विहीन, without home. हीनन्दिन्, हीणंणदि, वि० हर्षविहीन, left joy. हीनबोध, वि० समझ की कमी without knowledge. हीनमन्त्रं हीणमंतं वि० त्रुटिपूर्ण मन्त्र वाला, faultful mantra. हीनमात्रा, हीणमत्ता, वि० अल्पमात्रा, मात्राओं की कमी, less of matra. हीनमातृत्व, हीणमाउत्त, वि० मातृत्व विहीन, motherness less. हीनमोह, हीणमोह, वि० मोह की कमी वाला attachment less. हीनयन्त्र, हीणजंत, वि० दोष पूर्ण यन्त्र, a yantra of faultful. हीनयम, हीणयम, वि० यम/संयमन की कमी, loss of controling. हीनयोनि, हीणजोणि वि० योनि / जन्मस्थान में निम्नता, lower born. 2 हीनयौवन, हीणजोवण, वि० युवावस्था का अभाव, youngless. हीनवर्ण, हीणवण्ण, वि० रूप-सौंदर्य से विरूप, uncharming. हीनवादिन्, हीणवादि, वि० दोषपूर्ण कथन करने वाला, being faultful. हीनशस्त्र, हीणसत्थ, वि० शस्त्र रहित, weapon less. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश हीनसंयम, हीणसंजम, वि० संयम का अभाव, without control of soul. हीनसाम्यभाव, हीणसम्मभाव, वि० समत्व की अल्पता, lowness of samatva. हीनसेवा, हीणसेवा, वि० तुच्छ लोगों की चापलूसी करने वाला, serviceless. हीनाधिकामोन्मानम्, हीणहिममाणण्णमाण, नपुं० अचौर्यव्रत का एक अतिचार, कम-ज्यादा माप एवं प्रमाण आदि रखना, कम ज्यादा रखना, लोभ के वश होकर हलके बार से तोल देना और भारी बाट से लेना, a fault of unthief. हन्ताल:, हीणणालो, पुं० [ हीनस्तालो यस्मात् ] छोटा खजूर वृक्ष, जो प्राय: छोटे पोखर आदि के समीप होता है या जहाँ खुला स्थान भी कीचड़ युक्त हो, वहाँ ऐसा खजूर का पेड़ उग जाता है, the marshy date tree. हीय, हीय, वि० हीनता हीयमान अवधिज्ञान का भेद, a kind of avadhigyana. हीर:, हीरो, पुं० [हृ + क], हार, सिंह, सर्प, necklace, lion, snake, • इन्द्र, वज्र, the thunderbolt of Indra. हीरम्, हीरं, नपुं० हीरा, इन्द्र का वज्र एक बहुमूल्य धातु a diamond, the thunderbolt of Indra. हीरकः, हीरगो, पुं० हीरा, रत्न, विशेष, a diamond. हीरवीरः, हीरवीरो, पुं० श्रेष्ठतम् वज्र, good diamond. हीरा, हीरा, स्त्री० [हीर यप्] लक्ष्मी, चिकंटी, For Private and Personal Use Only Laxmi, an ant. हीलम्, हीलं, नपुं० [ ही विस्मयं लाति ला + क] वीर्य, semen viriki. + 1 ही ही ही ही, अव्य० [ही ही] आश्चर्य बोधक अव्यय, a particle of expressive of surprise, • प्रसन्नता ज्ञापक अव्यय । हु. हू, अक० यज्ञ करना, आहूति देना, to offer, to sacrifice प्रस्तुत करना, सम्मान देना, to present • अनुष्ठान करना। हुंकारधर, हुंकारधर, वि० हुंकार करने वाला, made of offering to honour of a deity. • - Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1705 Jack हुंकृतिः, हुंकिइ, स्त्री० हुंका, honour. , हुड, अक० संचय करना, जाना, to go, to collection. हुडः, हुडो, पुं० [हुड् + क] मेढा, कैदगृह, कारागृह, ram, jail, • चोर रखने का स्थान, a placeof chief bond, bonding. हुडकः, हुडगो, पुं० वाद्य विशेष, a small hour i, a small hour glass shaped drum. हुडुक्कः , हुडुको, पुं० [हुड् + उक्क] एक पक्षी विशेष, दात्यूह,akind of bird, • दरवाजे की कुंडी, the bolt of a door. हुडुत्, हुडुअ, नपुं० [हुड् + उति] सांड का रंभाना,a ___sound of the thread. हुण्डः, हुंडो, पुं० [हुण्ड् + क] व्याघ्र, मेंढा, ram.. ___ ग्राम शूकर, pig. हुण्डकसंस्थानम्, हुंडगसंट्ठाण, नपुं० विरूप आकार, शरीर के अवयव की बनावट में हीनाधिकता। 'अवच्छिन्नावयवं हुण्डसंस्थानं नाम', a kind of body. हुण्डशरीरम्, हुंडसरीरं, नपुं० विरूप आकृति वाला शरीर, uncharming body. हुत, हुअ, भू०क०कृ०, [हु + क्त] आहुति युक्त, होम किया हुआ भस्मीकृत, offered as an ob lation, burnt as a sacrifice. हुतम्, हुअ, नपुं० आहूति, होम, चढ़ावा, an obla ___tion, offering. हुतजात, हुअजअ, वि० होम से उत्पन्न हुआ, one wo has made an oblation. हुतधूपः, हुअधूवो, पुं० हवन धूप, who has made ___ an oblation. हुतभुज, हुअभुज, पुं० अग्नि, आग, fire. हुतवः , हुअवहो, पुं० अग्नि, आग, fire. हुम्, हुम, अव्य० [हु + डुमि] स्मरण बोधक अव्यय। शेष, अरुचि, भर्त्सना, स्मरण, दहाड़ना, चिल्लाना, आदि के रूप में प्रयुक्त होने वाला अव्यय, rememberance, recolleting. हुर्ह, हुरह, अक० टेढ़ा होना, बंक होना, to be crooked. हुल, हुलं, अक० ढांपना, छिपाना, to cover, to conceal. हुलहुली, हुलहुली, स्त्री० अस्पष्टध्वनि, a kind of in articulate sound. हु हु, हुहु, पुं० गन्धर्व शब्द, a sound of gandharva, for eager. हूणः, हूणो, पुं० असम्भ, एक जाति विशेष, of a caste,• सोने का सिक्का ,agolden coin. हूत, हूअ, भू०क०कृ०, [ह्वे + क्त],आहूत, निमन्त्रित, आमन्त्रित, बुलाया गया, invited, called, summoned. ति, हूइ, स्त्री० आहूति, • होम, offered, an ob lation, to fire, • निमंत्रण, बुलावा, in vited, • चुनौती। एरवः, हूरवो, पुं० [हू इति रयो यस्य] गीदड, a jackal. ह, हर, सक० लेना, पकड़ना, ग्रहण करना, to take, tocarry,• हरण करना-हरतीति, • अपहरण करना, छीनना, हर्तुम्, to bedeprived of, • रखना, निक्षेप करना, to gain, to acquire, • चुराना, लूटना, परं कलत्रं ह्रियतेऽन्यतो, to caued, take, • आकर्षित करना, लुभाना, हर्तुम्-वशीकर्तुम्-आकृष्टकर्तुम्, to attract, to captivate,• त्याग करना, छोड़ना, to give up, • उत्पन्न करना, to born, • प्रहार करना, आघात पहुंचना, to destroy. हज्ज, हरज्ज, वि० त्याग करने वाला, given up. हणीया, हरणीया, स्त्री० [हणी + यक् + अ + टाप्] निन्दा, भर्त्सना, censure,• लज्जा, करुणा, shame, compassion. हृत, हरअ, वि० [ह + विप, तुक] ले जाने वाला, अपहरण करने वाला, taking away, to .carried away,• हयने वाला, to seized, to dismissed from authority, turned out. हृतः, हरओ, पुं० हृदय-न तर्यस्थलं एवं हतः। चित्त, mind. हृतः, हरआ, भू०क०कृ०, [ह + क्त] अपहृत, ले जाया गया, • विभक्त, taken. For Private and Personal Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1706 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश हृत्कम्पकरः, हरअकम्पयर, वि० चित्त कम्पोत्पादक, attached of mind. हृत प्रदीपः, हरअ-पदोवो, पुं० मुदित दीपक, flameful lamp. हृतसतत्, हरअसअआ, वि० हृदय की विशेषता, soul nature. हृतान्धकार, हरअंधकारो, वि० अन्धकार हरण करने वाला, taking of dark. हृद, हिद, नपुं० [हृदयस्य हृदादेथो वा],• हृदय-संवेग भावो हृदयं प्रपुष्य, soul, mind, . निजनिजान्तरङ्ग, 'संविद्धि सिद्धप्रिय भी हृदा त्वं। heart, • चित्त, मन, हृदोऽनुकूल, पयोनिधिस्त्वद् हृदि वाप्यवार, mind, • छाती, सीना, वक्ष, the chest, bosom breast, • चेत-चित्त, mind, • मानस, mind. हृदकम्पः , हिदकंप, पुं० धड़कन, हृदयगति, seated the mind. हृद्गत, हिअगअ, वि० मन में सोचा हुआ, thougt in mind. हृदग्रन्थि, हिदगंथि, वि० माया, fraud, trick. हृदनुतप्त, हिदणुतत्त, वि० संताप युक्त, हृद् हृदयं चेदनुतप्तं सन्ताप युक्तं, joyful. हृदन्त, हिदंत, वि० अन्तर्हृदय, the region of the heart. हृदब्जम्, हिदब्बज, नपुं० मानस कमल। हृदेव अब्ज तस्मिन् मानसकमले, lotus some mind. हृदर्पणम्, हिदप्पण, नपुं० प्रतिदान, givenof love. हृदयम्, हिदय, नपुं० [हृ + कयन्] चेतस्, मानस, मन, चित्त, mind, soul, heart, • सीना, छाती, bosom,chest, • वक्षस्थल, breast. हृदयकमलं, हिदयकमल, नपुं० प्रफुल्लमन, blos ____somed mind. हृदयकम्पः, हिदयकंप, पुं०.चित्त, धड़कन, tremor of the how. हृदयकम्पनम्, हिदयकंपण, नपुं० धड़कन, चितप्रकम्पन, tremos of the heart. हृदयग्राह्य, हिदगेज्झ, वि० मन के योग्य, mindable. हृदयचौरः, हिदयचोर, पुं० दिल चुराना, one who steals the heart. हृदयछिद्, हिदयछिद, वि० हृदय विदारक, मनस् पीड़ा युक्त, heart rending. हृदयज, हिदयज, वि० हृदय संबंधी, related with _soul. हृदयङ्गम, हिदयंगम, वि० मर्म स्पर्शी, रोमाञ्चकारी, heart strring, • मधुर, आकर्षक, चित्तयोग्य, touching, thrilling, • सुखद, रुचिकर, sweet, attractive, hand some. हृदयपयोधिः, हिदय-पयोहि.पं० विशाल हृदय,गहीर हृदय, good heart. हृदयपीड़ा, हिदयपीड़ा, स्त्री० मन की अशान्ति, un _happiness of mind. हृदयभू, हिदयभू, स्त्री० चित्त रूपी भूभाग, earth. हृदयविध/हृदयवेधिन्, हिदयविध, वि० हृदय को बींधने वाला, heart piercing. हृदयविदारक, हिदय-विदारग, वि० चित्त को अशान्त करने वाला। चित्तघातक, heart piercing. हृदयवृत्तिः, हिदयवुत्ति, स्त्री० चित्त की प्रवृत्ति, हृदय का स्वभाव, disposition of the heart. हृदयास्थानम्, हिदयट्ठाण, नपुं० वक्षःस्थल, the breast. हृदयालङ्कारः, हिदयालंकारो, पुं० हार, कंठाभरण, garland. हृदयालु, हिदयालु, वि० [हृदय + आलुच्] कोमल हृदय वाला, सरस चित्त युक्त, tender hearted, good hearded. हृदयेश्वरः, हिदएसर, पुं० प्राणेश्वर,godof heart, husband. हृदयोपरूपिणी, हिदयोवरुविणी, स्त्री० सब लोगों की अच्छी लगने वाली,agreeableofallper son. हृदानुवृत्तम्, हिदाणुवुत्तं, नपुं० हृदयस्थान, रमां समाराधयितुं प्रवृत्तः प्रसूनतुल्येन हृदानुवृत्तः। हृदा चित्तेनानुवृत्तौ युक्त आसीदीति, heartplace, touching the heart. हृदार्तिः, हिदत्ति, स्त्री० हृदय पीड़ा, चित्त की आकुलता, pain of heart. हृदाशिका, हिदासिगा,स्त्री० हृदय की आशा,चित्ताशा, wish of mind. For Private and Personal Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1707 हदिकः, हिदिगो, पुं० हृदय, heart, soul. हदिस्पृर्श, हिदिफास, वि० प्रिय, प्यारा, स्नेही, love, dear, touching of the heart, . रुचिकर, मनोहर, सुंदर, agreeable, charming, beautiful. हदीशः, हिदीसो, पुं० [हृदो ईशः] पति, हृदीशप्रतिबिम्ब, हिदीसपडिबिंब, नपुं० प्राणनाथ की परछाई-हृदि स्ववक्षः स्थले ईशस्य सम्मुखस्य प्राणानाथस्यैव यत् प्रतिबिम्बम्। sheds of husband. हृदीषाङ्गीकरणयोग्य, हिदीसंगीकरणजोग्ग, वि० हृदय से स्वीकार करने योग्य, agreeable with heart. हृदेकदेवः, हिदेगदेवो, पुं० हृदय का एक मात्र स्वामी, only one lord of soul. हृदुदारः, हिदुआरो, पुं० हृदय का प्रिय, lovely of heart. हृदोऽनुकूलः, हिदाणुकुल, पुं० हृदयग्राह्य, getted of heart. हल्लवः, हिल्लवो, वि० मनोरथ, with. हृष्, हिस, अक० खुश होना, हर्षित होना, to be glad, to be pleased, • आनन्दित होना, प्रसन्न होना, to be delighted, रोमांचित होना, to rejoice. हृषद, हिसद, वि० पूज्य, respectable. हृष्यज्जन, हिस्सजण, वि० हर्ष युक्त होने वाला, be- ing of happiness. हृषित, हिसिअ, भू०ककृ०, [हृष् + क्त], खुश, प्रसन्न, आनन्दित, हर्षित, आह्लादित, रोमाञ्चित, प्रफुल्लित, rejoiced,delighted, happy, joy. हृषीकम्, हिसीगं, नपुं० [हष् + ईकक्] ज्ञानेन्द्रिय, इन्द्रिय, हृषीकाणि समस्तानि माघन्ति प्रमदाऽऽश्रयात्। an sense, an organ of. हृषीकसुखं, हिसीगसुहं, नपुं० इन्द्रिय सुख, joy of ___ organ. हृष्ट, हिट्ठ, भू०क०कृ०, [हृष् + क्त], हर्षयुक्त, हर्षित, श्लाघापरायण, pleased, rejoiced. हृष्टचित्त, हिट्ठचित्त, वि० मन से प्रसन्न, आनन्दित, rejoiced, in mind. हृष्टमानस, हिट्ठमाणत्त, वि० प्रसन्नचित्त, आनन्दित, rejoiced, in mind. हष्टरोमन, हिट्ठरोमण, वि० • पुलकित, रोमाञ्चित. having the rejoiced, . प्रफुल्लित, आनंदित, pleased, delighted. हटवदन, हिट्ठवदण, वि० प्रसन्नमुख, हर्षयुक्त मुख हंसमुख, having a cheerful mouth. हष्टसंकल्प, हिट्ठसंकप्प, वि० संतुष्ट,खुशी,pleased. हृष्टिः, हिटि, वि० [हृष् + क्तिन्], आनन्द, उल्लास, joy, happiness, • हर्ष, खुशी, delight, pleasure, pride. हस्ट, हिट्ठ, वि० सुसज्जित, सुसज्ज, decorate, charmful. हे, हे, अव्य० [हा + डे] सम्बोधन वाचक परक अव्यय। हे नाभिजातासि किलाभिजातः| a vocative particle expressing, $af, डाह, द्वेष आदि प्रकट करने वाला अव्यय। हे विश्वभूषण। विभाति दिनस्य भर्ता । envy,ill, will, . हे शारदे। शारदवत्तवायः। disapprobaltion. हेक्का, हेक्का, स्त्री० हिचकी, hiccough. हेठः, हेढो, पुं० [हेल् + घञ्] बाधा, अवरोध, विरोध, रुकावट, vexation, • क्षति, हानि, hin drance, destruction, injury, hurt. हेड्, हेड, अक० तिरस्कार करना, अवज्ञा करना, to disregard, घेरना, वस्त्र लपेटना, slight, neglect. हेतिः, हेइ, स्त्री०/पुं० [ह्न करणे क्तिन्] शस्त्र, अस्त्र, arm, weapon, missile, • आघात, क्षति, a stroke, injury, • प्रकाश, कान्ति, आभा, light, bright, • ज्वाला, fire, flame. हेतः, हेउ, पुं० [हि + तुन] कारण, निमित्त, cause, • उद्देश्य, reason, • प्रयोजन-कारणभूत, object, motive, . सहायकममास्त्वमुष्मिंस्तरणाय हेतुरदृष्टपारे कविताभरे तु।, source, • फल-भृङ्गायते तन्मकरन्दहेतोः।. साधन, उपकरण, source, origin, • तर्क, • युक्ति। साध्याविनाभाविलिङ्गम् - साध्य के For Private and Personal Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1708 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश साथ अन्वय-व्यतिरेक का होना, the mean, की तरह प्रतीत हो। अर्थात् जिसमें सव्यभिचार, the logical reason. अनैकान्तिक, विरुद्ध, असिद्ध, सत्प्रतिपक्ष और हेतुक, हेउग, वि० [हेतु + कन्] तार्किक, तर्क शक्ति बाधित भाव हो । the resemblance of a युक्त, a logician, logic powerful, . reason. प्रामाणिक, युक्त, संगत। हेम, हेम, नपुं० स्वर्ण, सोना, gold, जल, water. हेतुकः, हेउगो, पुं० कारण, तर्क, logician, an in- हेमः, हेमो, पुं० काले रंग का घोड़ा, • हेमचन्द्राचार्या, _____strument. a jaina charya. हेतुता/हेतुत्व, हेउत्त, वि० हेतुपना। 'बन्धस्य हेमन्, हेमं, नपुं० [हि + मनिन्] स्वर्ण, सोना, gold, हेतुत्वमुपैत्यसौ', causation, the exist- • जल, बर्फ, water, snow, • धतूरा, • ence of cause. केसर पुष्प, the thron apple, the kesara हेतुमत्, हेउमअ, वि० [हेतु + मतुप्] सकारण, तर्कयुक्त, flower. सर्वेभ्यः स्वपदं तहेद्धितविधे मावहो हेतुमत्। हेमकंदलः, हेमकंदलो, पुं० प्रवाल, मूंगा, coral. having a reason, having the cause, हेमकट/हेमकार/हेमकर्त, हेमकड, वि० सुनार, • कारण और कार्य की विद्यमानतां, having Faufahr, gold maker, smith. a cause and work. हेमकिझल्कम्, हेमकिंजलग, नपुं० नागकेशर पुष्प, हेतुवादः, हेउवादो, पुं० तर्क, वितर्क, शास्त्रार्थ। हेतु the nagakesara flower. का निरूपण, तर्कशास्त्र, हिनाति गमयति हेमकुम्भः , हेमकुंभो, पुं० स्वर्णपट, golden pot. परिच्छिनत्यर्थ-मात्मानं चेति प्रमाणपञ्चकं वा हेमकटः, हेमकूडो, पुं० सुमेरु, एक पर्वत विशेष, हेतुः स उच्यते कथ्यते अनेनेति हेतुवादः sumeru. श्रुतज्ञानम्। (जैन० ल० 127)। हेमगन्धिनी, हेमगंधिणी, स्त्री० रेणुका नामक गन्धद्रव्य, हेतुविचयः, हेउविचओ, पुं० तर्क का आश्रय लेना, the perfume named renuka. taking of support of reason. हेमगिरिः, हेमगिरि, पुं० सुमेरु, sumeru. हेतुकोत्प्रेक्षा, हेउक-उप्पेहो, स्त्री० हेतु द्वारा विवेचन, हेमगौरः, हेमगोरो, पुं० अशोक वृक्ष, the asoka adducing an reason, • एतत्कीर्तेरग्रे tree. तृणायितं चन्द्ररश्मिभिश्च यतः। जीवति हेमघटम्, हेमघडं, नपुं० स्वर्णघट, golden pot, • किलैणशावोऽसावोजस्के तदङ्कगतः|| state स्वर्ण कलश। ment of an agrument. हेमचन्द्रः, हेमचंदो, पुं० सर्वविद्या प्रवीण आचार्य, a हेत्वलङ्कारः, हेउ-अलंकार, पुं० हेतु नामक अलंकार, jainacharya. जिस अलंकार में किसी अर्थ को उत्पन्न करने हेमपुष्प, हेमपुष्फो, पुं० आशोकवृक्ष, लोध्र वृक्ष, वाले कर्ता की योग्यता की युक्ति का, प्रकाश चम्पकवृक्ष, the asoka tree. किया जाता है। a rhetorical reason, re- हेमलः, हेमलो, पुं० सुनार, gold maker, gold garded by some writers as a fig- smith. ure of speech, • यत्रोत्पादयतः किश्चिदर्थ हेममालिन, हेममालि, स्त्री० दिनकर, सूर्य, sun. कर्तुः प्रकाश्यते। तद्योग्यतायुक्तिरसौ हेतुरुक्तो हेमयूथिका, हेमजूहिगा, स्त्री० सोमजूही, the golden बुधैर्यथा। (वाग्म० 4/104), व्यञ्जनेष्विव jasmine. सौन्दर्यमात्रारोपावसान कौ। विसौ स्तन सन्देशात् हेमरागिणी, हेमरागिणी, स्त्री० हल्दी, turmeric. स्मरणेदेशितावितः।। (जयो० 3/43) हेमशंखः, हेमसंखो, पुं० विष्णु, visnu. हेत्वाभासः, हेउ-आभासो, पुं० हेतु का आभास होना, हेमसंजात.सेमसंजाअ.वि० स्वर्णमय सोने के समान. जो हेतु किसी कार्य का कारण न हो, परन्तु हेतु gold some. For Private and Personal Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1709 हेमसत्त्वं, हेमसत्त, नपुं० सोना, स्वर्ण, कंचन, gold. हेमसहित, हेमसहिअ, वि० सोने से परिपूर्ण, fulfill of gold. हेमसूत्रं, हेमसुत्त, नपुं० स्वर्ण मेखला, goldentbelt. हेमसूत्रावली, हेम-सुत्तावली, स्त्री० स्वर्ण मेखला, सोने की करधनी। golden belt. हेमस्तम्भः, हेमखंभो, पुं० स्वर्ण स्तम्भ, golden pillar. हेमाङ्ग, हेमंगो, वि० सुनहरा, goldness. हेमाङ्गः, हेमंगो, वि० गरुड़, garuda,• सिंह, सुमेरु, lion, mountain sumeru. हेमाङ्गदम्, हेमंगदं, नपुं० बाजूबन्द,agold brace ___let. हेमाण्डकः, हेमंडगो, पुं० स्वर्ण कुश, gold root. हेमाब्जिनी, हेमब्जिणी, नपुं० स्वणारविंद, सोने का कमल, golden lotus. हेमाम्भोरुहम्, हेमंभोरुहं, नपुं० सुनहरा कमल, golden lotus. हेय, हेअ, वि० [हा + यत्] छोड़ने योग्य, त्याज्य। त्रियास्तु वार्तापि सदैव हेया, abandoned, fit to be left. हेयोपादेय, हेयोवादेयो, पुं० छोड़ने एवं ग्रहण करने योग्य, leftable and gettable. हेरम्, हेरं, नपुं० [हि + रन्] मुकुट विशेष, a kind of crown. हेरक्बः ,हेरक्को , पुं०. गणेश, भैंसा,Ganesha, ____a buffalo. हेरिकः, हेरिगो, पुं० [हि + रक् - रुट आगमः] भेदिया, गुप्तचर, secret emissary. हेलनं, हेलणं, नपुं० [हिल् + ल्युट्] अवज्ञा करना, निरादर करना, तिरस्कार करना, अपमान, dis regarding, alighting, insulting. हेला, हेला, स्त्री० तिरस्कार, अपमान, अनादर, con tempt, insult, • केलि, क्रीड़ा, प्रेमालिंगन, disrespect, amorous, sport, wanton sport, • कौतुक, facility, • आसक्ति, strong sexual desire. हेलिः , हेलि, स्त्री० सूर्य की स्त्री, wife of sun. हेवाकः, हेवागो, पुं० उत्कृष्ट इच्छा, उत्कण्ठा, intense desire. हेष्, हेसो, अक० हिनहिनाहट, दहाड़ना, रेंगना, to neight, to bray, to roar. हेषः, हेसो, पुं० हिनहिनाहट, neighing. हेषिन्, हेसि, पुं० अश्व, घोड़ा, horse. हेहे, हेहे, अव्य० सम्बोधन वाचक अव्यय, a voca tive particle, used in addressing. है:, हे, अव्य० सम्बोधनात्मक अव्यय, calling out loudly. हैतुक, हेउग, वि० [हेतु + ठक्] कारणमूलक, तर्क सम्बन्धी तर्कपूर्ण, causal, causative. हैतुकः, हेउगो, पुं० मीमांसक, • तर्कवादी, a logi cal reasoner. हैम, हेम, वि० [हिम + अण], शीतल, ठंडा, cold, wintry, • सुनहरी, स्वर्णमय, हेम्न इदं हैमं, coldness,• हेमन्त ऋतु, winter season, winter season. हैमनः, हेमणो, पुं० शरदऋतु, हेम ऋतु, cold sea son, winter season. हैमन्तिक, हेमंतिग, पुं० [हेमन्ते काले भाः ठ] ठण्डा, • सर्दी से उत्पन्न होने वाला, being with cold, winterness. हैमवत्, हेमवअ, वि० स्वर्ण की तरह, • बर्फीला, golden, coldness. हैमवत्, हेमवअ, पुं० हेमवत् क्षेत्र, भरत क्षेत्र एवं ऐरावत क्षेत्र के अतिरिक्त हैमवत् क्षेत्र, a name of place, a hemvat place. हैमवती, हेमवइ, स्त्री पार्वती, • गंगा, parvati, ganga, • हरीतकी, हरडे,• अलसी,akind of medicine. हैयङ्गवीनम्, हेमंगवीणं, नपुं० [हयो गोदोहान् भवं] नवनीत, मक्खन, butter. हैरिकः, हेरिगो, पुं० [हिर + ठक्] चोर, तस्कर, thief. हो, हो, अव्य० किसी व्यक्ति को बुलाने के लिए प्रयुक्त होने वाला अव्यय, a vocative particle used in calling to a person, . त्मन्यात्मा विलगत्य हो, विजयतां सम्यक्त्वमेतत्सदा। For Private and Personal Use Only Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1710 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश होड्, होड, अक० उपेक्षा करना, अनादर करना, to होमीय, होमिज्ज, वि० हवन सम्बन्धी, related of disrespect, to disregard. ____sacrifice. होड:, होडो, पुं० [होड + अच्] बेड़ा, नाव,araft, होरा, होरा, स्त्री० [हु + रन् + याप्] राशि का उदय। float. • एक घण्ट, • चिह्न, रेखा, the rising of होतु, होउ, नपुं० हवेन, होम, sacrificing. a zodiac, sign. होत,होउ, वि० [हू + तच्] हवन करने वाला, यममान, होलाका, होलागा,स्त्री० होलीमास, फाल्गुनमास, the sacrifice. ___spring, festival. होत, होउ, पुं० यज्ञकर्ता, a sacrificer. होलिका, होलिगा, स्त्री० होली का त्यौहार, the होतृगृहम्, होत्तुगेह, नपुं० यज्ञशाला, sacrificial spring of festival. home. हो हो, हो हो, अव्य० सम्बोधनात्मक अव्यय, vocaहोत्रम्, होत्त, नपुं० [हु + ष्टुन] यज्ञ, हवन में भस्म tive particle ho-hollo. सामग्री, sacrifice. होम्यम्, होम्म, नपुं० नवनीत, मक्खन, घी, butहोत्रीयः, होत्तिज्जो, पुं० [होत्राय हितं होतुरिदं वा छ] ter. हन, हण, अक० ले जाना, लूटना, to take away यज्ञकर्ता, sacrificer. होमः, होमो, पुं० [हु+ मन्] यज्ञ, हवन, sacrificer. to rob,• छिपाना, ढकना, रोकना, to abहोमकुण्डम्, होमकुंड, नपुं० हवन, कुण्ड, sacrificer stract, to deprive. ह्यस्, हयस, अव्य० बीता हुआ कल, yesterday. pond. होमधान्यम्, होमधण्ण, नपुं० तिल, जवादि, grain स्तन, हयत्थण, वि० बीते हुए कल से संबंध रखने of sacrificer. वाला, belonging to yesterday. होमधूमः, होमधूमो, पुं० होमाग्नि का धुंआ, smoke ह्यस्त्य, हयत्थ, वि० कल से सम्बन्धित, related of sacrifice. with yesterday. होमभस्मन्, होम-भस्स, नपुं० हवन की राख, dust हृत्, हत्यअ, वि० विनष्ट, प्रणष्ट, injured. of sacrifice. हृदः, हद, पुं० तालाब, सरोवर, a deep lake, • होमरवः, होमरवो, पुं० हवन स्वर, हवनमन्त्र, sound छिद्र, विवर, गर्त, a deep hole. of sacrifice, • ओं सत्यजाताय ह्रदिनी, हदिणी, स्त्री० [हृद् + इनि + ङीप्], • नदी, स्वाहा-इत्यादि, sound of sacrifice. • विद्युत, river, lightining. होमवेला, होमवेला, स्त्री० हवन का समय, time of हृद्रोगः, हदरोग, पुं० कुम्भराशि, the sign of sacrifice. aquarious of the zodiac. होमशाला, होमसाला, स्त्री० यज्ञशाला, यज्ञगृह, sac- हस्, हरस, अक० शब्द करना, • ध्वनि करना, . ___rifice home. नाश होना, कष्ट होना, to sound, to inहोमाग्निः , होमाग्गी, स्त्री० होम की आग, fire of jury. sacrifice. हसिमन्, हरसिअ, पुं० [हस्व + इमनिच], हलकापन, होमाभिधः, होमाहिहो, पुं० हवनाक्षर, हवनमन्त्र, ओं to become small, • लघुता, smallnes, ह्रां ह्रीं ह्रः असि आ उ सा, अप्रतिचक्रे फट् shortness. विचकाय झी झौं स्वाहा।a mantra of sac- ह्रस्व, हस्स, वि० [हस् + वन्] लघु, अल्प, थोड़ा, rifice. ___small, short. होसि, होसि, नपुं० नवनीत, मक्खन, जल, अग्नि, ह्रस्वः, हस्सो, पुं० छोटा, ठिगना, बौना, short, small, ___butter, water, fire. dwarf. होमिन्, होमि, पुं० यज्ञकर्ता, यजमान, sacrifice. ह्रस्वगर्भः, हस्सगब्भो, पुं० कुश नामक घास, the short kusagrass. For Private and Personal Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1711 ful. ह्रस्वमात्रा, हस्समत्तो, स्त्री० लघुमात्रा, छोटी मात्रा, ह्रीण, हीण, वि० लज्जित, लज्जा युक्त, shame small, armed. ह्रस्वमूर्ति, हस्समुत्ति, स्त्री० ठिगना, बौना, short in ह्रीणता, हिणीआ, वि० लज्जापन, लज्जा युक्त, ___stature,dwarfish.. लज्जालुता, shameful. ह्राद, हाद, अक० शब्द करना, कोलाहल करना, to ह्रीवेरम, हीवेरं, नपुं० [हियै लज्जायै वैरम्] एक गन्ध ___sound, to noise. द्रव्य विशेष, a kind of perfume. हादः, हादो, पुं० [हाद्+घञ्] ध्वनि, शोर, noise, द्वेष.हेसो.अक० अश्व हिनहिनाना,रेंकना, शब्द करना, sound. roaring. ह्रादिनिका, हादिणिगा, स्त्री० विद्युत, thunder. ह्वेषा, णेसा, स्त्री० हिनहिनाहट, roaring. हादिनी, हादिणी, स्त्री० नदी, विद्युत, शल्लकी, वृक्ष, हुग, हलग, अक० ढांपना, to cover. thunder, a kind of tree. हृत्तिः, हलट्टि, स्त्री० हर्ष, प्रसन्नता, खुशी, joy, ह्रासः, हासो, पुं० [हस् + घञ्] क्षय, अवनति, पतन, _happy. प्रनाश, नाश, decrease, diminution, • हाद, हलाद, अक० प्रसन्न होना, खुश होना, • शब्द शब्द, कोलाहल, sound, • घटी, कमी, करना, to joy, to sound. small, short, • छोटी संख्या, number हादः, हादो, पुं० हर्ष, खुशी, आनन्द,joy, happy. of short. हादनम्, हलादणं, नपुं० खुशी, प्रसन्नता, joy, hapहीणीया, हीणीया, स्त्री० [हिणी + यक् + अ + piness. टाप्] भर्त्सना, निन्दा,• शर्म,लज्जा, shame, हादिन, हलणादि, वि० [हाद् णिनि] खुश होने वाला, __reproach, censure, bashfulness. joyness, happiness. ह्री, हिरी, अक० लज्जित होना, शर्माना, to blush, हवल्, हवल, अक० जाना, • थरथराना, • कांपना, to shamed. to go, to move. ह्री, हिरी, स्त्री० [ही + क्विप्] लज्जा, शर्माना, blush, ह्वानम्, हवाण, नपुं० [हे ल्युट्] आमंत्रण, क्रन्दन, ___shame,• संकोच, • विनयभाव। calling, cry, to be crocked. , हार, पु० शिव, मगल, Siva,Joy, happy. ह, हण, अक० कुटिल होना, ठगना, • धोखा देना, ह्रींकारक, हींकारग, वि० [ह्रींकार एव ह्रींकारक] to cheat, to be crocked. स्वार्थेक, bashfulness. ढे, हवे, सक० बुलाना, पुकारना, आह्वान करना, प्रार्थना करना, to call, to ask, to beg. For Private and Personal Use Only Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir पारिभाषिक शब्द अकर्म, अकम्म, अबन्धक स्थिति, unbonded liv- ___ing. अकषाय, अकसाय, राग, द्वेष रहित अवस्था, risen of unlove and fault. अजीवक, अजीवग, मूर्तिक, 2 अमूर्तिक - चेतना रहित, unlife. आजीवक भेद,आजीवगभेदो, 1 पुद्गल, 2 धर्म,3 अधर्म,4 आकाश और 5 काल, unlifekind, pudgal, dharma, ignoefy, adharma, staying, akasha place and kala time. अक्ष, अक्ख, आत्मा, इन्द्रिय, organ. अट्ट, अट, संख्या का प्रमाण, measure of num ber. अणु, अणु, पुद्गल का सबसे छोय अंश। इसमें एक वर्ण, एक रस, एक गन्ध और दो स्पर्श होते हैं। • पुद्गल का अविभागी अंश,part of small of metter. अणुव्रत, अणुव्वअ, हिंसा, असत्य, चौर्य, कुशील और परिग्रह इन पांच पापों का एक देश स्थूल रूप से त्याग करना अणुव्रत है, ये पांच होते हैं, give up with one part any think. अतिचार, अइयार, व्रत का उल्लंघन करना, fault____ing of religious kind. अतिदुःषमा, अइदुस्समो,अवसर्पिणी छठा काल। दूसरा नाम दुःषमा दुःषमा भी है। a kind of time. अधःकरण, अहोयरण, सप्तम गुण स्थान की श्रेणी चढ़ने के सम्मुख अवस्था इसमें जीव के परिणामस्वरूप समय और भिन्न समय में समान और असमान दोनों प्रकार के होते हैं, a kind of gunasthana. अधर्म, अधम्म, जो जीव और पुद्गल की स्थिति में सहायक हो, helping instay of jiva and pudgala. अनिवृत्तिकरण, अणिवित्तिकरण, नौवा गुणस्थान इसमें समसमयवर्ती जीवों के परिणाम असमान ही होते हैं, a kind of gunasthana. अनीक, अणीगो, देवों का एक भेद, a kind of deity. अनुकम्पन, अणुकंपण, सम्यग्दर्शन का एक गुण मोह तथा राग-द्वेष से पीड़ित जीवों को दुःख से छ्याने का दयार्द्र परिणाम होना,asubjectof good thinking. अनुमननत्याग, अणुमणुणच्चागो, अन्तरंग परिषद के सदस्य देव, a kind of deity. अपूर्वकरण, अपुव्वयरण, आठवां गुणस्थान इसमें भिन्न समयवर्ती जीवों के परिणाम भिन्न और समसमयवर्ती जीवों के परिणाम भिन्न तथा अभिन्न दोनों प्रकार के होते हैं, a kind of Gunasthana. अपृथग् वक्रिया, अपुव्वकिरिया, अपने ही शरीर की नाना रूप परिणामने की शक्ति, power of body turning. अप्रतिबुद्ध, अप्पडिबुद्ध, आत्मा को कर्म-नोकर्म समझने वाला, knowing of karma and nokarma. अप्रत्याख्यान, अप्पक्खाण, देश संयम को घातने वाली कषाय, a injuring of sagngam. अभब्य, अभव्व, जिसे मुक्ति प्राप्त न हो सके ऐसा जीव, not going karmless. अभिन्नदशपूर्विन, अभिण्णदसणव्वि, उत्पाद पूर्व आदि दशपूर्वो के ज्ञाता मुनि,aknowing sage. For Private and Personal Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1713 O nadhi. god. अमत्रांग, अमण्णाग, सब प्रकार के बरतन देने वाला धर्म, अधर्म और आकाश ये पांच अस्तिकाय एक कल्पवृक्ष, a tree who things of हैं, astikaya. many given up. अहमिन्द्र, अहमिद, सोलह स्वर्ग के आगे के देव अमम, अमम, संख्या का एक प्रमाण, a number. अहमिन्द्र कहलाते हैं,akind of deva. अमृतश्राविन, अमियस्सावि, अमृतश्राविणी ऋद्धि के अहःस्त्रीसंगवर्जन, अत्थी-सवा-वज्जण, धारक मुनि, a kind of sage, who gone दिवामैथुनत्याग नामक छठी प्रतिमा। संग रहित, of riddhi. attachment less of day sex. अम्बरचारण, अबारचरण, चारण से ऋद्धि का एक आ भेद,a kind of Ridhi. अर्हत, अरिह/अरह, अरहन्त चार घातियां कर्मों को आकर, आयर, जहाँ सोने-चांदी की खानें होती हैं, नष्ट करने वाले जिनेन्द्र अर्हत्। अरहन्त कहलाते mines rich source of gold and etc. हैं, four karma's less full knownness आकार, आयार, तद्-तद् पदार्थ के भेद से पदार्थ को ग्रहण करना, • रूप प्राप्त करना, from, अलोक, अलोग, लोक के बाहर का अनन्त आकाश space of the face. जिसमें सिर्फ आकाश ही आकाश रहता है, आकाश, आगास, जो स्वमत का निरूपण करने वाली upper world only one sky and sky. कथा, स्वपक्ष की कथा, self story. अवधि, ओहि, अवधिज्ञानावरण के क्षयोपशम से प्रकट आगम, आगम, वीतराग सर्वज्ञदेव की वाणी, सच्चा होने वाला देश प्रत्यक्ष ज्ञान, मर्यादित/सीमित शास्त्र, the thought of god. . ज्ञान, limited knowledge. आचाम्लवर्धन, आचम्मवडण, इन्द्र के अंगरक्षक के अवसर्पिणी, अवसप्पिणी, जिसमें लोगों के बल, विद्या, समान देव, a kind of deity. बुद्धि आदि का ह्रास होता है। इसमें देश कोड़ा __ आत्मवाद, अप्पवादो, आत्मचिन्तन का कथन, one कोड़ी सागर के सुषमा आदि छह काल हैं।a who knows himself. kind of time who loss ful time of आध्यात्मिक चेतना, अज्झप्पिगचेदणा, आत्मा और power, knowledge etc.. ज्ञान का तादात्म्भाव, soul and knowlअष्टण, अट्ठण, अणिमा, महिमा, गरिमा, लघिमा, प्राप्ति, edge nature. प्राकाम्य. ईशित्व और वशित्व ये आठ गण हैं. आभिनिवोधिक, आहिणिवोहिग, अभिमुख और नियत eight curseful. पदार्थ को इन्द्रिया और मन से जानना, knowअष्टप्रातिहार्य, अट्ठ-पाडिहारिय, समसरण में तीर्थ कर ing of organ and self any things. केवली के प्रकट होने वाले आठ प्रातिहार्य, 1. आद्यशुक्लध्यान, अज्सक्कज्झाणं, पृथक्त्ववितर्क अशोक वृक्ष, 2. सिंहासन, 3. छत्रत्रय, 4. विचार शुक्ल ध्यान, a kind of dhyana. भामण्डल, 5. दिव्य ध्वनि, 6. पुष्पवृष्टि, 7. आनुपूर्वो, आणुपूव्वो, वर्णनाय विषय का क्रम, इसके चौसठ चमर, 8.दुन्दुभिबाजों का बजना, gone 3 भेद हैं- पूर्वानुपूर्वी, अन्तानुपूर्वी, यत्रतत्रानुपूर्वी, one after another. of good all round. आभियोग्य, आहिजोग्ग, देवों का एक भेद, a kind अष्टांग, अटुंग, सम्यग्दर्शन के निम्नलिखित आठ अंग of deity. हैं, 1. निःशंकित, 2. नि:कांक्षित, 3. आमर्ष, आमरिस, एक ऋद्धि, a kind of impaनिर्विचिकित्सित, 4. अमूढ़ दृष्टि, 5. उपगूहन - tience. अथवा उपबृंहण,6.स्थितिकरण,7. वात्सल्य, आरम्भ परिच्युति, आरंभ-परिचुइ, आरम्भ त्याग 8.प्रभावना, kind of samyagdarsam. नामक आठवीं प्रतिमा, इसमें व्यापार मात्र का अस्तिकाय, अत्थिकाय, बहुप्रदशी द्रव्य जीव, पुद्गल, त्याग हो जाता है। a kind of given up. . For Private and Personal Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1714 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आराधना, आराहण, समाधि, अर्चना, पूजा, भक्ति, __worship. आत्त, अट्ट, ध्यान का एक भद। इसक चार भदह- 1. इष्ट, वियोगज, 2. अनिष्टसंयोगज, 3. वेदनाजन्य और 4. निदान, • पीड़ा कष्ट, a kind of inauspicious dhayana, concentration of mind in worldly wor ries. आस्तिक्य, अत्थिक्क, सम्यग दर्शन का एक गुण, आत्मा तथा परलोक आदि का श्रद्धान होना, firm belief in truth. आहार, आहार,शरीर और पर्याप्तियों के योग्य पदगलों का ग्रहण करना, nourishment. उपपादशय्या, उवपाद-सेज्जा, देवों के जन्म लेने का स्थान, a place of deity born. उपयोग, उवजोग 1. ज्ञानोपयोग, 2. दर्शनोपयोग, . योग या अस्तित्व। उपशम श्रेणी, उवसमसेणी, चारित्र मोहनीय, कर्म का उपशम करने वाले आठवें से लेकर 11वें गुण स्थानवी जीवों के परिणाम, subsidential. उपशान्त कषायता, उपसंत-कसायत, ग्यारहवां गुणस्थान, 11th stage of spiritual de velopment. उदय, उदय, कर्म-विपाक का प्रकट होना, opera ___tion of karmas. उदीरणा, उदीरणा, स्थिति और अनुभाग को न्यून करके फल देने के लिए उन्मुख करना, swift operation of karmas. ऋ इन्द्र, इंदो, देवों का स्वामी, • इन्द्रिय विशेष, Indra, organ. इन्द्रक, इंदग, श्रेणीबद्ध विमानों के बीच का विमान, a kind of diety cart. इन्द्रप्रस्थ, इंदपत्थ, प्राचीन नगर जो दिल्ली नाम को प्राप्त है, a name of city. इन्द्रिय, इंदिया, आत्मा की पहचान, a know of soul. ऋजुमति, रिउमइ, ऋजुमति मनःपर्यय ज्ञान नामक ऋद्धि के धारक इस ऋद्धि का धारक सरल मन वचन काय से चिन्तित दूसरे के मन में स्थित रूपी पदार्थों को जानता है, telepathy, a kind of direct cogition. ऋजुसूत्र, रिजुसुत्त, वर्तमान समय मात्र को विषय करना, grasp only present modification. क उत्कृष्टोपारुक स्थान, उक्किट्ठोवारगठाण, ग्यारहवीं प्रतिमा का धारक क्षुल्लक,akind of sage. उत्सर्पिणी, उस्सप्पिणी, जिसमें लोगों के बल विद्या, बुद्धि आदि की वृद्धि होती है, यह 10 कोड़ा-कोड़ा सागर का होता है इसके दुःषमा-दुःषमा आदि छह भेद हैं,akind of time. उत्कर्षण, उक्कस्सण, कर्म प्रकृति की स्थिति और अनुराग में वृद्धि, growth of love and karmas. उपक्रम, उवक्कम, शास्त्र के नाम आदि का वर्णन, उपोद्घात-प्रस्तावना; इसके पांच भेद हैं - आनुपूर्वी, नाम, प्रमाण, अभिध ये, अर्थाधिकार, think of book, chapter of good book. कथा, कहा, कथन-सत्कथा, धर्मकथा और विकथा, story, thought. कनकावली, कणगावगी, एक व्रत का नाम,akind of act of religious. कमल, कमल, संख्या का एक प्रमाण, a measure of number.' करण, करण, सम्यग्दर्शन प्राप्त कराने वाले भाव। इसके 3 भेद हैं,1.अधःकरण,2.अपूर्व करण, 3.अनिवृत्तिकरण, आत्मा का विशुद्ध परिणाम, kind of samyagdarshan. करणानुयोग, करणाणुजोगो, शास्त्रों का एक भेद जिसमें तीन लोक का वर्णन होता है,akind of re For Private and Personal Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1715 खेट, खेड, जो नदी और पर्वत से घिरा हो ऐसा ग्राम, a village age the foot of mountain and river. ग ligious book, who saying of three world. कल्प, कप्पो, उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी को मिलाकर बीस कोड़ा-कोड़ी सागर का एक कल्प काल होता है, a kind of time who name of kalpa. कल्पपादप, कप्पपादवो, कल्पवृक्ष, जिससे मनचाही वस्तुएं मिलती हैं। a kind of tree, who gives any things. कामदेव, कामदेव पद का धारक (कल 24 कामदेव होते हैं)। कायगुप्ति, कायगुत्ति, काय-शरीर को वश में करना, controlling of body. कायबलिन्, कायबलि, कायबल ऋद्धि के धारक, getter of body power. काल, कालो, वर्तना लक्षण से युक्त एक द्रव्य। एक प्रदेशी, घड़ी, घण्टा, दिन सप्ताह आदि, time turning. किल्विषिक,किव्विसिग, देवों का एक भेद,akind of deity. कुमुद, कुमुद, संख्या का एक भेद, a kind of number. केवली, केवली, ज्ञानावरण कर्म के क्षय से प्रकट होने वाला पूर्णज्ञान जिन्हें प्राप्त हो चुका है। उन्हें अहरन्तसर्वज्ञ अथवा जिनेन्द्र भी कहते हैं, full knowledgeful. केशव, केसवो, नारायण, ये नौ होते हैं,akind of Narayana कोष्ठबुद्धि, कोट्ठबुद्धि, कोष्ठबुद्धि ऋद्धि के धारक,a kind of knowledge. गणधर, गणहर, तीर्थकरों के समवसरण में रहने वाले विशिष्ट मुनि, ये चार ज्ञान के धारक होते हैं, getter of knowledge. गुणवत, गुणव्वद, जो अणुव्रती का उपकार करें। ये तीन हैं, दिग्व्रत, देशव्रत और अनर्थदण्डव्रत, कोई-कोई आचार्य भोगोपभोग। परिमाण को गुणव्रत और देशव्रत को शिक्षा व्रत में शामिल करते हैं, a kind of vratas. गुणस्थान, गुणवाण, मोह और योग के निमित्त से उत्पन्न आत्मा के भावों को गुणस्थन कहते हैं, वे 14 हैं- 1. मिथ्यादृष्टि, 2. सासादन, 3. मिश्र, 4. अविरत सम्यग्दृष्टि, 5. देशविरत, 6. प्रमत्तसंयत, 7. अप्रमत्तसंयत, 8. अपूर्वकरण, 9. अनिवृत्तिकरण, 10. सूक्ष्मसाम्पराय, 11. उपशान्त मोह, 12. क्षीणमोह, 13. सयोग केवली, 14. अयोगकेवली, place of good soul attachment and yoga. गृहांग, गिहंग, वह बस्ती जो बाड़ से घिरी हुई हो और जिसमें अधिक तर शूद्र और किसान लोग रहते हों। बगीचा तथा तालाब हों, a village of foot point and garden. घ घातिकर्म, घादिकम्म, ज्ञानावरण, दर्शनावरण, मोह और अन्तराय ये चार कर्म घातिया कहलाते हैं, क्षीरसाविन, खीरसावि, क्षीरस्राविणी ऋद्धि के धारक, . kind of karmas. a kind of Ridhi. घोष, घोस, जहाँ अहीर रहते हैं,aplace. क्षेत्र, खेत, लोक, world. वेल,खेल, एक ऋद्धि,akind of ridhi. च ख खर्वट, खव्वड, जो सिर्फ पर्वत से घिरा हो ऐसा ग्राम, a village, at the foot of a mountain. चक्रवर्ती, चक्कवट्टी,चक्ररत्नका स्वामी,राजाधिराज। ये 12 होते हैं तथा भरत ऐरावत और विदेह क्षेत्र के छह खण्डों के स्वामी होते हैं, super power man of whole world. For Private and Personal Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1716 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्दकोश चतुर्थवतभावना, चदुत्थवद-भावणा, 1. स्त्री जलचारण, जलचारण, चारण ऋद्धि का एक भेद,a कथा-त्याग, 2. स्त्रयालोक त्याग, 3. स्त्रीसंसर्ग kind of Ridhi. त्याग, 4. प्रागरतस्मरण त्याग, 5. जल्ल, जल्ल, एक ऋद्धि,a kind of Ridhi. वष्येष्टरस-गरिष्ठ-उत्तेजक आहार का त्याग, a जिनकल्प, जिणकप्प, मुनि का एकांकी विहार करना, good think of given up. going alone. चतुर्दश महाविद्या, चउद्दस-महाविज्जा, उत्पाद पूर्व जिनगुणद्धि, जिणगुणद्धि, एक नय, a kind of आदि चौदह पूर्व, knowledge of four naya. जिनेन्द्रगुणसंपत्ति, जिणिंद-गुणसंपति, एक व्रत का teen. चरणानुयोग, चरणाणुजोगो, शास्त्रों का एक भेद, नाम विधि छठ पर्व के 143-144 श्लोक में है, a name lifeful. जिसमें गृहस्थ मुनियों के चारित्र का वर्णन रहता जीव, जीवे, चेतना लक्षण से युक्त, • ज्ञान-दर्शन है, a kind of text. उपयोग युक्त। चारण, चारण, आकाश में चलने वाले ऋद्धिधारी। जीव नामान्तर, जीव णामतर, जीव, प्राणी, जन्तु, मुनि, a kind of Ridhi. क्षेत्रज्ञ, पुरुष, पुमान्, अन्तरात्मा, ज्ञानी, यज्ञ, चारित्र भेद, चारित्तभेद,1. ज्ञानाचार, 2. दर्शनाचार, सत्त्व, प्रज्ञ। • आत्मा, ज्ञ, name of Jiva. 3. चारित्राचार, 4. तप आचार, 5. वीयोवार। जीव भाव, जीवभाव, 1. औपशमिक, 2. क्षायिक, यह पांच प्रकार का आचार भी कहलाता है। 3. क्षायोमशमिक,4.औदयिक,5.पारिणामिक, चारित्र के पांच भेद इस प्रकार भी हैं, 1. a kind of jiva. सामायिक,2. छेदोपस्थापना, 3. परिहारविशुद्धि, ज्योतिरङ्ग, जोइरंग, प्रकाश को देने वाला एक 4. सूक्ष्म साम्पराय, 5. यथाख्यात चारित्र कल्पवृक्ष, a kind of tree, give of light. भावना-ईर्यादि समितियों में यत्न करना, मनोगुप्ति आदि गुप्तियों का पालन और परिषह सहन करना ये चारित्र भावनाएं हैं, kind of ज्ञान, णाण, पदार्थों को साकार-सविकल्पक जानना, character. knowing. ज्ञानोपयोग भेद, णाणोवजोग, 1. मतिज्ञान, 2. श्रुतज्ञान, 3. अवधिज्ञान,4.मनःपर्ययज्ञान, 5. छ बाह्यतप,छह-बहिरतवो,1.अनशन,2.अवमौदार्य, केवलज्ञान, 6. कुमतिज्ञान, 7. कुश्रुत ज्ञान 8. 3.वृत्तिपरिसंख्यान, 4.रस परित्याग, 5.विविक्त कअवधि ज्ञान, kind of knowledge. शय्यासन, 6.काय क्लेश, kind of heat. छेदोपस्थपना, छेदोवट्ठावणा, चारित्र का एक भेद,a kind of character. तत्त्व, तच्च, जीवादि पदार्थों का वास्तविक स्वरूप - अन्तरंग, तप-अंतरंगतव, 1. प्रायश्चित, 2. विनय, 1.जीव, 2. अजीव, • पदार्थ चिन्तन, sign 3. वैय्यावृत्य, 4. स्वाध्याय, 5. व्युत्सर्ग, 6. of tatva. ध्यान, kind of inner heat. तत्त्व भेद, तच्चभेद, 1.मुक्त जीव, 2.संसारी जीव, 3. अजीव, kind of tatva. तत्त्वार्थ, तच्चत्थ, जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म,आकाश और काल ये छह तत्त्वार्थ हैं। इन्हीं को छह द्रव्य जलाचारण, जंघाचारण, चारण ऋद्धि का एक भेद, कहते हैं। जीवादि सात तत्त्व, king of a kind of Ridhi. tatva. ज va. For Private and Personal Use Only Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1717 तन्तुचारण, ततचारण, चारणऋद्धि का एक भेद,a ___kind of ridhi. तीर्थकृत, तित्थकिद, धर्म के प्रवर्तक तीर्थकर हैं, भरत और ऐरावत क्षेत्र में इनकी संख्या 24-24 होती है,विदेह क्षेत्र में 20 होते हैं, religious god. तुटिकाशब्द, तुडिगासद, संख्या का एक प्रमाण, _number. तर्याग, तुज्जग, बाजों का देने वाला एक कल्पवृक्ष,a ___kind of tree. व्रत भावना, think of religious act,1.मिताहार ग्रहण,2. उचिताहार ग्रहण, 3.अभ्यनुज्ञात ग्रहण, 4. विधि के विरुद्ध आहार ग्रहण नहीं करना, 5.प्राप्त आहार पान में सन्तोष रखना। दर्शनोपयोग, 1. चक्षुदर्शन, 2. अचक्षुदर्शन, 3. अवधिदर्शन, 4. केवलदर्शन। दीपांग, दीपकों को देने वाला एक कल्पवृक्ष। A ___kind of tree. देशावधि, अवधिकज्ञान का एक भेद। AKind of know. दुःषमा, अवसर्पिणी पांचवां काल। Think of riligious act. द्वितीयव्रत भावना, 1. क्रोध त्याग, 2. लोभत्याग, 3. भयत्याग,4.हास्त्याग और 5.सूत्रानुगामी-शास्त्र के अनुसार वचन बोलना ये पांच सत्य व्रत की भावना है। द्रव्यलेश्या,शरीर एक रूप रंग। इसके 6 भेद हैं- 1. कृष्ण, 2. नील, 3. कापोत, 4. पीत, 5. पद्म, 6. TRT I colour of body. द्रव्यानुयोग, शास्त्रों का भेद, जिनमें द्रव्यों के स्वरूप का वर्णन रहता है। A kind of text. द्रोणमुख, जो नदी के किनारे बसा हो ऐसा ग्राम। Book of river. त्रायस्त्रिंश, तायंतिस, देवों का एक भेद,akind of ___Deva. त्रिबोध, तिबोह, तीन ज्ञान, 1. मतिज्ञान, 2. श्रुतज्ञान और 3. अवधि ज्ञान, ये तीन ज्ञान तीर्थ करके जन्म से ही होते हैं, three kind of knowl edge. त्रिमूढ़ता, तिमूढदा, देवमूढ़ता, गुरुमूढ़ता, लोकमूढ़ता, three kind of mudata. त्रिवर्ग, तिसग्ग, धर्म, अर्थ, काम, three varga. त्रिषष्टिपुरुष, तिसट्ठिपुरिस,24 तीर्थकर, 12 चक्रवर्ती, १ नारायण,9 प्रतिनारायण, बलभद्र ये त्रिषष्टि पुरुष 63 शलाका पुरुष कहलाते हैं, sixty three powerful men. त्रिविध, तिविह, तीन प्रकार का, three time. त्रैकाल्य, तेकल्ल, भूत, भविष्यत्, वर्तमान काल, three time. धनुष, धणुह, चार हाथ का एक धनुष होता है,a masser. धर्म, धम्मो, जो जीव और पुदगल की गति में सहायक हो, • धर्म द्रव्य। धर्म वस्तु स्वभाव, helped by jiva pudgala. धर्मचक्र, धम्मचक्क, तीर्थकरक केवलज्ञान हो चुकने पर प्रकट होने वाला देवोपनीत उपकरण इसमे एक हजार अर होते हैं, और वह सूर्य के समान देदीप्यमान रहता है, विहार के समय तीर्थ करके . आगे-आगे चलता है। religious wheel. धर्म्यध्यान, धम्मज्झाण, ध्यान का एक भेद, 1. आज्ञविचय,2. अपायविचय,3. विपाकविचय, 4. संस्थान विचय, a meditation. दण्ड, दंड, चार हाथ का एक दण्ड होता है,a mea____ surement. दर्शन, दसणं, पदार्थों को अनाकार-निर्विकल्प जानना, knowing of think of unkind. दर्शनमोह, दसणमोह, मोहनीयकर्म का एक भेद जो सम्यग्दर्शन गुण को घातता है, a kind of moha. नय.णय.जो वस्त के एक धर्म (नित्यत्व-अनित्यत्व For Private and Personal Use Only Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1718 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश आदि) को विवक्षावश क्रम से ग्रहण करें, वह ज्ञान यह द्रव्यार्थिक, पर्यायार्थिक, निश्चय, व्यवहार नय आदि के भेद से अनेक प्रकार का होता है। a way of things wise. नयुत, णजुद, संख्या का एक भेद, a number. नयुतांग, णयुतंग, संख्या का एक भेद,anumber. नलिन, णणिल, संख्या का एक प्रमाण, a mea surement. नवकेवल लब्धियाँ,णवकेवललहि,1. क्षायिक ज्ञान, 2. क्षायिक दर्शन, 3. क्षायिक सम्यक्त्व, 4. क्षायिक चरित्र, 5. क्षायिक दान, 6. क्षायिक लाभ, क्षायिक भोग, 7. क्षायिक उपयोग, 8. शायिक वीर्य, power. नवपदार्थ, णवपदत्य, जीव, अजीव, आत्रव, बन्ध, संवर, निर्जरा, मोक्ष पुष्प और पाप ये नौ पदार्थ हैं, kind of things. नरक आयु, णरय-आउ, (बंध), (duration of hellish life-bondage), नरक में गति। नरकायु, णरगाउ, (duration of hellish life), नरक में जाना। नरकावास, णिरयावास, (hellish life) नामकर्म, णामकम्म, (body-determining karma), जिस कर्म के उदय से जीव देव, नरक, तिथंच और मनुष्य कहलाता है वह नामकर्म है। नाम (निक्षेप), णाम-णिक्खेव, (name- repre sentation), नाम के अनुरूप न होकर लोक व्यवहार से नाम रखना। नामावश्यक,(निक्षेप), (name representa tion) नारक, (संसार), णारय, (hellish world) नारक, णारय, (hellish being). नाराच संहनन,णाराय-संहणण, (a kind of bone __-structure). नाराचसंहनन कर्म, णााराय-संहणणकम्म, (a kind of nama karma) निकाचना, णिकायणा, (a kind of bondage, which cannot be altered). निगोद, णिगोद, (preliminary or lowest stage of soul). निदान (आर्तध्यान),णिदाण, (earnest desire for future) निदानकरण (संलेखना का अतिचार ), णिदाणकरण, (acute desire for future -a transgression of sallekhana). निदानशल्य, णिदाणसल्ल, (keen desire for future - resulting as dart). निद्रा प्रकृति, णिदापयडि, (sleep-a kind of vision obscuring karma) निधत्त, णिधत, (akind of bondage)| निधत्तायु, णिधतायु, (at kind of bondage) निधत्ति,णिधति, (a state of bondage) निन्हव, णिणहव, (false accusator or accu sation or to conceal the name of teacher). निरुपक्रम,(अनपवर्तनीय आयु),णिरूवम, (un breakable age limit) निर्ग्रन्थ, णिगंठ, (anascetic) बाह्य-आभ्यंतर परिग्रह रहित। निर्जरा,णिज्जरा, (Annihilation of karmas), कर्मों का पृथक् होना। निर्जरानुप्रेक्षा, णिज्जराणुप्पेहा, (Reflection about annihilation of karmas), निर्जरा के गुण दोषों का अनुचिंतन। निर्देश,णिद्देस, (mentioning-as an instru ment of cognition), विवक्षित वस्तु का कथन। निर्माण नाम कर्म,णिव्वाण-णाम-कम्म, (name karma), अंग-उपांग का बनना। निर्वाण, णिव्वाण, (salvation) मुक्ति। नावाचाकत्सा, णाव्वाचच्छा (सम्यक्त्व का (absence of doubt about the consequences of rituals), गुणों के प्रति अनुराग। निवृत्ति, णिण्वुत्ति, (formation of senses in body) For Private and Personal Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1719 निर्वेद, णिव्वेद, (सम्यक्त्व का बाह्य लक्षण),(dec- lination towards worldly activities and enjoyments). निर्वेदनी कथा,णिव्वदेणी-कहा, (a type of ser- mon), वैराग्य उत्पन्न करने वाली कथा। निवर्तनाधिकरण, णिव्वट्टणाहिकरण,(creation of instrument for attaining goal) निवृत्तिबादर (गुणस्थान),(8thstage of spiri tual developments) निश्चयदृष्टि, णिच्छयदिट्ठि, (Noumenal point of view), अभेद दृष्टि। निश्चयसम्यग्दर्शन, णिच्छयसम्मदंसण, (Noumenal right faith) निःशंकता, णिस्संगत, (सम्यग्दर्शन का अंग), (doubtlessness), शंका न होना। निषद्या परीषह, णिसज्जा परीसह, (discomfort of posture), उपसर्ग आने पर भी विचलित न होना। निष्कांक्षता, णिक्कंक्खत, (सम्यक्त्व का अंग), (devoid of desire about worldly joys). निसर्ग क्रिया, णिसग्ग-किरिया, (to enhance others for demeritorious activi ties), स्वाभाविक क्रिया। निसर्गज सम्यग्दर्शन, णिसगगज-सम्मदसण, (intutive or without external help right faith), सहज उत्पन्न श्रद्धा। निसर्गरुचि, णिसग्गरुचि, (natural intuitive indulgence pertaining to right ___faith), स्वाभाविक प्रवृत्ति। पर्याय, पज्जाय, (modifications), परिवर्तन, परिणति, एक गति से दूसरी गति में जाना। पर्यायदृष्टि, पज्जायदिट्ठि, (modificational view-point) पर्यायार्थिक नय, पज्जयत्थिग-णय, (standpoint of modifications) पल्य, पल्ल, (measurement of time) पल्योपम, पल्लोवग, (measurement of time) पल्योपमपृथक्त्व, पल्लोवमपुढगत्त, (two to nine palyopamas) पक्ष, पक्ख, (fortnight) पादपोपगमन तप, पादपोपगमण-तव, (life long fast austerity with silliness of body) पानपुण्य, पाणपुण्ण, (merit of giving drink ____ing water to others), अशुभ परिणाम। पाप, पाव, (sin), अशुभभाव। पाप, (तत्त्व), पाव, (sin-as an element) पाप, (प्रकृति), पाव-पयडि, (sin-as a type of karma) पापस्थानक, पावट्ठाणग, (sin-states) पापास्त्रव, पावासव, (inauspicious inflow of karmas), पापों का आना। पारमार्थिक प्रत्यक्ष, (ज्ञान), पारमत्थिग-पच्चक्ख, (a kind of direct cognition which needs no help of senses) पारांचिक (त)(योग्य) (प्रायश्चित्त तप),(expul sion type of expiation austerity) पारिणामिक भाव, (natural transformation) पारितापनिकी क्रिया, (anguishing activity) पात्र, (दान लेने वाला), पत्त, (one who ac ____cepts charity) पिपासा परीषह, पिवासा-परिसह, (discomfort of thirst) पिंडप्रकृति, पिंडपयडि, (a kind of nama - karma sub-division) पीतलेश्या, पीद-लेस्सा, (yellowish-thought paint) पुण्य, (auspicious deeds) पुण्य (तत्त्व), (merit - as element) पुण्य (प्रकृति), (auspicious karma prakritis) quellaa, (auspicious inflow of karmas) 257 पुद्गल, (matter), 15, 470 पुद्गल (तत्त्व-अस्तिकाय - द्रव्य), (matter - as substance - element) For Private and Personal Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1720 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश पुदगलपरमाणु (व्यवहार), (behavioural प्रकृतिबंध, पयडिबंध, (a type of bondage) atom of matter), 223 प्रचला, (कर्मप्रकृति), पयला, (a sub-type of पुद्गल परमाणु (सूक्ष्म), (indivisible atom darshanavarniya karma - sleep of matter) while sitting or standing - trance) पुद्गल प्रक्षेप, (to through a piece of mat प्रचलाप्रचला,(कर्मप्रकृति), पयलापयला, (sleep ter - transgression of subsidiary while walking-drowsiness-a subvow of householder) type of darshanavarniya karma) पुदगल स्कन्ध, (molecules of matter) प्रच्छना, (धर्मध्यान के लक्षण), पुच्छणा, (enपुरुषवेद (लिंगी, वेदी), (masculine) quiry for sleep knowledge) पुरुषवेद (कर्म प्रकृति), (masculine sensual प्रच्छना,(स्वाध्याय तप),पुच्छणा, (enquiry for feeling a subtype of mohaniya deep knowledge) karma) प्रतिक्रमण (योग्य) प्रायश्चित्त तप, (a kind of पुरुषवेद (काम भावना), (feeling of sex in expiation austerity) man) प्रतिसेवना, पडिसेवणा, (same as parisevna - पुरुषोत्तममास (मल मास), (extra month of discrepancy) leap year) प्रतिसंलीनता तप, पडि-सल्लीणत-तव, (a kind पुलाक, (a type of monk) of external austerity) पूर्व, (Jaina body scripture) 407 प्रत्यक्ष (प्रमाण), पच्चक्ख,(direct paramana पूर्वरतपूर्वक्रीड़ितविरति भावना, (bhavana - valid knowledge) (deep feeling) of gret vow of celi- प्रत्यक्ष, (ज्ञान), पच्चक्ख, (direct cognition) bacy) प्रत्याख्यानी (नावरण) कषाय, पच्चाखणी-कसाय, पूर्वविद, (knower of holy scripturesd - (great vow-obscuring passions) purvas) प्रत्येक प्रकृति, पतेग-पयडि, (a division of पृथक्त्ववितर्कसविचार,(शुक्लध्यान), (atype types of nama-karma) of sukla dhyana) प्रत्येकबुद्ध, पच्चग-बुद्ध, (spiritually awakपृथ्वीस्थावरकाय (जीव), (earth-bodied ened souls) souls) प्रत्येकशरीरी, पच्चग-सरीरी, (one body one पैशुन्य (पाप), (back biting-a sin) jiva type of mundane soul), 104 पोतज, (born of womb) प्रदेश, पदेस, (particles of substances), अंश, पौद्गलिक सम्यक्त्व, (सम्यग्दर्शन), (a kind भत्ता। of right faith) प्रदेशत्व गुण, पदसत-गुण, (a kind of attribute) पंचाचार, (fives kind of conduct) प्रदेशनाम (कर्म), (a kind of namakarma) पंचेन्द्रिय (जीव), (five sensed souls) प्रदेशबन्ध, (a kind of bondage) पंचेन्द्रिय जाति, (five sensed class) प्रदेशोदय, (operation of karmas) पंचेन्द्रियनामकर्म, (fivesensed type of nama प्रदोष, (condemnation) 271 - karma) - प्रभावना, (a partof right faith-promulप्रकीर्णकतप, (fast penance of different gation of true doctorines) varieties) प्रमत्तदशा, (state of negligence) For Private and Personal Use Only Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1721 ud) mat, (negligence-yoga) W4F (FER ), H46 ( T T ), (6th stage of spiritual development) "Array ( Hig), (ascetic), 454 UHURUA, (a measurement of length) wanity, (a measurement of length) 416, (negligence or inadvertinence) 441C ( TFT), (negligence- as inflow of karmas) Hiqet, (negligence) 44107, (instrument of valid knowledge) WHICHI, (a type of time) 180 ATC CFT, (deep feeing of gladness) butcher, (bodily activities with pas sions) betrapt, (combination with effort) WE HIGIT ( ofta uitau lat), (three restraints and five vigilences) warar, (sexual intercourse of gods) WH (FRICRO at DIEU MATUT), (peace fulness) uşit ac, (discomfort of intellect) DITUT, 19, (vital energy) giurare ri, (vital body) Tuna, (violence) unifu-, (a kind of restrainment) प्रात्ययिकी क्रिया, (efforts to gather or manufacture destructive weapons) प्रादेषिकी क्रिया, (activity in the excitement of anger) ruft, (expiation) utrumfit, (a kind of capacity of mun dane soul) प्रेष्यप्रयोग, (to send anything beyond the accepted limit - transgression of subsidiary vow of householder) प्रोषधोपवास वत, (subsidiary vow of householder - day-night dharma dhyana) HT, (a kind of monk) WG, (a kind of bondage) 45-FE, (a kind of bondage) UTGT, ( aru sita ), aic, (gross soul) a 972, (gross passion) UTG114074, (gross passion) 114664, (gross-a sub-type of nama karma) बादर वायुकायिक जीव, (gross air bodied souls) HIGCHİRTU quran, (10th stage of spiri tual development) ar Arrieta, (a kind of monk conduct) am 09, (false austerity) aguftae, (external possessions) arafa, (a kind of inclination) calfe, (spiritual awakened soul) बद्धबोधित सिद्ध, (a kind of emancipated souls) aşte (uita), (two sensed jivas) बोधिदुर्लभ अनुप्रेक्षा, (reflection that attain ment of right faith and knowledge is very difficult) als auff , (Bauddha philosophers) , (bondage) der (ra), (bondage-as an element) ( )(34ferar), (to bind some one - a transgression of partial non-vio lence vow) STT||46hf, (a kind of nama-karma) aerofona, (bondage consquences) ai , (instruments or causes of bond ages) Ela (f), (excellent virtue of celi bacy) a HEIG, (great vow of celibacy) Bercufuan, (partial vow of celibacy) Pacy For Private and Personal Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1722 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश tat UUGA, (celibacy vow) yrien, (life long fast penance) P99479 Emrteta, (food-water renounce ment austerity) भय नोकषाय मोहनीय, (fear-sub type of mohaniya karma) GFT, (to give due to fear) -RITT HTCFT, (bhavana (deep feeling) of truthfulness great vow) भवप्रत्ययिक अवधिज्ञान, (a kind of clariryoyance) afterfat, (life duration of Jiva) WA, (Jiva capable to attain salvation) Toura era, (transformation of bhavyatva) HTT, (instrument of knowledge) भाण्ड उपकरण आस्रव, (inflow of karmas due to paraphernalia) eta ueta, (modification) eta, (instrument of knowledge) Ta 3-gat, (internal unodary penance) भावकायोत्सर्गतप, (internal austerity of Renouncement) CFT, (deep feeling) 970T ( 74 sur ant) (deep feelings of religious meditation) भावना (शुक्लध्यान की),(deep feeling of shukladhyana) Tafrata, internal or coherent represen tation) 979-47, (psychic mind) Tauti, (psychic vibrations) utafti, (psychic symbols) Tanget, (psychic leshya) Ta ar 99, (internal austerity of re nouncement) TOST, (a kind of shrutajnana) Tarhra ( ), (excellent virtue of deep truthfulness) ranka (Herasta), (internal right faith) भावसंवर, (internal check of inflow of karmas) raft, (internal violence) Tarapu (frata), (internal represen tation) भावेन्द्रिय, (internal senses) Traffat, (vigilance of speech) freeaf ( 99 ), (to take with permission - penance) you , (reptiles - moving on limbs) भेदविज्ञान, (determination of soul and matter-separation) भोगान्तराय (कर्म), (disturbing karma of bhoga-experience of enjoyment of worldly things) Afatit, (false matijnana) 65 Haşir, (indirect (paroksha) type of cog nition) Haşim RUTCH, (mati-cognition obscur ing karma) HEAT (H ) (envy-transgression of subsidiary vow of householder) मद, (pride) 46( para C), (pride-as blemish of right faith) HEART, (pridelessness) 27 H11494, (sweet taste-a sub type of nama karma) , (mind) 49- Fian, (Restrain of mind and senses) uf ( HTC-T), (deep feeling of non violence great vow) H For Private and Personal Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1723 taraft, (observer of great vows - an ascetic) Herre HTCFT, (deep feeling of neutral ity) 479, (pride) R ( Figi 219 ), (reduction of pride - a kind of unodary austerity) 46 (914), (pride- as passion) H1 (414), (pride - as sin) 258 Hra , (human duties) Hren, (deceit) HOT ( git 79), (Reduction of deceit - a kind of unodari austerity) FUT (979), (deceitas passion) Hrefour, (deceitful activities) freefuch fonat, (activities full of de ceit) UT, (psychic vibrations) 19-26-ahiu am (TUT), (vital energy of mind, speech and body) 273 Hafarre, (mental reverence), 430, 431, 451 gel, (human being-men), 148, 160, 206 Ager (HAT ), (human world), 132 gepla, (human class) Hemrich 4, (human class-a sub type of nama karma) मनुष्यानुपूर्वी नाम कर्म, (asub type of nama karma) glory, (age or duration of man) 3rgo (u), (bondage of man's dura tion-age) irytat, (Restraint of mind-mental ac- tivities) 297, 404 i t HTCTT, (deep-feeling of mental activities restriction) higerunt, (improper mental activi- ties or fickleness of mind) ait , (mental vibrations) ist facut ( m),(detachment of heart-soothing persons and things) : ufarum, (psychic sexual enjoyment - specially of gods) 7:ufa( a) FIA, (cognition - capable to grasp other's mental feelings directly without the aid of senses etc.) मनःपर्यायज्ञानावरणकर्म, (cognition obscur ing karma - a type) 47:que, (mental merit) 49:fefe Sar, (deep feeling of men tal vigilance-bhavana of non vio lence great vow) HUTTU, (fear of death) 23 HEIGA, (great vows) HTET (474), (deceit-as sin) HTT-yra (414), (polished lie) TAT , (deceit - as psychic stick to ill thought) 315, 441 arturient, (search points of jiva) Amcart, (moral householder) HICA (+), (excellent virtue of humil ity) Hida ( y un at TSVUT), (humility as a characterstic of shukladhyana) fyrraits, (false conduct) feleifaft, (false conduct observer) feet ( e), (wrong belief - as psychic stick to ill thought) fyrra, (wrong faith) fazira ( aa), (wrong faith - as in flow of karmas) f ra four, (activity regarding wrong faith), मिथ्यात्व गुणस्थान, (first stage of spiritual development) For Private and Personal Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1724 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश faezaert, (current of false faith), 8, 9 fheatra (Tafa ) Harita, (a type of mohaniya karma) fuerat, (wrong believer) 1982/1991, (false faith) मिथ्यादर्शन क्रिया, (activity due to false faith) fylgf (TTT), (false faith-as sin) fegyfa Tere, (psychic stick to false faith) 315 4921gxfit, (wrong believer) fuerit, (false-believer) feit darat, (adherent to wrong faith) APUTATET, (wrong shruta) freef119, (false cognition) fyz -it, (wrong cogniser) fetucet, (wrong guidance - transgres sion of partial vow of truthfulness) forfa, (a kind of mobility) fariure, (3rd stage of spiritual de velopment) faraonfat, (a sub type of mohaniya karma) FAST, (a kind of bondage) FANTUTA, (mixed pyshic thoughts) foreretett, (mixed mental vibrations) HETKETT ( Fieri a far ), (affection towards friends etc., - transgression of sallekhana) vita, (emancipated soul) मुक्ति (आकिंचन्य धर्म), (excellent virtue of greedlessness) f ( Kan CT MINUT), (ungreediness --a characteristic of shukladhyana) fer, (monk-conduct) 46, (48 minute time) Cat, (confusion- or delusion) qur, (confusion - or delusion) "Gyur, (primary or fundamental vir tues) wygafat, (main types of karman) (ure), ( fra 79), (a kind of ex piation austerity) मूल व्रत, (main or fundamental vows) मृदुस्पर्शनामकर्म, (soft touch type of nama karma) yarapeft, (constant feeling of untruth fulness - a type of raudrya (cruel) dhyana) मृषाप्रत्ययिक क्रिया, (activity related to untruthfulness) FOTOT, ( T ), (untruthfulness) #ygt, (coition or sexual intercourse - as a sin) 258 HET TCFT, (deep feeling of friendliness) Hisia 64, (delucing karma) HTT, (salvation) ATT (ra), (salvation - as an element) Taart, (way to salvation) Atatur, (means to get salvation) मोखर्य, (nonsensical and purposeless talking -a transgression of subsidiary vow of householder) (men of inauspicious character) JUTcan afta, (a kind of conduct - de void of passion) यथाख्यात संयम, (same as yathakhyata conduct) यथाप्रवृत्तिकरण, (an aquisition of soul, which is helpful in attaining right faith) er far an, (12th vow of house holder) OPT:miffa1424, (famation type of name karma) U 19E, (discomfort of begging) For Private and Personal Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1725 lauest) arranea 379197279, (fast penance till death) 423, 426 UIT, (a measurement of length) FT, (vibration) ( 3ITATO), (vibrations - as inflow of karmic mater) ofte, (check of yogas) omfaciat a, (a kind of austerity) att ( ) (yoga - as cause of bond age) utrarum, (yoga - as a soul quest) turpifto, (power of yoga) 108, 109 TAR, (excellent virtue of yoga - truth- fulness) arrista, (transit of yogas) utorart, (yoga - as check of inflow of karmic matter) WIFT, (nuclesus) fa-3rfa, (919), (a kind of sin - incli nation towards worldly joys and disinclination towards conduct) fa (thof gafa) fu 4, (a sub-type of mohaniya karma) , (taste) THAT , (tongue-as a sense) The sfee Tea, (tongue - as inflow of karmic matter) TH71464, (taste type of name karma) Thirga rika ( 1477971), (deep feeling of non-possession great vow) Thaifea face m-au acht TCFT, (deep feeling of non-possession great vow) 304 रस परित्याग तप, (renunclation of taste-a type of external austerity) Thaia, (a kind of bondage) TRITT (disclosing one's secrets -a transgression of partial vow of truth) 342 (ora), (attachment - as a sin) 258 TT (attachment) 354 T(higit 10) (reduction of attach ment - as a type of unodary aus terity) TTT (TE) (a measurement of length) 410161, (full night time) 180 trafacut a, (vow-not to take food or water in night) रुचकप्रदेश, (predeshas) । रूपपरिचारणा, (sexual satisfaction by looking at beautiful countenance) urg413, (to show appearance - trans gression of subsidiary vow of householder) ut, (having the qualities of colour, • taste, touch and smell) रूक्षस्पर्शनामकर्म, (rough touch type of nama-karma) h itae, (discomfort of disease) Tag Hera, (a kind of right faith) hazita, (cruel type of meditation) tour-it, (a cruel being) Pasta114674, (light touch type of nama karma) MWIG, (donation for one's own pres tige) niet, (acquisition by soul) meer (se hereft) (acquisition - per taining to senses) mengue, (merit of giving seats or place to sit) लक्षण (धर्मध्यान के), (characterstics of dharma dhyana) waruifit (CKTE ), (symbols of shukladhyana) 449 tea, (yttar ), (excellent virtue of non-attachment) 465 For Private and Personal Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1726 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश लाभान्तराय, (disturbance in getting-a kind of antaraya karma) 1941, (thought paints) 58, 85 PUTETT, (current of thought paint) gerer funt, (thought paint soul quest) ataugal, (indulgence to irrevant con ventions) tohtauta, (nature of universe) michfterfa, (position of universe) MITCHGUTT, (Reflection about universe) wichtauta, (nature of universe) lantar farrer, (customary reverence) , (greed) लोभ (ऊनोदरी तप), (reduction of greed- as unodary austerity) ( rr), (gred - as passion) ( 919 ), (greed - as sin) 258 लोभप्रत्ययिक क्रिया, (activity regarding greed) लोभवचन-त्यागभावना, (deep feeling of refrainment from greedy speech - bhavana of great vow of truthful ness) लोहितवर्णनामकर्म, (a subtype of nama karma) en (nicht 970 ), (to speak less - as unodary austerity) awit, (restriction of speech) 007- 41977, (deep feeling of speech restriction) gongofurara, (ill use of words - trans gression of house holder's subisidary vow) aemyoe, (merit of soothing words) 258 aanut, (vocal vibrations) danfary, (vocal reverence) वचन समिति भावना, (deep feeling of vigi- lance of speech) वजऋषभनाराच संहनन, (a type of bone structure) OERTUARTE HET 774 , (a kind of nama karma - regarding bone structure) ATTE HİGT, (a type of bone structure) au (Bufter ), (hurt or injury - trans gression of non violence partial vow) a tak, (discomfort of hurt or injury) वनस्पति स्थावरकाय जीव, (plant bodied souls) वर्गतप, (fast penance according to square numbers) वर्ग वर्ग तप, (fast penance according to square - square numbers) auf, (colour) atofali , (colour - sub type of nama karma) aufuufu, (colour modes) वर्तना, (perduration) 47 ( 3rafu ), (increasing type of clairvoyance) atera qur, (attribute) वस्त्र ऊनोदरी, (to reduce the quantity of cloths - unodary austerity) equy. (merit of giving cloths) 258 alat ( Fary 29), (to study as aus terity) alam (the FTATUT), (study - as a characteristic of dharma dhyana) aire (Heefara at 3tT) (affection - a part of right faith) fache, (reprehensive talks) falfabet, (transformation of body) faueifat, (mobility to take new birth) faar, (changing mental tendency) विचिकित्सा, (yearning for fruits of rituals - a blemish of right faith) For Private and Personal Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org संस्कृत - प्राकृत - हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश वितर्क, (shruta) विदारणक्रिया, (activity of disclosing any one's sin) विद्युन्मय शरीर, (electric body) 'विधान, (kinds as instrument of knowledge) विधि (दान की), (method (how) of charity) विनय, (reverence ) विनय ( तप), (reverence - as austerity) विपरिणामानुप्रेक्षा (शुक्ल ध्यान), (deep feeling of transitoriness) विपाकविचय ( धर्मध्यान), (thinking over karmic fruitition a kind of dharma dhyana) विपाकोदय, (a kind of karmic operation) विपुलमति मनः पर्याय ज्ञान, (a kind of manahparyaya cognition) विभाग निष्पन्न काल, (a kind of time ) विभंगज्ञान, (fase or irrational clairvoy ance) विरत ( सर्वत्यागी श्रमण ), ( refrained ) विरताविरत, (partial vow observer) farfa, (refrainment) विरुद्धराज्यातिक्रम, (to go in the limit of opposition state-transgression of non stealing partial vow) विविक्तवास समिति भावना, (abandoned place - feeling (bhavana) of nonstealing great vow) विविक्तशय्यासन ( तप), (separate bed and seat - an external austerity) विविक्त शय्यासन सेवना, (separate and lonely residence) विवृतयोनि, (open nuclesus) विवेक (शुक्लध्यान का लक्षण), (discretion - charactersitic of shukla dhyana) विवेक (योग्य) (प्रायश्चित्त तप), (discriminable - a type of expiation austerity) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1727 विशुद्धि मार्गणा, (soul quest of purification of karmas) विशुद्धिलब्धि, (spiritual acquisition) विश्रेणीगति, (a type of mobility) विषय, (sensual enjoyment) विषय संरक्षणानुबन्धी, (deep feeling of possession-holding a type of raudra (cruel) dhyana) विस्तार रुचि, (a kind of inclination) faaarifa, (a kind of mobility) विस्त्रसाबन्ध, (natural bondage) विहायोगतिनाम -कर्म, (a type of namakarma) विक्षेपिणी कथा, (a kind of sermon ) वीतराग चारित्र, (perfect right conduct - devoid of attachment and aversion) वीतराग सम्यग्दर्शन, (a type of right faith) वीर्य गुण, (attribute of virya) वीर्य शक्ति, (strength of virya ) वीर्यान्तरायकर्म, (a kind of disturbing karma) वृत्तिपरिसंख्यान, (contraction of lusts-an external austerity) वेद, (sex) वेद प्रकृति, (sex sub-type of mohaniya karma) For Private and Personal Use Only - वेदमार्गणा, (soul quest of sex) वेदक सम्यक्त्व, (a type of right faith) वेदना ( आर्तध्यान ), (deep feeling about pains – a type of arta dhyana) वेदनाभय, (fear of pains) वेदनीय कर्म, (karma of feeling) वेदान्त, ( an Indian philosophical sect) वेश्यागमन, (prosititution-a transgression of celibacy partial vow) वैक्रिय अंगोपांगनाम कर्म, (a sub-type of nama karma) Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1728 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश alara geam, (a kind of kayayoga) afshefschtert, (a kind of kaya yoga) afshunifor, (super ordinary power of vaikriya - changing bodily forms -body) alche rit, (a kind of body) वैक्रियशरीरबन्धननामकर्म, (a type of body bondage nama-karma) afsheyrtare , (a kind of nama karma) afturst 1 467, (sub-type of nama karma) agiftuft fanent, (activity to disclose one's sin) daferat af, (reverential intelligence) विनयसे सम्बंधित क्रिया diçka, (service) #91 aurra (779), (austerity of servitude) arry CFT, (deep feeling of detach ment) ayrrufa, (a kind nuclesus) Lifatch4, (preparation for transgression) TUT, (separation) 04 (I9T ETTT), (destruction) व्यवहारकाल, (practical time or time in practice) 2969, (behavioural standpoint) QUERY, (a time entity) व्यवहारमनोयोग, (practical manoyoga or mental tendencies) 2008 (via) TT, (a kind of souls) 2ar autem, (behavioural speech) 2016 Heft, (behavioural or exter- nal right faith) 7, (evil habits) व्यावहारिक दृष्टि, (behaviouralviewpoint) ot) onart, ( 74 ), (renunciation austerity) anut ( VERTET AT HOT), (renuncia- tion - characteristic of shukla dhyana) or 3 ( r) ( feat. ), (a type of expiation austerity) ajurafcenfrafa (Blok Sant ), (fourth type of shukla dhyana) , (shruta) व्यंजन संक्राति, (transformatoriness of mental activities on shruta) Rimaux, (physiological stimulus con dition of sensation) an, (vows) 916, (sound) 91670, (standpoint of words) pro oftarum, (verbal or vocal sex en joyment) शब्दानुपात, (making sound transgression of subsidiary vow of house holder) prera que, (merit of giving bed) शय्या परीषह, (discomfort of sleeping place) शय्या समिति भावना, (feeling bhavana of sleeping place vigilance - of non stealing great vow) 300 Pri aart, (detachment to body) 164, (psychic stick) शास्त्रमूढ़ता, (indulgence towards false scriptures) शिक्षावत, (subsidiary vows of house holder) pita uue, (discomfort of coolness) yfta uift, (cool nuclesus) I, (gentleness) TOTEUTT, (shukla dhyana - super aus picious meditation) Yamarit, (super auspicious meditator) शुक्लल SAT, (whitish thought paint) Bat t a, (pure noumenal stand point) For Private and Personal Use Only Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1729 16gvatante (ufta), (pure earth bodied soul) शद्धात्मरुचि, (indulgence to pure soul or atman) A ( 31Tera ), (auspicious-inflow of karma) Tu gry, (auspicious duration or age) Turer, (fragrance) T4114 , (auspicious nama-karma) Iuft4futura, (auspicious-nirmana nama karma) Teret, (auspicious yogas) TH TH, (good taste) Tauf, (eye soothing colour) T4, (WTF) Parrut fare 04, (auspi- cious walking activity - a type of nama karma) T upf, (heart soothing touch) fanta (29), (a kind of reverence austerity) PRIR, (lonely place) istit 3TCRET, (last stage of arihantas just before salvation) H ungry 79, (a type of service auster ity) gian haru leite, (sorrow - a sub type of mohaniya karma) Taggeatonta (uita ), (pure earth bodied soul) शुद्धात्मरुचि, (indulgence to pure soul or atman) 1 ( Tata), (auspicious-inflow of karma) TH 3114, (auspicious duration or age) gumia, (fragrance) 914 , (auspicious nama karma) THETASUTATH, (auspicious - nirmana nama karma) Tutt, (auspicious yogas) VTH TH, (good taste) शुभवर्ण, (eye soothing colour) ( 1 ) faremaa 24, (auspicious walking activity - a type of nama karma) T478488, (heart soothing touch) Terufartu, (a) (a kind of reverence austirity) PMR, (lonely place) stagit starke, (last stage of arihantas just before salvation) Herdergru 74, (a type of service auster ity) Ita 1914 HIERT, (sorrow - a sub type of mohaniya karma) pita, ( a), (cleanliness of hear - as inflow of karmic matter) pite (H), (excellent virtue of heart cleanliness) yicht, (suspence) calla, (who a 8 a ), (suspence as blemish of right faith) pigraaf uift, (a type of nuclesus) Staset, (faith or devotion) STOGIGA, (charity with devotion) ATAU THC, (worshipper of Jain ascet ics) strah, (follower of Jain monks) BITCH, (householder's vows) JA, (shruta) [ 315017, (false shruta cognition) श्रुत, (scriptural), धर्म शास्त्र ST7511A, (shruta cognition), श्रुतज्ञानावरण कर्म, (a type of knowledge obscuring karma) stoftana, (fast penance one, two, three, four, days upto six months) For Private and Personal Use Only Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1730 श्रोत्रइन्द्रिय (auditory sense organ ) श्रोत्र इन्द्रिय (आस्त्रव), (inflow of karmic matter due to auditcry sense organ) श्रोत्र इन्द्रिय विषय राग-द्वेष वर्जन भावना, (feeling (Bhavana) of non-possession great vow) श्रोत्रेन्द्रिय रागोपरति ( भावना), (feeling of non-possession great vow) श्वासोच्छ्वास, (respiration) षोडश कारण भावना, (deep feelings for : bondage of tirthankara prakriti) सचित्त निक्षेपणता, (to put in sentient thing - transgression of subsidiary vow of house holder) सचित्त पिधानता (to cover with sentient thing-transgression of subsidiary vow of house holder) सचित्त प्रतिबद्धाहार, (eatables touched with sentient things transgression of subsidiary vow of house holder) सचित्त योनि (sentient nuclesus) सचित्तसंबद्धाहार, (eatables touched with sentients-transgression of subsidiary vow of house holder) सचित्त संमिश्राहार, ( eatables mixed with sentients-transgression of subsidiary vow of house holder) सचितावित योनि (sentient-cum - www.kobatirth.org nonsentient nuclesus) सचित्ताहार, (sentient food) सत्, (Beingness symbol of substance) सत्, (being instrument of knowledge ) सत्कार पुरस्कार परीषह, (discomfort of respect and disrespect) सत्ता, ( existence ) सत्पदप्ररूपणा, (instrument of knowledge) सत्य, (truth) सत्य (धर्म), (excellent virtue of truthfulness) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत- प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश सत्य, (true), मनोयोग सत्य महाव्रत, (great vow of truthfulness) सत्य, (true) वचनयोग सत्यव्रत, (vow of truthfulness) सत्याणुव्रत (partial vow of truth) सदारमंत्र भेद, (privacy-disclosure of own life) सद्भूतनय, (a kind of view point) धर्माऽविसंवाद, (clash with the followers of own sect) सन्निपातिक भाव, (a type of transformation of thoughts) सपर्यवसित भुत (a kind of shruta) सप्तभंगी, (seven fold) समचतुरस्त्रसंस्थान नामकर्म, (a type of body structure nama-karma) समधिरूढनय, (a type of view point) समनस्क, (with (material) mind) समंतानुपातन क्रिया, (to discharge stool and urine at the place where men and women freely move a kind of activity) समय, (indivisible unit of time ) समादान क्रिया, (inclination towards worldly, enjoyment in monkhood) समाधिमरण, (auspicious death) समारंभ, (to collect the means of violence ) समिति, (vigilance) समुच्छ्त्रिक्रिया प्रतिपाती, (शुक्ल ध्यान), (a type of shukla dhyana) समुद्घात, ( an activity of soul) सम्मूर्च्छन, (a kind of jivas) सम्मूर्च्छन जन्म, (a type of birth) सम्मूर्च्छिम (जीव), (a kind of jiva) सम्यक् चारित्र, (right conduct ) सम्यक्त्व, (right faith) सम्यक्त्व ( गुणस्थान), (4th stage of spiri tual development) For Private and Personal Use Only Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1731 falsiat, (omniscience) HICHT gutt, (operation with shape; same as cognitive operation) Ich , (to disclose one's secret transgression of partial vow of truth) FPT, (a period of time) FR14, (a period of time) prarassira an, (worldly happiness caus ing karma) HIRE , (a kind of shruta) HI FT 774 , (a sub-type of body structure nama-karma) 380,389 HIT (RUT), (means - of knowledge) HRicha fomu, (right faith enhancing ac- tivity) HARAURT, (right faith current) a hrifum, (right faith soul quest) सम्यक्त्व मोहनीय, (a type of mohaniya karma) सम्यक्त्व संव, (right faithas checkof inflow of karmas) Hereft, (right faith soul) 21, (right) a 56 Hem ftfacht, (moral livelihood) 322 HemM41M161, (correctly done) 339 Herrah, (right faith) parafa y afafunt, (means for pu rification of right faith) (67 aici) Hercig, (right-faith soul) Here forfat (Hry ),(monk with right faith) From ara enfat, (a type of mohaniya karma) सम्यगमिथ्यात्वमोहनीय, (atype of mohaniya karma) सम्यगमिथ्यादृष्टि, (soul having right and wrong faith mixed) Hech 19t qurfer, (third stage of spiritual development) Hei, (right cognition) सयोगिकेवली गुणस्थान, (thirteenthstage of spiritual development) Helftaamit for, (defined being) Hellfirchant, aflat-alfa, (perfect con duct) HEPTHRIGEA, (right faith, with attach ments) emp4, (restrain or conduct with at tachment) Hoa:, (wholly) refifa 37Cut TOT HTCT, (feeling of non-stealing great vow) साधर्मी वैयावृत्य तप, (a kind of service aus terity - service of own sect fol lower) साधारणशरीरनामकर्म, (a sub-type of body nama karma) HTETUT TA, (many souls in one body) शरीर की विधि HTT, (monk) Hi-adiçki 94, (a kind of service aus terity-service of an ascetic) HETT, (with end) सामन्तोपानिपातिकीक्रिया, (to discharge bodily excretions, where people move freely) Arhiere, (realization of evenmin dedness) सामायिक चारित्र, (a type of right conduct - equanimitous conduct) सामायिक व्रत, (vow of a house holder of evenmindedness) Hreifahren, (same as samayika con duct) ante For Private and Personal Use Only Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1732 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Higit chut, (a kind of activity) 364 Fruch aut, (activity with passions) सास्वादन सम्यक्त्व गुणस्थान, (second stage of spiritual development) 41, 417, 44 सास्वादन सम्यक्त्व, (right faithwhich defi- nitely converts into wrong faith) 17, 19 Hier gyfa, (school of thought) Hifi, (with passions) 395 Higuch 3rara, (inflow of karmic mat ter due to passions) आस्रव भेद सांव्यावहारिक प्रत्यक्ष (ज्ञान), (practically direct cognition) for (aa), quf-114677, (white colour nama karma) 380 frase, (emancipated souls) 15 fhosulfat, (class of liberated souls) fhasrita, (liberated jivas) FHOGIT, (quantity of siddhas) fheic, (abode of liberated souls) Hard ( FCT CT fer ), (desire of worldly joys transgression of sallekhana) TER, (auspicious charity) Fe, (right standpoint) 447, (auspicious person) 114274, (a type of nama-karma) सुरभिगंधनामकर्म, (fragrancenama karma) Team1404, (a kind of nama-karma) सचीकशाग्र आस्त्रव, (a kind of influx of karmas) 78, (subtle) F arerett, (subtle kayayoga) hufafa ( PC ), (a type of shukla-dhyana) Free ufurcit ( TEREZINT), (a type of shukla dhyana) 104, (subtle nama karma) a Tutt, (subtle manoyoga) सूक्ष्मशरीर, (subtle body) FLY TU 3491467, (subsident of subtle passions) सूक्ष्मसंपराय गुणस्थान, (tenth stage of spiri tual development) सूक्ष्मसंपरायचारित्र, (akind of right conduct - subtle passions) P ERTUETT alifa, (a kind of right conduct-subtle passion with light attachment) सूक्ष्मसंपराय संयम, (subtle passion restrain) सूक्ष्मसंपराय क्षपक, (destructor of subtle passions) Feteranenia Fila), (subtle static body souls) सूत्र रुचि, (indulgence towards elements due to studying holy scriptures) HanHE711404, (a type of bone-struc ture nama karma) 19 (379aditu) Ty, (breakable duration or age) Ahad, (solar year) HİGHUT, (transformation of karmas) FEAT, (numerical instrument of knowl edge and distinction) HUER, (donation for other's help) 346 संग्रहनय, (viewpoint of collectiveness or commonness) संघ वैयावृत्य तप, (a kind of service aus terity - service of sangha - a reli gious order) HECHT 714 64, (adjusting karma par ticles - a kind of nama karma) Hivam ( 2481), (passion of mild nature, causes merely deviation from kshayika charitra) For Private and Personal Use Only Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1733 Hva T, H anura), (greed passion of mild nature) Haha, (continum) PTT, (life's last spiritual practice) het, (a kind of mundane jivas) afe , (a kind of empirical souls) 44, (restrain) HAH( f), (excellent virtue of restrain) HA RUT, (soul quest of restrain) Han rum, (soul quest of restrain) H4H-PT, (stages of restrain) Here, (partial restrain of house holder) yarahTUT, (collection of weapons - a transgression) Hench UT, (combining) EAT, (thinking about demeritorious deeds) HAUPT, (life's last religious practice) Har (ra), (check of influx of karmic matter - an element) संवरानुप्रेक्षा, (reflection of checkof karmic matter) Hart Art, (a time measurement) Fiqa ifa, (covered nucleuses) rigalaqa uf, (open-covered nuclesus) Fiat,( Hecka at an TT&TUT) (spiritual agitation to attain salvation) लक्षण विशेष Hasritaret, (a type of sermon) 306,433 संसारव्युत्सर्ग तप, (detachment towards world - an internal austerity) 435, 451 HARTLETT, (reflection of mundane ex istence) HARIGET (48467 ant), (reflection of empirical existence - pertaining to religious meditation) art sfra, (mundane soul) Firen, (body structure) संस्थान नाम कर्म, (body structure a sub type of nama-karma) Fett faed (&refeyT), (a kind of dharma dhyana - meditation over the nature) HET 79 an, (bone-structure - a sub type of nama-karma) ta pfa, (a kind of inclination) FETT, (sign of possessing material mind) Fifa, (a kind of shruta) Fit, (jiva possesses manas (material) mind) işit hru, (sanjnl soul quest) F T, (physical aggregate) FETEST, (part of physical aggregate) TheTCST, (part of physical aggregate) एक हिस्सा Fayett, (abetment of theft - a trans gression) TEGGIA, (to receive stolen things - a transgression) स्तेय, (theft) स्तेयानुबंधी, (adherence to the thought of stealing - a type of raudra (cruel) dhyana) Ferra (anyofa), (somnambulic state - a type of darshanavarniya karma) Perrier sita, (jivas mobiling on earth) Pfare decat 94, (a kind of service aus terity) FAUT (fata), (a kind of representa tion) Penyayech (fata), (a kind of repre sentation) Fetare (Chile) (uita), (static bodied - a kind of living beings) For Private and Personal Use Only Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1734 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश स्थावरदशक, (collectivedesignation of ten sub-types of nama-karma) perapa कार्य PeTaK14664, (a kind of nama karma) fufa, (duration) frufer , (a type of nama karma) fufHarper, (bondage of duration) frezen *, (static type of nama karma) स्थिरीकरण, (re-establishing) (सम्यक्त्व का sto) . स्निग्ध स्पर्शनामकर्म, (smooth touch type of nama-karma) स्थूल अदत्तादानविरमण, (partialvow ofnon stealing) Perchtuuri, (gross kayayoga) Por sita, (gross mundane soul) स्थूलप्राणातिपात विरमण, (partial vow of non-violence) स्थूलममत्व विरमण, (partial vow of non attachment i.e., non-passession) स्थूलमृषावाद विरमण, (partial vowof truth or abandonement of gross-lie) P HY for Hut, (partial vow of celibacy) FIGO, (a kind of monk) pust, (touch) fit fonat, (a kind of activity) parfa, (touch as an instrument of knowl edge) pasta sfee, (touch sense organ) asf sfee ( aa), (touch sense or gan-as inflow of karmic matter) fagfasta - asta 109, (feeling of non possession great vow) us foret, (activity of touching) Fagfore 064, (touch type of nama-karma) स्पर्शनेन्द्रिय रागोपरति भावना, (feeling of non possession great vow) स्पर्शपर्याय, (touch modification) pepf ufakult, (sexual enjoyment by touch) mu, (touched - a type of bondage) yf-377UT, (absence of memory) -37 rafi, (lack of memory or forget ting) faariure 147, (Freifach att faar) (lack of rememberance) RIIGUTATU, (inexpressible - from a particular viewpoint) स्याद्वाद, (theory of predication from different view-points) स्यादस्ति, (affirmation from a particular point of view) Fireftat 37TH, (affirmation yet inex pressible - from a particular view point) स्यादस्ति-नास्ति, (affirmation negation from a particular viewpoint) स्यादस्तिनास्तिअवक्तव्य, (affirmation nega tion - inexpressible from particu lar viewpoint) 76 स्यान्नास्ति, (negation from a particular viewpoint) 75 स्यान्नास्ति अवक्तव्य, (negation inexpressible from a particular viewpoint) स्वदार संतोषव्रत, (vow of contentment in own wedded wife or vow of par tial celibacy) स्वपति संतोषव्रत, (contentment in own wedded husband or partial vow of celibacy) Faul 3aye 3TGURUIGIT (HTGFIT), (feeling of non-stealing great vow) Fauig , (spiritually self awakened) Falstafchut, (activity of doing ownself which to be done by others) fro For Private and Personal Use Only Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश 1735 Farah (774), (austerity of study) Farfur ( 954 ), (ownership - means of thorough knowledge of funda- mental princples) Klatriant fout, (a kind of activity) wit, (woman) wianenfarfa YCFT, (feeling of celibacy great vow) itae, (discomfort by woman) ugyfa farfa 40-t, (abstinence to see beautiful organs of fair sex feeling of celibacy great vow) wifit, (of female sex) da, (female sex) mida (ich are the ite) 4, (a type of mohaniya karma) fact, (female sexed) 474419 ( Halus ), (decreasing clair voyance) हारिद्रवर्णानामकर्म , (yellowish type of nama-karma) 380, 389 Breather , (laughter - a type of mohaniya karma) मोहनीय हास्य वचन-त्याग भावना, (feeling of truth- fulness great vow) frug-rauf fast, (violation of the accepted limit of gold and silver - a transgression) fGHT, (violence) fHT ( 341 ), (violence as inflow of karmic matter) हिंसानुबंधी, (adherence to the thoughts of violence - a type of raudra (cruel) dhyana) PEHT urutuc feret, (activity - violence due to the fear of violence) हीनाधिक मानोन्मान, (false weights and measures) gerreta 1964, (abnormal body - structure - a type of nama karma) rauic, (fruition by external reason) विपाक का कारण Gudraht (HŞIT), (a kind of sanjna) 106 $, (to be abandoned) 871 (f), (excellent virtue of forgivé ness) AT (forgiveness) ( 82 3700150) उत्तम ध्यान gra, (destruction or cleansing off) Greuta, (annihilation - cum- subsid ence) क्षयोपशमलब्धि, (a kind of acquisition of soul) Plut (4T) (rf), (excellent virtue of forgiveness) Nife 31, (a kind of upayoga - due to destruction of karmas) क्षायिक चारित्र, (a kind of conduct due to destruction of karmas) ufuch eft, (darshana - due to annihi lation of karmas) सायिक दान. (supreme ordinary power of donation - due to annihilation of karmas) Mach HTC, (bhavas - due to annihilition of karmas) anfecha TT, (bhogas - due to shedding off karmas) infuca 19, (labha - due to destruction of karmas) क्षायिक वीर्य, (energy or power due to shedding off karmas) chricha (Hera ), (right faith - due destruction of karmas) enferch erreft, (soul, possessing kshayika samyagdarshana) For Private and Personal Use Only Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1736 संस्कृत-प्राकृत-हिन्दी एवं अंग्रेजी शब्द कोश Hea FT, (cognition - due to annihi lation of karmas) strutugify stafit, (clairvoyance - due to annihilation - cum- subsid ence of karmas) Freitag 14 Ta, (bhavas - due to anni hilation - cum - subsidence of karmas) gratugifta HRGt, (right faith of kshayopashamika type) क्षायोपशमिक सम्यग्दृष्टि, (kshayopashamika right faith possessing soul) क्षीणकषाय (वीतराग छद्मस्थ) गुणस्थान, (twelfth stage of spiritual develop ment) क्षुधपरीषह, (discomfort of hunger) 971, (special instrument of knowledge) , (territory) Start yeronfash, (violation of ac- cepted limit of open and covered area of land - a transgression) a faunch, (fruitition by territory) 357 staiglas, (increasing the accepted limit of territory - a transgression) a-fas, (a kind of emancipated souls) 1H, (au sita ), (mobile bodied living beings) TA gyro, (wofacut ), (types of nama karma - designated by this name) 74714724, (a type of nama karma) त्रीन्द्रिय(त्व जातिनामकर्म, (three sensed-a type of nama karma) ifra (vita ), (three-sensed living be ings) 5117, (cognition) Fir qut, (cognition - as attribute of soul) FRIG, (charity of knowledge or scrip tural and religious books) ज्ञान, (knowledge) मार्गणा (soulquest) Firate, (reverence of knowledge) FITTacofre (64), (knowledge or cog nition obscuring karma) Frase, (cognatory senses) irituutt, (cognition operation) a , (cognisible) , (franath and For Private and Personal Use Only Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Serving Jin Shasan 146897 gyanmandirskobatirth.org New BBC न्यू भारतीय बुक कारपोरेशन ISEN 81-8315157.4 208, द्वितीय तल प्रकाश दीप भवन, 4735/22, अंसारी रोड, दरिया गंज, नई दिल्ली- 110002 दूरभाष : 91-11-23280214, 23280209 ई मेल : newbbc@indiatimes.com 97881334515737 PRICE RS. 5000.00 (Set of 3 Vols.) For Private and Personal Use Only