Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ !!! saMkSipta na itihAsa prathama bhAga / kisa na mUlacanda prakAzaka kApaDiyA bhavana rA.sa digambara dhI cAka kA paMDiyA pustakAlaya kAmatAprasAda jaina M. R. A.S. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvIrAya nmH| saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| lekhakaH zrI. bAbU kAmatAprasAdajI jaina, M. R. A. S. oNnarerI majisTreTa, saMpAdaka-'vIra' aura 'jaina siddhAnta bhAskara' tathA bha0 mahAvIra ___ bha. pArzvanAtha, bha0 mahAvIra va buddha Adi aneka aitihAsika jainagraMthoMke racayitA-alIgaMja (eTA) prakAzaka : . mUlacanda kimanadAsa kApaDiyA, digambara jaina pustakAlaya, kApar3iyAbhavana-mUrata / dUsaro AvRtti kArtika, vIra saM0 2470 [prati 400 "jainavijaya' prinTiMga presa-mugtameM mUlacanda kimanadAsa kApaDiyAne mudrita kiyaa| mUlya-eka rupayA do aanaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlacanda kisanadAsa kA paDiyA . jaina- vijaya presa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ www nivedana / suprasiddha jaina aitihAsijJa zrI0 bA0 kAmatAprasAdajI jaina kRta yaha saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga hamane 18 varSa hue prakaTa karake "digambara jaina" ke 19 veM varSa ke grAhakoM ko bheTameM bAMTA thA va usakI kucha pratiyAM vikrayArtha bhI nikAlI thIM jo cAra pAMca varSa hue khatama ho jAnese isakI mAMga AtI hI rahatI hai; kyoMki isake dUsare tIsare bhAga ke 5 khaMDa prakAzita ho cuke haiM, unake sAtha prathama bhAga sava hI maMgAte haiM aura vaha na honese pAThakoM ko bar3I kaThinAI ho rahI thI isaliye isakI yaha dUsarI AvRtti kAgaz2ake duSkAlake samaya meM bhI hamane prakaTa karanA ucita samajhA hai ' isavAra isameM ucita saMzodhana bhI zrI0 bA0 kAmatAprasAdajIne kara diyA hai, ataH Apake hama atyanta AbhArI haiN| kyoMki Apa apanI sabhI racanAyeM nisvArthavRttise hI kara rahe haiM / aura rAta dina jaina sAhitya sevAmeM saMlagna rahate haiM / dhanya hai ApakI isa sAhityasevAko ! nivedaka: mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, prakAzaka / surata, cIra saM0 2470 kArtika sudI 1 ttA. 29-10-43. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ = dUsarA sNskrnn| "saMkSipta jaina itihAsa" ke prathama bhAgakA yaha dUsarA saMskaraNa pAThakoMko bheMTa karate huye hameM harSa hai| isa antarAlameM isa 'itihAsa' ke pA~ca bhAga vA khaMDa prakAzita ho cuke haiM; kintu abhI madhyakAlIna jaina itihAsa bhI pUrA nahIM hopAyA hai| usa para majA yaha hai ki yaha saba bhAga saMkSepameM likhe gaye haiN| ataH vijJa pAThaka anumAna kara lIjithe ki vistRta jaina itihAsakI racanA kitanI parizramasAdhya aura vizada hai| akelA eka vyakti usakI pUrti nahIM kara sktaa| vyaktigata prayAsakA pariNAma yaha "saMkSipta jaina itihAsa" hai, jisake 5 bhAga pragaTa hocuke haiM aura kaI abhI pragaTa honA zeSa haiN| isa bhAgameM prAGga aitihAsikakAlIna jaina mahApuruSoM aura jainadharmakA varNana hai| yaha vartamAna itihAsako kAlaparidhise pUrvakA viSaya hai; parantu vaha samaya bhI zAyada Ave jaba hamAre bhAratIya vidvAnoMke gaveSaNAtmaka anveSaNoMse bhAratIya itihAsakI rUparekhA badala jAvegI aura usakA Adi kAla bhUtakI gahanatAmeM dUra-dUra camakatA naz2ara AyagA! taba jaina mAnyatAnusAra likhita yaha itihAsa apane mahatvako pragaTa kara skegaa| mitravara kApar3iyAjI yaha dUsarA saMskaraNa kAgajake isa akArake samayameM nikAla rahe , isalie unheM vadhAI hai| isa saMskaraNako hamane punaH to nahIM likhA hai, jaisI hamArI icchA thI; parantu isakA kAphI saMzodhana kara diyA hai| ataH pAThaka ise upayogI paayeNge| ityalam alIgaMja, / tA0 1-10-43. vinItakAmatAprasAda jain| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAra / priya pAThakavRnda ! 1 jaina jAtikA itihAsa jitanA vizada aura phira titara-bitara hai, usako dekhate huye isa 'saMkSipta' rUpameM usake pUrNa darzana pAnA azakya hI hai / taubhI isa saMkSipta saMskaraNa se yadi Apa lAbha uThAyeMge to avazya hI hama apane prayatnako saphala samajheMge / vastutaH samAjotthAna ke kArya meM usa samAjakA itihAsa vizeSa kAryakArI hotA hai ataeva isase samAjako lAbha pahuMcanA bilakula saMbhava hai / astu / I isa 'saMkSipta itihAsa' ke saMkalanameM jina zrotoM se hamane sahAyatA grahaNa kI hai, una sabake prati hArdika AbhAra svIkAra karanA Avazyaka hai / tathA jainadharmabhUSaNa dharmadivAkara brahmacArI zrI zItalaprasAdajIne isakI likhita kApIko par3hakara hameM ucita sammatiyA~ pradAna kI thIM, unake liye hama Apake vizeSa AbhArI haiM athavA isI sambandhameM hama apane priya mitra zrIyut prophesara hIrAlAlajI jaina ema. e. elaela. bI. ko nahIM bhUla sakate haiM / Apane hamAre kahane para isa pustakakI bhUmikA likhI hai; jisake lie hama vizeSa rItise Apako hArdika dhanyavAda samarpita karate haiM / sacamuca Apase samAjako bar3I AzAyeM haiN| zrI mA0 di0 jaina pariSad ke prastAvAnusAra Apa eka vizada jaina itihAsa taiyAra karaneke kArya meM saMlagna haiM ? hamArI bhAvanA hai ki vaha dina zIghra Ae jaba ApadvArA praNIta 'vizada itihAsa' samAjake hAthoM meM ho aura vaha usase pUrNa lAbha uThAve / evam bhavatu ! iti zam ! ApakA --: haidarAvAda (siMgha ) 1-3-1926. - kAmatAprasAda jaina / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com }
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 bhUmikA - ( pro0 hIrAlAlajI ) 2- prastAvanA viSaya-sUcI / - jainadharmakI aitihAsika prAcInatA / 1 aitihAsika kAlake pahale jainadharma kyA jainI bhAratake mUla nivAsI the ? jaina darzana, Arya darzana hai va jainI Arya haiM pUrvI Arya mleccha aura prAcIna Arya / vedoM meM yajJa viSaya pahale nahIM thA / Arya va anArya / bhAratakI jAtiyAM, bhASAeM, dharma / itihAsakI AvazyakatA | jaina itihAsake kAla - vibhAga / 1 3 - pahalA pariccheda jaina bhUgolameM bhAratavarSakA sthAna | bhAratavarSakA saMkSipta vivaraNa / 4- dvitIya pariccheda ... ... ... 7- paMcama pariccheda Apaveda arthAt dvAdazAMga vANI / 8- SaSThama pariccheda ... bhAratakI jana saMkhyA / bhAratakI prAcIna arvAcIna AkRti / bhArata ke prAcIna pradeza va nagara / ... 5- tRtIya pariccheda bhagavAna RSabhadeva aura karmabhUmiko pravRtti / 6-caturtha pariccheda- avazeSa tIrthaGkara aura anya mahApuruSa / : ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... ... bharatakSetrameM samayacakra aura bhogabhUmikA kAla | ... ... ... ... ... ... ... :: ... ... 400 : ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... : : ... Apavaidika dharma arthAt jainadharma aura usakI sabhyatA - 144 [ 7 ] 10 13 15 17 18 25 27 31 32 34 36 38 39 39 44 58 81 101 914 www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| - itihAsakI aavshyktaa| jisa prakAra kisI vyaktivizeSakI mAna-maryAdAke liye usakaH pUrvavRttAnta jAnanA Avazyaka hai, usI prakAra kisI deza va samAjako vartamAna samArameM sanmAna prApta karane ke liye apanA itihAsa upasthita karaneko Ava. zyaktA hai / eka vidvAnakA kathana hai ki bhAratavarSakI saMsArameM Aja jo kadara honA cAhiye vaH isI kAraNase nahIM hotI ki saMmArako isa dezake sacce aura gauravapUrNa itihAsakA patA nahIM hai / yaha ukti jaina dharmake viSayameM aura bhI vizeSarUpale ghaTita hotI hai / saMsArakI vidvatsamAjameM jo Aja jainadharmake viSayameM aneka bhramapUrNa kalpanAyeM aura mata phaile hue haiM unakA mUla kAraNa yahI hai ki abhItaka jaina dharmakA saccA itihAsa saMsArake sanmukha nahIM rakkhA gayA / jabataka yaha kamI sucArurUpase pUrI nahIM kI jAyagI tabataka na to una bhramapUrNa kalpanAoMkA nirAkaraNa ho saktA hai aura na jainadharmakA gaurava saMsArameM bar3ha saktA hai / pramANika itihAsake sAdhana / ____eka samaya thA jaba manuSyoMkI aitihAsika lAlasA kisI prakArakI bhI daivI va mAnuSI ghaTanAoM ke par3hane sunanese tRpta ho jAtI thI, para Ajakala itihAsakA artha kucha aura hI hogayA hai / Ajakala kevala ve hI ghaTanAyeM itihAsa kSetrameM mAnya hosaktI haiM jo prAkRtika niyama va mAnavIya yuktike aviruddha hotI huI nimnalikhita AdhAroM dvArA apanI pramANikatA siddha karatI haiM: 1-tAtkAlika zilAlekha, tAmrapatra, mudrA Adi / 2-sAmayika grny| 3-purAtatva sakadhI vaMsAvazeSa / .. 4-kucha samaya pIcheke zimalAdi va anyaadi| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] . ukta cAra prakArake sAdhana hI Ajakala itihAsa nirmANake upayukta sAdhana gine jAte haiN| ina sAdhanoMkI yathocita UhApohake pazcAt jo itihAsa taiyAra kiyA jAtA hai vahI sarvataH mAnya hotA hai / ina cAra sAdhanoMmeM bhI kramazaH Upara UparavAlA sAdhana apanese nIcevAle sAdhanase adhika balavAna pramANa ginA jAtA hai / itihAsAtIta kaal| ___ bhAratavarSake prAcIna itihAsake liye vikrama samvatake cAra pAMcasau varSa pUrvase isa taraphake liye to uparyukta cAroM prakArake sAdhana thoDe bahuta pramANameM upalabdha hue haiM, para isase pUrvake itihAsake liye ina saba sAdhanoMke abhAvameM hameM kevala prAcIna granthoM kA hI sahAga lenA paDatA hai / isIliye vaijJAnika itihAsakAra isa kAlako itihAsAtIta kAla kahate haiM / jaina purANoMkI prmaanniktaa| ___jainadharmakA sarvamAnya itihAsa zrI mahAvIrasvAmIke samayase va usase kucha pUrvase prArambha hotA hai| isase pUrvake itihAsake liye eka mAtra sAmagrI jainadharmake purANa grantha haiM / ina purANa granthoMke racanAkAla aura unameM varNita ghaTanAoM ke kAlameM hajAroM, lAkhoM, karoDoM nahIM araboM, kharvo varSoM kA antara hai / ataeva unakI aitihAsika prAmANikatA isa bAtapara avalaMbita hai ki. ve kahAMtaka prAkRtika niyamoMke anukUla, mAnavIya vivekake aviruddha va anya pramANoMke apratikUla ghaTanAoM kA ullekha karate haiN| yadi ye ghaTanAya. prakRti viruddha hoM, mAnavIya buddhike pratikUla hoM va anya pramANoMse bAdhita hoM to ve dhArmika zraddhAke sivAya kisI AdhArapara vizvasanIya nahIM mAnI jA sakatIM, para yadi ve ukta niyamoM aura pramANoMse bAdhita na hotI huI pUrvakAlakA yuktisaMgata darzana karAtI hoM to unakI aitihAsikatAmeM bhArI saMzaya karane kA koI kAraNa nahIM ho sakatA / jina itihAsavizAradoMne jaina purANoM kA adhyayana kiyA hai unakA vizvAsa una purANoMkI ninalikhita tIna bAtopara prAyaH nahIM jamatA: 1-puga NoMke atyanta lambe cauDe samarya vibhAgoMpara / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-purANoM meM varNita mahApuruSoM ke bhArI bhArI zarIra mApoMpara va unakI * dIrghAtidIrgha Ayupara / 3-kAlake parivartanase bhogabhUmi ba karmabhUmikI racanAoM ke privrtnpr| 'palya' aura 'sAgara' ke mApoMkI ythaarthtaa| jaina purANoMmeM araboM khA hI nahIM palya aura sAgaroM (Adhunika saMkhyAtIta ) varSoMke mApa diye gaye haiN| inako par3hakara pAThakoMkI buddhi thakita ho jAtI hai aura ve jhaTa ise asaMbhava kahakara apane manake bojhako halkA kara DAlate haiM, para viSayapara niSpakSataH buddhipUrvaka vicAra karanese ina mApoMmeM kucha asambhavanIyatA nahIM raha jAtI / ___yaha sabhI jAnate haiM ki samayakA na Adi hai aura na anta / vaijJAnika zodha aura khojane yaha bhI siddha kara diyA hai ki isa sRSTi ke prArambhakA koI patA nahIM hai aura na usameM manuSya jIvanake itihAsa prArambhakA hI kucha kAlanirdeza kiyA jAsaktA hai / san 1858 IsvIke pUrva pAzcAtya vidvAnoM kA mata thA ki isa pRthvIpara manuSyakA itihAsa Adise lekara aba takakA pUrA 2 jJAta hai, kyoMki 'bAibila' ke anusAra sarva prathama manuSya 'Adama' kI utpatti ImAse 4004 varSa pUrva siddha hotI hai| para san 1858 IsvIke pazcAt jo bhUgarbha vidyAdi viSayoMkI khoja huI hai usase manuSyakI ukta samayase bahuta adhika pUrva taka prAcInatA siddha hotI hai| aba itihAsakAra 4004 IsvI pUrvase bhI pUrvakI mAnavIya ghaTanAoMkA ullekha karate haiN| mizradezakI prasiddha gummaToM (Pyramids). kA nirmANa kAla IsvIse pAMca hajAra varSa pUrva anumAna kiyA jAtA hai| zAldiyA (Chaldea) dezameM IsAse chaha sAta hajAra varSa pUrvakI mAnavIya sabhyatAke pramANa mile hai / cIna dezakI sabhyatA bhI itanI hI va isase adhika prAcIna siddha hotI hai / amerikA dezameM purAtatva zodhake sambandhameM jo khudAIko kAma huA hai usakA bhI yahI phala nikalA hai| hAlahImeM bhAratavarSake paMjAba aura sindha pradezoMke 'harappA' aura 'moyanajoDero' nAmaka sthAnoMpara khudAIse jo prAcIna vaMsAvazeSa mile haiM ve bhI IsAse bhATha dasa hajAra varSa pUrvaka anumAna kiye jAte haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) ye satra pramANa bhI hameM manuSyake prArambhika itihAsake kucha bhI samIpa - nahIM pahuMcAte, ve kevala yahI siddha karate haiM ki utane prAcIna kAlameM bhI manuSya apAra unnati karalI thI, aisI unnati jisake liye unheM hajAroM -lAkhoM varSoMkA samaya lagA hogA / aba cIna, ijipta, zAldiyA, iMDiyA, amerikA kisI ora bhI dekhiye itihAsakAra IsAse ATha2 daza 2 hajAra varSa pUrvakI mAnavIya sabhyatAkA ullekha vizvAsa ke sAtha karate haiN| jo samaya kucha kAla pahale manuSyakI garbhAvasthAkA samajhA jAtA thA vaha aba usake garbhakA nahIM, bacAnA bhI nahIM, praur3ha kAlakA siddha hotA hai / jitanI khoja hotI jAtI haiM utanI hI adhika mAnavIya sabhyatAkI prAcInatA siddha hotI jAtI hai / kahAM hai aba mAnavIya sabhyatAkA prAtaHkAla ? isase to prAcIna Tomana hamAre samasAmayika se pratIta hote haiM, yUnAnakA suvarNa-kAla kalakA hI samajha paDatA hai / mizrake gummaTakAroM aura hamameM kevala thoDese dinoM kA hI antara paDA pratIta hotA hai / manuSyakI prathamotpattikA adhyAya Adhunika itihAsa hIse uDa gayA hai| aisI avasthA meM 'jaina purANakAra mAnavIya itihAsake viSayameM yadi saMkhyAtIta varSoMkA ullekha kareM to isameM AzvaryakI bAta hI kyA hai ? isameM kaunasI asambhAvyatA hai ? purAtatvajJoM kA anubhava bhI yahI hai ki mAnavIya itihAsa saMkhyAtIta vA purAnA hai / dIrgha zarIra aura dIrghAyu / dUsarA saMzaya mahApuruSoM ke zarIra mApa aura unakI dIrghAtidIrgha Ayuke viSayakA hai / jo kucha Ajakala dekhA sunA jAtA hai usake anusAra - saikar3oM hajAroM dhanutra UMce zarIra va koDAkoDI varSoMkI Ayupara ekAekI vizvAsa nahIM jamatA / isa viSaya meM maiM pAThakoMkA dhyAna una bhUgarbha zAstrakI gaveSaNAoMkI ora AkarSita karatA hUM jinameM prAcIna kAlake baDe 2 zarIradhArI jantuoMkA astitva siddha huA hai / ukta khojoMse pacAsa 2 sATha 2 phuTa lambe - prANiyoM ke pASANAvazeSa ( Possils) pAye gaye haiN| isane kamce ka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] asthipaJjara bhI mile haiN| jitane adhika dIrghakAya ye asthipaMjara ke pASANAvazeSa hote haiM ve utane hI adhika prAcIna anumAna kiye jAte haiN| isase yahI siddha hotA hai ki pUrvakAlameM prANI dIrghakAya huAM karate the| dhare 2 unake zarIrakA hrAsa hotA gyaa| yaha hrAsa-krama abhI bhI pracalita hai / isa niyamake anusAra jitanA adhika prAcInakAlakA manuSya hogA use utanA hI adhika dIrgha kAya mAnanA na kevala yuktisaGgata hI hai kintu Avazyaka hai / prANizAstrakA yaha niyama hai ki jisa jIvakA jitanA bhArI zArIrika parimANa hogA utanI hI dIrgha usakI Ayu hogii| pratyakSameM bhI hama dekhate haiM ki sUkSma jIvoMkI Ayu bahuta alpakAlakI hotI hai| janmake thor3e hI samaya pazcAt unakA zarIra apane utkRSTa parimANako pahuMca jAtA hai aura ve mRtyuko prApta ho jAte haiN| jisa 2 prANIkA zarIra baDhatA jAtA hai usakI Ayu bhI usIke anusAra baDhatI jAtI hai| hAthI saba jIvoMmeM bar3A hai isase bhI usakI Ayu saba jIvoMse baDI hai| vanaspatiyoMmeM bhI yahI niyama hai / jo vRkSa jitanA adhika vizAlakAya hotA hai utane hI adhika samaya taka vaha phUlatA phalatA hai| vaTavRkSa saba vanaspatiyoMmeM bhArI hotA hai| ataeva usakA astitva bhI anya saba vRkSoMkI apekSA adhika kAlataka rahatA hai / ataeva yaha prakRtike niyamAnukUla va mAnavIya jJAna aura anubhavake viruddha hI hai, jo jaina purANa yaha pratipAdita karate haiM ki prAcInakAlake ati dIrghakAya puruSoMkI Ayu ati dIrgha huA karatI yI, isake viruddha yadi jaina purANa yaha kahate ki prAcInakAlake manuSya dIrghakAya hote hue alpAyu huA karate the yA alpakAya hote hue dIrghAyu huA karate the to yaha prakRti viruddha aura anubhava pratikUla bAta honeke kAraNa avizvasanIya kahI jA sakatI thii| bhogabhUmi aura karmabhUmi / tIsarA zaMkAspada viSaya bhogabhUmi aura karmabhUmike viparIta vartanakA hai| jaina pugaNoMmeM kathana hai ki pUrvakAlameM isI kAlameM isI kSetrake nivAsI mukhase binA zramake kAlayApana karate the| unakI saba prakAskI AvazyaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] katAyeM kalpavRkSoMse hI pUrI hojAyA karatI thiiN| acche aura burekA koI bheda nahIM thaa| puNya aura pApa donoM bhinna pravRttiyAM nahIM thiiN| vyaktigata saMpattikA koI bhAva nahIM thA / 'merA' aura 'terA' aisA bhedabhAva nahIM thaa| yaha avasthA bhogabhUmikI thii| kramazaH yaha avasthA badalI / kalpavRkSoMkA lopa hogyaa| manuSyoM ko apanI AvazyakatAoMkI pUrtike liye zrama karanA paDA / vyaktigata saMpattikA. bhAva jAgRta huaa| kRSi Adi udyama prAramma hue / lekhana Adi kalAoMkA prAdurbhAva huA, ityAdi / isa prakAra karmabhUmikA prArambha huaa| zuddha aitihAsika dRSTise vicAra karanepara jJAta hotA hai ki isa bhogabhUmike parivartanameM kaI asvAbhAvikatA nahIM hai| balki yaha Adhunika sabhyatAkA acchA prArambhika itihAsa hai / jinhoMne suvarNakAla (Golden age) ke prAkRtika jIvana (Life according to Nature) kA kucha varNana par3hA hogA ve samajha sakate haiM ki ukta kathanakA kyA tAtparya ho sakatA hai / Adhunika sabhyatAke prArambha kAlameM manuSya apanI saba AvazyakatAoMko svacchanda banajAta vRkSoM kI upajase hI pUrNa kara liyA karate the| vastroMke sthAnameM balkala aura bhojanake liye phalAdise tRpta rahanevAle prANiyoM ko dhanasam ttise kyA tAtparyatA ? sabameM samAnatAkA vyavahAra thA / mere aura terekA bhedabhAva nahIM thaa| kramazaH Adhunika sabhyatAke Adi dhuradharoMne nAnAprakArake udyama aura kalAoMkA AviSkAra kara manuSyoM ko sikhaayaa| jana pugaNoM ke anusAra isa sabhyatAkA pracAra caudaha kulakaroM dvArA huaa| sabase pahale kulakara pratizrutine sUrya candrakA jJAna manuSyoM ko karAyA / isa prakAra ve jyotiSa zAstrake Adi AvizkartA Thaharate haiN| unake pIche sanmati, kSemakara, kSemaMdharAdi hue. jinhoMne jyotiSa zAstrakA jJAna baDhAyA, anya kalAoMkA aviSkAra kiyA va sAmAjika niyama daNDa vidhAnAdi niyata kiye| jaina purANoMne isa itihAsako, yadi vicAra kiyA jAya, to sacamuca bahuta acche prahArase surakSita rakkhA hai| dharmake saMsthApaka / . . . . kulakaroM ke pazcAt RSabhadeva. huMe jinhoMne dharmakI saMsthApanA kii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ inakA sthAna jaisA jaina pugaNoMmeM hai vaisA hindU purANoMmeM bhI pAyA jAtA hai| vahA~ bhI ve isa sRSTike AdimeM svayaMbhU manuse pAMcavI pIDhImeM hue batalAye gaye haiM aura ve Izake avatAra gine jAte haiN| unake dvAga dharmakA jaisA pracAra huA usakA bhI vahAM varNana hai| jaina purANoM meM kahA gayA hai ki RSabhadevane apanI putrI 'brAhmI' ke lie lekhanakalAkA AviSkAra kiyA / unhIMke nAmaparase isa AviSkRta lipikA nAma 'brAhmI lipi' paDA / itihAsajJa brAhmI lipike nAmase bhalIbhAMti paricita haiM / Adhunika nAgarI lipikA yahI prAcIna nAma hai / RSabhadevake jyeSTha putrakA nAma bharata thA jo Adi cakravartI hue| bharata cakravartI kA nAma hindU pugaNoMmeM bhI pAyA jAtA hai, yadyapi unake vaMzakA varNana vahA~ kucha bhinna hai| inhIM bharatake nAmase yaha kSetra bhAratavarSa khlaayaa| hindU pugaNoMmeM RSabhadevake pazcAt honevAle tIrthaMkaroMkA ullekha abhItaka nahIM pAyA gayA, para jaina granthoMmeM una saba puruSoM kA caritra varNita hai jinhoMne samaya 2 para RSabhadeva dvArA sthApita dharmakA punaruddhAra kiyaa| jyoM 2 hama aitihAsika kAlake samIpa Ate jAte haiM kyoM 2 jainadharmake uddhArakoMkA paricaya aneka pramANoMse siddha hone lagatA hai / 22 veM tIrthakara neminAthake viSayakI aneka ghaTanAoMkA samarthana hindU pugaNoMse siddha hotA hai / teIsaveM tIrthakara NarzvanAtha to aba aitihAsika vyakti mAne hI jAne lage haiM, inake jIvana ke sambandhameM nAgavaMzI rAjAoMkA ullekha AtA hai| isa vaMzake viSaya para aitihAsika prakAza paDanA prArambha huA hai / cauvIsave tIrthaMkara zrImahAvIrasvAmIkA samaya to jaina itihAsakI kujI hI hai / vaijJAnika itihAsane dhIre dhIre mahAvIrakI aitihAsikatA svIkAra kara kramase pArzvanAtha taka jainadharmakI zRkhalA lA joDI hai| Azcarya nahIM, isI prakAra vaijJAnika zodhase dhIre 2 anya tIrthakaroMke samayoM para bhI prakAza pdde| jana bhUgola / bhAratavarSakA jo bhUgola sambandhI paricaya jaina purANoM meM diyA hai vaha bhI sthUla rUpase Ajakalake jJAnake anukUla hI hai| bharatakSetra himavat parvatase dakSiNakI ora sthita hai| isakI do mukhya nadiyAM haiM-gaMgA aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] sindhu // ye donoM nadiyAM himavata parvataparake eka hI 'padma' nAma sarovarase nikalatI haiM / gaMgA pUrvakI ora vahatI huI pUrvIya samudrameM giratI hai aura sindhu pazcimakI ora vahatI huI pazcima samudrameM giratI hai / kulakaroM aura tIrthakaroM kA janma gaMgA aura sindhuke bIcake pradezoMmeM hI huA thaa| yaha varNana kisI prakAra galata nahIM kahA jA sktaa| prastuta grantha / ___ isa thoDese vizadIkaraNake sAtha maiM isa -- saMkSipta jaina itihAsa' ko saharSa pAThakoMke hAthameM detA huuN| yadi isa spaSTIkaraNako dhyAnameM rakhakara pAThaka isa pustakako paheMge to mujhe AzA hai ki ve isakA itihAsakI dRSTise Adara kareMge / lekhakane ise acche parizramase likhA hai / lekhakakI prastAvanA dhyAnapUrvaka par3haneyogya hai / bhArI aavshyktaa| yaha jainiyoM ke pUrvavartI kAla kA itihAsa saMkalita hogayA / ava aitihAsika kAlake arthAt zrI mahAvIrasvAmIse lagAkara abatakake itihAsa saMkalanakI bar3I bhArI AvazyakatA hai| yaha kArya baDe hI mahatva, para sAtha hI baDe hI parizramakA hai| isake liye kevala eka vyakti kA prayAsa sarvathA paryApta nahIM hai| isa kAryameM bhAratake sabhI itihAsapremiyoM vizeSataH jaina itihAsake ruciyoM ko pUrA 2 yoga denA caahiye| sabase prathama bhinna bhinna prAntoMmeM bhinna 2 zatAbdiyoMmeM jainiyoMkI rAjanaitika sAmAjika dhArmika Adi paristhitiyoMpara khojapUrNa aitihAsika nivandha likhe jAnA caahiye| isa prakAra jaba viSayakI pUrI 2 chAnabIna ho jAya taba hI santoSaprada itihAsa saMkalita kiyA jA sakatA hai| yadi itihAsa-premiyoMne isa ora dhyAna diyA to yaha kArya bhI zIghra hI pUrA ho jAyagA / ___ amarAvatI itilaM vibudhebukiMga eDavarDa kaoNleja 14 janavarI 1926 / -hIrAlAla jaina / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvItarAgAya nmH| saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| prastAvanA (dvitIyAvRttikI saMzodhita) jainadharmakI aitihAsika praaciintaa| jainadharma athavA jaina jAtikI aitihAsika prAcInatAke viSayameM yadi koI nizcayAtmaka bAta kahI jA sakatI hai to vaha yaha hogI ki jitanI hI aitihAsikatA bhAratavarSake aitihAsika kAlakI siddha hotI bAyagI utanI hI jainadharmakI prAcInatA pragaTa hogI, kAraNa ki bhAratake prAcInakAlameM jainadharmake astitvakI pradhAnatA rahI hai| vartamAnameM jisaprakAra mAratavarSakA aitihAsika kAla IsAse pUrva 60-700 varSase hI nahIM balki zrIkRSNajIke samaya arthat I - pUrva 3-4 hajAra varSoMse prArambha hotA hai usI prakAra jaina itihAsakI kAlagaNanA samajhanA caahie| yapi eka dRSTise jainadharmakI aitihAsika pramANatA IsAse pUrva lagabhaga 5-6 hajAra varSa taka bar3ha jAtI hai kyoMki Adhunika khojane sidhukI upatyayakAmeM prApta purAtatvameM isa prakArakI sAkSI upalabdha kI hai| vahAMkI nA mUrtiyAM nainoMke samAna haiM aura vahA~kI eka mudrA para pro0 prANanAmale cinendra' zabdahA hai| ataH jainadharmakI prAcInatA bhAratake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / CLUB ISSUIN ananta atIta meM vilIna milatI hai| isIlie Adhunika dRSTise eka vizeSa vizvasanIya jaina itihAsa bahuta pahale nahIM to IsAse pUrva kI 9 vIM zatAbdise prArambha huA mAnanA upayukta hai / CH udhara yaha spaSTa hai ki bhagavAna pArzvanAthake pUrvagAmI tIrthaGkara zrI neminAthajI arjunake mitra aura gItAke zrIkRSNake samakAlIna the / jaina gaNanA ke anusAra vaha bhagavAna pArzvanAthase 84000 varSa pahile hue kahe jAte haiN| inakA ullekha yajurveda adhyAya 9 maMtra 25 meM hai / inase bhI pUrvake tIrthaGkarIkA varNana vedoM evaM anya hindU purANoM meM AyA hai, jaise bhAgavata purANa meM jainadharmake isa yugakAlIna saMsthApaka zrI RSabhanAthajIko AThavAM avatAra mAnA hai aura 13 veM avatAra vAmanakA bhI ullekha vedoMmeM hai / isaliye ina sarva bArtose yaha pramANita hotA hai ki jainadharmakA astitva vedoMke nirmita honeke pahilese hai / aura pAzcAtya vidvAnoM meM sarva antima sammati "insAyaklopeDiyA oNpha rilI-: jana eNDa Ithiksa" ke bhAga 7 pRSTha 472 kI se isa viSaya kI puSTi hotI hai, kyoMki vahAM para batalAyA gayA hai ki karmasiddhAnta meM vyavahRta Azrava aura saMcarakA yathArtha zabdArtha jainadharmase ina zabdoMkA pragaTa hai. evaM anya kisI dharmameM vaha apane asalI zabdArtha meM vyavahRta nahIM hue haiN| isake atirikta mejara jenarala je0 jI0 Ara0 pharalaoNna epha. Ara. esa. I., epha. Ara. e. esa., ema. e. DI. Adi Adine apane 17 varSake lagAtAra anveSaNake pazcAt pragaTa kiyA hai ki " IsAse pahile 2500 se 800 varSataka, balki ajJAta samayase, uttarIya, pazcimI aura uttarI- madhya bhArata tUrAniyoMke " jinako khAsAnIke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prstaavnaa| ......... [3 liye drAvir3a kahA gayA hai " rAjyazAsanameM thA, aura vahAM vRkSa, sarpa aura liGga pUjAkA pracAra thA, kintu usa samayameM bhI uttarIya bhAratameM eka prAcIna aura atyanta saMgaThita dharma pracalita thA, jisakA siddhAnta sadAcAra aura kaThina tapazcaraNa ucca koTikA thA, arthAt jainadharma jisameMse brAhmaNa aura bauddhadharmake purAne tapasviyoMke AcAra spaSTatayA uddhRta kiye gaye haiN| (dekho-" Short Studies in the Science of Comparative Religion pp. 243-244.") phira pro0 bIla aura sara henarI rolinsana pramANita karate haiM ki ma0 buddhake dvArA bauddhadharmakI utpatti honeke bahuta pahile madhya aiziyA meM eka aisA dharma pracalita thA jo bauddhadharmase milatA julatA thA / jainadharmakI bauddhadharmase sadRzyatA sarvapragaTa hI hai| isalie yaha jainadharma honA saMbhavita hai| . isake atirikta yadi hiMdU zAroMkA aura adhyayana kiyA jAya to unase barAbara jainadharmake astitvakA patA calatA hai| hiMduoMke nikaTa veda hI prAcIna grantha haiN| unameM bhI jaina mahApuruSoM kA ullekha upalabdha hai| yaha prAyaH sarvamAnya hai ki jainiyoMke Aptadeva * aIta' athavA 'arhan' nAmase prasiddha haiN| bauddhoMne bhI isa zabdakA vyavahAra kiyA hai, kintu Aptadevake svarUpameM bauddhoMne isa zabdakA prayoga nahIM kiyA hai| eka khAsa taraha ke sAdhuoMko bauddha arhata' kahata haiN|' ataH bainI hI apane Aptadevako 'arhat ' kahakara pukArate haiN| inhIM 1-iMDiyana hisTArokala kArTaralo bhA0 3 pRSTha 473-475- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ .] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| 'an' kA ullekha "RgvedasaMhitA" (a0 2 va010) meM huA hai|' kAlIdAsakRta hanUmAna nATaka' meM (a. 1 zloka 3 ) likhA hai ki 'an' jainiyoM ke upAsanIya deva haiN| 'RvarasaMhitA' (10136-2) meM Age 'munayaH vAtavamanA: ' rUpameM digambara jaina muniyoM kA ullekha milatA hai / DaoN0 alveTa vebarane yaha veda vAkya jaina muniyoM kA dyotaka batAyA hai| RSama, supai.zva, nami' Adi nAma bhI Rgveda aura yajurvedameM milate haiN| yaha nAma jaina tIrthaMkaroMke haiN| pratyuta cauvIsa tIrtharoMkA ullekha bhI una vedoM meM milatA hai| RgvedameM aise zramaNoMkA bhI rallekha hai, jo yajJoM meM honevAlI hiMsAkA virodha karate the| jainadharma hiMsaka yajJoMkA virodhI rahA hai| ata: ina ullekhoMse vaidika kAlake samaya jainadharmakA astitva siddha hotA hai| vedoMke uparokta ullekhoMke viSayameM kahA jAtA hai ki nirukta aura bhASyase unakA jaina sambandha pragaTa nahIM hai, kintu yaha yAda rakhanekI bAta hai ki upalabdha veda bhASya Adi prAyaH arvAcIna haiN| pedoMkA yathArtha artha aura aitihAsika paripATI bahuta pahale hI lusa hocukI thii| bha, pArzvanAthake samakAlIna (I. pU0 7vIM zatAbdI) vaidika vidvAna kautsya vedoMkI asambaddhatA dekhakara bhauMcake-se raha gaye the aura vedoMko anarthaka likhA thaa| (anartha kA hi maMtrAH / yAska, 1-mozamUladvArA sampAdita (laMna 1854) bhA0 2 pRSTha 579. 2-iMDiyana eTIkerI, bhA0 30 (1901) va jinendramata darpaNa pR. 21. 1-Rgveda 30-3, 36-7; 38-7.4- surAzvamindrahave'-yajurveda / 5-yajurveda a0 1 maM0 25. 6-satyArtha darpaNa pRSTha 11. 7-zagveda 3-3-14-29. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA | [ 5 niruka 15 - 1 ) yAskakA jJAna bhI vedoMke viSayameM usase kucha jyAdA acchA nahIM thA / ( nirukta 16 / 2) phira IsvI 14 vIM zatI meM sAyaNa bhI RRmbhASyameM vaidika paramparINa arthako ThIka nahIM pAte haiM / ( sthANugyam mArahAraH kilAbhUrvitya vedaM na vijJAnAti yo'rtham / ) ata: yaha kaise kahA jA sakatA hai ki vedoMke RSabhAdi zabdoM kA. artha jainatva dyotaka nahIM hai ? adhunA brAhmaNa vidvAn unheM jaina sUcaka batAte haiM / usapara svayaM sAyaNa vaidika arthako spaSTa karaneke liye purANAdiko pramANabhUta pragaTa karate haiM / hindU purANoMmeM RSabha Adi zabda spaSTa jainadharma bodhaka milate haiM / ataH vedoMmeM jainoMkA ullekha saMgata pratIta hotA hai / purANoMmeM sarva prAcIna viSNupurANa' hai| usameM jaina tIrthaGkara sumatinAthe aura jainadharmakI utpatti viSayaka ullekha haiM / isameM asu roko jainadharma- rata aura' Aheta ' kahA hai / ( baMgAlI AvRtti, aMza 3 a0 17-18), ' bhAgavata ' meM zrI RSabhadevako digambara matakA pratipAdaka aura AThavAM avatAra likhA hai| (skaMdha 5 a0 3-6) 'varAhapurANa' - 'agnipurANa' - 'prabhAtapurANa' - 'padmapurANa' - zivapurANa' meM bhI jainadharma viSayaka ullekha haiM / yaiha jainadharmako prAcIna pramANita karate haiN| udhara zArIrika mImAMsA va mahAbhAratake karttA RSi vyAsa athavA bAdarAyana jainiyoMkI AlocanA dUsare adhyAyake dUsare padameM 33-36 sUtradvArA karate haiM / isapara TIkA karate hue nIlakaNTha kahate haiM ki " 1- iMDiyana aiTIkverI, bhA0 9, pR0 163 | 2- mavAna pArzvanAtha " kI bhUmikA 10 29-30 : dekho / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga | 62 sarve saMzayata mitisyAdavAdinaH stabhaMgI nayajJAH " (zloka 2 a0.49) aura yaha pragaTa hI hai ki saptabhaMgI jainadharmakA mukhya siddhAMta hai / isa hetu syAdrAdiyoMse bhAva jainiyoMse hai jaise ki mi0 bArtha apanI pustaka Religions of India P. 148 para aura amarakoSa eka kSepaka lokadvArA svIkAra karate haiM / mahAbhAratake Adi parva a0 3 zloka 26-27 meM bhI jaina muniyoMkA ullekha 'nagnakSapaNaka' ke rUpameM hai| advaita brahmasiddhi nAmaka hindU granthake kartA kSapaNaka ke artha jaina muni karate haiN| yathA "kSapaNakA nainamArgasiddhAntapravartakA iti kecit (pRSTha 169 Cal: ed: ) / phira mahAbhArata ke zAMtiparva mokSadharma a0 239 zloka 6 meM saptabhaMgI nayA ullekha AyA hai| sAtha hI zAMtiparva mokSadharma adhyAya 263 para nIlakaNTha TIkA meM RSabhadeva ke pavitra caraNake prabhAvakA ullekha va Arhanto vA jainoMpara par3A batalAte haiN| RSabhadevakA ullekha vAcaspatyameM 'jinadeva " ke nAmase aura zabdArtha - cintAmaNi meM Adi jinadevake rUpameM hai / isa sabase pragaTa hai ki mahAbhAratake samaya meM bhI jainadharmakA astitva thA / 66 PANININD 1 mahAbhAratase pahile rAmAyaNa kAlameM bhI jainadhamakI vidyamAnatA pramANita hotI hai| yogavaziSTake vairAgya prakaraNa meM rAmacaMdrajI kahate haiMnAhaM rAmo na me vAMchA, bhAveSu na ca me manaH / zAMta AsitumicchAmi svAtmanyeva jino yathA // " - adhyAya 15 zloka 8 / rAmAyaNameM bAlakANDa ( sarga 14 zloka 22 ) ke madhya rAjA dazarathakA zramaNako AhAra denekA ullekha hai / arthAt " tApasA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 46
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: .. prastAvanA : [7 mujhate cApi zramaNA bhulate tthaa|" zramaNa zabdakA artha bhUSaNa TIkAmeM digambara sAghu kiyA gayA hai| "zramaNA digambarAH zramaNA vAtavasanAH"* jaina zAstroM meM to rAjA dazaratha aura mahArAja rAmacaMdrako jainadharmAnuyAyI likhA hai| ataeva usa prAcIna samayameM bhI jainadharmakI vidyamAnatA pragaTa hotI hai| tisapara zAkaTAyanake anAdisUtrameM " iNa sij jidIkuSyakyionak " sUtra 289 pAda 3 hai / isakA artha siddhAnta-kaumudIke kartAne "jinoIn " kiyA hai| jisakA bhAva jainadharmake saMsthApakase hai| kyoMki hindu dharmake granthoM meM jainadharmake saMsthApakakA ullekha sarvatra " jina" va "an " kiyA gayA hai.| yaha zAkaTAyana niruktake kattA yAskake pahile hue the| aura yAska pANinIse kitanIka zatAbdiyAM pahile hue, jo mahAbhASyake kartA pAtaJjalike pahile vidyamAna the| aba pAtaJjaliko koI to IsAse pUrva 2rI zatAbdikA batAne haiM aura koI IsAse pUrva 8 vIM yA vIsavIM zatAbdImeM huA batalAte hai, 1 kintu hama dekhate haiM ki zAkaTAyanakA ullekha Rgveda aura zukla yajurvedakI pratisAkhyoMmeM aura yAskase niruktameM hai| isa prakAra RgvedAdike samayameM zAkaTAyana vidyamAna the, yaha pramANita hotA hai / isalie mAnanA hogA ki jainadharmakA astitva zAkaTAyanake samayameM athavA usase pahile bhI thA arthAt IsAse 2000 varSa pahile bhI jainadharma pracalita thaa| *See The Jain Itihas Series, Pt I. pp. 10-13. x Ibid. 14. 1. See History & Literature of Jainism. pp. 10 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ____www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] saMkSipta jaima itihAsa prathama mAga / bauddhoMke zAstroM meM bhI jainiyoM kA ullekha "nimaMTha" rUpameM hubA hai| IsAse pUrva 7 vIM zatAbdimeM pracalita bauddhajAtaka kathAoMmeM "ghaTakathA" meM nama jainamunikA ullekha hai ! isI taraha majjhimanikAya, saMyutta nikAya ( 2, 3, 10, 7), mahAvaga ( 8, 15), cullavamA (8,20,3) Adi granthoM meM hai| The Dialouges of Buddha nAmaka pustakameM ma0 buddha ke samayameM pracalita vividha matoMke sAdhuoMke cAritra-kriyAoMkA ullekha hai| unameM ekameM digambara jaina munioMkI kriyAyeM dI huI haiN| aisI avasthA meM isa taraha bhI usa samaya arthAt ma0 buddhase pahale jainadharmakA astitva pramANita hotA hai| phira nahIM boddha granthoM meM usa samayake anyamatokA ullekha kiyA hai, vahAM AjIvakoMke bAda hI niganthoM (jainiyoM) ko ginAyA hai| yadi usa samaya hI jainadharmakI utpatti huI hotI to usakI gaNanA isa prakAra nahIM kI jAtI, aura nahIM hI bauddha zAstroMmeM jainadharmake saMsthApaka RSabhadeva kahe gaye hoN| jaise ki 'nyAyabindu' Adi granthoM meM batAyA gayA hai| ataeva bauddha zAstroMse bhI jainadharmakA astitva ma0 buddhasaM bahuta pahalekA pramANita hotA hai, jaisA hindU zAstroMse prA.Ta hai| bhAratIya purAtatvakI sAkSI bhI jainadharmako ati prAcIna hI pramANita karatI hai| bhAratIya purAtatvameM harappA aura mohanajodaDoMkA purAtatva sarva prAcIna haiN| ina donoM sthAnoMse lagabhaga pAMca hajAra varSa purAnI mudrAyeM aura mUrtiye upalabdha huI haiN| unamesa kaI digambara jaina meSameM haiM aura kaI dhyAnamudrAmaya khar3agAsana bhI hai|' vidvAnoMne unheM mAvAna pArthanAtha' kI bhUmikA dekho / 1-pArazala sA0, mohana jo-daDo (laMdana) mAma 1 30-35. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA | 9 jaina mUrtiyoMke sadRza batAyA hai / ' kucha to bilakula jaina mUrti hI dikhatIM haiN| eka mudrApara pro0 prANanAthane "jinezvara " zabda par3hA hai|' inhIM pro0 sA0ne prabhAsapATaNase prApta tAmrapatrake lekhako nimnaprakAra par3hA hai: " revA nagarake rAjyake svAmI, su... jAtike deva, nebuzadanejara Aye haM / vaha vadurAjake sthAna ( dvArikA ) Aye haiN| unhoMne maMdira banavAyA haiM / sUrya ... deva nemi ki jo svarga samAna revataparvatake deva haiM (unheM ) sadaivake liye arpaNa kiyA / " ( gujarAtI 'jaina' bhAga 35 pRSTha 2 ) bAvala (Babylonia) ke samrAToMmeM nevuzara nejara nAmaka do samrAT huye haiM / pahalekA samaya IsvI sanse lagabhaga do hajAra varSa pahale hai aura dUsare IsvI san pUrva 6 ThIM yA 6 vIM zatI meM hue haiN| ina donoMmeMse kisI ekane dvArikA Akara khaita ( girinAra ) parvatapara bha0 neminAthakA maMdira banavAyA thaa| pro0 sA0 isa ullekhase jaina dharmakI bahu prAcInatAkA bodha hotA batAte haiM / / isake atirikta dhArAziva (terapura), khaMDagiri udayagiri, mathurA, rAmanagara (barelI) aura dakSiNa bhArata meM aisI mUrtiyAM milI haiM jo 1 - rA0 pra0 candA, moDarna rivyU agasta 1932, pRSTha 158-160. 2 - mAgAla mA0 kI pustakameM harappAkI mUrtikA citra naM0 10 aura pleTa na0 13 ke 15 va 16 naM0ke citra dekho / 3- iMDiyana hi0 kkA0 bhAga 8 pariziSTa pRSTha 18 - 32. 4 - kakuMDacariu ( kArakhA sIrIja ) kI bhUmikA, pR0 41-48 / 5-cakravartI - Notes on the Rom - ains on Dhauli and in the Caves of Udaygiri Khandagiri, P. 2. 6 - smitha, jena stUpa enDa adhara eMTIkvaTIz2a Apha mathurA, pRSTha 24-45. 7 - Laders, JRAS January 1912. <-Studies in South Indian Jainism, P. 34. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.] saMkSipta jaina itihAsa prathama mAga / IsvIsanme bahuta pahalekI banI huI haiM aura jaina tIrtharoMkI haiN| dhArAzivakI guphAoMmeM mahArAjA karakaNDune I0 pUrva 7 vIM-8 vI zatImeM jina mUrtiyAM banavAI thiiN| khaMDagiri udayagirika hAthIguphAvAle zilAlekhameM eka jinamUrtikA ullekha hai jise nanda samrAT kali se paTanA legaye the| mathurAmeM eka aisA bodhastUpa milA hai jise kuzanakAlake loga devanirmita arthAt IsvI pUrva 8 vIM zatIkA nirmita mAnate the| paTanA bAMkIpura relve sTezanase mauryakAlIna di0 jaina pratimAyeM upalabdha huI haiN| samrATa azokane jainoMkA ullekha 'nirgrantha' nAmase apane eka dharma lekhameM kiyA hai| ina zilAlekhIya ullekhoM aura sAkSIse bhI jainadharmakI prAcInatA pramANita hotI hai| isa prakAra jainadhamakI aitihAsika prAcInatA IsAke pahile 5000 se 800 varSa taka prakaTa hotI hai| prAcya vidyAmahArNavoMkI mahatvapUrNa khojase AgAmI isa viSaya para aura bhI prakAza par3anekI saMbhAvanA hai| aitihAsika kAlake pahile jaindhrm| aitihAsika kAlake pahile jainadharmake astitvakA jaba hama vicAra karate haiM to hamako usake siddhAMtakI ora dRSTipAta karanA par3atA hai| jaina dharmake siddhAntakA digdarzana karanese hameM usakA vaijJAnika DhaGga pragaTa hojAtA hai aura hameM jJAta hojAtA hai ki usake .". -- -- 1-janala vihAra oDIsA risarca, sosaaittii| ..': ::. 2-Jain Antiguary..:... . . :.: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA / / ... [15. siddhAnta vaijJAnika satya haiN|* satya anAdi nidhana hai aura svayaM pramANita hai| isaliye jaina dharma anAdi nidhana hai aura svayaM pramANabhRta sarvajJa vAkya hai / vaha anAdikAlase apane isI akhaNDa. evaM pUrNa rUpameM hai| isalie jainiyoMkI dRSTise svayaM bhAratavarSake itihAsake prArambha hone kA samaya itanA prAcIna hai ki usakI gaNanA ginatIke akSaroMmeM nahIM kI jAsakatI ! tisapara hinduoMke prAmANika graMtha veda 'jinake viSayameM hama pahile bhI kiMcit likha cuke haiM / aitihAsika kAlase pahileke bane hue kahe jAte haiN| Adhunika khojane unako 1500-4000 varSa IsAke pUrvakA saMkalita anumAna kiyA hai aura batalAyA hai ki vaha aitihAsika kAlake pahileke vRttAMtoMko jAnaneke lie atIva mUlyavAna aura Avazyaka haiM / hama pahile dekha cuke haiM ki jainadharmake isa yugakAlIna saMsthApaka zrI RSabhanAthajI vedoMke bananese bahuta pahale avatIrNa hue the| isalie isa taraha bhI jainadharmakI prAcInatA sarva prAcIna pramANita hotI hai aura bhAratavarSameM jainadharmakI sarvopari pradhAnatA pragaTa hojAtI hai| isa viSayameM jaina dRSTise varNana hama Age kreNge| isake atirikta isa viSayakI puSTi isa prakAra bhI hotI hai| prakhyAta jaina philAsophara mila campatarAyajI jainane apane 'asahamata! saMgama' meM saMsArameM pracalita samasta prAcIna dharmoke saiddhAMtika tatvoM meM *isa vyAkhyAkI yathArthatAke lie mi0 campasarAyajI jaina bArisTarakI Key of Knowledge, asahamatasaGgama Adi evaM jaina ArSa graMthoMkA avalokana karanA cAhie / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / jaina siddhAMtakA pramAva pramANita kiyA hai / isaliye pragaTa hai ki saMsArakI samasta jAtiyoMne jaina tatvajJAnase bahuta kucha sIkhA thaa| unake tattvoMkA jainadharmase sAdRzya honA ukta vyAkhyAmeM atizayoki pramANita nahIM krtaa| ___sAtha hI jainadharmake katipaya siddhAMta bhI usakI prAcInatA pragaTa karate haiM, jaise-(1) jainadharmameM vanaspati, pRthvI, jala, agni Adi padArthoM meM jIvita zaktikA honA batalAyA gayA hai / Enthology vidyAkA mata isa siddhAMtake viSayameM hai ki vaha sarva prAcIna manuSyoMkA siddhAMta hai| (2) jainasiddhAMtameM tattvoM yA dravyoMkA varNana karate samaya guNoM kA pRthak vivecana nahIM kiyA gayA arthAt guNoMko svayaM eka tattva vA dravya nahIM mAnA hai| isase pragaTa hai ki jainadharmakI utpatti vaizeSika darzanase bahuta prAcIna hai, jinameM padArthoM aura unake guNoM meM meda kiyA hai| (3) aura jainadharmameM Adarza pUjA svIkRta hai| jainI una mahAn puruSoM kI pUjA karate haiM jo sarvotkRSTa, sarvajJa, sarvahitaiSI the| isa prakArakI pUjA prAcIna manuSyoM meM hI pracalita thii| (See Carlyle in Heroes & Hero worship.) tisapara mi0 I. TAmasa sAhaba apanI Early Faith of Ashoka nAmakI pustakameM likhate haiM ki-"jo dharma atyanta sarala hogA vaha usase adhika jaTila dharmase prAcIna samajhA jAyagA / " phira mejara janarala uralAma sAhaba jainadharmakA pUrNa adhyayana karake kahate haiM ki "baina"dharma" se sAla pUjAmeM, vyavahArameM aura siddhAMtameM aura kaunasA dharma hosakatA hai: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA yahI hAla aNugada siddhAnta (Atomic Theory) kA hai| brAhmaNoM ke prAcIna graMthoM jaise upaniSadhAdimeM aNusiddhAntakA ullekha nahIM hai / vedAntasUtrameM to isa siddhAntakA isIliye khaMDana bhI kiyA gayA hai| sAMkhya aura yogadarzanoMmeM bhI isake darzana nahIM hote| vaizeSika aura nyAyadarzanameM yaha siddhAnta svIkRta milatA hai, parantu yaha donoM darzana arvAcIna aura pauruSeya haiM / jainoM aura AjIvikoMko yaha siddhAnta prArambhase mAnya rahA hai| vidva n puruSa jainoMko hI isa viSayameM pramukha sthAna dete haiM, kyoMki unhoMne apane siddhAntako pudgala saMbaMdhI atIva prAcIna matoM (most primitive) ke anusAra nirdiSTa kiyA hai| ye siddhAnta svataH jainadharmakA mahatva sthApita karate haiN| isalie isaprakAra bhI jainadharmakI prAcInatA siddha hotI hai aura hamako kahanA hogA ki jainadharma aura jaina ,jAti sarva prAcIna honekA dAvA kara sakate haiN| evaM jaina dRSTise itihAsakA vikAza eka ajJAta samayase pArambha hotA hai| kyA jainI bhAratake mUla nivAsI haiM ? bhAdhunika vidvAnoMkA mata hai ki pahale bhAratavarSameM anArya loga basate the evaM Arya bhAratavarSake mUla nivAsI nahIM haiN| ve bhAratavarSa meM -jaikobI, IsAilopeDiyA oNva rilIjana enDa ithiksa bhAga 2 ra 199-200. 2-jaba jaina dharmakA astitva hinduoMke vedoMmeM bhI prAcIna pramANita hai taba use bovadharmase nikalA huA. samajhanA nitAnta mithyA hai| isa viSayakA vizeSa vivaraNa vartamAna lekhakako "bhagavAn mahApaura" mAmaka pustaka meM dekhanA caahie| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga | MULUUR in uttara pazcimI daroMse aitihAsika kAlake bahuta pahile praviSTa hue the / kahA jAtA hai ki yUropakI prAyaH sabhI jAtiyAM aura eziyA meM bhAra tIya tathA IrAnI ye saba isI vaMzakI haiN| yUropIya mAtA pitAse utpanna amerikana bhI isI jAti se haiM / yadyapi 'vAstava meM prAcIna AryoMkI mUla janmabhUmi kahAM thI, ve loga kaba vahAMse cale aura kisa kisa dezameM kaba kaba jAkara base ' 'isa viSayameM anveSakakA vibhinna mata hai, parantu vizeSa pramANoMke ' hote hue yaha yuktisaMgata pratIta hotA hai ki AyakA mUla sthAna - bhAratavarSa hI thA, jaisA ki hiMdI vizvakoSake bhAga 2 pRSTha 689 para pramANita kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki "RksaMhitA ke anupratnasyokaso huve " ( 1 / 30 | 19 ) pramANapara yUropIya purAtatvavid sArasvata AryoMke Adi puruSoMkA pUrvavAsa eziyA khaNDa ke madhyabhAga - sthita belurtA aura suzatAgakI pazcima pArzvagata upatyakA bhUmi batAte haiM / kintu vastutaH pahile AryAvAsa saptasiMdhu pradeza rahA / .... gaGgA, yamunA, sarasvatI, zutudrI ( zatadru ), paruSNI ( harAvatI ). asinkI ( candrabhAgA ), evaM vitastA, inhoMmeM irAvatI. candrabhAgA aura vitastA ina tInoMke saMmilanase sambhUta maruddhadhA, zatadruke pazcima pArzva ke saMgata prAcInatama ArjIkIyA ( urujie vA vipAT jo isa samaya vipAzA nAma se prakhyAta hai) aura takSazilA nAmaka pradezase nimnagAmI siMndhu'saMgata suSobhA sAta nadI jisa bhUbhAgameM vahatI, usakI saMjJA saptanada yA saptasiMdhu hai .... varNita saptanada pradeza siMdhuke pUrva pAra par3atA hai, / siMdhu pazcima pAra bhI apara saptanadra pradeza vidyamAna hai / Ajakala yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 15 AryAvarta ( bhArata ) se alaga hote bhI pahile usake antargata rahA / " isI viSaya meM mi0 nArAyaNa bhavanarAva pAvagIne apanI "Aryana kreDala ina dI sapta siMdhUja" nAmaka pustakameM likhA hai ki "Arya jAtiyAM videzoMse na Akara yahIM sarasvatI nadI Adike pAsa utpanna huI aura ise lAkha pacAsa hajAra varSase kama nahIM hue|" ataH yaha pragaTa hai ki AryoMkA mUla nivAsa bhAratavarSa thA, aura ve yahIMse jAkara anya videzoMmeM base the| isalie jaina dRSTise vartamAnake yUropAdi chahoM dvIpoMko AryAvarta ( AryakhaNDa) ke aMtargata * mAnanA yathArtha pragaTa hotA hai / isa vyAkhyAkI puSTi vividha dezoMke - mAnya granthoMmeM "Arya" zabda kA ullekha milanese bhI hotI hai / jaise pArasiyoMke avasthA nAmaka granthameM 'airya' zabda vyavahRta huA hai jisake artha arya aura Arya pragaTa kiye gaye haiM / yUnAnI logoMne bhI Arya dezakA ullekha kiyA hai / evaM yUropakI karIba 2 saba hI bhASAoM meM hala vA kRSi vAcakaM zabda ar dhAtuse nikalate haiM jisa 'ar' dhAtu se pAzcAtya saMskRtakA artha (Arya ) zabda banA pragaTa karate haiM / aba jaba ki hama Ayako bhAratavarSakA mUla nivAsI pAte haiM taba jainiyoM ko bhI bhAratavarSakA Adi nivAsI mAnanA yathArtha haiM, kyoMki jainI jisa darzanake upAsaka haiM vaha Arya darzana hai / jaina darzana Arya darzana hai aura jainI Arya haiM jainadharmako Aryadarzana. pramANita karanemeM svayaM hindU zAstra pramANabhUta hai / upaniSidhoM meM eka dRzya varNita hai ki brAhmaNa, baMzaja nArada Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| kSatrI nRpa sanatakumArake darabArameM AtmavidyA meM siddhahasta honekI jijJAmAse gae the| vahAM nAradane kahA ki " yadyapi maiM vaidika zAstroM meM pAraGgata hUM parantu maiM abhI apane jJAnako aparipUrNa samajhatA hUM" kyoMki kurupAJcAla AryoMkI apara vidyA vA vaidika jJAna vibhinna pUrvI AryoMkI AtmavidyA vA pavidyAsa maiM nitAnta anabhijJa huuN|" alavidyA meM vaidika yajJakANDakA niSetra hai jo kevala nirarthaka hI nahIM balki jIvakI AtmonnatimeM bAdhaka hai / bra hmaNa zAstroMmeM vaha viSaya manoraJjaka hai, jahAM yAjJavalkya gaMgAkI tarAI meM rahanevAle manuSyoM kA pUrvIya Ayoko jo bahutAyatase kAzI, kauzala, videha aura magadhameM rahate the bhraSTa' saMjJAse vibhUSita karatA hai / bhraSTase matalaba ruSTa hue loga athavA sudhAraka hote haiM / isalie antataH vaha 'bhraSTa' loga Arya the| malA, yAjJavalkyane ina pUrvI Aryoko bhraSTa kyoM kahA ! isakA kAraNa iMdana meM vizeSa anusaMdhAna karanekI AvazyakatA nahIM! gaGga pradezoMke rahAkU athavA kAzI, magadhAdike nivAsI pUrvI AryoMne anokhI sAmAjika rItiyoM kA pracAra kiyA thaa| unhoMne kevala veda varNita yajJoMkA hI niSedha nahIM kiyA thA balki kahA thA ki unakA karanA pApakA kAraNa hai aura na karanA puNyakA bhAjana hai| isa prakAra unhoMne eka hI dRSTise lAbha nahIM uThAyA balki unakA virodha karake matabhinnatAko pUrNa prakaTa kara diyaa| ata: yaha vizeSatayA svIkAra kiyA jA sakatA hai ki ye pUrvI bArya jinhoMne vaidika. kriyAkANDakA niSedha kiyA thA goramAtmAkI amAnatAkA pracAra kiyA thA nhii|smaasyaakii puta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [ 17 bhASAoMke itihAsase bhI hotI hai, kyoMki usase jAnA jAtA hai ki pahileke Arya loga aura mukhyataH unameM vaha kSatrI jo kAzI, kauzala, are aura videhake nivAsI the, eka prakArakI prAkRta bhASA bolate the; jisake kAraNa kuru pAJcAlake AryoMne unakI Arya bhASAke kalpita dUSita uccAraNake kAraNa upekSA kI thI / aura jaba ki yaha pUrNatayA mAnI huI bAta hai ki jainiyoMke prAcIna grantha kevala prAkRtameM hI likhe jAte the, taba prAkRtika dRSTise bhI yaha svIkAra kiyA jA sakatA hai ki kAzI, kauzala, videha aura magadhake nivAsI pahileke Arya jaina the / isa prakAra jainI aura unakA dharma Arya pramANita hote haiN| isalie jainI bhAratavarSake mUla nivAsI Arya haiN| pro0 e0 cakravartI ema0 e0 isa ora vizeSa anusaMdhAna kara rahe haiM / unhIMke eka lekhase yahAM yaha varNana kiyA gayA hai / kyA pUrvI Arya mleccha aura prAcIna AryyomeMse nikale the ? hindU zAstroMmeM pUrvI AryoM arthAt jainiyoMko bhraSTa mleccha kahA hai to kyA vaha vAstavameM mleccha the ? parantu isa praznakI asArthakatA pUrvokta kathanase hI pratyakSa hai aura yaha sApha pragaTa hai ki veda viparIta vicAroMkA pracAra karanese unakA aise zabdadvArA ullekha kiyA gayA hai. yadyapi vAstava meM vaha Arya the / isake atirikta unameM pUrvI AyakA mleccha kahanA svayaM hiMduoMkI 'smRti' ke nimna lokase bAdhita hai cArtuvarNavyavasthAnaM yasmindeze na vidyate / mlecchadeza sa vijJeyaH AryAvartastataH param // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ] saMkSita jaina itijhasa prathama bhAga / ____ arthAt jisa dezameM cAroM varNoke varNagata Azramadharma kI vyavasthA nahIM, vahI sthAna mleccha deza hotA hai| AryAvarta usase bhinna hai| jainiyoM meM varNavyavasthA unake prathama tIrthaMkara (hinduoMke mAna hue naveM avatAra)zrI RSabhadevake jIvanakAlase athavA pUrNarUpase bhAratavarSake prathama sArvabhauma adhipati-paurANika cakravartI bharata "jinake nAmapara hindustAna bhAratavarSa kahalAtA hai" ke jamAnese pracalita hai aura pUrva Arya jainI the, yaha hama dakha cuke haiN| isaliye pUrvI Arya mleccha nahIM the aura na vaha prAcIna AryoMmeMse ruSTa hokara nikale the| kurupAzcAlake AyoM dvArA pracArita hiMsApUrNa yajJakANDa vAstavameM vedoM meM nahIM thaa| kyoMki vedoMmeM hiMsAvRttikA vidhAna nahIM ho sakatA, jo usake mAMsabhakSI evaM rAkSasoMke zrApa sambandhI vAkyoM Adise pragaTa hai / isalie vedoMkI . vAstavika zucitAmeM yaha ghRNotpAdaka viSaya pazcAt kisI dusemayameM bar3hA diyA gayA thaa| vedoMmeM yajJaviSaya pahile nahIM thA, vaha pIchese bar3hA diyAgayA thA unakA sAmAnya digdarzana / ___ yaha yajJa viSayaka viSaya vedoMmeM kaba bar3hA diyA gayA, isake uttarake lie hama vedoMkA sAmAnya digdarzana kreNge| hindU vedoMko IzvarakRta batalAte haiM parantu maMtroM kA hI saMgaThana isa vyAkhyAko nirmUla kara detA hai / yathArtha IzvarIya vANIkI utpatti do prakArase kahI jAtI hai arthAt (1) AtmAke nijaguNa kevalajJAna dvArA athavA (2) kisI tIrthakarake nirvANa prAptike pahile sadupadeza dvArA / veda dUsare prakArake batalAma jAte haiM kyoMki unako zruti kahA gayA hai| isa sambandhameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA yaha bAta dhyAnameM rakhanA cAhie ki vANI cAhe kucha aura kaisI bhI kyoM na ho, eka paugalika kriyA hai aura usakI utpatti mAnasika vRttiyoM dvArA paudgalika aNuoMse hotI hai| taba vaha zabda paugalika aNuoMse veSTita AkAzameM hokara zrotAke karNagocara hotA hai| mano. vRtti. jisase usakI utpatti hai aNuoMse paripUrNa hai| aura usake vinA usakI utpatti hI nahIM ho sakatI ! ataeva jaba pudgalake aMza nahI raheMge taba vANIkI utpattikA honA asambhava hai| aura isase yaha bhI pramANita ho gayA ki paramAtmAvasthAmeM jIva manuSyoM dvArA bAtacIta nahIM kara sakatA hai| isake atirikta jaba karmoMse pUrNa chuTakArA pAnA 'arthAt nukti pAnA AtmAko mvataH hI dhyAna karanese milatA hai taba koI bhI AtmA, paramAtmAvasthAmeM dUsaroMse bAtacIta karanekI icchuka nahIM hogii| ataH yaha pUrNatayA siddha hogayA ki zuddhAvasthAkI AtmA azvA paramAtnA dvArA vANI manuSyoM taka nahIM pahuMcAI jA sktii| isalie veda IzvarakRta nahIM hai| sutarAM ve vividha RSi kaviyoMkI racanAeM haiN| ina RSiyoMne unase unake maMtroMko kavitAmeM prakaTa karake apanI AmAko usake guNa gAkara mohita kara lenA hI, mAzaya raklA thaa| veda maMtroMmeM prAkRtika zaktiyoM sUrya. ani ' AdikI upAsanA nahIM hai, balki AtmAke vividha guNoM kA varNana hai| vaidika kAlakI ucca sabhyatAkA dhyAna rakhate hue yaha kabhI bhI vIkAra nahIM kiyA jA sakatA ki vedoMke racayitA RSigaNa itane * * isa viSayakA pUrNa vivaraNa sva0 verisTara campatagaya janakI Practical Path nAmaka pustakameM dekhanA cAhie; jisake anusAra . yahA~ para racA kI jA rahI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.] saMkSipta jaina itihAsa prathama maag| ajJAnI the ki ve prAkRtika zaktiyoMse Dara jAte aura unakI upAsanA karate ! vAstavameM una zAkabhojI RSiyoMne veda maMtroM meM AtmAke guNoMkA alaMkRtarUpameM guNagAna kiyA hai| unakI yahI alaMta zabda racanA kucha kAlake pazcAt daivIvANI samajhI jAne lagI aura eka nae dharmakI utpatti ho gaI, jyoMhI vedoMke yathArtha bhAvoMko manuSyoMne bhulA diyaa| sabase prAcIna maMtra Rgvedake yajJa viSayake atirikta haiM; aura unakA yathArtha bhAva usa samaya bahuta manuSyoMko vidita thaa| evaM ve mantra sAhityadRSTise hI sundara aura manoraJjaka nahIM the kintu ve manuSyako AtmajJAna prApta kagane meM bhI sahAyaka the| isI kAraNa usa samayake manuSyoko yaha kaNThastha the; sutarAM ve RSiyoMke lie dhyAnakI eka sAmagrI the| unakI pavitratA mAnyatA dinoMdina bar3hatI hI gaI aura samayake dIrgha prabhAvase unakI daivIvANIke rUpameM mAnyatA hone lgii| aura kucha unake bhaktoMne unheM vismayapUrNa kRtyoMse paripUrNa pragaTa kara diyA / isa prakAra Adhunika manuSyoMne unako vizeSa mAnya smjhaa| yadyapi ve unake yathArtha bhAvase anabhijJa the aura ve unheM apane matakA devI zAstra samajhane lge| jaba veda daivIvANI mAne jAne lage taba unameM samaya samayapara unake bhaktoM dvArA nyUnAdhika parivartana kara diye gye| unameM jo eka vizeSa ullekhanIya parivartana kiyA gayA vaha eka duSkAlake prabhAvase kiyA gayA thA, kAraNa ki jinakA balidAna kiyA nAtA unako to dukha hotA hI hai parantu vaha yajJakartA aura usake sahAyaka sabahIko duHkhadAyaka hI thA aura antameM hama dekhate haiM ki vedakI yathArtha pavitratA meM bhI bahA lagA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA / . [21 .. mahAbhAratake zAMti parvake 337 veM adhyAyameM rAjA vasune eka azvamedha yajJa bhiSajoMkA kiyA thaa| yaha varNana hai| isase prakaTa hai ki pahile pazu yajJameM nahIM home jAte the| pazu yajJakI utpatti jisaprakAra jainapurANameM rAjA vasu dvArA huI batalAI gaI hai vaise hI ukta parvake 339 veM adhyAyameM rAjA vasuko hI usakA pratipAdaka batalAyA hai| yaha adhika parivartana jaina purANoMke anusAra nimnaprakAra huA thaa| kAla vizeSa huA ki rAjA vasuke rAjyameM nArada aura unake ziSya paravatameM aja zabdapara vivAda huaa| aja zabdakA artha (1) tIna varSa taka purAne na ugane yogya cAMvaloMkA hai aura (2) aja nAma bakarekA bhI hai| paravata, jise mAMsa bhojanakA zauka thA, aba . zabdakA bakarA artha lagAtA thA aura nArada vaha utpAda zakti rahita dhAna batalAtA thaa| paravatakI parAjaya sarva janatAke samakSameM sarva sammatyanusAra huI / taba usane rAjAse prArthanA kii| gajA paravatake pitAkA ziSya thaa| rAjAko paravatake pakSameM lAneko usakI mAM gajAse ekAMtameM milI aura apane patikI gurudakSiNAke rUpameM eka vacana mAMgA / vasu rAjI ho gae aura apanA vacana de diyA / pAvatakI mAne paravatake arthakI puSTi karanekI yAcanA kii| taba vamuna bahuta pazcAttApa kiyA, parantu usakI mAtA apane viSayapara aTala thii| dUsare dina vaha viSaya rAjAke sammukha upasthita kiyA gayA jisane raktake vacanakI puSTi kii| isa kAraNa vasukA sarva-nAza huA ca paravata rAjyase nikAla diyA gayA, parantu vaha apane matake pracAra karanemeM prayatnazIla rahA / jaba vaha apane matake pracArake mArgakA vicAra . kara rahA thA taba use eka paTalavAsI deva brAhmaNake rUpameM milA aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAMANNALLAINTIMALAMINATANAMAMATAMA N NAINIKANNAAMKAIMEANINNARVAANTINATION 22] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / yaha deva jisane apaneko zAMDalya RSi batalAyA thA, apane eka pUrvabhavameM madhupiMgala nAmaka rAjA thA; jisakI bhAvI strI kisI zatrudvAga na milane pAI thii| usa kanyAkI mAtAne madhupiMgalako apanI putrI arpaNa karanekA saMkalpa kiyA thA, isa kAraNa madhupiMgalako usa sulasA nAmaka kanyAse varamAlA prApta karanemeM koI zaMkA nahIM thii| isake zatru sAgarako yaha bheda mAlUma ho gayA aura sulasAke rUpalAvaNya para Asakta ho usane maMtrIme isa viSayameM sammati lI / isa duSTa maMtrIne eka jhUThA sAmudrika zAstra banAkara cupakesa svayaMvara sthAnameM gAr3ha diyaa| aura jaba saba rAjA svayaMvarake dina ikaTe hue. taba usane usa sAmudrika zAstrako daivIkRtyake rUpameM prakaTa kiyaa| phira vaha bAhara nikAlA gayA aura par3hA gyaa| madhupiMgala viSayaka vAkyoMko khUba jora dekara yaha darzAte hue par3hA, ki madhupiMgalakI AMkheM usako aura usake kuTuMbiyoMke liye durbhAgyasUcaka haiM / isa prakAra madhupiMgalane apanA apamAna jAnakara apane kapar3e utAra kara pheMka diye aura sAdhu rUpameM rahane lgaa| udhara sulasAne sAgarake galemeM varamAlA DAlI / isake kucha kAla pazcAt madhupiMgalako sava saccA hAla kisI jyotiSI dvArA jJAta hogyaa| jisake kAraNa vaha krodhako prApta huA aura usI avasthAmeM usakI mRtyu hogii| aura marakara vaha paTalavAsI deva huaa| ___avadhijJAna dvArA sArA hAla mAlUma kara vaha apane pUrvabhavake zatru sAgarase apanA vaira cukAnemeM prayatnazIla huA aura tatkAla hI * isa madhyalokameM AyA aura paravatako apane dezase nikAlA huA svamata pracAra hetumArgakA vicAra karate hue pAyA / paravatako apanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [ 23 badalA lene meM sahAyaka jAna vaha usake isa duSTatama kAryameM yoga dene lagA / isI ke anusAra paravata rAjA sAgarakI purI meM gyaa| vahAM isa deva - jisakA nAma mahAkAla thAne aneka prakArake marI roga phailA die aura eka rogake zAMta hone para anya prakArakA phailA detA thA / isase vahAMke manuSyoMko vizvAsa hogayA ki yaha devI prakopa hai aura paravatakI sammatyanusAra pazuyajJa karanA hI nizcita kiyA gayA / prathama to ve loga bahuta bhar3ake parantu rogake prakopa aura paravatake anekoM vimmayotpAdaka kRtyoMne unheM aisA karaneko bAdhya kiyA / prathama kevala mAMsa hI arpaNa kiyA gayA aura usase lAbha bhI mAlUma huA / jisa bAta kA pracAra paravata nyAyakI talavAra na kara sakA, usIko eka devakI sahAyatA se pUrNarUpameM pracAra karane lgaa| dhIre 2 bahutase manuSya usake matAnuyAyI ho gae aura aMta meM eka anamegha yajJa - paravatake kathanAnusAra ki jisa jIvakA balidAna kiyA jAtA hai usako duHkha nahIM hotA; kintu vaha svargako prApta hotA hai - karAyA gyaa| yahAM bhI jyoM hI bakare kI bali caDhAI gaI tyoM hI mahAkAlakI sahAyatA se eka mAyAvI vimAnameM eka cakaga baiThA huA svargako jAtA dikhAI par3A. jisase sAgara ke samasta rAjyako usapara vizvAsa ho gayA / ajamedhake pazcAt gomedha kiyA gayA, phira azvamedha aura antameM prabhAvanApUrNa nagmegha kiyA gayA / pratyeka avasthAmeM balidAna kiyA huA pazu vA manuSya vimAnArohita svargakI ora jAtA dikhAI par3A / jaise 2 samaya bItatA gayA vaise 2 isake pratikAraka manuSyoMkA abhAva hogayA aura antameM pazu yajJa svargakA dvAra hI mAnA jAne lagA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] saMkSipta jaina itihAsa: prathama bhaag| +MNNINESEN a renesNRNITIATIVENYEARNIRNAYANEWww.ANARTS . usa samayake nirmApita yajJa viSayaka anyoMmeM ukta prakArakA varNana bhI kara diyA gayA thA aura yajJameM manuSyoMko aisA vizvAsa hogayA ki kitane hI apanI bali svargaprAptikI icchAse deneko tatpara hogaye / antameM sulasA aura sAgarane bhI apaneko yajJameM balirUpameM bhasma kara diyA / isaprakAra deva mahAkAlakI icchA pUrNa huI aura vaha apane sthAna pAtAlalokako calA gyaa| isake sAtha hI yajJa viSayaka jhUThe dRzya aura rogAdi bhI vidA hoge| isI kAraNavaza usa samaya yajJake dRzyameM kucha pheraphAra nahIM dIkha pdd'aa| : kucha kAla pazcAt yajJAcAryoMke artha vizeSa rItiyAM pUrNarUpameM racI gii| anumAnataH usI RgvedakAlake samaya kucha maMtroMkA bhI parivartana paravatakI kAryasiddhike artha kara diyA gayA thA aura sAgarake dezase vaha nUtana mata sarvatra pracalita hogayA / mahAkAlake cale jAne ke uparAnta bhI yajJAcAryoMke yogabalaka prabhAvase kitane hI manuSya paravatake matameM milate rahe the| vadoMmeM guptabhASAkA vyavahAra kyoM kiyA gayA ? vedoMke* viSayameM ukta vivaraNako par3hate hue yaha zaGkA upasthita hojAtI hai ki vedake praNetA RSiyoMne unako alaMkArika rUpameM kyoM likhA jo pramotpAdaka hai ? isa paradekI oTameM hokara athavA kathAnaka rUpameM AtmajJAna pracAra karanese yahI bhAva pragaTa hotA hai ki usake pratipAdaka usako vaijJAnika DhaGgase pratipAdita karanemeM asamartha the| isalie yaha bhI avazyambhAvI hai ki una RSiyoMne yaha jJAna kisI * anikI mAnyatA kina vedoM meM hai ?isakA uttara agAr3I milegaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ am.NANALANKARINAMANAINSPIRINEWi nner: .....prastAvanA | .. [25 aise dharmase liyA hogA jo use vaijJAnika DhaGgapara varNita karatA ho| bhAratavarSameM hiMdUdharmake atirikta usakI samakoTimeM jainadharma bhI prAcIna mAnA gayA hai| ataeva saMbhava hai ki vaidika RSiyoMne apane jJAnakA AdhAra jainadharmase liyA ho| isI vyAkhyAkI puSTi karmoMdvArA AvAgamanake siddhAMtako vicArapUrvaka manana karanese hotI hai / AvAgamanakA siddhAMta vedoMke kartAoMko avazya vidita thA, kAraNa ki RgvedameM unhoMne jIvakA jala va vanaspati AdimeM janma lenA likhA hai| (See 'Indian myth and legens' by D. A. Macken. jie P. 116.) isake atirikta vedoMke kathAnakake gupta saiddhAMtika vijJAna ( Philosophy ) se bhI isakI puSTi hotI hai / Arya aura anArya / vedoMke viSayameM prasaMgavaza jo uparyukta varNana kiyA gayA hai, usameM Arya aura anAryokA ullekha AyA hai| jaina dharmameM manuSya jAti mUlataH eka mAnI gaI hai; parantu karmakI apekSAse use do vibhAgoMmeM vibhakta kiyA hai, arthAt Arya aura mleccha / Arya una manuSyoM ko kahate haiM jo utkRSTa kulIna aura dharmameM sta rahanevAle haiN| __mleccha una anArya manuSyoMko kahate haiM jo asabhya aura hiMsopajIvI hote haiN| bhAratavarSa meM Arya aura mleccha donoM hI prakArake manuSya sadaivase haiN| mAratavarSake mUla rahAkU drAvir3a jAtike manuSya anArya aura asabhya kahe jAte haiM, pAtu hama eka prakhyAta vidvAn mejara janarala pharalAMga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.6 ] saMkSipta jaina itihAsa: prathama mAga / : sAhaba kI sammati pahile uddhRta kara cuke haiM, jisase prakaTa hai ki drAvir3a jAtikaM sAtha 2 usa samaya eka vizeSa sabhya samAja bhI vidyamAna thii| isa prakAra jainadharmake ukta kathanakI puSTi hotI hai| aura yaha bhI vicAraNIya bAta hai ki drAviDa bhASAkA jo sAhitya upalabdha hai, vaha AdirUpameM jainadharmakA hai| arthAt jainiyoM dvArA hI drAvir3a sAhityakI jar3a jamAI gaI thii| isalie samagra drAvir3a jAtiko asabhya kahanA yuktiyukta bhASita nahIM hotA / sara saMmukhama ceTTIkA mata hai ki drAvir3oMkA Adi dharma jainadharma hI thA / kyA bhAratameM anArya aura asabhya vasate the ? Adhunika vidvAnoM dvArA jo yaha kahA gayA hai ki pahile bhArata meM anArya aura asabhya loga vasate the. vaha saMbhavataH isa prakAra hogA | jaina dharmameM kahA gayA hai ki bAvIsaveM tIrthaGkara bhagavAna nemi - nAthake mokSa jAneke pazcAt bhagavAna pArzvanAthake janma hone taka dharmakA mArga yadyapi bilakula banda to nahIM huA parantu usa samayakI prajA dharmamArga se itanI rahita hogaI thI ki cAritrahInatA ke kAraNa ar kinhIM aMzamaM asabhya kahI jAsakatI hai| ataeva jisa samaya ke anumAna hamAre itihAsakAra karate haiM vaha samaya yahI hogA / dharmamArga se rahita honeke kAraNa usa samayake manuSyoMko itihAsakAroMne anArya samajhA hogA, parantu yaha to kisI taraha bhI siddha nahIM ho sakatA hai ki jina logoMko ye bhAratake Adi nivAsI aura anArya mAnate haiM unase pahile bhAratameM Aryatva thA hI nahIM / isaliye jaina dharma isa bAtake mAnaneke liye taiyAra nahIM hai ki bhAratavarSakI kArya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ .: praanaa| [27 prAya jAtike itihAsakA prArambha isI samayase huA hai, kiMtu yaha samaya parivartanakA thA jisameM dharmamArgakA lopasA ho gayA thA aura manuSya prAyaH adharma-mArgakI ora rujU hogaye the / * isake atirikta kaI vidvAnoMne vedoMko gaugva dRSTi mmaraNa kiyA hai| itihAsake prArambha kAlameM hI koI bhI grantha vedoMke samAna saMgaThita nahIM ho sakte aura aisI avasthAmeM jaba ki loga anapar3ha batAe jAte haiM, isase bhI mAlUma hotA hai ki na to usa samayake manuSya hI anapar3ha the aura na vaha samaya hI Arya jAtike itihAsake prAraMbhakA 'thA, kintu isa samayase bhI karor3oM varSoM pahilese Arya jAtikA itihAsa calA AtA hogaa| Adhunika vidvAnoMne kAle raMgavAle manuSyoMko anArya batalAyA hai parantu kisI jAtiko raMgameM kAle hone hI ke kAraNa anArya nahIM kaha skte| ataeva drAvir3a jAti bhI kevala isIlie anArya nahIM kahalA sakatI aura na isake liye koI kAphI pramANa hI hai ki drAvir3a, kola, maMgola Adi jaMgalI jAtiyoM ke sivAya bhAratavarSameM aura koI sabhya jAti thI hI nahIM / bhAratavarSakI jAtiyAM / bhAratavarSake prAcIna samayameM vahAMke rahAkU AryoMmeM mUlase cAra varNa the aura una hI ke anusAra kevala cAra jAtiyAM thIM, parantu pazcAt videzI jAtiyoMke AkramaNake samayase unameM mizraNa ho gayA pratIta * bA. sarajamala jaina kRta "jaina itihAsa" bhAga prathama pR0 14 / x pUrva pUcha 13. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAkSI jaina itihAsa prathama bhAga | 28 ] hotA hai / Adhunika itihAsakAra ke anusAra vartamAna bhAratIya janatA jagatakI sabhI bar3I 2 jAtiyoMkA mizraNa hai / usakA bar3A bhAga niHsandeha AryavaMzase hai / parantu usameM drAvir3a, tAtArI tathA agca jAti kucha aMza usa jAti ke bhI sammilita haiM jisako nIgro yA habzI kahA jAtA hai / aura uttarIya bhArata ke - vizeSatayA paJjAba, saMyukta prAnta, rAjapUtAnA, gujarAta, baMgAla aura vihAra ke adhivAsa adhikatara AryavaMzake haiN| uttara pazcimameM kucha aMza araba aura tAtArI mUlake haiM / uttara pUrva meM kucha rakta maMgoliyana jAtikA hai| dakSiNameM adhikatara bhAga drAvir3a jAtikA hai aura mAlAbAra sAgara-taTapara eka vizeSa saMkhyA arabI vaMzake musalamAnoMkI hai| madhya bhArata tathA dakSiNameM aura vindhyAcalake bhAgoM meM aura nIlagirI parvatake pradezameM ve jAtiyAM basatI haiM jinakA bhAratakI Adima nivAsI kahA jAtA hai, jaise ki bhIla aura goSTa Adi * bhAratakI bhASAyeM / prAcIna samayameM uttara bhAratakI kyA bhASA thI, isakA sapramANika uttara denA jarA kaThina hai, parantu jaina dharmAnusAra hama kaha sakate haiM ki vahAMkI bhASA prAkRta thI, jisameM jainiyoMke atyanta prAcIna zAstra pUrva saMkalita the / Adhunika itihAsakAra uttara bhAratakI prAcIna bhASAko nirdhArita karane meM apaneko asamartha samajhatA hai aura vaha kahatA hai ki madarAsa prAMtakI bhASAyeM drAvir3a zrotase haiM / sambhava hai ki AryoMke samaya usa zrotakI bhASAyeM uttarIya bhAratameM bhI pracalita * lA lAjapatarAya kA "bhAratakA itihAsa bhAga 1 pRSTha 22. www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ : prastAvanA / [ 29 ho, parantu yadi aisA thA to hindU Ayana apanI bhASAko drAvir3a zrotake zabdoM aura muhAvaroMse amizrita rakhane meM bhArI saphalatA prApta kii| Adhunika drAvir3a bhASAoMmeM saMskRtake asaMkhya zabda haiM, parantu kyA prAcIna aura kyA nUnana saMskRtameM drAvir3a bhASAoMke zabdoM aura mahAvaroMkI sUratataka dikhAI nahIM detI / yadi be hoMge bhI to aise kama ki unakA honA na honA samAna hai| uttarIya aura pazcimI bhAratakI sabhI bhASAe~ arthAt baGgalA, hindI, paJjAbI, gujarAtI aura marAThI apabhraMza prAkRta bhASAse nikalI haiN| hAM, urdUmeM arabI, phArasI aura tAtArI zabdoM tathA muhAvaroMkI bahuta kucha milAvaTa hai. va bolacAlakI urdUmeM bhI sau pIche 75 se bhI adhika zabda nizcayapUrvaka saMskRtake haiN| x hiMdI bhASAke aba takake itihAsase yaha pramANita hai ki prAcIna hiMdI bhASA vizeSakara apabhraMza prAkRtase milatI julatI thI / isalie yaha mAnanA yuktisaMgata pratIta hotA hai ki prAkRta bhASA se hI saMskRta aura hindI udbhavita huI hai aura unase hI anya bhAratIya bhASAoM kI utpatti huI hai| tisapara isa viSaya meM mi0 binsenTa smitha sAhaba likhate haiM ki "" The most important family of Indian languages-the Aryans-comprises all the principal languages of Northern and western India, descended from ancient vernaculars or Prakrits. Oxford History of India p. 12.) bhAvArtha - uttara pazcimIya bhAratakI samagra Arya bhASAe~ prAcIna prAkRta bhASAoMse udbhAvita huI haiM / << * x pUrva pustaka bhAga 1 pRSTha 23. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| Tamann am.NeMINER bhAratake dhrmaa| vartamAna bhAratavarSameM aneka dharma pracalita kahe jAte haiM / samajhA jAtA hai ki vahAM asaMkhya dharma haiM / kitaneka loga to yaha kahate haiM ki jitane bhAratavarSa meM manuSya haiM utane dharma haiN| " vAstavameM to yaha antima kathana saMsArake sabhI adhivAsiyoMpara caritArtha hotA hai; kyoMki dharma eka vyaktigata lakSaNa hai jo pratyeka manuSyake liye alaga alaga hai| dharmakA saMbaMdha manuSyakI AtmAse hai| manuSyoMkI AtmAe~ bhinna 2 haiM isIliye kinhIM do manuSyoMkA dharma vAstavameM eka nahIM hai / parantu jina sAdhAraNa arthoMmeM " dharma " zabdakA prayoga kiyA jAtA hai unakA dhyAna rakhakara yaha kahA jA sakatA hai ki bhAratameM tIna dharmoke anuyAyiyoMkI saMkhyA sabase adhika hai-(1) hindU, : 2 ) isalAma, (3) iisaaii| inake atirikta sikkha, jaina, bauddha aura pArasI bhI haiN| ye saba Arya jAtike dharma haiM / isalAma aura IsAI donoMkA mUla yahUdI hai| bhAratameM yahUdiyoMkI bhI kucha saMkhyA hai|"* kiMtu ina sabake hote hue bhI prAcIna bhAratameM kevala tIna mukhya dharma the, arthAt jainadharma, hindUdharma aura bauddhdhrm| inameM yadyapi AphsameM pratispardhA barAbara calI AtI rahI hai parantu pAzcimAtya dezoMkI taraha yahAM kabhI bhI dharmake pavitra nAmapara lahAiyAM nahIM lar3I gii| hAM! yaha avazya hai ki kabhIra hiMdU rAjAoMne jainoM aura bauddhoMpara atyAcAra kie aura kabhI unhoMne hiMduoMpara kie, parantu vastuta: hiMdU athavA jaina athavA bauddha sabhI rAjyoM meM sabhI saMpradAyoMke paMDitoMkA mAna aura sammAna hotA rhaa| * lA* lAjapatarAya kRta " bhAratavarSakA itihAsa". bhAga 1 pR. 23. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA | zy [ 31 itihAsakI AvazyaktA / 66 kisI x baccekI zikSA tabataka pUrNa nahIM samajhI jA sakatIjabataka ki usako usa jAti aura usa samAjake itihAsakA jJAna na ho - jisake andara vaha utpanna huA hai aura jisameM rahakara use apane mAnuSI kartavyoMko pUrA karanA hai| pratyeka vyakti jo saMsArameM janma letA hai vaha bahutasI pravRttiyAM apane mAtA pitA aura prAcIna pUrvajoM se dAyameM pAtA hai / jisa prakAra pratyeka manuSya apane pUrvajoMkA pratinidhi hai usI prakAra pratyeka mAnuSI samUha apane jAtIya pUrvajoMkA pratinidhi hai| koI samAja apanI vartamAna avasthAko pUrNarUpa se nahIM jAna sakatA jabataka use yaha jJAna na ho ki vaha kina kina avasthAoMse hokara yahAMtaka pahuMcA hai / samAjakI unnati ke lie yaha Avazyaka hai ki use apanI saba avasthAoM kA jJAna ho / pratyeka manuSya aura pratyeka mAnava samudAya apane samAjakI vartamAna avasthA meM prabhAvita hotA hai / vartamAna avasthAeM bhUtakAlIna avasthAoMkA pariNAma huA karatI haiN| aisI avasthA meM pratyeka mAnava samudAyakI unnatike liye Avazyaka hai ki usako apanI jAtike itihAsako acchI jAnakArI na ho, vaha apanI jAtikI unnati aura sudhAraka kSetrameM koI yathocita paga uThAne ke yogya nahIM ho sakatA 1 jaina samAja apanI vartamAna adhodazAse nikalane ke prayatna meM prayAsazIla hai, parantu usake pAsa apane pUrvajoMkA eka kramabaddha itihAsa pUrva maga 1 pR0 27 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga ! na honeke kAraNa vaha apane isa zubha prayAsameM utanI saphala - manoratha nahIM hai jitanI ki honekI AzA thii| apane pUrvajoMkI unnata dazA aura apanI vartamAnakAlIna avanata dazA evaM unake kAraNoMko jaba hama dhyAna meM lAyeMge taba hI yathArtha unnatikI ora paga bar3hA sakeMge / hamAre antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrane hamako 2468 varSa pahile isa viSaya meM pUrNa sAvadhAna kara diyA thA / arthAt jisa jisa AtmAko apanA, lokakA aura bhUta bhaviSyata vartamAnakA dhyAna nahIM hai vaha satyamArgakA anuzIlana nahIM kara sakatA - apane sArvadharma kI upayogitA jagatake nikaTa pragaTa nahIM kara sktaa| isalie pratyeka jainIkA kartavya hai ki vaha apanI jAtimeM vAstavikarItyA kartavyaparAyaNa honeke lie jaina itihAsakA jJAna rakkhe | aura jaina samAja meM eka vAstavika itihAsake abhAvakI pUrti ke lie isa itihAsake likhanekA prayatna hai | : jaina itihAsake kAlavibhAga aura aitihAmika AdhAra / pUrvokta varNanase hameM jJAta hoyA hai ki jaina itihAsa mukhyatayA tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai arthAt - ( 1 ) itihAsakAroMdvArA svIkRta kAlake pahilekA itihAsa arthAt 2500 varSa se pahalekA itihAsa / (2) usa samayakA itihAsa jisa samaya bhagavAna mahAvIra svAmIne apane tIrthamArgakA prasAra karake dharmakA pratipAdana kiyA thA aura unake ziSyoMne unake pazcAt usakA pracAra digdigAMtaroMmeM phailAyA thA arthAt IsAke janmase 600 yA 700 varSa pahilese lekara IsAkI terahavIM zatAbdi takakA itihAsa, jisa kAlameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanAH / [ 33 jainadharmakA parama utkarSa rahA thA / 3) aura vaha kAla jisameM bhAratavarSameM yavana logoMkA adhikAra hogayA thA aura jainadharmakA vaha prabhAva ghaTa calA thA arthAtR terahavIM zatAbdi se lekara AjatakakA itihAsa | ina vibhAgoMke prathama bhAgake varNana karaneko hamAre pAsa kevala jaina zAstra haiM tathApi kucha2 sahAyatA hiMduoM ke zAstroMse bhI milatI hai| dUsare bhAga ke itihAsakA AdhAra hameM jaina aura hiMdU sAhityake atirikta bauddhoMka granthoMmeM, rAjyanItike granthoMmeM, tatkAlIna sAdhAraNa sAhitya meM, zilAlekha mudrAdimeM evaM videzI paryaTakoMke bhramaNa vRttAMtoM meM milatA hai| tIsare bhAgakA AdhAra uparyukta ke atirikta yUropIya vidvAnoMke itihAsa evaM musalamAna granthakAroMke itihAsoM meM prApta hai / HAL - isa prakAra jaina itihAsake ina sarva kAloMkA pUrNa vivaraNa upasthita karanA paramAvazyaka hai / isa hI AvazyaktAko dhyAna karake zrI bhA0 di0 jaina pariSadane eka aisA hI vizada jaina itihAsa nirmANa karanekA kArya zrIyuta hIrAlAlajI ema0 e0 kI adhyakSatA meM prAraMbha karAyA thA / usakI pUrti isa AvazyaktAko pUrNa kara detI kintu kheda hai ki pro0 sA0 anya Avazyaka kAryoMmeM vyasta rahaneke kAraNa usako abhItaka nahIM likha sake haiM / isaliye usa prastAvake anurUpa isa saMkSipta iti - hAsake likhane kA sAhasa hamane kiyA; jisameM hama bhagavAna mahAvIra ke sarva kalyANakArI divya dharma-prabhAvase hI kAryakArI huye haiM / atha ca isa saMkSipta itihAsakA prathama bhAga pAThakoMko samarpita hai / dvitIya evaM anya bhAgameM zeSake jaina kAlokA vivaraNa pAThakoM ke samakSa rakkhA 3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34.] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / gayA aura rakkhA jaavegaa| yaha harSakA viSaya hai ki isakI dvitIyAvRtti bhI prakAzita kI jA rahI hai| pahilA pricched| jaina bhUgolameM bhAratavarSakA sthAna / bhAratabhUmike viSayameM jAnaneke liye hameM sAmAnyatayA jaina bhUgolakA digdarzana karanA pdd'egaa| jaina dArzanikoMne Apta vacanAnusAra jIvita evaM anya padArthose vyAta AkAzako lokAkAza kahA hai aura isase bAhyako alokAkAza saMjJA dI hai / lokAkAzake svarUpake viSayameM kahA hai ki usakA AkAra vaisA hI hai jaisA pAMva pasAra kara donoM hAthoMko caur3Akara kamara para rakha lenese vinA sirake manuSyakA AkAra hotA hai| isa lokake bIcameM madhyaloka hai jise martyaloka bhI kahate haiN| isake ThIka bIcameM eka lAkha yojana arthAt cAlIsa karor3a mAilakA laMbA aura itanA hI caur3A jambUdvIpa hai| isa jambUdvIpake bIcameM eka meru parvata hai| isa parvatakI dakSiNa dizAkI ora bhagtakSetra hai yaha ardhacaMdrAkAra hai| isa ardhacaMdrAkAra bharatakSetrake bIcameM eka parvata hai jisakA nAma vijayArddha hai| isa parvatase bharatakSetra do bhAgoMmeM baTa gayA hai| isI bhastakSetrase hamArA saMbaMdha hai / isakA AkAra kucha2. isa prakAra hai: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahilA pariccheda / [35 mahAsindhu nadI mahAgaMgA nadI himavana paravata mleccha khaNDa / mleccha khaNDa mleccha khaNDa ha vijayA parvata a1 a4 : AryakhaNDa mleccha gleccha mahAga /gAja lavaNa samudra bharatakSetrake do vibhAgoMmeM eka uttarIya vibhAga, dUsarA dakSiNI vibhAga kahalAtA hai| uttarIya vibhAgameM mleccha rahate haiN| dakSiNI vibhAga mahAsindhu aura mahAgaMgA nAmaka do nadiyoM dvArA tIna vibhAgoMmeM vibhakta / hai| ina vibhAgoMke sarva antima pUrvIya aura pazcimIya vibhAgoMmeM bhI mleccha rahate haiN| hamalogoMkA nivAsa madhya vibhAgake upasamudra meM hai (a 1, a2. a 3. a 4) / isakI pUrva dizAmeM mahAgaMgA nadI, uttarameM vijayA parvata. pazcimameM mahAsindhu aura dakSiNameM lavaNa samudra hai| bharatakSetra 5266 yojana arthAt ikkIsa lAkha cAra hajAra dosau. mAila gyAraha gaja aura 111 iMca hai| mahAsiMdhu aura mahAnaMgA nAmaka nadiyAM aura vijayAdha parvata isa chai bhAgoM meM bAMTa detA hai, jaimA ki hama Upara dekha cuke haiN| Adhunika lamamta saMmAra arthAt aiziyA, yUropa, amerikA, aphrIkA, oNsTreliyA Adi isI AryaskhaNDake madhyameM sthita upaShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com "
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.6 ] saMkSipta jaina itihAsa prathakka bhAga / samudrake antargata haiM, jisake madhya meM bhUmi Uparako uThI huI hai aura usake cahu~ora samudra hai| saMbhavataH isa uThI huI jamIna ke kAraNa Aja eka manuSya pUrvakI ora calatA huA apane se pazcima meM sthita sthAnapara pahuMca jAtA hai aura yahI kAraNa hai ki abhI uttara aura dakSiNa dhruvakA ThIka patA nahI laga pAyA hai| jo ho, AjakI khoja kI huI bhUmike atirikta bhI aura bhUmi honA jaina bhUgola batalAtA hai, jisakA patA hama logoMko abhItaka nahIM lagA hai / bhAratavarSakA saMkSipta vivaraNa / vartamAna bhaugolikoMke matAnusAra kevala bhAratavarSa hI AryakhaNDa hai aura use AryAvarta athavA bhAratavarSakI saMjJA se aMkita kiyA hai / isa bhAratabhUmiko vibhinna manuSyoMne apanI 2 bhASA meM vividha nAmoMse pukArA hai| musalamAna lekhakoMne isa dezakA nAma hinda aura hindustAna svakhA thA / ' hindustAna' zabda eka samAsa hai jo aphaghAnistAna, balocistAna, turkistAna aura jAbilistAna ke DhaMgapara do zabdoMse milakara banA hai / aura hinda vaha purAnA nAma hai jo saba bidezI jAtiyoMne bahuta prAcIna kAlase ise de rakkhA hai| purAnI romana aura yUnAnI pustakoMmeM isa dezake nAma iNDo, iNDIja aura iNDa Adi Adi likhe haiM / 'hindU' unhIM zabdoMkA bigar3A huA rUpa hai / bahuta sambhava hai ki isakA yaha nAma iNDasa nadIke kAraNa par3ha gayA ho kyoMki usako saMskRta meM sindhu nadI kahate haiM / isI vyutpattike kAraNa yUropIya bhASAoM meM isa dezako iNDiyA kahA hai|' * * lA * lAjapatarAyakA " bhAratavarSakA itihAsa " bhAga 1 bR0 37 www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. pahilA pariccheda / [37 vartamAna bhAratavarSake uttarameM himAlaya parvata hai jo karIba 1600 mIla laMbA hai, aura jisake pAra tibbata deza hai| yaha parvata Adhunika saMsArameM sabase UMcA hai| bhAratake isa uttarIya bhAgameM nepAla, bhUtAna aura sikkima mile hue haiN| pUrva dizA brahmA aura baMgAlakI khAr3Ise sImAbaddha hai| pazcima dizAmeM aphagAnistAna balocistAna aura araba sAgara haiN| isa dezakA samagra sAgara taTa anumAnataH cAra hajAra mIla laMbA hai aura isakA samagra kSetraphala 18,02,657 vargamIla hai| ___" bhAratavarSa eka prakArase apane ApameM eka choTAsA saMsAra hai| isameM pratyeka jAtike manuSya, pratyeka dhammaike anuyAyI, pratyeka raGgake vyakti aura sabhyatA tathA zreSThatAkI dRSTise bhI saba prakArake manuSya milate haiN| isa dezake pahAr3a U~ca aura lambe haiN| unameM bahutasI bahumUlya khAne haiN| isa dezakI nadiyAM lambI, caur3I aura pAnIse muMhAmuMha bharI huI haiN| unameM nArve cala sakatI haiN| yahAMke vana saikar3oM vargamIlataka phaile hue haiN| ve pratyeka prakArakI vanaspatise sajjita aura nAnAprakArake vRkSoMse paripUrNa haiM / 'unameM bahutase aba kaTacuke haiM aura vahAMkI bhUmipara aba khetI hotI hai| isa dezameM retIle maidAna bhI mIloM taka phaile hue haiM |........is dezake adhika bhAgameM khetI hotI hai| jisa pracuratAse vividha prakArake zasya, bIja, phala aura phUla isa dezameM utpanna hote haiM kadAcit hI saMsArake kisI anyabhAgameM utpanna hote hoN| yahAMke vRkSa bar3e sundara, chAyAdAyaka aura phaladAra haiN| hamAre dezake vahutase pradeza aise haiM jo apanI upajakI dRSTise udyAnake namUne haiN| unake dRzya bahuta hI suMdara aura manohara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] sAMkSapta jaina itihAsa prathama bhAga | HUI HUS haiN| vahAM saba prakArakI jar3I bUTI. phala phUla aura anya aneka vastueM utpanna hotI haiM I hamAre parvatoM meM bahutasI ghATiyAM aisI milatI haiM jo nissaMdeha svargake namUne haiN| jaise ki kAzmIrakI dRzyAvalI. kullUkI ghATiyAM aura dArjiliMgakI coTiyAM / sArAzameM yaha deza isa yogya hai ki yahAMke nivAsI na isapara abhimAna kareM varan zuddhabhAvase isakI pUjA kareM / * bhAratavarSakI jana saMkhyA / isa samasta bhAratakI janasaMkhyA san 1921 I0 kI sarakArI manuSyagaNanA ke vivaraNa ke anusAra 318942480 hai / pratyeka dharmake anuyAyiyoM kI saMkhyA alaga alaga isa prakAra hai: dharma janasaMkhyA 216734586 66725330 1170596 hindU musalamAna ' sikkha IsAI jaina 475406 1157238 bauddha evaM anya 32679324 kintu san 1941 kI gaNanA meM yaha saMkhyA karIba 41 karor3a hai / bhAratavarSakI prAcIna aura arvAcIna AkRti / bhUtatvavidyA ke matAnusAra bhAratavarSakI prAcIna AkRti vartamAnakI bhAMti nahIM thii| unakA kahanA hai ki kisI samaya pahile usa pradeza * Ibid : bhAga 1. pRSTha 35-36. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ MANNARY SAnil.lam . pahilA pricched| .. [39 taka jahAM aba himAlaya, paJjAba aura saMyukta prAnta Adi sthita haiM, samudra phailA huA thA aura isa dezakI dakSiNI bhUmi aphrikA mahAdvIpake pUrvI sthalase milI huI thii| isake atirikta pragaTarItyA bhI bahuta parivartana huA pratIta hotA hai| pahilekI bahutasI nadiyAM aura kitaneka nagara aba nahIM milate / bahutasI nadiyoMke pravAha mArga Adi badala gae haiN| bahutase nagara ujar3a kara phirase basa gae haiN| bhAratake prAcIna nagara bhUgarbha meM haiM kyoMki prAcIna sthAnoMkI khudAI karanese pRthvIke bhItarase prAcIna nagaroMke bhavanoM ke do do maMjilake khaMDahara mile haiM jaise--prAcIna pATalIputra aura takSazilAke sthAna khodanese nikale haiN| pRthvIkA isa taraha parivartita honA kisI prakAra bhI atizayokti nahIM rkhtaa| jaina zAkoMmeM bhUmikI prAkRtika AkRtimeM parivartana hote rahanA mAnA gayA hai / ataeva bhAratakI prAcIna prAkRtika AkRti aura usaparake prasiddha sthAnoMkA nizcaya karanA ati kaThina kAma hai| bhAratavarSake prAcIna nagaroM Adike viSayameM gavarnamenTake purAtatva vibhAgane apane udyogase kucha anveSaNa kiyA hai aura usake pariNAmarUpameM jo phala prApta huA hai usakA mUlya ati adhika hai| usakA varNana yahAMpara nahIM kiyA jA sktaa| sAmAnyatayA mi0 kaniMgahama sAhabake prAcIna bhUgolase lekara varNita kevala kucha bAteM lA0 lAjapatarAyake prAcIna itihAsase yahAM uddhata karate haiM: bhAratake prAcIna pradeza aura nagara / cInI paryaTakoMne bhAratako pAMca bar3e prAMtoM meM vibhakta kiyA hai| ve pAMca prAMta yaha the: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / (1) uttarIya bhArata--isameM saMpUrNa paMjAba vizeSa, kAzmIra tathA anya nikaTavartI pahAr3I rAjya sindhu nadIke pAra sampUrNa pUrvI aphagAnistAna aura ve saba dezI rAjya haiM jo sarasvatI nadIke pazcimameM sthita haiN| (2) pazcimI bhArata-arthAt siMdhudeza, pazcimI rAjapUtAnA, thor3AsA gujarAta tathA kucha bhAga usa pradezakA jo narmadA nadIke nIcale bhAgameM sthita hai| (3) madhya bhAsta ---isameM vaha sampUrNa pradeza milA. huA thA jo gaGgA nadIke kinAroM para sthita hai arthAt thAnezvarase lekara dvIpa ( DelTA ) ke muhAne taka aura himAlaya parvatase lekara narmadA tk| (4) pUrvI bhArata--arthAt AsAma, baMgAla, gaMgAke trikoNa dvIpakI bhUmi, sambhalapura, ur3IsA aura gaMjAma taka / (5) dakSiNI bhArata-arthAt sampUrNa dakSiNa, pazcimameM nAsika taka, pUrvameM gaMjAma taka, dakSiNameM kumArI antarIya taka / isameM vartamAna barAra, tailaGga; mahArASTra, koMkaNa. haidarAbAda, maisUra aura TrAvaNakora mile hue the, arthAt vaha sampUrNa pradeza jo narmadA aura mahAnadIke dakSiNameM sthita hai| usa prAcIna samayake katipaya bar3e bar3e nagaroMke nAma aura sthAna isaprakAra batalAe jAte haiM: sakSamilA-suAna nadIke samIpa hasana abadAla aura jehalamake bIca thaa| bahuta sambhava hai ki isa nagarakI sthiti vaisI hI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahilA pariccheda / [41 thI jaisI ki isa samaya rAvalapiNDIkI hai| ( yahAMkI khudAImeM eka jaina stUpa mI nikalA hai|) siMhApura yA siMghApura-jehalama jileke antargata kaTAsake jharaneke nikaTa thA / matipura-pazcimI ruhelakhaNDa / brahmapura gar3havAla aura kumAUM / kauzAmbI-yamunA nadIke taTapara prayAgase Upara sthita haiN| (jainoMkA prAcIna kendra thA) prayAga-ilAhAbAda / (,) vAraNasI yA vaannaars-bnaars| (,) vaizAlI-gaGgAnadIke uttarameM tihuta prAnta / ( bha. mahAvIrakA janmasthAna isake nikaTa thaa| ) sarasvatI-vaidika kAlameM usa nadIkA nAma thA jo thAnezvarake cIcameM bahatI thii| boddhakAlameM sarasvatI eka pradezakA nAma thA jo ayodhyAke uttarameM rAptI nadIke taTapA thA / paattliputr-pttnaa| rAjagRha-pATaliputra aura gayAke bIca eka nagara thaa| nAlanda-pATaliputra aura gayAke bIca eka vizvavidyAlaya / yadi jaina dRSTise hama isa viSayameM vicAra kareM to hameM jJAta hotA hai ki ati prAcIna jamAnemeM jainadharmake isa yugakAlIna dharmapravartaka zrI RSabhadeva bhagavAnanaM hI bhAratavarSako vividha dezoM meM vibhakta kiyA thA aura unapara rAjAoMkI niyukti kI thii| "usa samaya jo puruSa bhagavAnase kyovRddha the aura kuTumba (IzvAnuvaMza ) se spanna the Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / unheM to bhagavAna AdIzvarane ikSvAkuvaMzIya kSatrI rAnA banA pRthvIkI rakSA karanekA bhAra sopA / jo kuru dezake rahanevAle zAsaka the unheM kuruvaMzIya khaa| jo ugra the aura jinakI AjJA ugra mAlUma par3atI thI unheM ugravaMzIya bnaayaa| nyAyapUrvaka prajAkI rakSA karanevAloMko bhojavaMzIya nAmase pukArA aura aneka manuSya jo prajAko haSAyamAna rakhate the unheM sAmAnya rAjA bnaayaa|"* bhagavAnane sukozala, avaMtI. puMDU, uMDra, ammaka, ramyaka, kuru. kAzI, kaliMga, aMga, baMga, suhama. samudraka, kAzmIra, uzInara, Anarta. vatsa, paJcAla, mAlava. dazArNa. kaccha. magadha, vidarbha, kurujAMgala, karahATa. mahArASTra. surASTra, AbhIra, koMkaNa. banavAsa, AMdhya, karNATa, kauzala, cola, kerala, dAsa, abhisAra. saubIra, sUrasena, aparAMta, videha, siMdhu, gAMdhAra, pavana, cadi, pallava, kAmboja. Agda. vAvhIka, turuSka, zaka aura kekaya ina bA~vana dezoMkI racanA kI x ina dezoMko mukhya pradezoMke antargata isa prakAra batAyA gayA hai:( 1 ) madhyapradeza kAzI, kauzala. kauzalya, kusaMdhya, azvaSTa, sAlva trigata, paMcAla. bhadrakAra, pATaccara. mauka. matmya. kanIya. sUrasena evaM vRkArthaka / ( 2 ) samudrataTa pradeza kaliMga, kurujAMgala, kaikeya. Atreya, kAMboja, ___ vAlhIka, yavana, zruti, siMdhu, gAMdhAra. sauvIra, sura, bhIru, dazeruka, bADavAna. bhAradvAja aura kvAthatoyA / / ( 3 ) uttara pradeza tArNa, kArNa, pracchAla Adi / - * zrI jinasenAcArya kRta harivaMzapurANa sarga 8 pRSTha 128 / ....dekho bAra sarajamalakRta " jaina itihAsa " bhAga 1 pRSTha 38 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahilA pariccheda / 1. ( 3 ) pUrva pradeza - khaDga, mAnavartika, malada Adi / (5) dakSiNa pradeza = bANamukta, vaidarbha, mANava, sakakApari. mUlaka, azmaka. dAMDika, Asika. navarASTra, mahiSaka Adi / ( 6 ) viMdhyAcala pRSTabhAga - dazArNava. kiSkiMdha, tripurAvarta naiSadha, vaidiza, antapa Adi / AMgAraka. pauMDra, malapravaka, baMga, magadha, [ 43 jaina itihAsa meM uparollikhita nagaroMke atirikta prAcIna naga I rokA varNana sAdhAraNatayA isa prakAra samajhanA cAhie: w Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ayodhyA, vA vinItA vA sAketA=ayodhyA phaijAbAda ke nikaTa / zrAvastI = ayodhyA ke nikaTa hai / candrapurI / siMhapurI banArasa ke nikaTa hai / campApurI - vartamAna bhAgalapura ke nikaTa | bhagavAna mahAvIra ke samayameM yahAM rAjA zreNika bimbasArake putra kuNikakA rAjya thA / yahIM bhagavAna vAsupUjyakA janma huA thA / kampillA = jilA pharukhAbAda meM kAyamagaMjake nikaTa | ratnapurI = phaijAbAda ke pAsa hai / saurIpura vA dvArikA - dvArikA / kuNDalapura - vartamAna meM isakA ThIka sthAna jJAta nahIM hai / hastinApura - hastinApura | pAvApurI = bihAra se dakSiNakI ora 7 mIla para / * www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| MMONNIwwamwwwINNOUNAIm dvitIya pricched| bharatakSetra meM samayacakra aura bhogabhUmikA kaal| yUropake vaijJAnikoMkA mata hai ki manuSya pazukI hAlatase unnati karate 2 manuSyakI avasthAko prApta huA hai; parantu isa matakA AdhAra korI kalpanA para hai / isalie yaha nitAnta asaMgata aura dArzanika siddhAntake viparIta hai| phira manuSyakI unnatikramako tIna kAlameM vibhakta kiyA gayA hai arthAt ( 1 ) prAcIna " zilAkAla " jisameM manuSya moTe 2 pattharake yaMtroMse kAma letA thA, (2) pattharoMke acche yaMtroMke bananekA samaya, aura (3) vaha kAla jisameM manuSyane dhAtuoMkA upayoga prArambha kiyA, kintu yaha vibhAjana bhI kalpita hai-saiddhAntika dRSTise poca hai| yathArthameM manuSya anAdikAlase hai| saMsArakA pratyeka padArtha anAdi nidhana hai| jaba manuSya thA taba pazu, pakSI, vRkSa, jala, Adi saba the / manuSya kevala paudgalika padArtha nahIM hai jo usane pazuse vikAsa karake manuSyakI dazAko pAliyA ho| vAstavameM vaha pudgala aura cetana padArtha jIva ( Conscious Being=Soul ) kA saMyukta hai| vaha isa saMsArameM apane paudgalika saMbaMdhakI pracuratA, hInatA Adike lihAjase pazu, manuSya, naraka, devagatiyoMmeM bhramaNa karatA hai| isa viSayakA pUrNa varNana jaina granthoMse dekhanA caahie| yahAM para prasaMgavaza itanA likhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pariccheda / [ 45 gayA hai / isa prakAra manuSyakA astitva anAdikAla se hai aura usakA itihAsa bhI utane hI kAlase hai / saMsAra (sRSTi) anAdi hai / usakA kartAhatAM koI nahIM hai, parantu isameM jo palaTaneM huA karatIM haiM unakA Adi aura anta arthAt zurU aura Akhira donoM hote haiN| bharatakSetra ke AryakhaNDa meM bhI yahI niyama lAgU hai kyoMki vaha bhI isa sRSTike antargata hai / bharata kSetrameM isa palaTanakA niyama do prakArase hai arthAt ( 1 ) unnatirUpase aura (2) avanatirUpase / pahilI palaTanakA nAma utsarpiNI aura dUsarIkA nAma avisarpiNI hai / * pahilI palaTanakA jaba prArambha hotA hai taba to pratyeka vastukI krama kara unnati hone lagatI hai aura vaha apanI sImA para pahuMca kara avisarpiNI palaTanakA Arambha " kara detI hai jisameM pratyeka vastukI dhIre2 avanati hone lagatI hai / vaha avanati bhI apanI sImAko pahuMca kara utsarpiNIke pUrvakramako utpanna kara detI hai aura isI taraha ina palaTanoM kA krama cAlU rahatA hai / arthAt unnatise avanati aura avanatise unnatikI palaTana huA karatI hai / " unnati aura avanati jo mAnI gaI hai vaha samUharUpase mAnI gaI hai, vyaktirUpase nahIM / unnatike samaya meM vyaktigata avanati bhI huA karatI hai aura avanati ke samayameM vyaktigata unnati bhI hotI hai / aura vizeSakara unnati avanati / jainadharma jar3apadArthoMkI unnati - avanatise * ina utsarpiNI aura avasarpiNIkA ullekha alberunIne apane vivaraNameM kiyA hai, kintu usake bhrAntavarNanase aisA prakaTa hotA hai ki usake samayameM jainiyoMkA hrAsa bahuta kucha ho cukA thA / (dekho abenIkA bhAratavarSa ) / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16) saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| nahIM mAnatA kintu AtmAkI unnati aura avanatise mAnatA hai| palaTana isa bhAMti huA karatI hai pratyeka palaTanake chaha hisse hote haiM aura vaha 10 koDAkor3I sAgarakI hotI hai| (1) avanatikI palaTanake pahale hissekA nAma 'suSamAsuHSamA' hotA hai| yaha samaya cAra koDAkor3I sAgarakA hotA hai ! isa samayake manuSyoMkI Ayu tIna patyakI hotI hai| zarIrakI U~cAI cauvIsa hajAra hArthokI hotI hai| ye manuSya bar3e hI sundara aura saralacittake hote haiM / inheM bhojanakI icchA tIna dina bAda hotI hai aura icchA hote hI kalpavRkSoMse prApta divyabhojana jo ki bera ( phala ) ke barAbara hotA hai, karate haiN| inako mala, nUtrakI bAdhA va bImArI Adi nahIM hotI / strI aura puruSa donoM eka sAtha eka hI udarase utpanna hote haiM aura bar3e honepara pati patnIke samAna vyavahAra bhI karate haiM parantu usa samaya bhAI bahinake bhAvakI kalpanA na honese doSa nahIM samajhA jAtA / vastra, AbhUSaNa Adi bhogopabhogakI sAmigrI inheM kalpavRkSoMse prApta hotI hai| kalpavRkSa pRthvIke paramANuoMke hote haiM, vanaspatikI jAtike nahIM hote| inake daza bheda hote haiN| aura dazoM taraha ke vRkSoMse manuSyoMko bhogopabhogakI sAmigrI jaise-vastra, AbhUSaNa, bhojana Adi prApta hote rahate haiN| inake yahAM saMtAna (sirpha eka putra aura eka putrI ekasAtha) utpanna hote hI mAtA pitA donoM mara jAte haiN| bAlaka svayaM apane aMgUThoM ko cUsa cUsa kara una pacAsa dinoMmeM javAna hojAte haiN| strI puruSa donoM sAtha marate haiM aura marate samaya strIko chIMka aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dvitIya pariccheda / 17 wwwNXNNENENINONYANENMEXNANumenmuwww ww * puruSako jaMbhAI AtI hai| zarIrakI UMcAI va manuSyakI Ayu kramazaH ghaTa jAtI hai| (2) avanatikI palaTanake dUsare hissekA nAma suHSamA hai| yaha tIna koDAkor3I sAgarakA hotA hai| isameM pahile hissese zarIrakI UMcAI Adi ghaTa jAtI hai| isa kAlake manuSyoMkI UMcAI solaha hajAra hAtha aura Ayu do palyakI hotI hai| yaha bhI kramazaH ghaTatI jAtI hai| isa kAlake bhI manupya bahuta sundara hote haiM aura bhojana Adi bhogopabhogake padArtha kalpavRkSose pAte haiN| ina donoM (pahile va dUsara) himsoMmeM koI rAjA mahArAjA nahIM hotaa| sUrya aura caMdramAkA prakAza bhI kalpavRkSoMke kAraNa pragaTa nahIM rhtaa| siMhAdi krUra jaMtu. oMkA mvabhAva zAMta rahatA hai| (3) tIsare hissekA nAma duHSamA suHSamA hai / yaha do kor3Akor3I sAgarakA hotA hai / isa samaya manuSyoMkI Ayu eka palyakI aura UMcAI eka kozakI hotI hai| isa samaya manuSya eka dina bAda bhojana karate haiM aura vaha bhojana AMbaleke barAbara hotA hai / avanatikI palaTana honeke kAraNa saba bAtoMkI ghaTatI hotI jAtI hai| yadyapi itihAsakA prArambha unnati aura avanatikI palaTanake pahile himke prArambhasa hI hotA hai, parantu prakRta itihAsakA prArambha tIsare hisseke AkhirI bhAgasa hI hotA hai| kyoMki itane samaya takake manuSya vinA parizramake kalpavRkSoM dvArA prApta padArthoMkA hI bhoga karate rahame haiM aura koI dharma, karma bhI nahIM rahate jisase ki manuSyoMkI jovana ghaTanAoM meM parivartana ho, ataH prakRta itihAsa tIsare bhAgake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| pichale hissese hI prArambha hotA hai| isI aMtima samayameM kulakaroMkI utpatti hotI hai| striyAM puruSoMko Arya aura puruSa striyoMko Arye kahA karate haiM aura isa samayameM koI varNabheda nahIM hotA-saba ekase hote haiM / (4) cauthA hissA byAlIsa hajAra varSa kama eka hajAra kor3Akor3I sAgara samayakA hotA hai| isake prArambhameM manuSyoMkI Ayu 84 lAkha pUrvakI hotI hai aura zarIrakI UMcAI 220.. hAthakI hotI hai| aMtameM jAkara manuSya zarIrakI UMcAI adhikase adhika 7 hAthakI raha jAtI hai| yaha samaya karmabhUmikA kahalAtA hai, kyoMki isa samayake manuSyoMko jIvana calAneke liye vyavahArika kArya karane hote haiM / rAjya, vyApAra, dharma, vivAha Adi kArya isI hisse ke prArambhase hone lagate haiN| isI hissemeM jIvana calAnake anyAnya sAdhanoMkI unnatikA prArambha hotA hai / yaha unnati jIvana-nirvAhake jar3a sAdhanoMkI unnati hai aura barAbara hotI jAtI hai, parantu AtmajJAna, adhyAtma vidyA, saralatA Adi ucca bhAvoMkI kamI hotI jAtI hai| isI hissemeM cauvIsa mahApuruSa utpanna hote haiM jo apane jJAnase satdharmakA prakAza karate haiN| inakI upAdhi tIrthakara huA karatI hai| isa cauthe hisse taka hI mokSamArga jArI rahatA hai, arthAt isa hisseke anta taka hI manuSya mokSa jA sakatA hai| Age mokSamArga baMda ho jAtA hai| cakravartI, nArAyaNa, pratinArAyaNa Adi prasiddha prasiddha puruSa / bhI isa hissemeM hote haiM / ina puruSoMkI saMkhyA 63 hotI hai aura yaha tresaThazalAkA puruSa kahalAte haiN| (5) isake bAda abapatikI palaTanAka, pAMcavA bhAga AtA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya pariccheda / [19 hai| isakA nAma duHSamA kAla hai| yaha ikkIsahajAra varSakA hotA hai| isameM manuSya zarIrakI Ayu, bala aura laMbAI bahuta kama hotI jAtI hai / isake prArambhameM 7 hAthakA zarIra hotA hai aura 120 varSakI Ayu rahatI hai| phira prati hajAra varSameM pAMca varSa Ayu ghaTatI jAtI hai| aMta samayameM do hAthakA zarIra va bIsa varSakI Ayu raha jAtI hai / usa samaya manuSya mAMsabhakSI aura vRkSoMpara baMdaroMke samAna rahanevAle hote haiM / dharmakA lopa hojAtA hai| (6) chaThaveM bhAgameM aura bhI avanati hojAtI hai| isa bhAgakA nAma duHpamA duHSamA hai| isa kAlake jaba unaJcAsa dina zeSa raha jAte haiM taba dhUla, havA, pAnI, agni, patthara, miTTI viSakI sAta sAta . dinoM taka varSA hotI hai arthAt pracalatA hotI hai| aura inakI prabalatAse AryakhaMDake sampUrNa pazu, pakSI, manuSya, nagara, deza, makAna Adi naSTa ho jAte haiN| yaha samaya pralayakA kahalAtA hai| kevala aise prANI jo mAtApitAke saMyogase utpanna hote haiM ve devoMdvArA tathA mvataH surakSita sthAnoMmeM jA rahate haiM / yahI samaya avanatikI palaTanakI pUrNatAkA hai| avanatikI palaTana pUrI ho jAnepara ( avasarpiNI kAla pUrA ho jAnepara ) unnatikI palaTana ( utsarpiNI kAla ) kA prArambha hotA hai| isake pahile bhAgakA nAma duHSamA suSamA, dUsarA duHkhamA. tIsarA mumbamA duHkhamA. cauthA duHkhamA sukhamA, pA~cavA~ suSamA aura chaThavA~ suSamAsuSamA hotA hai| inameM kramazaH Ayu, kAya, sukha duHkha usI taraha bar3hate jAte haiM jisa taraha avanatikI palTanameM ghaTate the| avanatikI Y Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| palaTanake chaThaveM bhAgameM jaisA kucha samaya rahatA hai vahI unnatike pahile bhAgameM hotA hai aura pahile bhAgameM jo hotA hai vaha unnatike chaThaveM bhAgameM hotA hai| isa prakAra AryakhaNDameM samayakA parivartana hotA hai| vartamAna samaya avanatikI palaTanakA pA~cavA~ hissA hai-paMcamakAla hai / isake pahile cAra kAla aura isa palaTanake pUre ho cuke haiM / "* ___ uparokta prakAra samayacakrase hameM jJAta hotA hai ki tIsare kAla arthAt bhogabhUmike antima samayase prakRta itihAsa prArambha hotA hai| bhogabhUmi usa samayako kahate haiM jisameM vinA kisI vyApAra Adi kriyAke bhogopabhogakI sAmagrI milatI ho| isIke antima samayameM 14 kulakara va manu janma dhAraNa karate haiN| inake dvArA jIvanakI vyavahArika vyavasthAkA nIMvArUpaNa ho jAtA hai| inakA vivaraNa isa prakAra hai karmabhUmike vaha manuSya jo mvabhAvase hI maMdakaSAI samyakdRSTi evaM uttama Adi pAtra meM dAna denevAle hote haiM, bhogabhUmimeM janma dhAraNa kara bhogopabhogakA sukha uThAte haiM / yaha kulakara gaMgA evaM siMdhu donoM nadiyoMke madhyabhUmimeM utpanna hote haiM / aura inake janma samaya kalpavRkSoMkI prabhA maMda hojAtI hai| kulakaroM meM sabase pahile kulakara pratizruti the| inake kAlameM manuSyoMne ASAr3ha sudI pUrNamAsIke dina AkAzameM caMdra aura sUrya dekhe / yadyapi caMdra sUrya anAdikAlase sadaiva udaya astako prApta hote rahate the aura vidyamAna the, parantu usa dina taka jyotiraMga jAtike kalpavRkSoMke *surajamala jaina kRta "jaina itihAsa" bhAga 1 pRSTha 16-22. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya pariccheda / \\\\\\\\\\\ hone kI vajaha se unakA prakAza prakaTa nahIM hotA thA / aba isa dina ina jyotiraMga jAtike vRkSoMkA prakAza kSINa ho gayA thA; isalie caMndra aura sUrya dikhAI dene lage / usadina ina caMdra aura sUryako dekhakara manuSya bar3e bhayabhIta hue aura kisI vinakI AzaGkA karane lage / taMtra ve manuSya apane meM atizaya prabhAvI aura sRSTiparivartana ke niyamoM ko jAnanevAle pratizruti nAmaka prathama kulakarake pAsa gae aura unase saba hAla kahA / pratizrutine una Agata manuSyoMko caMdra-sUryakA svarUpa samajhAyA aura bhaviSyameM jIvana nirvAhakI vidhi batAI / isa bodhase manuSyoM ko zAMti huI aura isa prakAra inhIM ke samaya se iti - hAsakA prArambha huA / kAlake bheda padArthoMke svabhAvameM antara par3a jAtA hai / dravya, kSetra aura prajAkA AcaraNa aurase aura ho jAtA hai / prasenajitake samaya taka loga niraparAdha the isalie daMDa bhI nizcita na the, parantu unake hI samayase aba Age loga aparAdhI hone lage, aneka upadrava karane lage isalie unheM upadravoMse rokane ke lie hA, mA, aura dhikkAra ye tIna daMDa nizcita kiye ge| isa daMDanItikA prayoga usa samaya isa sucArubhAva se kiyA jAtA thA ki ' jo manuSya kisI kAldoSase kisI maryAdA ke ullaMghana karanekI icchA rakkheM cAhe ve AtmIyajana hoM yA parajana hoM, unheM unake doSake anukUla avazya daMDita kiyA jAnA caahiye| isa prakAra daMDanIti vyavahAra vyavasthA Adi karanekI apekSA pratizruta hI prathama kulakara hue aura manuSya unakA kahanA mAnane lage 1 * zrI harivaMzapurANa sarga 7 zloka 140-41. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ 51 1:1 www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga | rAjA pratizrutike sanmati nAmakA putra utpanna huA aura ve palyakA dazavAM bhAga jIkara svargalokake atithi bane / isaliye sanmati dUsare kulakara hue / inake samayameM jyotiraMga nAmake kalpavRkSoM kA prakAza itanA bhI nahI rahA thA ki tArAgaNoM aura nakSatroMkA prakAza bhI logoM ko dRSTigocara hone lagA / isa prakAra tArAdikoMko prakaTa hote dekhakara usa samaya ke manuSya phira Darane lage aura ve sanmati ke pAsa aae| inhoMne unako samajhAyA, jyotiSacakrakA satra hAla batAyA, rAtri, dina, sUryagrahaNa honA Adi saba hI unako samajhAyA aura jyotiSa vidyAkA pracAra kiyA / isa prakAra " sanmati pitAkI maryAdAkA bhale prakAra rakSaka thA, aneka kalAoMmeM nipuNa thA aura prajAko atizaya mAnya thA / " tIsare kulakara sanmati ke putra kSemaMkara the / inake samaya meM siMhAdi krUra jaMtuoMne apane zAMtabhAvako chor3akara kucha krUratAko dhAraNa kara liyA thA, isaliye ve manuSyoMko takalIpha dene lage / pahile manuSya ina pazuoMke sAtha rahate the; parantu aba kSemaMkarake kahanese ve unase alaga rahane lage aura unapara vizvAsa nahIM karane lge| isa prakAra inhoMne una siMhAdi pazuoMse bacaneke aneka kAraNa batA logoMkA bar3A upakAra kiyA thA / pahale kulakaroMkI bhAMti asaMkhyAta karor3oM varSa bAda cauthe kSemaMdhara nAmake manu hue| inake samayase siMhAdi krUra pazuoM kI krUratA aura bhI bar3ha gaI / isaliye unase rakSA karaneke liye inhoMne una manuSyoMko lAThI Adi rakhanekA upadeza diyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya pricched| [53 inake bhI asaMkhyAta karor3oM varSa bAda sImaMkara nAmake pAMcaveM kulakara hue / inake kAlameM kalpavRkSoMkI saMkhyA kama hogaI thI aura ve phala bhI thor3A dene lage the isalie manuSya ApasameM jhagar3A karate the| inhoMne una jhagar3oMko dUra kiyA / haraekakI sImA bAMdha dI aura baTavArA kara diyA, jisase apanI 2 haddake anusAra loga una kalpavRkSoMse lAbha lene lge| sImaMkara palyakA lAkhavAM bhAga jIkara Ayuke antameM svarga gyaa| inake svargavAsa honepara inakA putra sImaMdhara chaTThA kulakara huaa| 'sImaMdhara vAstavameM sImaMkara ( pitAkI maryAdA rakhanevAlA ) thA / aura vaha bhI palyakA daza lAkhavAMbhAga Ayu vyatIta kara svargaloka gyaa|'x sImaMdharake pazcAt sAtavAM kulakara vipulavAhana vA vimalavAhana huaa| inhoMne hAthI, ghor3A, baila Adi savArI karanevAle pazuoMpara savArI karanekI vidhi batalAI / __ inake asaMkhyAta karor3a varSoMke bAda cakSuSmAna nAmaka AThaveM kulakara hue| inake samayake pUrva saMtAna utpanna hote hI unake mAtA pitA mara jAte the, parantu inake samayase saMtAna honeke kSaNabhara bAda marane lge| inhoMne logoMko saMtAna honekA kAraNa batalAyA / inake bhI asaMkhyAta karor3a varSoMke bAda nauveM kulakara yazasvAna hue / inhoMne manuSyoMko apanI saMtAnoMkA nAma dharanA sikhaayaa| inake samayameM mAtApitA kucha kAla taka saMtAnake sAtha rahakara marate the| inake utane hI samaya bAda abhicandra nAmake dazaveM kulakara ___ x zrI harivaMzapurANa sarga 7 zloka 15-55. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANRAINWwwwwraNNOUNDAUNandaniMunnao 54] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| hue| inake samayameM mAtApitA apanI saMtAnoM ke sAtha krIr3A karane lage, isaliye inhoMne saMtAnapAlana AdikI vidhi btlaaii| ____ gyArahaveM kulakara caMdrAbha the; jinake samayameM prajA saMtAnake sAtha pahilese adhika dinoMtaka rahakara maraNa karatI thii| inake kucha samaya bAda bArahaveM kulakara marudeva hue | inake pahile putra putrIkA jor3A paidA hotA thA, parantu isake jor3A na paidA hokara terahavAM kulakara eka hI prasenajita nAmakA putra utpanna huA, so isase yaha jAnA ki abase yugaliyA paidA na hokara eka hI putra yA putrI utpanna huA kareMge / rAjA marudevane putra prasenajitakA kisI uttama kulakI kanyAse vivAha kara diyaa| rAjA marudevake AdhIna usa samayakI saba vyavasthA thii| ' inhoMne jalamArgameM gamana karaneke liye choTI bar3I nAva calAnekA upAya btaayaa| pahAr3oM para car3haneke liye sIr3hiyAM banAnA batAyA / inhIMke samayameM choTI, bar3I kaI nadiyAM aura upasamudra utpanna hue va megha bhI nyUnAdhikarUpase barasane lge|' phira kucha samaya bAda marudevake svarga prApta karanepara prasenajita terahaveM kulakara hue / ' inake samayameM saMtAna jarAyuse DhakI utpanna hone lagI / inhoMne usake phAr3anekA upAya btlaayaa| ina sarva va 14 veM kulakara nAbhirAyameMse kisIko avadhijJAna hotA thA aura kisIko jAtismaraNa hotA thaa| prajAke jIvanakA upAya jAnaneke kAraNa ye 1-parimita deza, kSetra, kAla aura bhAva sambandhI tInoM kAlakA jisase jJAna ho vaha avadhijJAna hai| 2-jAti smaraNase bhUtakAlakA smaraNa hotA hai| ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dvitIya pariccheda / manu kahalAte the / inhoMne kaI vaMzoMkI sthApanA kI / ataH kulakara kahalAte the / ' * 11111111 terahaveM kulakarake kucha hI samaya bAda caudahaveM kulakara mahArAjA nAbhirAya hue / inake samaya meM kalpavRkSa karIba 2 naSTa ho cuke the, parantu inake mahala meM ve vaise hI vidyamAna the, ataH bhogabhUmikA anta mahArAja nAbhirAya ke samaya meM hogayA thA aura karmabhUmikA prArambha huA thA arthAt jIvikA ke liye vyApArAdi kArya karanekI AvazyaktA huii| isa samaya ke loga vyavahArika kRtyoMse bilakula aparicita the / khetI Adi karanA kucha nahIM jAnate the aura kalpavRkSa naSTa ho hI cuke the 'jinase ki bhojana sAmagrI Adi prApta huA karatI thI', ataeva inheM apanI bhUkha zAMta karaneke liye bar3I ciMtA huI aura vyAkulacitta hokara mahArAja nAbhirAyake pAsa Aye / * [55 \\\\\\\\\ yaha samaya yugake parivartanakA thA / kalpavRkSoMke naSTa hone ke sAtha hI jala, vAyu, AkAza, agni, pRthvI Adike saMyoga se dhAnya vRkSoMke aMkura svayaM utpanna hue aura bar3hakara phalayukta ho gaye va phalavAle aura aneka vRkSa bhI utpanna hue / jala, pRthvI, AkAza Adike paramANu isa parimANa meM mile the ki unase svayaM hI vRkSoMkI utpatti hogaI parantu usa samayake manuSya ina vRkSoM kA upayoga karanA nahIM jAnate the / isalie mahArAja nAbhirAyake pAsa jAkara una logoMne apane kSudhAdi duHkhako kahA aura svayaM utpanna honevAle vRkSoMkA * " jaina itihAsa" bAbU sUrajamalakRta pRSTha 25-26 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| upayoga karanekA upAya pUchA / mahArAja nAbhirAyane unakA Dara dUra kara upayogameM A sakanevAle dhAnya vRkSa aura phala vRkSoMko batAyA va inako upayogameM lAnekA DhaMga bhI batAyA tathA jo vRkSa hAni karanevAle the, jinase jIvanameM bAdhA AtI aura roga Adi utpanna ho sakate the unase dUra rahanekA upadeza diyA / "vaha samaya karmabhUmike utpanna honekA samaya thA / usa samaya logoMke pAsa vartana Adi kucha bhI nahIM the, ataeva mahArAjA nAbhirAyane unheM hAthIke mastaka para miTTIke thAlI Adi vartana svayaM banAkara diye va banAnekI vidhi btaaii|" nAbhirAyake samayameM bAlakake nAbhimeM nAla dikhAI dI aura unhoMne isa nAlake kATanekI bhI vidhi btaaii| " hAthIke mAthe para vartana banAne tathA bhojana banAnA na jAnane Adise usa samayake logoMko Ajakalake manuSya cAhe asabhya kaheM aura zAyada jaMgalI bhI kaha deM aura isI parasaM itihAsakAra parivartanake isa kAlako duniyAkA bAlyakAla samajhate haiM, para jaina itihAsakI * jainadharmake isa kAlavibhAga aura khagola vidyAMka sambandhama vidvAnoMkA mata hai ki yaha sarva prAcIna hai| DaoN0 sTIvensana mAhana "kalpasUtra"kI bhUmikAmeM yahI likhate haiM: "For an account of the Jain vranography and geography. I must refer the reader to the Asiatic Researches, Vol. IX. Their systems seem to have been formed before that of Brahmans, as they have but three terrestrial continents and two seas." -(Kalpasutra and Navatattwa Intro. XXIV.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya pariccheda / [57 mmsONARAINITAMANNAINAMANANDHARMINATIONAM OHA MANNAMAMINS dRSTise usa samayake loga asabhya yA jaMgalI nahIM the kyoMki vaha samaya parivartanakA thaa| jisa taraha eka samAjake manuSyoMko dUsarI samAjake cAlacalana aTapaTe mAlUma hote haiM aura unakA acchI taraha saMpAdana nahIM kara sakatA, usI prakAra bhogabhUmike samayake-aise samayake jisameM ki bhoga upabhogake padArtha svayaM prApta hote the-rahanevAloMko yadi aisA samaya prApta ho jisameM ki svayaM milanA baMda ho jAya to unheM apanA jIvana nirvAha karanA kaThinasA ho jAyagA aura ve jo kucha upAya kareMge vaha apUrNa aura aTapaTAsA hogaa| aisA hI samaya mahArAja nAbhirAyake sanmukha thA, ataeva yaha samayakA prabhAva thaa| isaliye jaina itihAsa usa samayake manuSyoMko asabhya nahIM kaha sktaa| na vaha jagatakA bAlyakAla thA kintu karmabhUmikA bAlyakAla thaa| usa samaya jIvana-nirvAhake sAdhana bahuta hI apUrNa the|"x mahArAjA nAbhirAyake atizaya rUpavAna, mahAna puNyavAna evaM vidvAn mahaSI marudevI thiiN| inhIMke pavitra garbhase prathama tIrthakara bhagavAna RSabhadevakA janma huA thA, jinhoMne karmabhUmikI pravRtti kI thI aura dharSakA mArga sabase pahile darzAyA thaa| astu, prakRta itihAsakA vAstavika varNana yahAMse hI prArambha hotA hai, jisakA samAveza hamAre itihAsake prathamabhAgameM hotA hai| x dekho bAbU sarajamalakA "jaina itihAsa" bhAga 1 pRSTha 23-24. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ MINWINNI IN 58] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / tRtIya pricched| bha0 RSabhadeva aura karmabhUmikI pravRtti / karmabhUmi aura 63 zalAkA puruss| hama pUrva paricchedameM dekha Ae haiM ki bhagavAna RSabhadevake samayase karmamUmikI pravRtti huI thI aura usI karmabhUmike cauthe palaTanameM kramase 63 zalAkA puruSoMkA honA jAna Ae haiN| jainadharmAnusAra 63 zalAkA puruSoMkA varNana isa prakAra hai arthAt (1) 24 tIrthakara, (2) 12 cakravartI, (3) 9 nArAyaNa, (4) 9 pratinArAyaNa, (5) 9 balabhadra / yaha 63 hI mahApuruSa kramase isI pavitra bhAratamahI para hue the| inakA saMkSipta varNana nimnaprakAra hai:24 tiirthkr| jainadharmameM pratyeka yugameM 24 tIrthakara mAne gae haiN| isa yugake. Adi tIrthakara zrI RSabhadeva the| jainadharmameM tIrthakarase bhAva usa mahAvyaktise hai jo isa saMsAra-samudrase pAra utaraneke liye aura mokSasthAnako prApta honeke lie eka dharma-tIrthakI sthApanA karate haiM / tIrthakarakA pada jIvako apane pUrvabhavake vividha guNoMmeM apaneko pUrNa karanese evaM AtmAke guNoMko ghAtaka darzanAvarNIya Adi kamauke AtmAse haTa jAne para prApta hotA hai aura ve ananta catuSTayakA upa. bhoga karate haiM arthAt anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta vIrya aura anaMta sukha evaM anya paramAtmaguNoMke adhikArI hote haiN| astu, bRhat Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pariccheda / [ 59. svayaMbhU stotra meM bhI samantabhadrAcAryajI tIrthaMkara bhagavAna ke viSaya meM kyA hI uttama kahate haiM:-" yena praNItaM pRthu dharmatIrtha, jyeSThaM janAH prApya jayanti duHkhaM / " ina 24 tIrthaMkaroMmeMse 22 to ikSvAk vaMzake the, 1 harivaMzake the aura 1 kAzyapIya nAthavaMzake the / * zrI RSabhadeva / 110 ina 24 tIrthaMkaroM meM sarva prathama bhagavAna RSabhadeva the| ye 14 veM kulakara nAbhirAyake putra the aura karmabhUmike pravartaka aura dharmatIrtha sarva prathama saMsthApaka the / inake janma se 15 mahine pahile hI puNya prabhAvakI mahAnatA se mahArAjA nAbhirAya aura rAnI marudevIke rahaneke lie devoMne vizAla ayodhyApura nagara basAyA thA aura usameM eka sundara rAjamahala banAyA evaM taba hIse vahAM indroMne ratnoMkI varSA karanA prArambha kI thI / bhagavAnake pitAke rAjamahalake viSaya meM zrI harivazapurANa meM likhA hai ki " rAjA nAbhike maMdirakA nAma sarvatobhadra thA / yaha sarvatobhadra aneka svarNamaI staMbhoMse vyApta, bhAMti bhAMti kI maNimayI bhittiyoM se zobhita, puSpoMkI mAlA, mUMgoMkI mAlA evaM motiyoMkI mAlAse ramaNIya cautarphI vizAla thA / isameM ikyAsI khane the evaM uttamottama prAkAra ( parakoTA ) bAvar3I aura upavanoMse isakI zobhA vicitra hI dikha par3atI thI // 8 // 3-4 // " * ikSvAk vaMzameM prArambhase hI jinadharmakA pracAra rahA hai / kavi samrAT kAlidAsa bhI isa hI bAtakI puSTi karate haiN| unhoMne likhA ki raghugaNa jo ikSvAk vaMzake ' the unhoMne prAraMbhika jIvanameM rAjabhoga kara antameM sAdhu . ho tapasyAke bala mukti prApta kI hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] sAkSapti jaina itihAsa prathama bhAga | jisa samaya bhagavAna RSabhadeva garbhameM Ae usake pahile mahArAnI marudevIne isa bhAMti zubhake sUcaka solaha svapna dekhe - (1) sapheda airAvata hAthI (2) gambhIra AvAja karatA huA eka bar3A bhArI baila (3) siMha (4) lakSmI (5) phUloMkI do mAlAeM (6) tAroM sahita candramaNDala (7) udaya hotA huA sUrya (8) kamaloM se ke hue do suvarNa kalaza (9) sarovaroMmeM krIr3A karatI huI machaliyA~ (10) eka bar3A bhArI tAlAva (11) samudra (12) siMhAsana (13) ratnoM kA banA huA vimAna (14) pRthvIko phAr3akara AtA huA nAgendrakA bhavana (15) ratnoMkI rAzi aura (16) vinA dhuaiMkI jalatI huI / yaha sva mahArAnI marudevIne rAtrike pichale pahara meM dekhe the; aura inake anta meM eka mahAna bailako mukhameM praveza karate hue dekhA thA / prAta:kAla uThakara nityakriyAdise nivRtta ho mahArAnI marudevI mahArAjA nAbhirAya ke pAsa gaI thiiN| mahArAjAne unako siMhAsana para - apane nikaTa baiThAyA thA; kyoMki usa samaya paradA nahIM thA / aura striyoMkA puruSa bar3A sammAna kiyA karate the / . mahArAjA nAbhirAyane mahArAnIke svapnakA phala avadhijJAnase jAnakara batalAyA thA ki ' tumhAre garbha meM bhagavAna RSabhadeva Ae haiN|' ASAr3ha sudI dUja uttarASAr3ha nakSatrako bhagavAna, marudevI ke garbha meM Ae the| isa samaya devoMne Akara ayodhyApurI meM utsava manAyA thA aura deviyoMne mAtAkI sevA karanA prArambha karadI thI / nau mAsake vyatIta honepara uttarA nakSatrameM marudevIne bhagavAnako * janA thA / unake utpanna hote hI cAroMora dhana varSA hone lagI thI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ INR N INNNNOWINNELAMMANNAINAINMEANCENANINine. tRtIya pricched| .. [61 vividha dikamAriyoMne yathAvidhi bhagavAnakA samasta utpatti samayakA 'karma kiyA thaa| bhagavAnake janma prabhAvase tInoM lokake devoMke Asana kaMpAyamAna hue the, jisase unhoMne bhagavAnakA janma huA jAnakara mahotsava manAyA thaa| indrane ayodhyAmeM Akara indrANI dvArA bAlaka bhagavAnako mNgaayaa| unake rUparAziko dekhaneke lie usane eka hajAra netra banAe pazcAt hAthIpara baiThAkara vaha unheM meruparvatapara legayA / isa samaya anya deva bhagavAnapara camara chatra lagAe sAtha 2 cala rahe the| meruparvatapara pAMDukavanameM eka ratnamaI pAMDukazilA hai usapara bhagavAnako birAjamAna kiyA thA aura kSIrasamudrake jalase unakA abhiSeka kiyA thaa| pazcAt indrane vastrAbhUSaNa pahinAkara bhagavAnako ayodhyA .vApisa lAkara mAtA pitAke supurda kiyA / unhoMne bhI vizeSa utsava manAyA thaa| indrane usa samaya nRtya gAnayukta AnaMda nATaka bhI kiyA thaa| bhagavAna RSabhadeva dharmake sabase pahile batalAnevAle the, isalie indranaM unakA nAma "vRSabhanAtha" rakkhA thaa| isake atirikta inake garbha meM Aneke pahile mAtAne svapnoMmeM sabase akhIra eka baila dekhA thA, isalie inake mAtApitA bhI inheM vRSabha kahakara pukArA karate the| bhagavAnakI bAlya avasthAmeM deva-deviyAM unakI sevA kiyA karatI thIM / bhagavAna bAlaka bar3e hI sundara aura saumya the| ve janmase hI matijJAna (mAnasika jJAna) zrutajJAna (zAstrajJAna) aura avadhijJAna (pUrvajanma AdikI bAteM jAnanA) ina tIna jJAnoMke dhAraka the| bAlakapanemeM devagaNa inake sAtha bAlarUpa dhArakara khelA karate the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| ___ " bhagavAn RSabha svayaMbhU the, svayaMjJAnI the,* unhoMne vinA par3he hI sampUrNa jJAna prApta kiyA thaa| ye bar3e yatnase saMsArakA nirIkSaNa karate the aura yogyatApUrvaka kAryokA sampAdana karate the| bhagavAnakI * hinduoMke bhAgavatameM unheM nAbhirAyakA putra batalAyA hai aura likhA haiM ki " janma lete hI RSabhadevake anameM sakala bhagavatlakSaNa jhalakate the| sarvatra samatA, upazama, vairAgya, aizvarya aura mahaizvaryake sAtha unakA prabhAva dina 2 bar3hane lgaa| vaha svayaM teja, prabhAva, zakti utsAha, kAMti aura yaza prabhRti guNase sarvadhAna bana ge|" -vizvakoSa bhAga 2 / DaoN0 sTIvensana sAhaba isa hI bAtako lakSyakara kahate haiM kiH "The Second point in the Jain traditions which I imagine has a historical basis, is the account they give of the religious practice of Rishabha, the first of their Tirthankaras. He, too, like Mahavira, is said to have been a Digambara. In the Brahmanical Puranic records, he is placed second on the list of Kings, in one of the regal families, and said to have been father to that Bharat from whom India took its name. He is also said, in the end of his life to have abandoned the world, going about every where as a naked ascetic. It is so seldom that Jains and Brahmans agree, that I do not see how we can refuse them credit in this instance, where they do so." (Kalpasutra Intro. XVI. ) __DaoN0 sAhabane yahAM brAhmaNa purANoMmeM jo ukta prakAra jaina purANa kI puSTi kI hai usako kAbila vizvAsa batalAyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ " tRtIya pricched| [63 yuvAvasthAkI ceSTAe~ paropakArake liye hotI thiiN| aura unase prajAkA pAlana hotA thaa| ve anupama balazAlI aura dRr3hatAse kAryoko karanevAle the| samayako nirarthaka nahIM jAne dete the / bhagavAn RSabha gaNitazAstra, chandazAstra, alaMkArazAstra, vyAkaraNa zAstra, citrakalA, lekhanapraNAlIkA abhyAsa karate the| unhoMne hI sabase pahile ina bAtoMko anya logoMko batAyA thaa| ve manoraJjanake liye gAnA bajAnA aura nATaka evaM nRtyakI kalAoMkA bhI upayoga karate the / deva bAlakoMke sAtha vividha khela bhI khelA karate the| ye jalakrIDA-tairanA-Adi bhI karate the|' jaba bhagavAna yuvA ho gaye taba mahArAja nAbhine inase vivAha karaneke liye kahA / bhagavAnane apane Adarzacaritrase bhaviSyameM vivAhAdika mArga cAlU karaneke lie apanI sammati kevala * U~' zabda kahakara dii| tadanusAra kaccha mahAkaccha nAmaka donoM rAjAoMkI parama sundarI nandA, sunandA nAmaka do kanyAoMse ApakA vivAha huA thA / " rAnI nandAke samasta bharatakSetrako Ananda denevAlA prathama cakravartI bharata nAmakA putra aura mahA manohara brAhmI nAmakI kanyA utpanna huii| aura sunandAke mahAbalavAna bAhubali aura paramasuMdarI suMdarI nAmakI kanyA huI / bharata aura brAhmIke atirikta ganI naMdAke vRSabhasena Adi aMThAnave putra anya huye aura ye samasta putra tadbhava mokSagAmI the| bhagavAnane apane samasta putra putriyoMko akSara vidyA, citra vidyA, gAna vidyA aura gaNita Adi vidyAoMmeM atizaya nipuNa x bA0 surajamalakA "jaina itihAsa bhAga 1 pRSTha 33-34. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| kara diyA thA / * aura unake karNachedana, muNDana, yajJopavIta saMskAra Adi bhI bhagavAnane kie the| bhagavAna RSabhadevane sabase pahile apanI donoM kanyAoMko jJAna dAna diyA thaa| eka divasa unhoMne ' unheM par3haneke liye maukhika upadeza dekara vidyAkA mahatva batAte hue a, A, i, I, Adi svaroMse akSaroMkA jJAna prArambha karAyA aura ikAI, dahAI Adi gintI bhI par3hAnA prArambha kiyaa| bhagavAna RSabhadevake caritrameM apane putroMko par3hAnekA varNana kanyAoMke par3hAneke bAda AyA hai| isase mAlUma hotA hai ki bhagavAnane strIzikSAkA mahatva jagatameM pragaTa karaneko hI aisA kiyaa| apane isa Adarza kAryameM bhagavAnane yaha gUr3ha rahasya rakkhA aura pragaTa kiyA hai ki puruSa zikSAkA mUla kAraNa strIzikSA hI hai| donoM kanyAoMke lie bhagavAnane eka " svAyaMbhuba" nAmaka vyAkaraNa banAyA thA aura chandazAstra, alaMkArazAstra Adi zAstra bhI banAe the|'x nAbhirAyake samaya jo dhAnya evaM phalAdi svayaM prAkRtika rUpameM utpanna hue the, vaha bhI naSTa hone lage aura unameM rasa Adi bhI kama hone lgaa| taba prajA, rAjA nAbhike pAsa Akara apane isa duHkhako unase kahane lgii| rAjA nAbhine usako bhagavAna RSabhake pAsa bheja diyaa| samasta prajAko bhUkhase vyAkula dekha atizaya dayAlu bhagavAna RSabhane unheM divya AhAra de kSudhAjanya trAsase bcaayaa| "jIvikAke liye aneka upAya batalAe / dharma, artha, kAmake sAdhanoMkA upadeza * zrIharivaMzapurANa saga 9 zloka 21-24 / x sarajamalakRta jai. i. bhAga 1, pR 36 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pariccheda / www [ 65 diyA / prajAke kalyANArtha upAyoMke sAtha sAtha asi, maSi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa, ina SaTkarmoMkA bhI upadeza diyA gau bhaiMsa Adi pazuoM kA saMgraha kara unake pAlane kI vidhi batalAI / siMha Adi duSTa jIvoM se bacane kA upAya batalAyA | bhagavAna ke sau putroMne aura prajAne usa samaya aneka kalA zAstra sIkheM aura saikaDoM ko zilpo bnaayaa| zilpakalA meM pravINa kArIgaroMne usa samaya bharatakSetrakI pRthvIpara aneka pura, gAMva, ghara, kheTa, kharvaTa banAe / usa samaya bhagavAnane kSatriya, vaizya aura zUdra ina tIna varNokI sthApanA kii| jo vaNikavRtti vyApAra karanevAle the, unheM vaizya kiyA aura jo zilpavidyA meM catura the- makAna Adi banAnA jAnate the, unako varNa zuddha ThaharAyA / SaTkarmoMkA upadeza dekara bhagavAna ne usa samaya prajAko sukhI kiyA, unakI buddhimeM navIna yugakA saMcAra kiyA / isalie unheM loga kRtayuga kahane lage / " bhagavAna RSabhanAthake kahane se indrane jina maMdiroM, deza, upapradeza, nagara AdikI racanA kI thii| bhagavAna ke samaya meM hI pUrvollikhita 52 dezoMkI racanA kI gaI thii| ina dezoM meM kahIM jalakI siMcAI se 1 inhIM kAraNavaza zAyada hiduoMne ApakI apane avatAroMmeM gaNanA kI hai / Apane lipi bidyAkA bhI sabase pahile pracAra kiyA thA, jaise ki hindI vizvakoSake bhAga 1 meM bhI kahA hai / * zrIharivaMzapurANa sarga 9 zloka 33-40 hinduoMkI manusmRtimeM Apake viSaya meM likhA hai: ' darzayan vartmavIrANAM surAsuranamaskRtaH / nItitrayasya kartA yo yugAdau prathamo ninaH // ' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat d. www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| khetI hotI thI, aura kahIM jala vRSTike AdhArapara ! isa samaya pratyeka dezake rAjA bhI niyata kara die the| usa samaya aise bhI deza the jahAM bhIla, luTere, zikArI Adi zUdroMkA rAjya thaa| ina bAtoMke sAtha 2 nimnake choTe bar3e gAMvakI racanA Adike varNanase hama usa prAraMbhika samayakI sabhyatAkA bhI andAjA kara sakate haiM jo vaidika sabhyatAse prAcIna evaM usakI jar3a thii| usa samaya grAma AdikI racanAkA krama isa prakAra thAH " rAjadhAnI pratyeka dezake madhyameM banAI gaI thI, jinameM kAMToMkI bADhase ghire hue makAna banAye gaye the aura kisAna va zUdra rahate the| aise sau gharoMkA choTAgAMva aura pAMcasau gharoMkA bar3A gAMva kahalAtA thaa| choTe gAMvakI sImA eka kozakI aura bar3e gAMvakI sImA do kozakI, smazAna, nadiyoM baMbUla Adi kAMTedAra vRkSoM va parvata aura guphAoMse kI gaI thii| gAMvoMko basAnA, unakA upabhoga karanA, gAMva nivAsiyoM ke liye niyama banAnA, gAMvoMkI AvazyaktAoMko pUrI karanA, Adi kArya rAjyake AdhIna rakhe gaye / jina sthAnoMpara makAnAta haveliyAM, kaI bar3e 2 daravAje banAe gae aura prasiddha puruSa basAe gae una sthAnoMkA nAma nagara pdd'aa| nadiyoM aura parvatoMse ghire sthAnoMko kheTa nAma diyA aura cAroMora parvatoMse ghire sthAnoMko kharvaTa nAma diyA / jina gAMvoMke AsapAsa pAMcasau ghara the unheM maMDava nAma diyA gyaa| samudrake AsapAsavAle sthAnoMko pattana aura nadIke pAsavAle gAMdhoMko droNamukha saMjJA dii| rAjadhAniyoMke AdhIna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pricched| [67 ATha ATha sau gAMva, droNamukha gAvoMke AdhIna cAra cAra sau aura kharvaToMke AdhIna do do sau rakkhe gye| usa samaya bhagavAnane zUdroMke do bheda kiye-eka kAru aura dUsarA akAru / dhobI, nAI vagairaha kAru kahalAte the| inase bhinna akAru / kAru zUdroMke bhI do bheda kiye gaye, eka spRzya-chUne yogya, dUsare aspRzya-na chUne yogya / spRzyoMmeM nAI vagairaha the aura jo prajAse alaga rahate the ve aspRzya kahalAte the| ' isa prakAra karmayugakA prArambha bhagavAna RSabhane ASAr3ha kRSNA pratipadAko kiyA thaa| isaliye ve kRtayuga-yugake karanevAle haiN| aura isI liye usa samaya prajA Apase vidhAtA. sRSTA, vizvakarmA Adi kahA karatI thii|' isa yugake prArambha karaneke bAda bhagavAna RSabha samrAT padavIse vibhUSita kiye gaye aura unakA rAjyAbhiSeka kiyA gyaa| saba kSatriya rAjAoMne bhagavAnako apanA svAmI bnaayaa| mahArAjA nAbhirAyane bhI bhagavAnako rAjyakA svAmI banAyA thA / samrATapada pAneke anaMtara bhagavAnane vyApArAdike evaM zAsanake niyama banAe / bhagavAnane kSatriyoMko zastra calAnekI zikSA svayaM dI thI aura vaizyoMke liye paradeza gamanakA mArga khulA karaneke liye svayaM videzoMko gye| aura sthala yAtrA va jala yAtrA, samudra yAtrA prArambha kii| * bhagavAmane usa samaya vivAha ke niyama bhI banA diye the| pragaTa kara diyA thA ki zUdra zUdra * sU0 ma0kA je. i0 bhAga 1 pRSTha 39-41 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| NAAMONTAINMAMINONNNNAINITMENINMAMALINIONARAINIACINIANTARANAMANIKAMANATANAM kanyAse, vaizya vaizya aura zUdra kanyAse evaM kSatriya kSatriya, vaizya evaM zUdra kanyAse vivAha kare / x isase prakaTa hai ki usa samaya kevala varNabheda thA / jAtibheda nahIM thaa| aura yaha bhI eka vizeSa ullekhanIya bAta thI ki apane voM kI AjIvikA chor3akara dUsare varNoM kI AjIvikA koI nahIM kara sakatA thaa| bhagavAnakI daNDanIti bhI unake pitAke samAna hA, mA aura dhikkAra thI, kyoMki Apake samayakI prajA bhI bar3I sarala zAMta aura bholI thii| bhagavAnane hari. akaMpana, kAzyapa aura somaprabha, ina cAra rAjAoMko eka eka hajAra rAjAoMke Upara niyata kiyA aura inakA pada mahAmaNDalezvara skkhA / inhoMne hI kramase hari, nAtha, upa aura kuruvaMzoMkI sthApanA kI thii| usa samayakA kara bhI ati alpa thaa| sabase pahile bhagavAnane Ikhake rasako saMgraha karanakA upadeza diyA thA. isalie bhagavAna aura unakA vaMza ikSvAku khlaayaa| bhagavAnane apane putroMko bhI rAjya bAMTa diyA thaa| isa prakAra bhagavAnakA yaha sampUrNa samaya paropakArameM gayA thaa| hamAre uparyukta varNanakI puSTimeM hinduoMkA bhAgavata vizeSa sAkSI rakhatA hai| usameM bhagavAna RSabhanAthakA varNana karIbara jainamatAnusAra diyA huA hai| 'bhAgavatake matase RSabhadeva bhagavAnakA AThavAM avatAra hai (1-3-13) vaha loka, veda brAhmaNa aura gau sabake parama x zrI jinasenAcAryane hI AdipurANameM aisA ullekha kiyA hai; yadyapi kathA-anyoMke adhyayanase vidita hotA hai ki bhagavAna mahAvIrajIke samaya taka anuloma vivAha cAroM vargoM meM hI paraspara cAlU the| UMca nIcakA kama khyAla thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pariccheda / 1111 [ 69 guru the aura unhoMne sakala dharmake mUla guhya brAhma dharma (Atmadharma) kA brAhmaNa darzita mArgake anusAra upadeza diyA thA (5-6 - a0) brahmAvartameM brahmarSiyoM kI sabhA ke bIca unhoMne + brAhmadharmakA pracAra kiyA (5-4-16-19) rAjarSi bharata unhIM RSabhadeva ke putra the / unhIM ke nAmapara isa dezakA nAma bhAratavarSa rakhA gayA hai / vaha brahmAkSarakA pa karate the (5-8-11) / * isa varNana se prakaTa hai ki RSabhadevane hI prathama rUpameM laukika aura dhArmika vidyAoMkI sRSTi kI thI, jisakA mahatva aura uttamatA ukta varNana se pragaTa hai / "kadAcit bhagavAna sabhAmaMDapa meM siMhAsanapara virAjamAna the, indrakI nRtyakAriNI nIlAMjasA unake sAmane nAca rahI thI / nAnate nAcate hI vaha tatkAla vilA gaI aura use vilIyamAna dekha bhagavAnako vairAmya ho gayA / " x bhagavAnako vairAgya huA jAnakara laukAMtika devoMna Akara bhagavAnakI stuti kI aura bhagavAnake vairAgya citavanakI sarAhanA kI / tatkSaNa hI unhoMne yuvarAja bharatakA rAjyAbhiSeka kara diyA aura yuvarAja pada kumAra bAhubaliko pradAna kara diyA / itane meM hI indroMne svarga se Akara bhagavAnakA abhiSeka kiyA aura khUba utsava mnaayaa| taba 'bhagavAna apane mAtA pitA Adi parivAra se pUchakara tapake liye vanakI ora cala diye| ve battIsa paiDataka to paidala hI cale pazcAt logoMke + brAhma dharmase bhAva Atma dharma hai arthAt AtmAke jJAnako batalAnevAlI vidyA / brAhmaNa darzita se bhI AtmajJAnase pradarzita jJAna samajhanA cAhie / * vizvakoSa bhAga 1 pRSTha 64 | zrI harivaMzapurANa sarga 9 zloka 47 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ] saMkSipta jaina itihAsa: prathama bhAga | kahane para ve pAlakI meM savAra ho liye aura udayAcala parvata para sUryakI zobhA dhAraNa karane lage / ' x 6 jAkara ' caitra vadI naumIke dina bhagavAn RRSabhane siddhArtha nAmaka vanameM jo ayodhyAse na to dUra thA aura na bahuta pAsa hI thA, saba kuTumbiyoM kI AjJApUrvaka digambara dIkSA dhAraNa kii| dIkSA lete samaya saba parigrahoM kA tyAga kiyaa| bhagavAnake sAtha cAra hajAra rAjA - oMne dIkSA dhAraNa kI thI / dIkSA leneke bAda indroMne bhagavAnakI pUjA kii| bhagavAnane pahile chaha mAsakA upavAsa dhAraNa karanekI pratijJA kara tapa karanA prArambha kiyA, tapa dhAraNa karate samaya bhagavAnako mana:paryayajJAnakI utpatti huI / isa jJAnase manakI gati jAnI jAtI hai / jina rAjAoMne bhagavAnake sAtha dIkSA lI thI, ve duHkhoMko sahana na kara sake aura phalaphUla khAne lage- unase bhUkha na sahI gaI / mahArAjA bharata ke Dara se ye zaharoM meM nahIM jAte the, ina logoMne bhinna 2 meSa dhAraNa kara liye the| kisIne laMgoTI lagA lI thI, koI daMDa lekara daMDI bana gayA thA, kisIne tIna daMDoMko dhAraNa kiyA thA, isaliye use loga tridaNDI kahate the / ina logoMke deva bhagavAn RSabha hI the / ' * isI samaya bhagavAnake pautra marIcine tapase bhraSTa ho sAMkhyamata ke sadRza eka dharmakI sthApanA kI thI aura yoga zAstroMkI racanA kI thI / bhagavAnane nagna digambara dIkSA hI dhAraNa kI thI, yaha hama pahile likha cuke haiN| hinduoMke bhAgavatameM bhI isI bAta kI puSTi hai / * pUrva pRSTha 132 / * jaina itihAsa bhAga 1 pRSTha 44-45. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / [ 71 6. usameM likhA hai ki " RSabhadevane apane jyeSThaputra bharatako rAjya sauMpa paramahaMsa dharma .... ke liye saMsAra tyAga kiyA thA / usI samaya unhoMne digambara veza meM .... brahmAvartase paira bar3hAyA / RSabhadevane maunavrata pakar3A thA / .... RSabhadeva svayaM bhagavAna aura kaiklyapati Thaharate haiN| yogacaryA unakA AcaraNa aura Ananda unakA svarUpa hai / "X 01111111 bhagavAnanaM chaha mahIne taka bar3A hI kaThina tapa kiyA / bhagavAnakI jaTAeM bar3ha gaI thIM / bhagavAnakI zAMtikA prabhAva vanake pazuoM para yahAM taka par3A ki ve ApasI virodhabhAva bhI chor3a cuke the / chaha mAsa pUre hojAnepara bhagavAna AhArake liye nagaroMmeM gaye parantu 6 x bhAgavata 5 - 4, 5, 6 a0 bhAgavatameM yadyapi bhagavAnakI janmAdi sambandhI ThIka likhI haiM parantu ApasI pratispardhA ke kAraNa unake dharmake viSayameM UTapaTAMga likhA hai / jainiyoMkA zvetAmbara sampradAya bhI RSabhadevake digambaratvako svIkAra karatA hai / yadyapi vaha antima tIrthaMkarako choDakara zeSako savatra batalAtA hai, jo yathArthatA ke viparIta hai jisake viSayameM dvitIya bhAgameM vicAra kiyA jAyagA / bhagavAn RSabha aura mahAvIrajI ke viyayameM usake mAnya grantha ' kalpasUtra' meM spaSTa likhA hai ki yaha donoM tIrthakara acelaka - nana digambara the| DaoN0 sTIvensana usa aMzakA anuvAda isa prakAra karate haiM: : ' 1. What then, is meant by Achelakya ? He who is without Chela, that is to say, clothing, it is Achelakka and the abstract noun Formed from that is Achailakya ( Unclothedness ). Achailak ya is the attribute of Rishabha and Mahavira alone of all the princisal yatis." (Kalpasutra p. 3.) ataeva yaha spaSTa hai ki bhagavAn Rtrabhane digambarI dIkSA dhAraNa kI thI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / AhAra denekI vidhi usa samaya koI nahI jAnatA thA / bhagavAnakA abhiprAya na samajha koI kucha aura koI kucha bhagavAnake sanmukha rakhatA thA, parantu bhagavAna unakI ora dekhate taka na the / antameM jaba karIba sAta mAhase kucha dina Upara hogaye taba vaizAkha sudI 3 ko kurujAMgala dezake rAjA somaprabhake choTe bhAI yuvarAja zreyAMsane jAtismaraNa - pUrvabhavakA jJAna hojAnese vidhipUrvaka ikSurasakA AhAra diyaa| isase usa rAjAke yahAM indroM va devoMna paMcAzcarya kiye the| eka dina bhagavAna vihAra karate2 purimatAla nAmaka nagarake pAsavAle zakaTa nAmaka vanameM jA pahuMce aura vahAMpara dhyAna dhAraNa kiyaa| bhagavAnake bar3e bhArI tapazcaraNase cAra ghAtiyA karmoM kA nAza huA aura bhagavAnako kevalajJAna, sarvajJatva prApta huaa| jisa dina bhagavAna sarvajJa hue vaha dina phAlguna vadI ekAdazIkA dina thA | bhagavAnake kevalajJAnakA samAcAra prAkRtika rItise svayaM hI svargameM pahuMca gyaa| itane baDe mahAgAke sarvajJa honepara jagatameM prAkRtika rItise vilakSaNa parivartana hojAnA Azcaryajanaka nahIM kahalA sakatA / ataeva bhagavAnake sarvajJa hote hI svargoM meM bAje mvayameva bajane lage, ghaNToMkI dhvani huI, pRthvIpara cAroMora cAra 2 kozataka sukAla hogayA, chahoM RtuoMke phalaphUla eka hI samaya meM utpanna hogaye Adi kaI Azcaryajanaka ghaTanAeM huii| svarga meM bhagavAnake sarvajJa honeke cihna pragaTa hote hI usI samaya indroMne apane Amanase uThakara bhagavAnako namaskAra kiyA aura devoMkI senAke sAtha bar3I sajadhajase bhagavAnakI pUjA karaneko Ae / * *jai0 iti0 bhAga 1 pRSTha 45-46 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pariccheda / [73 "rAjA bharatane usa samaya apane putrakI utpatti, cakraratnakI prApti aura bhagavAnako kevalajJAnakI prApti, ye tIna zubha samAcAra sune. parantu ve sabase pahile kuruvaMzIya, bhojavaMzIya Adi aneka rAjAoM aura caturaGga senAse veSTita ho. bhagavAna RSabhadevakI vaMdanAke liye gaye aura vahAM bhagavAnakI bhaktibhAvase pUjA kI / tAlapurake svAmI rAjA vRSabhasena bhI samavazaraNameM Aye aura saMyama dhAraNa kara bhagavAnake prathama gaNadhara hogye| atizaya dhIra bhagavAna RSabhadevakI putrI brAhmI aura sundarIne aneka striyoMko dIkSA dhAraNa karAI aura samasta AryikAoMkI agresarI hogaI |....bhgvaanke samavazaraNameM muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikA, yaha cAra prakArakA saMgha maujUda thaa| cAroM nikAyake deva the| bhagavAnake samavazaraNa (mabhAgraha ) kI racanA bAraha yojanaparyaMta ( indradvArA ) kI gaI thI / bhagavAnake samavazaraNameM bar3e 2 bAraha koThe the| unameM bhagavAnakI dAhinI ora pahile koThemeM hI to munirAja birAjamAna the, dUsare koThemeM kalpavAsI deviyAM, tIsaremeM AryikA, zrAvikA aura aneka mriyAM / * cauthameM jyotiSI devoMkI deviyAM, pAMcavIM sabhAmeM vyantara devoMkI striyAM / chaThImeM bhavanavAsI devoMkI devAMganA. yAtavameM bhavanavAsI deva, AThavImeM vyaMtaradeva, navamI sabhAmeM ___*triyoM ko jo deyadRSTise dekhate haiM unheM dhyAna denA cAhiye ki svayaM bhagavAnakI sabhAma striyoM kA itanA mammAna thA ki unako mAdhAraNa puruSoMse pahile sthAna diyA gayA thaa| na hI manuSyoMke koThemeM U~ca nIcakA koI bheda nahIM kiyA hai / isase pragaTa haiM ki cAMDAla Adi jIvoMse bhI dveSa nahIM kiyA jAtA thaa| unako bhI bhagavAnake upadezako sunanekA haka prApta thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / jyotiSI deva, dazavI sabhAmeM kalpavAsI deva, gyArahavImeM cakravartI Adi manuSya aura bArahavIM sabhA meM tiryaca baitthe|" bhagavAn RSabhadeva isa hI samavazaraNake madhya vedikAmeM siMhAsanake Upara adhara virAjamAna rahate the aura unake Upara tIna ratnamayI chatra lage the evaM causaTha camara dulaMte the| bhagabAnakI isa sabhAmeM kisIke lie Ane jAnekI rokaToka nahIM thI / harakoI vahAM Akara bhagavA nakA upadeza suna saktA thA / pazu bhI vahAMpara dharmopadeza sunate the| garjaki bhagavAnakI dRSTimeM sAdhAraNa aura vizeSa saba jIva samAna the| aura bhagavAnakA divya prabhAva itanA thA ki pazuoMne apane ApasI kudaratI vairako bhI chor3a diyA thaa| bhagavAnakA upadeza vinA icchAke hI pratidina tInavAra huA karatA thA aura usako samasta prANI apanI 2 bhASAmeM samajha lete the| usakA uccAraNa akSararahita; vinA dAMta aura tAla AdimeM kriyA hue hI hotA thaa| vaha AtmAkI antaradhvani thI- ahaMnAda' thA / AtmAkI vaha * apanI bolI ' yogakA camatkAra thaa| bhagavAnake upadezako sunakara dhAraNa karanevAle gaNadhara hote haiN| bhagavAnake mukhya gaNadhara- vRSabhasena the| sabhAmeM pratyeka manuSya prazna kara sakatA thaa| kisIke lie koI manAI nahIM thii| isI samAmeM bhagavAnane AtmAke svAbhAvika dharma jainadharmakA prakAza kiyA thaa| sArvabhauma cakravartI nRpa bharatane bhagavAnase sabase adhika prazna kie the| kurudezake rAjA somaprabha aura zreyAMsa bhI dIkSita hokara bhagavAnake gaNadhara ho gae the| / hari0 pu0 sarga 9 zloka 212-13-16-20-21-22 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / [75 zakaTa vanase uThakara bhagavAnne phira vihAra kiyA thA aura kurujAMgala, kauzala, sudana, puMDa, cedi, aMga, baMga, magadha, aMdhra, kaliMga, bhadra, paJcAla, mAlava, dazArNa, vidarbha Adi aneka dezoMmeM vihAra kara apane upadezAmRtase jagatakA kalyANa kiyA thA / bhagavAn jahAM jahAM jAte the vahAM vahAM Upara kahe mutAvika samavazaraNa bana jAtA thaa| jaba bhagavAna vihAra karate the taba unake Age 2 dharma-cakra, aura devoMkI senA calatI thii| AkAzase jaya jaya zabda hote jAte the| bhagavAnake. caraNoMke nIce devagaNa kamala racate jAte the / bhagavAn pRthvIse bahuta UMce adhara calate the| ___bhagavAnke bharata aura bAhubali putroMko chor3akara bAkI saba putroMne dIkSA lelI thii| bharatane brAhmaNa nAmaka cauthA varNa bhI sthApita kiyA thaa| usake viSayameM unhoMne bhagavAnase pUchA thA aura jAnA thA ki caturthakAlameM isa varNase lAbha hogA parantu paMcamakAlameM yaha varNa jainadharmakA drohI bana jaaygaa| ___" bhagavAna RSabhadevakA ziSya yoM to vizva hI thA " parantu. ApakI sabhAkA caturvidhi saMgha isa prakAra thA: 84 gaNadhara, 4750 caudahapUrvake pAThI muni, 4150 zikSaka muni, 9000 avadhijJAnI muni, 2000.0 kevalajJAnI muni, 20600 vikriyARddhike dhAraka sAdhu, 12750 mana:paryaya jJAnake dhAraka muni. 12750 vAdI sAghu-kula 84084 muni aura 350000 brAhmI Adi AryikAeM, 300000 zrAvakake vratoMko dhAraNa karanevAle zrAvaka, 500000 suvRtA Adi zrAvakAe~ / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / kevalajJAna hone para bhagavAna anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtasukha aura anaMtavIryakara yukta ho gaye the| bhagavAnane eka hajAra caudaha dina kama eka lAkhapUrva taka samavasaraNa sabhAmeM upadeza diyA thA / jaba Ayuke caudaha dina zeSa raha gaye taba upadeza denA baMda huA aura Apa (kailAsaparvata para ) padmAsana lagAkara zeSa karmokA nAza karane lge| yaha dina pauSa sudI 15 kA thaa| AnaMda nAmaka puruSa dvArA bhagavAnakA kailAsapara Agamana suna bharata cakravartI vahAM gayA / aura caudaha dinoM taka bhagavAnakI sevA kI thii|' * " jisa samaya bhagavAna RSabhadeva aneka maNimayI zilAoMse ramaNIya kailAsaparvata para birAje |x usa samaya unake sAtha sAtha dasa hajAra yogI aura bhI gae / bhagavAnane vahAMpara manoyoga Adi tInoM yogoMkA nirodha kiyA, vedanIya nAma Adi cAra aghAtiyA koko jar3ase ukhAr3A aura kalpavRkSoMkI mAlAoMko dhAraNa karanevAle devoMse pUjita ho 'jahAM sukha hI sukha hai aise' mokSa sthAnapara jA birAje " + yaha dina mAgha mAsake kRSNapakSakI caturdazIkA thA / bhagavAnake mokSa cale jAnepara devoMne Akara * nirvANa kalyANaka' nAmakA pAMcavAM kalyANakotsava manAyA aura bhagavAnake zarIrakA caMdanAdi sugandhita * jaina itihAsa bhAga 1 pRSTha 52 / x hinduoM ke prabhAsapurANameM vyAsajIne bhagavAna RSabhanAthako, jo unake yahA~ avatAra mAne gae haiM, kailAzaparvatase mukta huA likhA hai| yayAH-kailAze vimale ramye vRSabho'yaM jinezvaraH / cakAra svAvadhAraM ca sarvazaH sarvagaH zivaH // + hari0 pu0 sarga 12 zloka 81 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pariccheda / [77 dravyoM dvArA agnikumAra jAtike devoMke mukuTakI agnise dAha kiyaa| bhagavAnake zarIrakA jahAM dAha kiyA thA usakI dAhinI ora gaNadharAdi sAdhuoMke zarIrakA dAha kiyA aura bAMIora kevalajJAniyoMke zarIrakA dAha kiyA aura utsava mnaayaa| ina tIna prakArake mahApuruSoM ke dAhase tIna pakArakI agnikI sthApanA karanekA devoMne zrAvakoMko upadeza diyA aura pratidina pAMcavIM pratimA takake dhAraka zrAvakoMko agnimeM homAdi karanekI * AjJA dii| bhagavAna RSabhadevake sabase bar3e putra bharata the| ye cakravartI the| inakA janma caitra kRSNa navamIke dina uttarASAr3hA nakSatrameM huA thA / bharata pahile cakravartI aura chahoM khaMDake svAmI the, isaliye inhIMke nAmapara Arya logoMkA rahanakA bhI sthAna bhAratavarSa kahalAyA / x cakravartI bharata sarva jIvita prANiyoM meM vizeSa balavAna the| bharatane svayaM RSabhadevase zikSA prApta kI thI aura ve mukhyatA nItizAstrake prakhara vidvAna the| bhagavAnane jaba tapa dhAraNa kiyA thA taba inako hI samrATa banAyA thaa| mahArAja bharatane digvijaya karanA prArambha kiyA thaa| unhoMne sarva dezoMpara apanA Adhipatya jamA liyA thA / unane pUrvameM aMga, baMga, kaliMga, Adi; uttarameM kAzmIra Adiko; pazcimameM kaccha Adiko aura dakSiNameM siMhaladvIpako vijaya kiyA thaa| digvi * jaina itihAsa bhAga 1 pR. 52 / x hinduoMke barAhapurANameM bhI aisA hI likhA hai / yathAH-tasya bharatasya pitA RSabhaH hemAdreddakSiNa varSa mahadbhArataM nAma shshaas| unake agnipurANameM bhI aisA hI likhA haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| nayameM senAkA vizeSa prabandha thaa| mahArAjakA raNavAsa bhI sAtha thaa| sAthameM manuSyoMko Thaharaneke liye kapar3e ke taMbU lagAe gae the ghor3oMkI ghur3asAla bhI kapar3ekI hI banAI gaI thii| bharatake ajitajaya nAmaka sthake ghohe jala aura thala donoMpara calate the| mahArAja bharatane mleccha khaNDapara bhI apanA Adhipatya jamA liyA thaa| unakI senAmeM 18 karADa ghoDe, 84 lAkha hAthI, 74 karor3a paidala senA aura 84 lAkha stha the| unane chahoM khaNDoMpara apanA sAmrAjya phailA liyA thaa| bharatane apanI eka prazasti himavana parvatakI ora vRSabhAcala parvatakI eka zilApara likhI thii| isa digvijayameM bharatako sATha hajAra varSa lage the| digvijayase lauTanepara bharata ayodhyAko lauTe, parantu unakA cakra ratna nagarameM praveza nahIM karatA thaa| taba unhoMne jAnA ki maiMne apane bhAI bAhubalIko abhI bijaya nahIM kiyA hai| bAhubalI prathama kAmadeva, parama sundara the aura bhagavAna RSabhanAthake dUsare putra the aura inakI rAjadhAnI dakSiNa dizAmeM podanApura thiiN| inhoMne bharatakI AjJA zirodhArya nahIM kI thI aura antameM donoM bhAiyoMmeM yuddha huA thaa| maMtriyoM ke kahanese senAoMkA yuddha nahIM karAyA thaa| bAhubaline bharatako hgyaa| isapara khijakara bharatana unapara cakra calAyA, para cakrane bhI unako bharatakA AtmIya jAna mArA nahIM / itane meM bAhubaliko vaigamya hogayA aura unhoMne dIkSA lekara durdhara tapazcaraNa kiyA thaa| ve eka varSakA Asana mAr3ha eka sthAnapara hI tapa tapate rahe the, jisase vana latAaiM unake zarIrameM lipaTa gaI thIM va sone pairoMke nIce vAmiyAM banA lIM thiiN| jisa dina bAhubalIkA eka varSakA upavAsa pUrNa huA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pariccheda / [79 usI dina bharatane Akara unakI pUjA kI aura unako kevalajJAnakI prApti huii| isa harSopalakSameM hI bharatane aura devoMne unakI pUjA kI thii| taba bAhubaline pRthvIpara vihAra kara dharmakA upadeza diyA aura antameM kailAsaparvatase mokSako prApta hue / ____ bAhubalIke dIkSita hojAnepara bharatane ayodhyA meM praveza kiyA thA aura phira vahAM devoM evaM rAjA mahArAjAoM dvArA bharatakA rAjyAbhiSeka kiyA gayA / isa samaya bharatane bar3A bhArI dAna kiyA thaa| bharatakI AjJAmeM 32000 mukuTabaddha rAjA aura 32000 hI deza the aura 18000 AryakhaNDake mleccha rAjA AjJAmeM the| bharatakI 96000 rAniyAM thiiN| unameM mukhya subhadrA thii| bharatake menApattikA nAma ayodhya, purohitakA nAma buddhisAgara, gRhapatiratnakA nAma kAmavRSi aura silAvaTa ratnakA nAma candramukha, hAthIkA nAma vijayaparvata, ghoDekA nAma pavanaMjaya thaa| bharatane apanI lakSmIkA dAna karaneke lie brAhmaNavarNakI sthApanA kI thii| inakI vibhUti evaM saMpadA apUrva thii| bharatako solaha duSasvapna hue the jinakA bhAva bhagavAna RSabhadevane bhaviSyameM jainadharmakI hInatA batAyA thaa| bharata bar3e dharmAtmA, bhavya aura tapasvI the| unhoMne kailAzaparvatapara ratnamaya bahattara jinamaMdira banavAye the| unhoMne daMDavidhAnameM bhI parivartana kara diyA thA--bharatane prANadaMDa. dezanikAlA, kaida AdikI sajAeM rakkhI thIM; ve bar3e nyAyI the| usa samaya samamta prajA bar3A Ananda bhogatI thii| __ eka dina samrATa bharata darpaNameM apanA mukha dekha rahe the ki unako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| eka sapheda bAla nagara par3A jisase unako apanA bur3hApA AyA jAna par3A aura unako vairAgya ho gyaa| apane putra arkakIrtiko unhoMne rAjya dekara dIkSA dhAraNa kii| bharatakA vairAgya gRhasthAvasthAse hI itanA prabala thA ki unheM dIkSA lete hI kevalajJAna ho gyaa| hajAroM varSoMtaka sarvajJarUpameM upadeza dekara bhI mokSako ge| __isa samayake eka mahAmaNDalezvara rAjA jayakumAra the| yaha hasti nApurake nareza somaprabhake putra the| yaha bharatake sAtha divijyameM rahe the| inakI rAnI kAzI nareza mahArAja akaMpanakI putrI sulocanA thIM. jinhoMne inako svayaMvarameM varA thaa| kaI varSoM rAjya aura bhoga bhogakara donoM rAjA rAnI sAdhudharmako svIkAra kara gae / yaha bhagavAna RSabhadevake gaNadhara hue / mahAganI sulocanA marakara svargako gii| inake atirikta harivaMzake mthApaka mahAmaMDalezvara rAjA hari, ugravaMzakA saMsthApaka rAjA kAzyA Adi prasyAt puruSa usasamaya hue the| ___bhagavAna RSabhadevake jamAneke ukta varNanase hameM usa atyanta prAcIna jamAnakA havAlA mila jAtA hai aura hamako mAlUma ho jAtA hai ki kisa taraha prArambha 2 meM jainadharmake Adi pravartaka bhagavAna RSabhane jagatako sabhyatAkA prathama pATha par3hAyA thaa| aba hama Age anya avazeSa 23 tIrthakaroM evaM mahApuruSoM kA varNana kreNge| 9.3 SIA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariccheda / .. caturtha pariccheda / avazeSa tIrthaMkara aura anya mahApuruSa / pUrva pariccheda meM hama karmabhUmi kI pravRttikA varNana dekha Ae haiM / usa samaya jIvanakI sugamatA aura sAdepanakA digdarzana bhI kara Ae haiM / aba yahAM usake AgekA varNana karaneke liye avazeSa tIrthaGkaroMke samayakA vivaraNa likha rahe haiM, jisase hamako tatkAlIna avasthAkA jJAna prApta ho jAya / [ 81. bhagavAna RSabhadeva se pacAsa karor3a sAgarake bAda dUsare tIrthakara ajitanAtha hue the / inake samaya taka bhagavAna RSabhanAthake batalAe hue mArgapara prajA cala rahI thI / yaha ikSvAku vaMza aura kAzyapa gotrake nRpati jitazatruke yahAM janme the| inakI mAtAkA nAma vijayasenA thaa| yaha jyeSTha vadI amAvasa ke dina apanI mAtAke garbhameM Akara mAgha sudI dazamIko rohiNI nakSatra meM ayodhyA meM janme the / yuvA honepara inakA vivAha huA thaa| bhoga bhogate hue kadAcit Apako AkAzameM ulkApAta dekhane se vairAgya hogayA / tadanusAra Apane digambara dIkSA mAgha sudI navamIko dhAraNa kii| usa samaya Apako mana:paryaya jJAna utpanna huA thA | chaha mAsake upavAsake bAda Apane brahmabhUta rAjAke ghara AhAra liyA thA / pazcAt 12 varSa tapa tapakara Apa pauSa sudI 11 ke dina kevalajJAnI ( sarvajJa ) hue the / sarvajJa honepara Apane samavazaraNake sAtha vihArakara dharmopadeza diyA / aura caitra sudI paJcamIke dina sammeda zikhara se mokSalAbha kiyA thA / pratyeka tIrthakara kI bhAMti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat - www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82] saMdhiza jaina itihAsa prathama bhaag| . . . Apake bhI paMcakalyANaka utsava Adi sarva atizayayukta bAteM thiiN| bhagavAna RSabhake tIrthakAlameM jo rAjA dharmabhraSTa hogae the, saMbhava hai, unakA prAbalya isa antarameM ho gayA thA, usIke nivAraNake. liye hI zrI ajitanAthajIke tIrthakI pravRtti huI pratIta hotI hai| aise hI anya tIrthakaroMkI bhI samajhanA caahie| yathArtha kAraNa usa ajJAta jamAneke jAnanA atyanta kaThina kArya hai| bhagavAna ajitanAthake samayameM sArvabhauma rAjA sagara, dvitIya cakravartI the| vaha bhI mokSako gae the| inake putra bhAgIratha inake uttarAdhikArI hue| inhoMne bhI apane putra varadattako rAjya dekara zivagupta munike pAsa dIkSA grahaNa kI thii| kailAsaparvata para inako kevalajJAna prApta huA thaa| usa samaya devoMne inake caraNoMkA prakSAla kiyA thaa| yaha prakSAla-abhiSeka jala gaMgA nadImeM mila gayA thaa| isaliye gaMgA nadI bhAgIrathIke nAmase prasiddha huii| yaha bhI mokSa ge| . bhagavAna ajitanAthake mokSa jAneke kaI sAgara bAda tIsare tIrthakara saMbhavanAtha hue the| yaha phAguna sudI 8 ko garbha meM Ae the, aura kArtika sudI pUrNimAko ayodhyAmeM janme the| Apake pitAkA nAma rAjA dRr3haratharAya aura mAtAkA nAma suSeNA thaa| inakA bhI vaMza ikSvAka aura gotra kAzyapa thaa| yaha bhI tIna jJAnake dhAraka sarva tIrthakaroMkI bhAMti the| inakA bhI vivAha huA thaa| inhoMne eka dIrghakAlataka rAjya bhogakara saMsArakA tyAga kiyA thaa| do dinake upavAsake bAda Apane. zrAvastIke rAjA surendradAsake yahAM AhAra kiyA thaa| caudraha varSa phira tapa karaneke bAda Apako kArtika vadI caturthIke dina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pariccheda / [83 kevalabAna zAma huA thaa| tatpazcAt vihAra karake Apane dharmopadeza diyA thA aura caitra sudI SaSThIko sammedazikhara parvatase Apa mokSa gae the| Apake bhI vaha saba vizeSa bAteM huI thIM jo pahileke tIrthakaroMke huI thiiN| isake dasa karor3a sAgarake bAda cauthe tIrthakara abhinandanakA janma huA thaa| bhagavAna abhinandana vaizAkha sudI chaThako siddhArthA mAMtAke garbhameM Akara mAgha sudI 12 ke dina janme the| Apake pitA saMvara ikSvAka vaMzake kAzyapagotrI ayodhyAke rAjA the| yuvA honepara Apane rAjya prApta kiyA thA aura nItipUrvaka rAjya karake Apane mAgha sudI vArasako dIkSA dhAraNa kI thii| do dina upavAsake bAda ayodhyAmeM indradatta rAjAke yahAM AhAra liyA thaa| pauSa sudI caudasake dina aThAraha varSa tapa tapakara Apa kevalajJAnI hue the| phira vihAra aura dharmopadeza dekara vaizAkha sudI chaThako Apa sammedazisvarase mokSa padhAre the| Apake bhI tIna jJAna janmase honA, devoMkA paMcakalyANaka manAnA Adi vizeSa bAteM saba tIrthakaroMkI taraha huI thiiN| pAMcaveM tIrthakara sumatinAtha zrAvaNa sudIdojako ayodhyAke rAjA merathakI rAnI maMgalAdevIke garbha meM Akara caitra sudI 11 ko utpanna hue the| Apane rAjya pAkara apanI patnIke sAtha bhoga bhogakara vaizAkha sudI naumIko dIkSA dhAraNa kI thii| do dinakA upavAsa karake Apane saumanasapurake padmabhUpake yahAM AhAra liyA thaa| vIsa varSa tapazcaraNa kAneke pazcAt Apako caitra 'sudI myArasake dina kevalajJAna prApta humA thaa| Apane vihAra karake caitra sudI gyArasako sammedazikhAse mokSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / Miilo lAbha kiyA thaa| Apake bhI vaha sarva divya bAteM aura ghaTanAyeM huI thIM. jo sarva tIrthakaroM ke hotI haiM / chaThaveM tIrthakara padmaprabhu the / yaha kozAMbI nagarI ke rAjA mukuTavarI rAnI susImA garbhameM mAgha vadI chaThako Ae the aura kArtika kRSNA trayodazIko tInoM jJAna sahita ApakA janma huA thA / Apa paTTantra rAjA the aura vivAhita the| Apane kArtika vadI terasako eka hajAra rAjAoM sahita dIkSA dhAraNa kI thI / varddhamAna nagara ke rAjA somadattane AhAra diyA thA / chaH mAsa ghora tapazcaraNa kiyA / pazcAt cAra ghAtiyA karmoMkA nAza kara Apa kevalajJAnI hue the| samasta AryakhaNDa meM vihAra kara divyadhvani dvArA upadezAmRta pilA phAguna vadI caturthI ke dina Apane sammeda zikhara se nirvANa prApta kiyA thA / padma bhUke hajAra kror3a sAgara bAda bhagavAna supArzvanAthakA janma huA / rAjA supatiSThakI rAnI pRthvISeNA ke garbha meM bhAdoM vadI chaThako Akara jeTha sudI bArasako banArasa meM janme the / Apane dIrghakAla taka rAjyabhoga kiyaa| pazcat dIkSA grahaNa kara ( jeTha sudI 12 ko Apane do dinakA upavAsa kiyA thA / somakheTa nagara ke rAjA mahendradattake yahAM Apane prathama AhAra kiyA thA / pazcAt nau varSa tapa tapA taba Apako phAguna vadI chaThako kevalajJAna prApta huA / dharmopadezase - saMsArakA hita karake Apane phAlguna vadI saptamI ke dina sammeda zikhara se nirvANa sthAnako prApta kiyA / ApakA ullekha hinduoMke yajurveda meM hai| yathAH- OM supArzva mindrhve'| saba tIrthaMkaroMkI bhAMti Apake sambaMdha meM mI saba bAteM huI thIM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pariccheda / [ 85 AThaveM tIrthaMkara candraprabhU candrapurI ( banArasa ke nikaTa ) ke rAjA mahAsenake putra the / yaha rAnI lakSmaNAke garbha meM caitra vadI paMcamIko Ae the| taba saba tIrthaMkaroMkI mAtAoMkI taraha rAnI lakSmaNAne 16 zubha svapna dekhe the aura saba tIrthaMkaroMke zubhAgamana samaya 15 mAsa pahile jaise indra ratnavarSA Adi karane lagate haiM vaha saba zubha kRtya inake sambandhameM bhI hue the / Apane vivAha karake eka dIrghakAla taka rAjya bhoga kiyA thA / pazcAt apane putra varacaMdrako rAjya dekara saba tIrthakaroM kI taraha indroM dvArA lAI gaI vimalA pAlakIpara car3ha, vanameM pahuMcakara pauSa sudI ekAdazIko dIkSA dhAraNa kI thii| do dinakA upavAsa karane ke bAda Apane nalina nAmaka nagara meM somadatta rAjAke yahAM AhAra liyA thA / phira tIna mAsa Apane tapa kiyA jisake kAraNa mitI phAlguna vadI saptamIko cAra karmoMkA nAza huA aura bhagavAna kevalajJAnI bane / pazcAt AryakhaNDameM vihAra karake phAlguna sudI 7 ko saba karmoMkA nAza karake sammeda zikhara se mokSa pdhaare| isake bAda bahuta kAla vyatIta honepara nauveM tIrthaMkara puSpadaMta hue / phAlguna vadI naumIke dina Apa garbhameM Akara mArgazIrSa sudI pratipadAko kAkaMdIpura meM janme the| vahAMke rAjA Apake pitA sugrIva the| mAtA jayarAmA thIM / pUrvake tIrthakaroM kI bhAMti Apa bhI ikSvAku vaMzake kAzyapa gotrI kSatrI the| rAjya bhoga karake apane putra sumatiko rAjya dekara Apane mitI magasira sudI par3ivAke dina dIkSA dhAraNa kI aura do dinakA upavAsa karake Apane sabalapura meM puSpamitra nAmaka rAjAke yahAM bAhAra liyA thA / cAra varSa tapa karanepara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama mAga / mitI kArtika sudI dUjake dina bhagavAnako kevalajJAna utpanna huaa| devoMne saba tIrthaMkaroMkI bhAMti inakA bhI anya cAra kalyANakoMke atirikta jJAna kalyANaka manAyA / Apa saba tIrthakaroMkI taraha tIna jJAnake dhAraka janmahIse the| Apake viSayameM bhI saba vizeSa bAteM huI thiiN| phira saba dezoMmeM vihAra karake jaba kucha hI dina Ayuke bAkI raha gae taba ApakI divyadhvani baMda huii| taba sammedazikharapara zeSa karmoM kA nAza karake bhAdoM sudI aSTamIko mokSa pdhaare| dazaveM tIrthakara bhagavAna zItalanAtha rAjA hadaratha aura rAnI sunaMdAke putra the| caitra kRSNa aSTamIke dina Apa garbhameM Akara mASa vadI bArasako bhaddalapurameM janme the / vartamAnameM yaha nagara melasA nAmase gvAliyara rAjyameM hai / ApakA vivAha huA thaa| rAjya karake Apane mAgha vadI dvAdazIko gRha tyAga digaMbara bheSameM tapazcaraNa kiyA thaa| pazcAt ariSTa nagarake rAjA punarvasuke yahAM AhAraM liyA thaa| phira tIna varSa tapa tapakara mitI pauSavadI caturdazIke dina Apa kevalajJAnI hue the / samavazaraNake sAtha bihArakara dharmopadeza dete hue Apa sammedazikhara para Ana birAje the aura vahAMse Asoja sudI aSTamIko Apane mukti lAbha kiyA thA / Apake bhI jIvanameM vaha saba bAteM huI thIM jo pratyeka tIrthaGkarake hotI haiN| Apake janmake kucha pahilese dharmakA mArga baMda ho cukA thaa| bhagavAna zItalanAthake mokSa cale jAneke bAda myArahaveM tIrthakarake honeke pahile bhaddalapurake megharatha rAjAne dAna karanekA vicAra maMtrI se prakaTa kiyaa| maMtrIne zAstra, abhaya, AhAra, auSadhi ina cAra dAnoMke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pariccheda / karane kI sammati dI. parantu rAjAne nahIM mAnI aura unake purohita bhUtizarmA brAhmaNake putra muNDazAlAyanane hAthI ghor3A, kanyA, suvarNa Adi daza prakArakA dAna brAhmaNAdiko denekI sammati dI aura yaza va puNya AdikA lobha batAyA / gRhasthoM dvArA racita granthoMmeM ina dAnoMkI vidhi batalAI taba rAjAne daza prakArake dAna diye| isI samaya se brAhmaNa varNa jaina dharmakA drohI hone lagA aura isI samaya se cAra dAnoMke bajAya hAthI, ghoDe AdikA dAna zurU huA thA / * 8 * jaina itihAsa bhAga 1 pR0 119 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 111 gyArahaveM tIrthaGkara bhagavAna zreyAMsanAtha jeTha vadI chaThako mAtA naMdAdevI ke garbha meM Akara phAguna vadI myArasako janme the / Apake pitA viSNu siMhapura ke rAjA the| Apake janmake pahile aura bhagavAna zItalanAthake mokSa jAneke bahuta dinoMbAda dharmakA mArga baMda ho gayA thA / usako inhoMne punaH pragaTa kiyaa| Apa bhI ikSvAku vaMzake the / rAjyabhAra apane putra zreyasakarako dekara Apa mitI phAguna vadI myArasa ke dina digambara muni ho gae / caturtha mana:paryaya jJAna prApta hogayA, jaise tIrthaMkaroMko prApta hojAtA hai / do dinake upavAsa ke bAda siddhArthapurake rAjA naMdake yahAM AhAra liyA thA / do varSa tapa tapakara mAgha vadI amAvasake dina manohara nAmaka vanameM Apako kevalajJAna utpanna huaa| phira samasta AryakhaMDameM samavazaraNa sameta bihAra kara jaba AyumeM eka mAha zeSa rahA taba Apa sammedazikhirase bAkI cAra kamaukA nAza karake mitI zrAvaNa sudI pUrNamAsIke dina www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] saMkSipta jaina ivikAsa prathama bhaag| mokSa padhAre / Apake jIvanameM bhI pratyeka tIrthakarakI bhAMti vizeSa ghaTanAeM ghaTita huI thiiN| bhagavAn zreyAMsanAthake samayameM prathama pratinArAyaNa ( cakravartIse Adhe rAjyake adhikArI) azvagrIva prathama nArAyaNa tRpRSTha aura prathama baladeva vijaya the / azvagrIva bAdameM tRpRSTake AdhIna ho gae the| tRpRSTa aura baladeva bhAI bhAI podanapurake rAjA prajApatike putra the| tRpRSThakA rAjya unake putra zrI vijayako milaa| zrI vijayakI strI tArAko vidyAdhara harakara le gayA thA, jise yuddha dvArA zrovijaya vApasa laayaa| baladeva muni ho mokSa gae / ___ bhagavAn zreyAMsake cauvana sAgara bAda vAsupUjya tIrthakara hue| inake jamake (bhagavAn zreyAMsake janmake pahileke samayase kucha adhika) pahilese dharmakA mArga baMda ho gayA thaa| ASAda vadI chaTako bhagavAna apanI mAtA jayAvatIke garbha meM Ae aura phAlguna vadI caturdazIko apane pitA rAjA vasupUjyakI rAjadhAnImeM ApakA janma huaa| Apa ikSvAku vaMzI kAzyapa gotrI the| Apa bAlabrahmacArI the| kumAra avasthAke bAda Apako vairAgya huA aura phAlguna vadI caturdazIke dina chahasauchiyattara rAjAoM sahita tapa dhAraNa kiyA / eka dina upavAsa kara dUsare dina mahApurake rAjA sundaranAthake vahAM Apane AhAra liyA aura mAgha sudI dvAdazIke dina kevalajJAna prApta kiyA thaa| samasta AryakhaMDameM dharmopadeza dekara maMdAragirise bhApa bhAdoM sudI catudezIko mokSa gae / aApake jIvana meM bhI saba vizeSa bAteM pratyeka tIrthakarakI mAMti huI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... caturtha palleikha H .. [89 bhagavAna vAsupUjyake hI samayameM bhogavarddhanapurake rAjA zrIdharake putra tAraka isa yugake dvitIya pratinArAyaNa the| yaha bar3e anyAyI the| inakA yuddha dvitIyanArAyaNa dvipRSThase huA thA, jisameM inakI mRtyu huI thii| isI samaya dvitIya baladeva acala hue the| dvipRSTha aura acala dvArikAke rAjA brahmake putra the| bhagavAna vAsupUjyake mokSa cale jAneke bAda bahuta samaya pazcAt mAvAna vimalanAtha hue| Apake pitA sukratavarmA kaMpilAnagarIke adhipati the| bhagavAna vimalanAthakA janma rAnI zyAmAke garbhase mASa mudI caudasake dina huA thaa| ApakA vivAha huA thA aura Apane rAjyasukha bhogakara mAgha sudI cauthako digaMbara dIkSA dhAraNa kI thii| ApakA prathama pAraNA dIkSA leneke tIsare dina bAda dhAnyabaTapurameM rAjA vizAkhake yahAM huA thaa| tIna mAsa taka Apa saMyamI rhe| pazcAt mitI pUSa vadI dazamIke dina Apa kevalajJAnI hue the / devanirmita samavazaraNake sAtha Apane AryakhaMDameM vihAra kiyA thaa| pazcAt sammedazikharase ASAr3ha vadI aSTamIko Apa muktidhAmako prApta hue the| mamavAna vimalanAthake samayameM tIsare nArAyaNa svayaMbhU aura sudharma nAmaka balabhadra hue the| inake bahuta samaya bAda 14 veM tIrthakara anaMtanAthane ayodhyApurIke ikSvAkuvaMzI aura kAzyapagotrI rAjA siMhasenake yahAM mAtA revatIke garbhase mitI beTha vadI dvAdazIko janma liyA thaa| Apane amAgavAke bAda rAjyavibhUtikA bhoga dIrghakAla taka kiyA thA / .wa mIti neTha vadI bAdazIke dina mApana dIkSA dhAraNa kI thI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / evaM Apa do mAsa taka saMyamI rahe the| dIkSAke tIsare dina Apane vardhamAnapurake rAjA dharmasiMhake yahAM prathama AhAra liyA thA / mitI caitra vadI amAvasyAke dina Apako kevalajJAnakA lAbha huA thaa| tatpazcAt Apane apane vihAra aura dharmopadezase ajJAna andhakArako meTA thaa| caitrakI amAvasyAke dina Apa sammedazikharase mokSa padhAra the| Apake viSayameM bhI vaha saba vizeSa bAteM samajhanA cAhiye, jo pratyeka tIrthakarake samaya hotI haiN| inake samayameM cauthe nArAyaNa puruSottama aura baladeva suprabha hue the| ____ pazcAt bhagavAna dharmanAtha 15 veM tIrthakara hue / inake pitA ratnapurake gajA bhAnu the| inakI rAnI suvratA ApakI mAtA thii| inhIke garbhase ApakA janma mAgha sudI terasake dina huA thaa| Apane vizeSa samaya taka rAjya bhoga karake mitI mAgha sudI trayodazIko digambara dIkSA dhAraNa kI thii| ApakA prathama pAraNA saumanasapurameM rAjA sumitrake yahAM huA thA / Apa eka mAsa taka saMyabhI rahe the. pazcAt mitI pauSa sudI pUrNamAsIko Apako kevalajJAna utpanna huA thA aura Apane pRthvIpara vihAra kara dharmopadeza de, mitI jeTha sudI cauthake dina zrI sammedazikharase mokSa prApta kiyA thaa| sarva tIrthakaroMkI taraha inake bhI vizeSa bAteM huI thiiN| inhIMke samaya pAMcaveM nArAyaNa puruSasiMha aura balabhadra sudarzana hue the| ____ bhagavAna dharmanAthake mokSa jAneke bAda bahuta samaya pazcAt solahaveM tIrthakara zAMtinAtha hue| yaha hastinApurake rAjA vizvasenakI rAnI aiMgadevIke garbhase mitI jeTha vadI caudasako janme the| yuvAvasthAko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pariccheda / [1 prAptakara pacAsa varSataka rAjya karake mitI jeTha vadI trayodazIke dina inhoMne dIkSA dhAraNa kI thii| ApakA prathama pAraNA maMdarapurameM rAjA dharamamitrake yahAM huA thaa| Apa solaha varSataka saMyamI rahe the pazcAt mitI pauSa sudI ekAdazIko Apa kevalajJAnI hue the| dIrghakAla taka AryakhaNDameM vihAra aura dharmopadeza dekara Apane sammedazikharase jeTha vadI caudazake dina mokSa lAbha kiyaa| Apake jIvanameM bhI vaha saba vAteM huI thIM jo pratyeka tIrthakarake huA karatI haiN| Apa cakravartI rAjA the| bhagavAna dharmanAtha aura zAMtinAthake antarAlameM madhavA aura sanatkumAra nAmaka do cakravartI rAjA hue the| ___ satrahaveM tIrthakara bhagavAna kunthunAthakA janma vaizAkha sudI 1 ke. dina rAjA sUryakI rAnI zrImatIke garbhase hastinApurameM huA thaa| kumArakAlako vyatIta karake Apane rAjyabhoga kiyA thaa| pazcAt mitI vaizAkha sudI pratipadAko dIkSA grahaNa kI thii| dIkSAke tIsare dina Apane hastinApurameM rAjA aparAjitake yahAM pAraNA kiyA thaa| Apa solaha varSa taka saMyamI rahe the| pazcAt mitI caitra sudI tIjake dina kevalajJAna prApta huA thaa| Apane samasta AryaskhaNDameM vihAra aura dharmapracAra kiyA thaa| pazcAt sammedazikharase sarva karmanAza kara Apane vazAkha sudI paDivAke dina mokSa lAbha kiyA thaa| Apa bhI cakravartI rAjA hue the| . ___ aThArahaveM tIrthakara zrI arahanAthajI hastinApurameM kuruvaMzIya rAjA sudarzanake yahA~ sanI sumitrAdevIke garbha phAguna suMdI 3.ko Akara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga | mitI agahana sudI 14 ko janme the / Apane pANigrahaNa kiyA thA evaM 42000 varSa taka rAjya bhoga karake Apane mitI agahana sudI - dazamako dIkSA dhAraNa kI thI / solaha varSa saMyamameM cIte the| dIkSA ke pazcAt belA karake Apane hastinApurameM rAjA mandasenake yahAM prathama pAraNA kiyA thA / pazcAt mitI kArtika zukla kevalajJAna prApta huA thaa| phira vihAra aura dharmopadeza dekara caitra kRSNa amAvasa ke dina Apane sammeda zikharase mokSa lAbha kiyA thA / Apa bhI cakravartI rAjA the / Apake viSaya meM vaha saba bAteM huI thIM jo 'pratyeka tIrthakarake hotI haiM / Apake samakAlIna rAjA goviMdarAja the / dvAdazIko Apako bhagavAna arahanAthake mukta gae pazcAt evaM bhagavAna mallinAthake honeke pahile subhrama nAmake cakravartI hue the| evaM nArAyaNa puNDarIka aura baladeva naMdI bhI hue the| pazcAt bhagavAna mallinAtha aparAjita vimAna se cayakara mithilApurI meM apanI mAtA rAnI rakSitAdevIke garbha meM mitI caitra zuklA paDivAko Ae the| Apake pitA kuruvaMzIya rAjA zrI kumbharAya the| mitI magasira zuklA ekAdazIko ApakA janma huA thA / janma samaya indroMne sarva tIrthaGkaroMke janma samayakI bhAMti utsava manAyA thA / Apa bAlabrahmacArI rahe the| rAjya karake Apane mitI agahana sudI 11 ko dIkSA lI thI / belA karake cakrapura ke rAjA RSabhadattake yahAM pAraNA kiyA thaa| Apane che dina saMyama meM vitAye the / mitI pauSa kRSNa 2 ko Apa kevalI hue the / kevalI hokara ne pRthvIpara vihAra kiyA thA evaM dharmakA svarUpa darzAyA thA / pazcAt phAlguna zukla paMcamIko cApa sammedazirise mukta www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ hue the| Apake viSayameM bhI vaha saba bAteM huI thIM jo pratyeka tIrthakarake hotI haiN| Apake samakAlIna rAjA sulamArAya the / Apake pazcAt munisuvratanAthake pahile mahApadma nAmakA sArvabhauma cakravartI rAjA huA thA / evaM nArAyaNadatta aura balideva naMdimitra hue the ! bhagavAna munisuvratanAtha rAjagRhImeM hue the| inake pitA harivaMzIya nRpa sumitranAtha the| Apa apanI mAtA rAnI padmAvatIdevIke garbhameM sAvana vadI dojako Akara unhIMke kokhase mitI vaizAkha kRSNa 10 ko janme the| Apane vivAha kara rAjya bhoga kiyA thaa| pazcAt mitI vaizAkha kRSNa 10 ko dIkSita hue the / velA karake mithilApurameM rAjA dattake yahAM AhAra liyA thaa| phira mitI vaizAkha vadI naumIko Apako kevalajJAnakA lAbha huaa| Apane bhI vihAra aura dharmapracAra kiyA thaa| phAguna vadI dvAdazIko sammedazikharase mokSalAma kiyaa| Apake bhI vaha saba bAteM huI thIM jo pratyeka tIrthakarakI hotI haiN| ikkIsaveM tIrthaGkara bhagavAna naminAtha Azvina kRSNa dojako apanI mAtA baprAdevIke garbhameM Ae the| aura ASAr3ha kRSNA dazamIko ApakA janma huA thA / Apake pitA ikSvAku vaMzIya nRpati vijayastha the| Apane vivAha aura rAjya kiyA thaa| Apake samakAlIna rAjA vijayarAja the| pazcAt ASAr3ha kRSNa 10 ko Apane dIkSA grahaNa kI thI aura belA karake prathama pAraNA Apane rAjagRhI nagarameM sunayadattake yahAM kiyA thaa| pazcAt nauvarSa saMyamakAlameM vyatIta karake Apane mitI mAgha zukla ekAdazIko kevalajJAna prApta kiyA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ .94] saMcina jaina itihAsa prathama bhaag| phira vihAra aura dharmopadeza dekara Apane vaizAkha badI caudasako mammedazikharase muktilAma kiyA thaa| Apake viSayameM bhI vaha saba bAteM thIM jo pratyeka tIrthaGkarake hotI haiN| bhagavAna naminAthake pahile hariSeNa nAmaka cakravartI sArvabhaumika adhipati hocuke the aura Apake bAda jayasena nAmaka cakravatI hue the| lakSmaNa nAmaka nArAyaNa bhagavAna naminAthase pahile ho cuke the| .. bAvIsaveM tIrthaGkara bhagavAna neminAtha yaduvaMzameM hue the| Apa arjuna aura kRSNake samakAlIna the| Apake pitA nRpa samudravijaya dvArikApurIke adhipati the| Apa rAnI zivadevIke garbha meM mitI kArtika sudI 6 ko aparAjita svargase Ae the / evaM zrAvaNa sudi 6 ko ApakA janma huA thaa| Apane na rAjya * kiyA aura na vivAha hI kiyA thA / kumArAvasthAmeM vAsudeva zrIkRSNacaMdrase Apake pratimpardhaka krIr3AeM hotI thiiN| una krIr3AoMmeM bhagavAnake atula parAkrama evaM balakA anubhava karake zrIkRSNane eka vidhi racI thii| unhoMne bhagavAnakA vivAha racavAyA thA parantu mArga meM hI hiraNa Adi nirAparAdha jaMtuoMko baMdhavA rakkhA thaa| bhAvAnane udharase nikalate hue una pazuoMke vilavilAhaTake ArtanAda dRzya dekheM jinase tatkSaNa unako pazuoMpara dayA AgaI aura vairAgya rasakA zrota unake hRdayameM prasphuTita ho nikalA / pazuoMko bandhanamukta karake Apane apane vastrAbhUSaNa utAra DAle evaM giranAra parvatapara jAkara mitI zrAvaNa zukla 6.ko digaMbara dIkSAko aMgIkRta kara ge| udhara inakI bhAvI patnI rAjA ugrasenakI putrI rAjamatIne inake virahako sahana na kiyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha ,pAracheda : , [95 aura vaha bhI inake nikaTa AryikA ho gaI evaM durdhara tapa tapakara svargako gaI / zrI giranArajI para jisa guphAmeM inhoMne tapazcaraNa kiyA thA, usameM inakI eka prAcIna pratimUrti maujUda hai| . bhagavAnane do rojakA upavAsa karake prathama AhAra dvArAvatImeM rAjA varadattake yahAM liyA thaa| pazcAt chappana dina taka saMyamI raha kara Apako kuvAMra vadI par3avAke dina kevalajJAnakA lAbha huaa| tInoM kAlakI aura tInoM bhavakI carAcara vastukA hastAmalikavat jJAna Apako bhI pratyeka tIrthaGkarakI bhAMti thaa| Apane samamta Arya khaMDameM vihArakara dharmAmRtakA pAna karA mitI ASAr3ha sudI saptamIko giranAra parvatase hI nirvANapadako prApta kiyA thaa| Apake viSayameM bhI vaha saba bAteM huI thIM jo pratyeka tIrthaGkarake hotI haiN| ApakA smaraNa hinduoMke yajurvedameM bhI hai / * teIsaveM tIrthakara bhagavAna pArzvanAthakA janma IsvI sanma anu. mAnataH 949 (vA 877 ?) varSa pahile huA thaa| aura bhagavAna neminAthake mokSa jAneke bAda 83750 varSa bAda hue the| Apake pitA banArasake adhipati ikSvAkuvaMzIya zrI azvasena the| Apa apanI mAtA vAmAdevIke garbha meM mIti vaizAkha vadI dojako Ae the aura vAna * vAjasyanu prasava AvabhUvanA ca vizcamuvanAni sarvataH / ma nemirAjA pariyAti vidvAn prajA puSThi vrdhynmaano| asme svaahaa| -adhyAya 9 maMtra 25 / .. evaM prabhAsapurANameM vyAsajIne likhA hai:. raivatAdro jino nemiyugAdivimalAnale / ..... RSINA yA zramAdeva muktimArpasya kAraNam / / .. . .... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96] saMkSipta jaina itihAsa prathama mAga / pauSa vadi 11 ko janme the| ApakI Ayu 100 varSakI thii| Apa bAla brahmacArI the| Apane rAjya bhoga bhI nahIM kiyA thaa| kumArAvasthA meM hI digambara muni hogae the| Apake samakAlIna rAjA ajitagaya the| Apake samayameM dharmakA hAsa bilakula hocukA thaa| kisIko bhI yathArtha dharmakA jJAna na thaa| Apane phirase dharmakA yathArtharUpa samajhAyA aura logoMko yathArtha sabhyatAkA pATha par3hAyA thaa| manuSyoMko hiMsAvRttise bacAyA thaa| ApakI aitihAsikatAko Ajakalake itihAsakAra bhI svIkAra karate haiM / * Apake samayameM bhI vAnaprastha, AjIvaka Adi saMpradAyoMkA vizeSa pracAra thaa| eka samaya Apa vihAra karate jA rahe the ki eka vAnaprastha sanyAsIko Apane lakar3a sulagAe paMcAgni tapate dekhA thaa| usa lakar3ake bhItara khuzAlameM eka sape yugala thA, jisakA jJAna usa kamaTha nAmaka sanyAsIko na thaa| bhagavAnane sanyAsIko unakA astitva btlaayaa| pAkhaNDI kamaThane bhagavAnakI bAtapara vizvAsa na lAkara usa lakar3ako cIrA, to dekhA ki bhagavAnakA kahanA satya thaa| sapeyugala mRtyuke nikaTa the isaliye bhagavAnane unako NamokAra maMtra sunAyA aura ve marakara dharaNendra aura padmAvatIdevI hue| mithyAtvI kamaThako isase bhI apane kRtyapara pazcAttApa na huA aura vaha aise hI kutapa tapakara vyaMtara deva huaa| bhagavAna pArzvanAtha jisa samaya ahikSetra ( vartamAna * dekho dI insAiklopeDiyA Apha rilIjana eNDa Ithiksa bhAma 7 patra 465 / athavA 'zATa sTaDIja ina dI sAinsa oNpha kampareTiva rilIjansa' patra 243-4 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARNAMEAnwanna daweWANMONNNNNNAMANAND caturtha paricchedaM / - [97 rAmanagara jilA barelImeM ) durghara tapazcaraNa kara rahe the, usa samaya isa duSTane apane pUrva vairake kAraNa ghora kaSTa denA prArambha kiye the, parantu sapaiyugalake jIva dharaNendra aura padmAvatIne bhagavAnakA yaha kaSTa nivAraNa kiyA thaa| isase pragaTa hai ki bhagavAna pArzvanAthake samayase hI kutApasI vAnaprasthoM AdikA bAhulya thA aura unakA mithyA haTa bhI bar3A jabaradasta thaa| isa upasargake dUra honepara bhagavAna pArzvanAthane cAra ghAtiyA kopara vijaya prApta karalI thI aura Apa sarvajJa hogae the| yaha caitra kRSNa caturthIkA dina thA / pazcAt bhagavAnane samasta AryakhaNDameM vihAra kiyA thA aura jainadharmakA pracAra kiyA thaa| dIkSA grahaNa karaneke bAda Apane do * dinakA upavAsa karake kAzyakRtapurameM dhanadattake yahAM prathama AhAra liyA thaa| phira cAra mAsa saMyamI rahe the taba kevalajJAnI athavA sarvajJa hue the| sarvajJatAkI avasthAmeM Apane bhavyajIvoMko pratibuddha kiyA thA aura dharmamArgapara lagAyA thaa| pazcAt zrAvaNa sudI saptamIko sammedazikharase mokSako prApta kiyA thaa| isa hI kAraNa sammedazikharako Ajakala loga " pArasanAtha hila" kahate haiN| Apake bhI vaha sarva vizeSa bAteM huI thIM jo pratyeka tIrthakarake hotI haiM / Apake samayameM hI aMtima sArvabhauma rAjA cakravartI brahmadatta hue the, jinakA ullekha bauddha graMthoMmeM bhI milatA hai| bhagavAna pArzvanAthake mokSa jAnake bAda ApakI ziSya paramparA dvArA dharmakA mArga pravartatA rahA thaa| inake mukhya gaNadhara svayaMbhU the| parantu bhagavAna mahAvIrake janmake kucha pahilese vAnaprasthAdi matoMkI phirase pradhAnatA hogaI thii| bhAjIvika, acelaka Adi naye naye 7 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga | sampradAya nikala khar3e hue the, jinakI bahutasI bAteM jainadharmake AcAra niyamoMse milatI thii| isa prakAra bhagavAna RSabhanAtha ke bAdake tIrthakaroM aura prakhyAta mahApuruSoM kA varNana hai| aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrake varNana se hamArA dUsarA bhAga prArambha hotA hai / isa ukta varNana se hamako yaha bhI jJAta ho jAtA hai ki bhagavAna RSabhanAtha ke samaya se hI unake sAtha dIkSita rAjA ajJAnatA ke kAraNa gharmabhraSTa ho gae the. evaM kuliMga ( apane manonukUla ) matakA Azraya le gae the| aura samrAT bharatane jo vizeSa uttama vratI zrAvakakA eka alaga brAhmaNa varNa sthApita kiyA thA, vaha agAr3I calakara bhagavAna RSabhanAthake kahe mutAbika dazaveM tIrthaMkara bhagavAna zItalanAthake tIrthakAlameM zithilAcArI hokara ArSa praNIta cAra dAnoMke vitarikti meM ghor3A, hAthI Adi Adi daza kudAnoMko lene laga gayA thA aura apane isa vidhAnakI puSTi ke lie vaha grantha bhI racane lagA thA / pIche isI brAhmaNa varNa dvArA bhagavAna munisuvratanAthake mokSa cale jAneke bAda una anArSa granthoMmeM hiMsAvRttikA vidhAna karake yajJakANDakA pracAra kiyA gayA thA, jaise ki pahile prastAvanA meM dikhAyA gayA hai / isa prakAra krama kara brAhmaNa varNane apane granthoMkA saMkalana kiyA aura apane matakA pracAra kiyA / isa vyAkhyAkI puSTimeM Ajakala ke prakhyAt vidvAnoMkI mAnI huI bAta paryApta hai ki hindU dharma sadaiva samayAnusAra apanA raMgaDhaMga badalatA rahA hai / (dekho Practical Path) astu, dUsare bhAga meM praveza karane ke pahile hama ArSa vedoM aura ArSavaidika dharmakA mI digdarzana kara leMge / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ . caturtha pricched|..:: [91 tIrthakaroMke ukta varNanako pUrNa karaneke lie nimna bAteM aura dhyAna rakhaneke lie likhI jAtI haiN| arthAt "bhagavAna RSabhadevake kula yati caurAsI hajAra the, ajitake eka lAkha, sambhavanAthake do lAkha, abhinandanake tIna lAkha, sumatike tIna lAkha vIsa hajAra, padmaprabhake tIna lAkha tIsa hajAra, candraprabhake DhAI lAkha, puSpadantake do lAkha, zItalanAthake eka lAkha, zreyAMsanAthake caurAsI hajAra, cAsupUjyake bahattara hajAra, vimalanAthake ar3asaTha hajAra, anantanAthake cyAsaTha hajAra. dharmanAthake causaTha hajAra, zAntinAthake bAsaTha hajAra, kunthunAthake sATha hajAra, arahanAthake pacAsa hajAra, mallinAthake cAlIsa hajAra, munisuvratake tIsa hajAra, naminAthake bIsa hajAra. neminAthake aThAraha hajAra, pArzvanAthake solaha hajAra aura mahAvIrake caudaha hajAra the|"* RSabhadevake samavazaraNameM tIna lAkha pacAsa hajAra AryikAeM thiiN| ajitanAthake samavazaraNameM tIna lAkha vIsa hajAra, sambhavanAtha, abhinandananAtha, sumatinAtha ina tIna tIrthaMkaroM meM haraeka samavazaraNameM tIna 2 lAkha tIsa 2 hajAra, padmaprabhake samavazaraNameM cAra lAkha vIsa hajAra, mupAzvanAthake samavazaraNameM tIna lAkha tIsa hajAra, candraprabha, puSpadanta aura zItalanAthameM pratyekake samavazaraNameM tIna2 lAkha assI2 hajAra, zreyAMsanAthake samavazaraNameM eka lAkha vIsa hajAra. vAsupUjyake samavazaraNameM eka lAkha chai hajAra, vimalanAthake samavazaraNameM eka lAkha tIna hajAra, anantanAthake samavazaraNameM eka lAkha ATha hajAra, dharmanAthake samavazaraNameM bAsaTa hajAra cArasau, zAMtinAthake samavazaraNameM sATha hajAra * hari0 pu0 sarga 6.0 zloka 353-56. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1..] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| ANTARVAN.indanvideovasanawwwwindin tInasau, kuMthunAthake samavazaraNameM sATha hajAra saaddetiinsau| aranAthake samavazaraNameM sATha hajAra, mallinAthake samavazaraNameM pacapana hajAra, munisuvratanAthake samavazaraNameM pacAsahajAra aura naminAthake samavazaraNameM paitAlIsa hajAra thii| tathA neminAthake samavazaraNameM cAlIsa hajAra aura pArzvanAthake samavazaraNameM ar3atAlIsa hajAra aura bhagavAna mahAvIrake samavazaraNameM cauvIsa hajAra thii|' * bhagavAna RSabhadevake pradhAna gaNadhara vRSabhasena the, ajitanAthake siMhasena, saMbhavanAthake cArudatta, abhinandanake vajra, sumatinAthake camara, padmaprabhake vajracamara, supArzvanAthake bali, caMdraprabhake dattaka, "puSpadantake vaidarbha, zItalake anagAra, zreyAMsake kunthu, vAsupUjyake sudharma, vimalake maMdarArya, anantake jaya, dharmake ariSTasena, zAMtike cakrAyuddha, kunthuke svayaMbhu, arake kuMthu, malike vizAkhAcArya, munisuvRtake malli, namike somaka, nemike varadatta, pArzvanAthake svayaMbhU aura mahAvIrake indrabhUti (gautama) nAmaka gaNadhara the| ye samasta gaNadhara sAtoM prakArakI RddhiyoMke dhAraka aura zrutajJAnake pAragAmI the| jisa samaya bha0 mahAvIra dIkSita hue the usa samaya unake sAthameM tInasau rAjA dIkSita hue the| pArzvanAthake sAthameM chaisau chai. mallike sAtha bhI chaisau chai, vAsupUjyake sAtha chaisau, RSabhake sAtha cAra hajAra aura zeSa tIrthaMkaroM ke sAtha hajAra hajAra rAjA dIkSita hue the| isa prakAra hamArA tIrthakaroMkA varNana pUrNa hotA hai, kevala antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrakA varNana karanA avazeSa raha jAtA hai| * harivaMzapurANa sarga 60 zloka 432-41 / x harivaMzapurANa maga 60 zloka 345-51 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 101 paMcamaH pariccheda / WWW BAS paJcama pariccheda / ArSaveda arthAt dvAdazAMga vANI / isa yugameM Arya jAtikI sabase prAcIna pustakeM veda haiM / ve mahAna pavitra aura sarvajJa vAkya haiN| parantu ve Aja hamako pUrNarUpameM prApta nahIM haiN| jo pustakeM Aja vedoMke nAmase vikhyAta haiM vaha yathArthameM ArSa veda nahIM haiM, balki brAhmaNa varNake vividha samayake vizeSa RSiyoM dvArA saMkalita vividha anuSThAna maMtra evaM AtmagAna haiN| unakI utpatti ekadama eka samaya nahIM huI thI, balki samayAnusAra jisa jisa bAtameM bar3ha brAhmaNadharma, ArpapraNIta sanAtana Aryadharma ( jainadharma ) se alaga hotA gayA usa usa hI prakAra vaha apanI AvazyakatAnusAra apane vedoM Adi kI utpatti apane matakI puSTike lie karatA gayA / isa viSayakA ullekha prastAvanAmeM kiyA jA cukA hai / vastu - svarUpakI yathArtha dRSTise kaheM to ArSaveda ( jainiyoMkI dvAdazAMga vANI ) anAdikAlase hai, kyoMki satya anAdinidhana hai aura usakA kabhI loga nahIM hotA / kahIM na kahIM vaha avazya vidyamAna rahatA hai, cAhe pragaTarUpameM ho athavA aprgttruupmeN| vaise ina ArSavedokA nirUpaNa isa yugameM sarva prathama bhagavAna RSabhadevane kiyA thA, jo sakala ( sazarIra ) paramAtmA the / arthAt sarvajJa the / isaliye + hinduoMke veda IzvarapraNIta nahIM haiM yaha bAta bauddhoMke karIba do hajAra ko prAcIna grantha 'tevijyatta' se pramANita hai| vahAM unheM RSipraNIta pragaTa kiyA hai / ( See The Dialogues of Buddha P. 304) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga | ArSaveda hI yathArtha meM bhagavadvANI haiM, aura vaha kinhIM aMzoMmeM Aja bhI hamako prApta haiM / ina AvedoMkI ginatI mukhyatayAM cArase hI kI jAyagI arthAt vaha cAra hI haiM / (1) dravyAnuyoga, (2) karaNAnuyoga, (3) caraNAnuyoga aura ( 4 ) prathamAnuyoga | yaha saba zruti kahalAte haiM, kyoMki yaha sarvajJa bhagavAnakI divyadhvani dvArA karNagocara hokara una bhagavAna ke mukhya gaNadhara ( jo avadhijJAnI hote haiM ) dvArA pratipAdita kiye jAte haiM / ' zruti athavA daivI vANIkA yathArtharUpa sAmAnyatayA isaprakAra samajhanA cAhiye 9 (1) usakI utpatti sarvajJa tIrthaMkara dvArA honI cAhiye / ( 2 ) vaha kisIke dvArA khaNDana na kI jA ske| (3) pUrvApara virodha rahita ho / ( 4 ) sarva hitakArI ho / ( 5 ) yathArtha tatvoMke svarUpako vAstavikarUpameM prakAzita karanevAlI hoN| (6) aura usake dvArA AtmA sambandhI samasta zaMkAeM nirmUla ho jAtI hoM / ukta ArSaveda isI prakArake haiM, aura unakI bhASA 'ardhamAgadhI' samajhanI cAhiye / bhagavAna RSabhanAthake nirvANa honepara pacAsa lAkha koTisAgara varSa taka saMpUrNa zrutajJAna avichinna rUpase prakAzita rahA / anaMtara dUsare tIrthaMkara ajitanAtha bhagavAna huye| unake pazcAt bhI zrutajJAna askh| lita gati se calatA rahA / evaM pIche bhagavAna puSpadantake samaya taka samasta zruta avyavahita rUpeNa prakAzita rahA / inake pazcAt bhagavAna zAMtinAtha taka zrutaviccheda hotA rahA thA / parantu zrI zAMtinAtha se varddhamAna tIrthaMkara paryanta zrutakA viccheda nahIM huA / kuzAgrabuddhi yativaroM dvArA jyoMkA tyoM prakAzita rahA / 18 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com :
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama pariccheda / [ 103 " ! bhagavAna varddhamAnake gaNadhara zrI indrabhUti ( gautamane) bhagavAnakI vANIko tatvapUrvaka jAnakara usa zrutikI aMga aura pUrvo meM yugapat racanA kI, jo apane rUpameM bhagavAna varddhamAna ( mahAvIra ke mokSa jAneke bAda 683 varSa taka rhii| ( zrI indranaMdyAcAryakRta zrutAvatAra kathAse) aura vaha guruparamparAse kaNThastha hI calI AyI thI / * parantu pazcAt kAladoSa se munivaroMkI smaraNazaktikA abhAva hotA gayA, tatra Agama * be0 campatarAyajI jaina ne apanI pustaka Practical Path" meM isa viSaya meM likhA hai ki " jaina siddhAnta arthAt zruti ( ArSaveda ) bhI (brAhmaNa) vedoMke samAna manuSyoMkI smRtimeM rahe the aura be lipivarddha aMtima tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra ke nirvANa honese kaI zatAbdiyoM ke pazcAt kie gae the| mekSamUlara sAhaba bhI isase sahamata haiN| unakA kahanA hai ki prAcIna kAlameM bhAratavarSa meM sAhitya jabAnI hI yAda rakkhA jAtA thA / Taila (Tiele ) sAhabake matAnusAra 'bhAratavarSa meM lipi kalAkI jAnakArI tIsarI zatAbdIke pahilese vidyamAna thI, parantu usakA vyavahAra sAhitya meM pahile to hotA hI nahIM thA aura hotA bhI thA to kabhI kabhI / ' mi0 je0 ema0 raoNbarTasana sAhaba likhate haiM ki ' yaha saba (sAhitya) prAcInakAlase javAnI hI eka dUsareko batalA die jAte the / aura akSaroMkI anAvazyakatA se koI hAni bhI nahIM huii| adhikatara prAcIna alikhita zAstra aisI zuddhatA se dUsaroM ko batalA die jAte the, jaise zuddha likhita zAstra | yaha isa kAraNa thA ki pahilI avasthAmeM yAda karAnekA eka pradhAna niyama thA, phira dUsaroMmeM lipikartA dvArA vizeSa truTiyAM tathA ghaTAva bar3hAva kie jAne lage aura kaMThastha karanekI rIti bhI jIvita rhii| vartamAna samaya taka brAhmaNoMke bAlakoM kA veda kaMThastha usI prathAnusAra karAye jAte haiM / jainiyoMmeM bhI santAnakI prathama zikSA bhagavat stotroMke kaMThastha karAnese prArambha hotI hai / pahile hI pahile jaina bAlakoMko " paMcakalyANaka maMgalapATha kaMThastha karAyA jAtA hai / kahIM kahIM to jaina bAibila - tatvArthasUtra aura M Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 66
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ commameeMANARTHAKHNAAONTENNIORAMANNINEMIENNIAMONIANRAINIOANMOHAMMARIES 104] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / jJAnakA bilakula lopa hojAneke bhayase jyeSTha sudI 5 ko zrIbhUtabali munine unake avazeSa bhAgako SakhaMDAgama nAmase lipibaddha kiyA thaa| ____ yaha ArSaveda athavA zrutajJAna jainiyoMkI dvAdazAMga vANImeM praviSTa hai| aura vaha aMgapraviSTa (12 aMgoMmeM ) aura aMgabAhya (12 aMgoMke atirikta) ke bhedase do prakArakA hai| isakI bhASAke 64 akSara haiM jinameM 33 vyaMjana aura 27 svara haiM evaM 2 mizritarUpa, 1 anusvAra aura 1 visarga hai| ( Mixed sounds, anusvara, Visarga: hk, hkh, bp, hph. See S. B. J. Vol. II. P. 20 ). ina akSaroMkA 2, 3, 4 se 64 paryanta saMyuktAkSara pariNAma (264-1) hai arthAt 1, 84, 46,74, 40, prAkRta pUjAaiM kaMThastha karAI jAtI haiN| sejara sAhibake drAvir3a jJAnaprAptike varNanameM isa viSayakA ullekha hai ki bahutase loga drAvir3a (Dravid) rItyAnusAra kitanI hI kavitAeM kaMThastha rakhate the| unameMse kitaneka vidyArthI avanyAmeM 20 varSa taka rahate the / to bhI gArhastha kAryoMmeM lipikA Azraya liyA jAtA thaa| taba yaha manuSya samAjameM eka sAdhAraNa kArya thA, aura jainI bhI usase pRthak nahIM the, jaisA ki aba pratyeka vidvAna mAnatA hai| mi0 bAthake anusAra jaina siddhAnta lipi karaneke pahile anumAnataH 1000 varSa pUrvase vidyamAna the| isa viSayameM jainiyoMkI bhI vyAkhyA prApta hai aura vaha apane AgamajJAnake lipibaddha honekA samaya bhI batalAte haiN| yadyapi vaha lekhanakalAkA pracAra bhagavAna RSabhadevake samayase huA batalAte haiM, parantu samagra zruta pUrNarUpameM kabhI lipibaddha nahIM huaa| vaha yativaroMkI smRtimeM hI rhaa| yaha bAta "bRhat jaina zabdArNava" bhAga 1 pRSTha 41 para aGkita hai| tathA zvetAmbara vidvAna pro0 banArasIdAsa bhI isase sahamata haiN|" ( dekho mAdhurI varSa 3). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama pariccheda / [105 73, 70, 95,51, 615 / yahI zrutake sampUrNa akSara samajhanA caahie| paramAgamake madhyama padako 16, 34, 83, 07, 888 se ina kula akSaroMko vibhakta karanese hameM ina aMgoMke padoMkI saMkhyA mAlUma ho jAtI hai jo 11, 28, 35, 80, 005 hai| avazeSa 80108175 aMga bAhyake akSaroMkI saMkhyA hai / yaha aGga bAhya 15 prakIrNakoMmeM vibhakta haiM jo vaikAlika, uttarAdhyayana Adi haiN| dvAdazAGga nimnaprakAra haiM (1) AcAraGgameM munidharmake cAritra sambandhI niyamoMkA pUrNa vivaraNa hai| isameM 18000 madhyamapada haiN| (2) sUtrakRtAMgameM dhArmika kriyAyoMkA aura anya dharmokI kriyAyoMke antarakA varNana hai / isameM 36000 madhyamapada haiN| (3) sthAnAMgameM eka yA adhika sthAnoMkA varNana hai athavA jIva pudgala Adi dravyoMkA saMkhyApekSayA varNana hai| jaise jIva dravya eka hai aura vahI cetanA-zaktikI apekSA sarva jagaha hai aura usakI siddhAvasthA vA saMsArAvasthAkI apekSA vaha do prakArakA hai| isameM 42000 madhyama pada haiN| ___(4) samavAyAGgameM dravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSA jo samAnatAeM utpanna hotI haiM unakA varNana hai| jaise dravyakI apekSA dharma aura adharma eka haiM (donoM dravya haiM) aise hI samajhanA cAhiye / isameM 164000 madhyama pada haiN| (5) vyAkhyAprajJapti ziSyoM dvArA pUche gae praznoMkA tIrthakara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / bhagavAna dvArA pratipAdita uttaroMkA varNana hai / isameM 2,28,000 madhyamapada haiN| (6) jJAtRkathAGga vA dharmakathAGgameM 9 padArtha jIva Adike svabhAvakA varNana aura bhagavAnase pUche gae gaNagharoM ke praznoM ke uttara haiN| isake 5.56,000 madhyapada haiM / (7) upAsakAdhyayanAGgameM gRhastha zrAvakakI 11 pratimAoMkA varNana hai arthAt gRhasthoMke cAritra sambandhI niyamoM AdikA varNana hai / isameM 11,70,000 madhyamapada haiN| (8) antaHkRtadazAGgameM una 10 muniyoM kA varNana hai jo 24 tIrthaGkaroM ke pratyekake samayameM hote haiM aura durdhara tapazcaraNa kara apaneko sampUrNa kammose mukta kara lete haiN| isameM 23,28.000 madhyamapada haiN| (9) anuttarotpAdakadazAGgameM una 10-10 muniyoM kA varNana hai jo pratyeka tIrthaGkarake samayameM hote haiM, aura kaThina tapazcaraNakA * abhyAsa kara mvargalokake pAMca anuttara vimAnoMmeM janma lete haiN| isa aMgameM 92,44,000 madhyamapada hote haiN| , (10) praznavyAkaraNAGgameM kathanI, AkSepiNI ( satyako pragaTa karanevAlI ), vikSepiNI (bhramakI bidhvaMzaka ), saMvedinI ( satyakI ora premotpAdaka ) aura nirvedinI ( mohase pIchA chur3AnevAlI) vidyAoMkA varNana hai / isameM 93,16,000 madhyamapada haiN| __ (11) vipAkasUtrAGgameM karmake bandha, udaya aura sattAkA varNana hai aura dravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSA unakI kaThoratA aura koma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___... paMcama paricchedaH / [107. EM.IN ww .N.. MNMAN.www latAkA varNana hai| arthAt isameM karma-siddhAntakA varNana kiyA hai| isameM 184,00,000 madhyama pada haiN| (12) dRSTipravAdAGgameM 108,68,56,005 madhyama pada haiM aura yaha pAMca bhAgoMmeM vibhakta hai| arthAt 5 parikramA, sUtra, prathamAnuyoga, 14 pUrvagata aura 5 cUlikA / ina pAMca bhAgoMkA varNana isa prakAra haipAMca parikramAH (1) candraprajJapti parikramAmeM candramAkI cAla gati AdikA varNana hai| isake 36,05,000 madhyama pada haiN| (2) sUryaprajJaptimeM sUrya sambandhI sarva bAtoMkA samAveza hai| isake 503000 pada haiN| . ( 3 ) jambUdvIpa prajJaptimeM jambUdvIpakA saMpUrNa bhaugolika varNana hai| madhyama pada 325000 haiM / (4) dvIpaprajJaptimeM samasta dvIpa kSetroM. samudroM, bhavana, vyaMtara, jyotiSa devoMke sthAnoM evaM jaina maMdiroMke sthAnoMkA vivaraNa hai| isameM 52,36,000 madhyama pada haiN| (5) vyAkhyAprajJapti parikramAke madhya jIva, ajIva Adi nava padArthoMkA saMkhyAtmaka varNana hai| isameM 52,36,000 madhyamapada haiN| sUtra-isameM 363 mithyA matoM (darzanoM) kA varNana hai| una matoMke AtmA sambandhI siddhAntoM para vivecana kiyA gayA hai aura AtmAkA yathArtha vaijJAnika svarUpa darzAyA gayA hai| isameM 88,00, .000 madhyama pada haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga | \\\\\LITO prathamAnuyoga - isameM 63 zalAkA puruSoM ( mahAtmAoM ) kA - varNana hotA hai / isake 5000, madhyama pada hote haiM | 14 pUrvagataH - ( 1 ) utpAda pUrva meM jIva, pudgala, kAla Adike svabhAvakA varNana unake vividha sthAnoM aura samaya meM utpAda, dhauvya, vyayakI apekSA kahA jAtA hai / isake madhyamapada 1,00,000 hote haiM / (2) agrAyaNI pUrva meM 7 tatva, 9 padArtha, 6 dravyoM aura nizcaya evaM vyavahAranayoMkA varNana kathita hotA hai| isameM 96,00,000 - madhyamapada hote haiM / (3) vIryAnuvAda pUrva meM jIva, ajIva, donoM, sthAna, samaya, evaM bhAva vIryakI zaktiyoMkA aura tapovIryakA svarUpa tathA narendra, cakravara, baladevake calakA varNana hotA hai| isake pada hote haiN| 0 madhyama (4) asti nAstipravAda pUrvameM jIva evaM anya dravyoMke kSetra, kAla, bhAvAdikI apekSA astitva aura nAstitvakA varNana hotA hai / evaM saptabhaMgIkA kathana hotA hai| isameM 60,00,000 madhyamapada hote haiM / (5) jJAnapravAda pUrva meM mati, zruti, avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna evaM kumati, kuzruti aura vibhaMgajJAna inakA pUrNa vivecana hotA hai| isake 99 99, 999 madhyamapada hote haiM / 1 (6) satyapravAda pUrva mauna aura vacanAlApakA vivaraNa kahatA hai / vividhaM vyAkhyAnako AdikA evaM 10 yathArtha bacanALApako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com dwwdw
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ NANATANAMANANMANANAMAMATARANRAM MNANRAINAMAdarwwLaneKINARENENING " paMcama pariccheda / [106 pragaTa karatA hai| isake 1,00,00,006 madhyamapada hote haiN| (7) AtmapravAda pUrvameM nizcaya aura vyavahAranayoMkI apekSA AtmAke karmoM ke kartA aura bhoktApanekA vivaraNa hotA hai| evaM AtmAsambaMdhI anya vizada bAtoMkA ullekha hotA hai| isameM 26,00,000 madhyamapada hote haiN| (8) karmapravAda pUrvameM karmakI vividha dazAoMkA varNana hai jaise baMdha, sattA, udaya, udIraNA, apakarSaNa aadi| isake 1,80,00,000 madhyamapada haiN| (9) pratyAkhyAna pUrvameM una vastuoMkA varNana hai jinako manuSyako sadaivake liye athavA kisI khAsa samayake liye apane zarIra bala (saMhanana) AdikI apekSA tyAga karanA caahiye| evaM 5 samiti, 3 gupti AdikA bhI varNana hai| isake 84,00,000 madhyamapada hote haiN| (10) vidyAnuvAda pUrvameM 700 sAmAnya vidyAoMkA kathana hai jaise zakuna vidyA Adi aura 500 mukhya vidyAoMkA, jinakA prArambha jyotiSa vidyAse hotA hai| isameM 1,10,00,000 madhyama pada hote haiN| (11) kalyANavAda pUrvameM tIrthaGkaroM, cakradharoM, vAsudevoM Adike jIvanameM ghaTita vizeSa mahotsavoM (kalyANakoM) kA evaM 16 prakArakI bhAvanAoMkA, jinase AtmA tIrthakarapadako prApta hotA hai, aura nakSatra evaM sUrya, cakrAdike prabhAvakA varNana hai| isameM 26,00,000 madhyamapada hote haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga | (12) prANavAda pUrva meM 8 prakArakI auSadhividyA, bhUta pretoM- kRta pIr3AoMke nivAraNakI vidyA AdikA varNana hai / isameM 13,00,00,000 madhyamapada hote haiN| (13) kriyAvizAla pUrva meM gAnavidyA, kAvya, alaMkAra, 72 kalA, Adi evaM striyoMkI 64 kalA aura unakI 64 kriyAoM tathaiva bhagavadupAsanA Adi vividha kriyAoMkA varNana hai / isake 9,00,00,00 madhyamapada hote haiN| (14) trilokabindusAra pUrva hai / isameM tInoM loka, 26 parikramAoM, 8, vyavahAra AdikA evaM mokSa prAptike mArgakA aura usake prApta hone para sukha aura zAntikI avasthAkA varNana hai / isameM 12,50,00,00 madhyama pada haiN| 5 cUlikA: (1) jalagatA cUlikA meM maMtroM, Ahuti Adise pAnIko rokane, pAnI meM calane, agniko rokane aura agnimeM ghusane AdikA varNana hai isameM 2,09,89,200 madhyama pada haiM / 1 (2) sthalagatA cUlikA meM una maMtroM aura AhutiyoM kA varNana hai jinake dvArA meruparvata evaM anya dezoMmeM jAnekA evaM jaldI calane AdikA varNana hai / isake 2,09,89,900 madhyama pada haiM / (3) mAyAgatA cUlikA meM hAthase karizme Adi dikhAne kI kriyAoM evaM maMtroM kA vivaraNa hai| isameM bhI 2,09,89.200. - madhyama pada V haiM I (4) rUpagatA cUlikA meM una kriyAoMkA varNana hai jinake www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ::.. paMcama pricched| [119 dvArA zera, hAthI, ghor3A, AdikA rUpa dhAraNa karanA AtA ho| isameM bhI 2,09,89,2 . 0 madhyama pada haiN| (5) AkAzagatA cUlikAmeM una maMtroM, AhutiyoM aura tapoMkA varNana hai jinake dvArA manuSya AkAza AdimeM cala sakatA hai| isake bhI 2,09,89,200 madhyama pada haiN| ___aMgabAhya zrutake 8, 1,08175 akSara haiM aura vaha 14 prakIrNakoMmeM vibhAjita haiN| * (1) mAmAyika prakIrNakameM 6 prakArake sAmayika ( Atmacitavana, dravya, kSetra, kAla, bhAva, nAma, sthApanAkI apekSA ) kA vivaraNa hai| (2) mastaka prakIrNakameM tIrthakaroMke jIvanakI pAMca mukhya ' ' bAtoM, unake 34 vizadavala, 8 prAtihArya AdikA varNana hai| (3) bandanA prakIrNakameM maMdiroM evaM anya upAsanAke sthAnoM kA varNana hotA hai| (4) pratikramaNa prakIrNakameM una kriyAoMkA varNana hai jo dina rAta pakSa Adike doSa dUra karaneke lie Avazyaka haiM / evaM IyAMpatha Adike doSa dUra karanekA kathana hai| (5) vinaya prakIrNakameM 5 prakArakI vinaya AdikA viva. raNa kahA hai| (6) kRtikarma prakIrNakameM jinabhagavAna, tIrthakara bhagavAnakI pUjA upAsanA AdikI, aura ahaMta, siddha AcArya, upAdhyAya, sarva. sAdhu, jaina dharma, jaina tIrthakoMkI mUrtiyoM, jinavANI, evaM jina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ] saMkSipta jaina itihAsa prathamaM bhAga / maMdiroM ko tIna zironati, tIna pradakSiNA, 12 daphe namaskAra AdikI kriyAoMkA pUrNa vivaraNa hai / ( 7 ) dazakAlika prakIrNakameM cAritrake niyamoMkA evaM muniyoMke bhojanoMkI zuddhatAkA varNana hai / ( 8 ) uttarAdhyayana prakIrNaka meM sAdhuke cAra prakArake upasarga aura 22 parISahakA evaM unake phalakA vivaraNa kahA hai| ( 9 ) kalpavyavahAra prakIrNaka meM muniyoMkI yathArtha kriyAoMkA aura ayathArtha kriyAoM ke pAlanakI nirvRttike upAyakA varNana hotA hai| (10) kalpAkalpa prakIrNakameM una padArthoM, sthAnoM vA vicAroMkA varNana hai jinako eka sAdhu dravya, kSetra kAla, bhAvakI apekSA kAma meM lA sakatA hai | - (11) mahAkalpa saMjJaka prakIrNakameM una tInoM kAlakI yoga kriyAoMkA varNana hai jinako eka jinakalpI ( arthAt itanA unnata cAritra sAdhu jo apaneko saMghase prathak kara letA hai ) sAdhu zarIra AdikI apekSA usake cahuMorake dravya, kSetra, bhAva, kAlake anusAra upayoga meM lAtA hai / aura sthavirakalpI ( sAdhusaMghakA eka sadasya ) sAdhuke cAritra niyamoMkA bhI varNana hai, arthAt zikSAkrama, sAdhuoMkI saMbhAla, Atma-zuddhi AdikA varNana hai / (12) puNDarIka prakIrNakameM dAna, pUjA tapa, saMyama AdikA varNana hai, jinase AtmAko caturnikAyakadevasthAnoM meM janma milatA hai / (13) mahApuNDarIka prakIrNakameM una kAraNoM aura vrata upavAsa AdikA varNana hai, jinake phalasvarUpa AtmA indra, pratIndra Adi hotA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ A NNAINIKName.......Nikiwan. ........ paMcama pariccheda / [113 (14) niziddhikA prakIrNakameM pramAdase jo vividha doSa utpanna hote haiM unase zuddha honeke upAya kahe huye haiN| isa prakAra ArSa vedoM kA pUrNa vivaraNa jo 'zruta' kahalAte haiM inakA pUrNarUpameM athabA ekadezamai upadeza - karanevAloM kI saMkhyA tIna prakAra haiM / arthAt: 1-tIrthaMkara aura kevalI-sarvajJa bhagavAna / 2-gaNadhara aura zrutakevalI, jo zrutako pUrNa rUpase jAnate haiM / ve aMga pUrvokI vyavasthA karate haiN| inake kevalajJAnako chor3akara cAroM prakArakA jJAna hotA hai / (3. ArAtIya arthAt vaha sAdhu jo zrutakevalIkI taraha upadeza aura zikSA dete haiM / yaha 10 vaikAlika Adike kartA bhI hote haiN| inako AcArya bhI kahate haiM / * hama pahile hI kaha cuke haiM ki yaha ArSaveda-zruti kuzAgrabuddhi munivaroMdvArA smRtimeM rakkhe jAte the| parantu bar3e khedakA viSaya hai ki jyoM jyoM kAladoSa bar3hatA gayA tyoM tyoM smaraNazaktikA lopa hotA gayA aura isa taraha pUrNa rUpameM zrutakI prAptikA abhAva hogyaa| bhagavAna mahAvIrake mokSa jAneke bAda 683 varSa pazcAt avazeSa zruta lipibaddha kara liye gaye aura usIke anusAra vividha munivara AcAryoMne graMthoMkI racanA kI, jo Aja hamako prApta haiM, jinakA vizada varNana hama agAr3I kreNge| sAmAnyatayA unameMke mukhya 2 grantha isa prakAra haiM: * dekho "tatvArthavatrajI " S. B. I. Vol. II P. 28-38. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| dravyAnuyoga-dhavala, jayadhavala, mahAdhavala, (tAr3apatra para hastalikhita kevala mUDabidrImeM the, jo aba hindI TIkA sahita kramazaH chapa rahe haiN| ) aura gommaTasArajI, ttvaarthsuutrjii| tatvArthasUtrajI digambara aura zvetAmbara donoM saMpradAyoMko mAnya haiN| isaliye vAstavameM yaha 'jaina bAibala' kahA jA sakatA hai| caraNAnuyoga-niyamasAra, ratnakaraNDa zrAvakAcAra Adi / karNAnuyoga-trilokaprajJapti, jambUdvIprajJati, trilokasAra Adi / prathamAnuyoga-mahApurANa, harivaMzapurANa, padmapurANa Adi / isa prakAra yaha ArSaveda ( jainavANI) kA vivaraNa hai| SaSThama pariccheda / ArSa vaidika dharma arthAt jainadharma aura usakI sabhyatA / ati prAcInakAlameM Arya logoM kA dharma vahI thA jisakA upadeza ArSaveda-zruta jainavANImeM maujUda thA aura jo aba jainiyoMke ArSa granthoM meM milatA hai / jainiyoMke vartamAnameM upalabdha ArSa AcArya graMthoMkA viSaya luptaprAyaH zrunakA eka satyAMza hai| isalie unakI yathArthatAmeM kucha saMzaya nahIM rhtaa| usapara, unameM varNita viSaya buddhigrAhya, vaijJAnika satya haiN| yadyapi hama dekha cuke haiM ki yathArtha Izva * isa viSayameM jarmanIka prasiddha vidvAna mi0 jaoNna harTala kahate hai ki " bhAratIya sabhyatAkA itihAsa likhaneke lie jaina kathAeM -huta hI amUlya sAmagrI hai| " prasiddha bhAratIya vidvAna svargIya DaoN. satIzcandra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ MarweenENNEWryamirememewwvmwwwwwww SaSThama pariccheda / [115 rIya ArSaveda to yatiyoMkI smaraNazaktike abhAva ho jAnese lupta hogae the, aura unakA pUrNa jJAna upalabdha nahIM rahA thA parantu pazcAtke mukhya granthoMkA Aja upalabdha na honA bhI koI Azcaryajanaka bAta nahIM hai kyoMki hama jAnate haiM ki bhAratavarSameM dhArmika prabhAvake kAraNa samaya samayapara kaise kaise atyAcArI rAjyanaitika parivartana hote rahe the, jinase vipakSI dharmake granthoM aura imAratoM para vedarada ho AkramaNa kiyA gayA thaa| pAramparika virodhane rASTrIyatAkA bhAva bhI kAphUra kara diyA thaa| ArSa vaidika dharma arthAt jainadharmakI saralatA, sugamatA aura uttamatA sarva prakaTa hai; kyoMki vaha eka yathArtha vaijJAnika dharma hai| usako nIva kArya kAraNa ke siddhAnta para nirbhara hai| usameM sAta tatva mAna gae haiM jo nimna prakAra haiM: (1) jIva vA AtmA (2) ajIva vA prakRti (3) Azrava arthAt pudalakA jIvameM AnA ( 4 ) bandha at kaida (5) saMvara arthat pudgalake Azravako rokanA (6) nirjaza arthAt baMdhanako tor3anA (7) aura mokSa atha t chuTakArA vA nivANa / vidyAbhUSaNa pI eca. Do Adine bhI yahI kahA thA ki janazAstra bhAratIya itihAmapara apUrva prakAza Dalate haiM / barlina ( jamano) vizvavidyAlaya saMskRta ke pro. DaoN helmatha baoNna glemene mAhaba bhI likhate haiM ki:janadharma mava prAcIna maiddhAntika mata hai jo Ajataka apane janmasthAnameM avikRta rUpameM rahA hai / ( Jainism is the oldest philosophical systew that has remaineil quite unchantged in forn in the land of its originalnost upto this day. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / inako hI puNya aura pApake milAnese (7+2=9) nau padArtha kahe jAte haiM / jagata anAdi nidhana hai| isako kabhI kisIne utpanna nahIM kiyA hai / isameM do prakArake padArtha pAe jAte haiM-jIva aura ajIva / ajIvameM kaI padArtha sammilita haiM, jaise-AkAza, kAla, pudgala Adi / parantu una sabameM jIva aura pudgala hI mukhya haiN| jIva ananta. haiM aura pudgala paramANuoMkA samudAya hai / jagatake vividha cakra paribhramaNa ina jIva aura pudgalake ApasI milAvake phalasvarUpa haiM, jo khAsa 2 prAkRtika niyamoMpara AdhArita haiM / saMsArI AtmAyeM pudgalase sambaMdhita haiM jisake kAraNa unake svAbhAvika guNa parimANameM Dhaka gaye haiM evaM nisteja ho gae haiN| ___ svAbhAvika guNoMkA isa prakAra daba jAnA aura manda par3a jAnA usa pudgalakI taula aura parimANapara nirbhara hai jo pratyeka jIvake sAtha lagA huA hai| pudgalase pUrNa chuTakArA pA lenekA nAma mokSa hai, jisake prApta honepara jIvake svAbhAvika guNa jo manda aura nisteja hogaye the phira naye sirese pUrNa rUpeNa prakAzamAna (udita) ho jAte haiM / zuddha jIvake svAbhAvika guNoMmeM-(1) sarvajJatA, (2) Ananda, (3) aura amaratva zAmila haiM; isI kAraNa pratyeka mukta jIva sarvajJa, Anandase bharapUra aura amara hojAtA hai| kAraNa ki usa samaya usake sAtha pudgala nahIM hotA hai| isa kAraNase hI pratyeka mukta jIva paramAtmA kahalAtA hai| paramAtmA jagatake sabase U~ce bhAgapara jisako siddha-zilA kahate haiM, rahate haiM, jahAMse girakara ( cyuta hokara ) yA nikalakara phira kabhI vaha sAMsArika paribhramaNa aura duHkhoMmeM nahIM par3ate haiN| zeSake, ananta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTama pariccheda / [ 117 jIva AvAgamana ke cakra meM par3e cakarAyA karate haiN| vAramvAra janmate aura marate haiM / AvAgamana meM cAra gatiyAM haiN| jinake nAma . 1 (1) devagati, (2) narakagati, (3) manuSyagati, (4) aura tiyecagati haiM / devagati svargavAsI devAdise sambaMdha rakhatI hai | naraka gatikA bhAva manuSya jIvana se hai / zeSa ke saba prakAra ke jIva tiryaMcagatimeM dAkhila haiM, jaise nabhanara, jalacara, kIr3e makor3e, vanaspati, pRthvI Adi / ina gatiyoM meM se pratyeka meM vibhinna avasthAeM jIvanakI hai, parantu gati cAra hI haiM / svargavAsI devagaNa vizeSa sukha aura AnaMdakA upabhoga karate haiM; kintu duHkhakA bilakula vahAM bhI abhAva nahIM hai / nArakI jIva atyanta duHkha uThAte haiM / manuSya sukha aura duHkha donoM bhogatA hai, kintu usake bhAgameM duHkhakA parimANa vizeSa hai aura tiryacagatimeM bhI duHkha aura takalIpha vizeSa hai / bArabAra janmanA aura maranA ina cAroM gatiyoM meM hai / ( kenala ve hI jIva, jo AvAgamanakI sImA ke bAhara hojAte haiM, sadaivakA jIvana upabhoga karate haiN| ) parantu isa bAtakA bhaya yahAM bhI nahIM hai ki eka jIvanakA puNya AgAmI jIvanameM na mile| puNya aura pApakA phala jIvake sAtha eka janmase dUsare janmako jAtA hai aura usIke anusAra AgAmI janma (jIvana) kA gatibaMdha hotA hai| AvAgamanase chuTakArA, vratoMke pAlane, AcAra viSayaka niyamoMko mAnane jaise ahiMsA, dUsaroMke prati kSamA dhAraNa karanA Adise aura zArIrika evaM Antarika tapasyA, jaise svAdhyAya, dhyAna, upavAsa Adi karanese hotA hai / vrata pAMca haiM-ahiMsA ( kisIko pIr3A na pahuMcAnA ), saca bolanA, corI na karanA, kuzIla ( vyabhicAra ) na pAlanA aura sAMsArika vastuoMkI lAlasA na karanA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga | khulAsA yaha hai ki nirvANa saccI zraddhA arthAt samyagdarzana ( tatvoM ke vizvAsa ), sacce jJAna ( tatvoMkA jJAna ) aura sacce cAritra ( zAstroM meM batAe hue vratoM Adiko pAlane ) se prApta hotA hai / isa samyak ratnatraya mokSamArgakA nirmANa paramAtmapada pAneke liye huA hai; jo jIvakA nijI svabhAva hai| ananta jIvoMne isa ratnatraya bhArgakA anusaraNa kara mokSa lAbha kiyA hai, jo ki eka mAtra nirvANa prAptikA mArga hai| yaha mArga do vibhAgoM meM vibhakta hai / prathama sahala gRhastha ke liye aura dvitIya kaThina sAdhuoMke vAste / 1 gRhasthadharmakA prArambha samyagdarzanakI prAptise hotA hai| jisake pazcAt gRhastha vrata kA pAlana prArambha karatA hai aura dhIre dhIre gyAraha pratimAoM ko pAlate hue Upara car3hatA huA sanyAsa padavIko pA letA hai / isa samaya se use sAdhumArgake kaThina vratoMkA pAlanA avazyambhAvI ho jAtA hai / ye gyAraha pratimAeM gRhastha ke lie haiN| jinameM se hara pichalI pratimA pahilI pratimAkI nisvata vizeSa bar3hI huI aura usako apane meM sammilita kie hue hai / sAdhukA jIvana ati kaThinasAdhya jIvana hai / vaha apaneko saMsArase nitAnta vilaga karake aura apanI icchAoM evaM viSayavAsanAoMko nirodhita karake zuddha AtmadhyAna meM lIna ho jAnekA prayatna karatA hai| isa prakAra tapa aura upavAsa karate hue vaha apanI AtmAko pudgalase alaga kara letA hai aura karma aura avAgamanakI jar3a ukhAr3a DAlatA hai / karmoMke nAza hote hI jIva sarvajJa aura amara hojAtA hai evaM apane svAbhAvika AnaMdase bharapUra hojAtA hai, jisameM bhaviSya meM kabhI bhI kamatAI nahIM hotI hai| jaina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com .
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThama pariccheda / [119 dharmake anusAra jIvake sAtha AvAgamana lagA rahatA hai jabataka ki vaha nirvANapada prApta na karale / kucha jIva aise haiM jo kabhI bhI mukta na hoMge, yadyapi paramAtmapada unakA bhI svAbhAvika sthAna hai| isakA kAraNa yaha hai ki unake karma aisI burI taraha ke haiM ki unako kabhI bhI ratnatrayakI prApti nahIM hosaktI hai, arthAt unheM kabhI bhI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakA bhAna nahIM ho saktA hai ! jinake vidUna mokSa nahIM mila saktI hai / (jJAnakI kuMjI Key of Knowledge asahamata saMgama Adiko aura ArSa jaina granthoM ko par3hanese) jainadhamakI siddhAntazailI vaijJAnika DhaMgakI hai, yaha pragaTa hojAtA hai, aura isI kAraNase usameM kisI devI devatAoM ke lie sthAna nahIM hai / yadyapi vaha pratyeka kAlameM jo anaMta samayakA hai, cauvIsa sacca guruoM athavA tIrthaGkaroMkI utpattiko mAnatA hai| tIrthaGkara AvAgamanake samudra ke pAra pahuMcaneke lie jIvoMko yogya mArga batAte haiM / ye mahAtmA yA mahApuruA kisI bar3e yA choTe devatAke avatAra nahIM hai balki manuSya haiM jo svata: bhI mArgapara calakara paramAtmapada prApta karate haiM jisako bAdameM ve dUmaroMko batAte haiM / "* jainadharmakI ukta saiddhAMtika zailI anAdi kAlase isI rUpameM hai| vaha svayaM vaijJAnika satya hai| isalie usameM hindU dharmako bhAMti samayAnusAra rUpAMtara nahIM kie gae haiM, usake siddhAnta saMpUrNa rUpameM pUrNa haiM / jo saiddhAMtika bAteM usameM varNita haiM, unameMse bahutasIko Adhunika vijJAna ( Science ) kI-khoja bhI pramANita karatI jAtI __* dekho asahamata saMgama patra 8-13 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ NAINIONwudwaawOMINATIONAWANwas 120 ] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / hai; jaise jala aura vanaspatimeM jIvakA honA sAyansane aba pragaTa kiyA hai, parantu jaina siddhAntameM unase pahile hI jIvakA honA batalA diyA thA / Adhunika vijJAna jisa prakAra satyAMzako pragaTa kara rahA hai usake dUsarI prakAra jainadharmameM pUrNa satya siddhAnta vidyamAna haiM / isake samAna sarala vaijJAnika DhaMgakA varNana anya kahIM nahIM milatA hai| gRhastha logoMke lie hama isameM eka atIta mUlyavAna AtmonnatikA krama pAte haiN| hama pahile hI dekhate haiM ki vahI yathArtha gRhasthazrAvaka kahalAnekA adhikArI ho sakatA hai jo Upara batAe hue pAMca vratoMkA pAlana karatA hai aura madhu, mAMsa, madirAkA tyAgI hotA hai| isa prakAra usakA cAritra nirmala hotA hai aura vaha Adhunika sabhyatAke lihAjase eka utkRSTa zIlavAna svAvalambI nAgarika hotA hai isaliye hI vartamAna jainiyoMkA cAritra bhI bhAratameM sarvocca zuddha hai| jaina sabhyatA isI hetuse paramocca hai| gRhasthoMkI Atmonnati dinoMdina udita honeke liye jainadharma meM unake liye chaha Avazyaka kArya batalAe gae haiM jo unako nityaprati karanA cAhiye, arthAt deva-pUjA, guruupAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa, dAna / saMsArameM aisA koI bhI manupya nahIM hai jisakA koI na koI ArAdhya deva na ho| aura sarvottama pUjyanIya paramahitaiSI rAgadveSa rahita sarvajJa jinendra bhagavAna hI haiN| unakA hI ArAdhana karanA Avazyaka hai| isa yajJa-pUjA vidhAnakA varNana jaina zAstroM meM vizeSa rUpase diyA hai| brAhmaNa vedoM meM varNita hiMsAvardhaka yajJa yathArthameM nahIM hai| ASavedoM meM kahe hue nimna yajJa hI vAstavika yajJa haiN| jaina zAstroM meM sabase pahile nityamaha yajJa kahA gayA hai| isameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThama pricched| [121 pratidina upAsaka apane gharase gaMdha, puSpa, akSata Adi pUjA sAmagrI le jAkara jinadevakI pUjA karatA hai, athavA jinamaMdira Adi banavAtA hai| jinamaMdira tathA pAThazAlA AdimeM pUjA svAdhyAya tathA adhyayana Adike liye bhaktipUrvaka rAjanItike anusAra sanada Adi likhakara detA hai| dUsarA ASTAhnika aura aiMdradhvaja kahA gayA hai| naMdIzvaraparvake dinoMmeM arthAt prativarSa ASAr3ha, kArtika aura phAlguna mahInemeM zukla pakSakI aSTamIse paurNimA taka antake ATha dinoMmeM jo aneka bhavyajana milakara arahantadevakI pUjA karate haiM use ASTAhika yajJa kahate haiM tathA jo indra pratIndra aura sAmAnika Adi devoM ke dvArA eka vizeSa jina pUjA kI jAtI hai use aiMdradhvajamaha kahate haiM / ___aneka zUravIra Adi logoMne jinapara mukuTa bAMdhA ho unheM mukuTabaddha rAjA kahate haiN| aise mukuTabaddha rAjAoMke dvArA bhaktipUrvaka jo jinapUjA kI jAtI hai use caturmukha, sarvatobhadra athavA mahAmaha kahate haiM / yaha yajJa prANimAtrakA kalyANa karanevAlA hai isaliye isakA nAma sarvatobhadra hai| caturmukha arthAt cAra daravAjevAle maNDapameM kiyA jAtA hai isaliye caturmukha kahalAtA hai| aura aSTAhikAkI apekSA bar3A hai isaliye ise mahAmaha kahate haiM / isa prakAra isake tInoM hI nAma sArthaka haiM / mukuTabaddha rAjA loga bhaktipUrvaka hI ise karate haiM, cakravartIkI AjJA athavA bhayase nahIM karate haiN| yaha yajJa bhI kalpavRkSake samAna hai| antara kevala itanA hai ki kalpavRkSameM saMsArabharako icchAnusAra dAna Adi diyA jAtA hai| yAcakoMkI icchAnusAra saMsArabharake logoMke manorathoMko pUrNa kara cakravartI rAjAoMke dvArA jo arahanta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / 'devakI pUjA kI jAtI hai use kalpavRkSa maha kahate haiM / bali arthAt naivedya Adi bheTa, snapana Adi vizeSa pUjAeM saba nitya mahAdikoMmeM hI antarbhUta haiM / * isa prakAra gRhasthoM ke prathama kartavya yajJa pUjAkA vizeSa varNana hai, jisakA bhAva zubha bhAvoMko upArjana karanA mAtra hai jo svayaM prApta hote haiM / yaha sarva vidhAna kisI icchA-vAJjhAke vinA zuddha pariNAmoMdvArA kevala bhakti bhAvavaza kiye jAte haiM / dUsare kartavyameM gurukI sevA karanekA uddezya hai / saMsArameM pratyeka manuSyake koI na koI guru avazya hote haiM parantu yathArthameM nirgrantha guru sarvazreSTha haiM; kyoMki ve hI guru mahArAja jIvako saMsArase uvAranevAle mArgameM lagAte haiN| isaliye unhIMkI upAsanA karanA yogya hai| svAdhyAya paThana-pAThana adhyayana manana zravaNa karanA tIsarA kartavya hai| pratyeka prANI kucha na kucha avazya par3hA karatA hai athavA koI na koI pustaka yA kAvya sunA karatA hai| isalie AtmakalyANake nimitta hamako yathArtha jinokta zAstroMkA svAdhyAya karanA cAhie jisase jJAna prApta ho aura karma kalaMka naSTa hoN| cauthA kartavya saMyama eka toprANirakSA rUpameM haiM aura dUsare indriya vRtti nivRtti rUpameM hai| saMyama pAlanakA uddezya laukika niHsAra sukha nahIM hai kintu AtmakalyANa karanese hai / pAMcavAM kartavya tapa hai jo iSTa prayojanakA lakSya na rakhakara kaSAyoMke ghaTAneke lie aura Atma-kaivalya prApta karaneke lie Avazyaka hai| sAmAyika Adi karanA hI gRhasthoMke lie tapa hai| antima kartavya dAna hai| jisa puruSake pAsa jo kucha bhI saMpadA * dekho sAgAradharmAmRta pUrvArddha 97-99 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThama pricched| [123 .bala, aizvarya hai vaha antameM chor3anA par3atA hai isalie ucita hai ki unako anucita rItyA naSTa na karake AhAra, auSadha, abhaya aura vidyA dAnameM kharca kiyA jAya, jisase ki yazolAbhake sAtha sAtha Atmaunnati ho / isa prakAra gRhasthoM ke mukhya kartavyoM kA varNana hai jisase vAstavika rUpameM bhAva yahI hai ki kaSAyoMko kama karate hue AtmA unnatipathapara jaave| ___ isa prakAra jainadharma eka svataMtra vaijJAnika saiddhAMtika dharma hai| isake tatva aura sabhyatA pUrNarUpameM bAstavika haiN| isake viSayameM yaha kahanA ki yaha dharma kevala sAdhuke liye hai, bilakula mithyA pragaTa hotA hai| jabase jainadharma hai tabahIse usake anuyAyI sAdhAraNa gRhastha zrAvaka aura zrAvikA evaM sAdhujana muni aura AryikA evaM udAsIna gRhatyAgI rahe haiM aura unake cAritra sambaMdhI niyama bhI pRthak 2 haiM jaise hama pahile dekha Aye haiN| eka majadUra aura sipAhIse lekara rAjA mahArAjA taka isa dharmake mAnanevAle hue haiN| apanI zaktike anusAra vrata pAlanakI zikSA jainadharma detA hai / isaliye usake cAritra vidhAna dekhakara ghabar3AnekI koI jarUrata nahIM hai| jainadharmake viSayameM yaha kahanA ki vaha eka mizanarI' dharma nahIM hai arthAt usakA pracAra digdigAntaroMmeM nahIM kiyA jA sakatA hai, usake siddhAntoMke prati anabhijJatAko pragaTa karanA hai| jaina zAstroM meM jaina sAdhuoMke lie kevala varSARtu meM cAra mahIne eka jagaha rahanekA vidhAna hai anyathA unako sadaiva vihAra karate rahane aura yathArtha dharmopadeza denekA ullekha hai| pAThaka ! Age calakara dekheMge ki isI kAraNa jaina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ] saMkSipta jaina itihAMsa prathama bhAga | dharmane samaya samayapara sveDena- nArve jaise dUrastha dezoMtaka apanA prakAza phailAyA thA / \\\\\\\\\\\\\\\\\\\ isa prakAra jainadharmakI zikSA bahuta hI gahana aura gaMbhIra aura uccakoTikI hai| usameM AtmA sambandhI saMpUrNa praznoMko atIva dArzanika rItimeM vaijJAnika DhaMgapara pratipAdana kiyA gayA hai| isaliye saMsAra meM vaha advitIya vaijJAnika DhaMgakA nirAlA mata hai 1 Arvedika mata jainadharma jaba ki apane DhaMgakA eka utkRSTa mata hai taba usakI sabhyatA bhI eka atIva uccakoTikI hogii| jainadharmake isa yugakAlIna Adi pracAraka zrI RSabhadevane hI isaliye bhAratIya Arya sabhyatAkI jar3a jamAI thii| aura usakA citra adhikatara jaina sAhitya meM hI mila sakatA hai, kyoMki usa ajJAta samayakI koI bhI - sAmagrI aba prApta honA asaMbhava hai / parantu usI sabhyatA se saMskArita ho jo pazcAt meM bhagavAna mahAvIra ke samaya ke vA unake pazcAt ke jo jaina stUpa - bhavana - maMdira Adi milate haiM, unase usakI utkRSTatAkA bhAna ho jAtA hai| Ayyake ArSa vaidika mata jainadharmakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| aba unake sAmAjika rAjanaitika jIvanakA citra isa prakArakA hogA - karmabhUmike prArambhameM jo Aryya basate the unheM apane sAMsArika jIvanopayogI kartavyoM kA bhAna nahIM thA, kyoMki usase pahile bhogabhUmi maujUda thI, jisameM puNya prabhAva kara sarva bhogopabhogakI sAmagrI svataH hI eka prakAra ke udAra vRkSoMse mila jAtI thii| isalie bhagavAna RSabhanAthane unako asi, masi kRSi, Adi dainika kRtya batalAe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pariccheda / [ 125. the| isase prakaTa hotA hai ki usa samaya kRSi Adi karma manuSyoMko mAlUma the / unake pAsa kRSizAstra, vAstu-vidyA, zastra nirmANa -vidyA AdikA pUrNa parijJAna thA aura usI samaya grAma, kheTa, pura Adi bhI banAe gae the| isase yaha bhI vidita hotA hai ki vaha loga idhara udhara uThAU cUlhoMkI taraha mAre 2 nahIM phirate the, balki sundara gRhAdi banAkara rahate the aura rAjyakI vyavasthA karate the| gehUM, cAvala AdikI khetI karate the, parantu karmabhUmike prArambha meM cAvalakI khetI svataH uga AI thI, usIpara loga basara karate the / pazcAt bhagavAna RSabhadevake batalAnepara vaha sarva prakArakI khetI karane lage the| bhogabhUmi ke aMta meM pahile loga vanopavanase prApta phalAdika para nirvAha karate the, phira bhagavAna RSabhadevake kRSi Adi karma batAne para unhoMne roTI Adi banAkara khAnA prArambha kiyA thA aura ve pazuoM ko bhI pAlane lage the| usa samayakA eka pradhAna dhana pazu hI the, kyoMki jahAM para bhagavAna RSabhake putra samrAT bharatakI rAjyasampadAkA varNana hai usameM " eka karor3a hala, tIna karor3a kAmadhenu gAyeM, aThAraha hajAra ghoDe, caurAsI lAkha hAthI -- * bhI batAe haiM / isase prakaTa hai ki usa prAcIna samayase hI bhAratameM pazuoMkI kadara calI A rahI hai | bhagavAnane usa samaya prajAko bhakSya abhakSya padAthakA bhI jJAna karA diyA thA, isalie usa samaya Aryaloga zAkAjharI the / zilpakI saba bAteM bhI unako batalA dI gaI thIM, jisase vaha kapar3A bunanA, dhAtuko kAmameM lAnA Adi bAteM bhI jAnate the / *hari0 pu0 sarga 11 zloka 128 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 / saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / unake zastroMmeM dhanuSavANakI mukhyatA hai, para talavAra, gadA, mumdara, barjA Adi bhI usa samaya pracalita the / unakA raNakA mukhya vAhana ratha hI thaa| ve mallayuddha aura mukkoMke yuddha (Boxing) se bhI paricita the / prAyaH ina ahiMsaka yuddhoM dvArA hI jaya parAjayakA nirNaya kiyA jAtA thaa| usa samayakA jAtibheda bhI akse bilkula vibhinna thaa| prArambhameM kevala tIna varNa hI the aura unameM parampara varNAntargata vivAha sambandha hotA thA !x svayaMvarakI rIti bhI prArambha ho gaI thI aura bahu vivAha bhI pracalita thaa| pazcAt saMsArase udAsIna Atma-mumukSa manuSyoMkA eka anya varNa brAhmaNa nAmase sthApita huA thA, parantu jAtikA netRtva kSatrI varNa hI karatA thaa| usa samayake manuSya bar3e, 'dharmaniSTha hote the| apane SaDAvazyaka karma nityaprani kiyA karate the / gotrake bar3e loga hI mukhiyA hote the| aura vahI apanI gotraja saMtAnako dharmakarma - kuzala banAte the| jaise ki bhagavAna RSabhanAthane apanI putrI va putroMko mvayaM laukika evaM pAralaukika vidyAmeM pAraMgata kiyA thaa| jAti pAMtikA yaha udAra krama bhagavAna mahAvIrake kucha pazcAt taka aisA hI rahA, parantu upAtimeM vaha jaTila hotA gyaa| usa samaya ke dharmAlu AyoMko zArIrika pazubalapara ghamaNDa nahIM thaa| ve apane Atmabalapara hI vizvAsa rakhate the aura apane straoMko mAte aura apamAnita nahIM karate the balki unako prANadAna dekara apanA hiteSI banA lete the| usa samaya abhavya-anArya bhI avazya the aura vaha dharnanta xdekhA vivAhakSetra prakAza / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThama pariccheda / [127 nahIM the| apane manonukUla vyavahAra AcaraNa karate the| bha0 RSabhane hI usa samayase lipi kalAkA pracAra kiyA thA / * unane apanI sArvajJAvasthAmeM jo zAstra batAe the vaha apane AdhyAtmika Adi viSayoM meM apUrva the usa samaya striyoMko bar3I ucca dRSTise dekhA jAtA thA; arthAt strI hI vara pasaMda karatI thii| aura caha apane zvasura gRha jAkara alaga mahalameM rahatI thI, kyoMki vividha rAniyoMke alA! 2 raNavAsa honekA ullekha milatA hai| jaina nIti gRha vibhAgakI zikSA isaliye detI hai ki gotrakA pratyeka puruSa udyogI aura dharmakarmakA pAlaka banegA, prathak gRhameM strI bhI apanI svAdhInatA aura kartavyakA anubhava ThIkakara skegii| paradekA rivAja usa samaya nahIM thaa| rAjasabhAmeM rAjA mahArAjA unako ardha Asana diyA karate the| usa samaya saMgIta zAstra aura vINAvAdanakA vizeSa pracAra thaa| usa samayakI rAjya naitika paddhati bhI bar3I udAra thI aura prajAko yahAMtaka adhikAra prApta thA ki vaha anyAyI rAjAko rAjyapadase alaga kara dete the| isa taraha eka prakArakI prajAtaMtraka rAjya praNAlI thI, parantu rAjA avazya hote the aura zUravIra Adi logoMse unake mukuTa bAMdhe jAneke kAraNa ve mukuTabaddha gajA kahalAte the aura sanasta pRthvIko vaza karanevAle cakravartI kAlAta the| ina logoM kI yuddha nIti bhI utkRSTa thI / zaraNa Ae hue athavA nihatthaM va ghAyala zatrupara vaha prahAra nahIM karate the, bahika jahAM saMbhava hotA thA, jahAM svayaM donoM orake samrAT ApasameM ahiMsaka yuddha kara lene the aura ____ * dekho hi0 vi0 ko bhAga 1 pRSu 64 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| jo jisako parAsta kara detA thA vaha apane vijayI vipakSIkI zaraNa A jAtA thaa| isa tarahase donoM orake lAkhoM yoddhAoMke prANa baca jAte the| ____ bhagavAna RSabhadevanaM grAma, pura Adi basAkara unameM basanevAle nAgarikoMko unhoMne unakI AvazyakatAke anusAra bhUmi bAMTa dI thI aura pratyeka apanI usI bhRmise kRSi Adi kara gujArA karate the| use vecate nahIM the; kyoMki rAjAkI orase hI pratyeka nAgarikake liye bhUmikI sImA niyata thii| kRSakakA bar3A sammAna thaa| use koI satAtA nahIM thA aura na usakI khetI barabAda kI jAtI thI, yadyapi yuddha usake khetake pAsa hI kadAcit kyoM na hotA ho? kRSi viSayaka anveSaNa bhI rAjA loga karAte the aura kRSakoMko batAte the / grAmake anya nAgarika vyavasAya Adi kiyA karate the aura saMbhavataH jisa kuTuMbakA vaha sadasya hotA thA, usake dvArA use usa vyavasAyake upalakSameM kRSike upArjanameMse kucha diyA jAtA thA / bhagavAnane jisa apUrva zrutako batAyA thA, vaha ardhamAgadhI bhASAmeM " sUtrarUpa" thA / usa samayake vyAkaraNa, gadya pathake zAstra viziSTa the| bahudhA loga apanI utkRSTa smaraNazaktise unheM kaNThastha rakhate the aura isa prakAra unako lipibaddha karanekI bhI AvazyakatA nahIM par3atI thii| lekhana kalAkA vyavahAra vaha loga apane jIvanake sAdhAraNa kRtya, vyApAra Adike lie karate the| uparyukta varNanakI puSTi jaina zAstroM ke varNanoMse hotI hai, jinakA kathana bhAratIya itihAsake lie eka Avazyaka sAmagrI hai / tisapara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThama pricched| [129 bhI Ajakala ke vidvAna jisa Rgvaidika samayakI sabhyatAkA varNana karate haiM; usase pUrva bhagavAna RSabhadeva hue the, isalie isa yugakAlIna prArambhika jaina sabhyatAke ukta digdarzanameM kucha bhI anyokti nahIM bhasatI; kyoMki aisI hI vAstavika vistRta sabhyatAse hI agAr3I calakara vaidika sabhyatA apanA prathak rUpa dhAraNa kara sakatI thii|* usapara yaha mAnI huI bAta hai ki jo jAti sabhyatAmeM car3hI bar3hI hogI, vaha sAhitya saMsArameM bhI agrasara hogii| hama Aja bhI jaina dharmake agAdha sAhityase paricita haiN| prAkRta bhASAmeM mukhyatA jaina sAhityakI hai| saMskRtameM bhI aparimita utkRSTa grantha jainiyoM ke hI haiN| usake mukhya vaiyyAkaraNoM meM sarva agresara evaM sarva adhika jaina hI haiM / tAmila aura kanar3I sAhitya bhI jaina kaviyoMkI sulalita mUlyavAna vANIkA hI phala hai / sAhitya saMsArameM utkRSTatA pAnA taba hI saMbhava hai, jaba manuSya yathArtha samyatAkI utkRSTatAko pahuMca cukA ho / jaina sabhyatAmeM saba bAteM suniyamita thIM, isIse usameM Arthika cintAkI vizeSa Akulata manuSyako nahIM satAtI thii| vyaktigata svataMtratA aura svAdhInatAkA dhyAna jaina samyatAmeM eka gocaraNIya viSaya hai, isI lie usameM pratyeka varNake lie apanI sthiti ke anusAra dharmAcaraNa karanekA dvAra khulA huA hai| usakI samyatAkI parAkASThA isase bhI vidita hai ki usa samayake manuSyoMne _____ *mohanajodaDo va harappAke purAtatvase vaidika sabhyatAse nirAlI prAcIna drAviDa sabhyatAkA astitva pramANita hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhAga / kitanI unnati usameM prApta kara lI thii| jo striyAM bhI apane saMsA. rameM phaMsI huI bahinoM ko dharmakA mArga batalAtI thIM, unakI sambhAla rakhatI thIM / triyoMko dAyabhAgameM bhI hissA milA karatA thA / * usa samayake Aryoke yathArtha mahAkAvya myArahaveM kalyANavAda pUrvameM kathita the aura ve una logoMko kaMThastha yAda the| yaha kAvya mahAbhArata aura rAmAyaNase kahIM vistRta aura mahatvapUrNa the| jyoM jyoM samaya bar3hatA gayA, tyoM tyoM matamatAntaroMke bar3hanese prAkRta ArSa, Arya sabhyatA (jaina sabhyatA )meM bhI antara par3atA gyaa| parantu vizvastatayA vaha bhagavAna zItalanAthake samaya taka apane vAstavika rUpameM maujUda thii| pazcAt rAjyanaitika sAmAjika Adi vyavasthAoM meM rUpAntara hone lage aura bhagavAna mahAvIrake samayameM Akara vaha vizeSa mizrita hogaI, kyoMki samayAnusAra dravya, kSetra, kAla, bhAvakA prabhAva isa daramiyAnameM usapara avazya par3A thaa| isI jaina sabhyatAke camakate hue ratna zrI tIrthakara bhagavAnake atirikta nAbhi, zreyAMma, bAhubalI, bharata, rAmacandra, hanUmAna, gavaNa, kRSNa, bhIma, mahAdeva Adi nararatna aura brAhmI, caMdanabAlA, rAjuladevI, kauzalyA, mRgAvatI, sItA, subhadrA, draupadI, sulasA, kuMtI, zIlavatI. damayaMtI, prabhAvatI, zivA Adi mahilAmaNi the| yadi isa kAlake ina mahat ratnoMko yahAM prakAzita kiyA jAya, to mere vicArase isa * jaina, sabhyatAke viSayameM vizeSa jAnaneke liye " jaina kalacara" (JAIN CULTURE ) nAmaka pustakameM dekho| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThama pariccheda / Al [ 131 pustaka meM inakA samAveza na ho sake aura na vaha saba prakAzita hI kiye jA skeN| inakA unnata prakAza vividha AcAryoMne apane mahatvazAlI granthoMmeM kiyA hai vahAMse jAnanA cAhiye / jainadharma aura jaina sabhyatAkA digdarzana karake isa sabhyatA ke samaya ke sAdhuoM para eka naz2ara DAlate cliye| bhagavAna Rbhane saMsAra se virakta naranAriyoMke lie eka sadhusaMghakI vyavasthA kI thI, usameM cAra kakSAeM rakkhI thIM, arthAt muni saMgha, AryikA saMgha, zrAvaka saMgha aura zrAvikA saMgha / muni saMghameM nagna digambara bheSadhArI * nisparigraha sAdhujana eka eka AcAryakI dekhabhAla meM raha AtmakalyANa kiyA karate the / AryikA saMgha meM vaha sAdhvI striyAM rahatI thIM jo saMsArase udAsIna ho saMsArase kataI nAtA tor3a AI thiiN| yaha durddhara tapazcaraNa Adi tapA karatI thiiN| yaha zveta dhotI dhAraNa karatI thIM, kyoMki strIke lie lajjA kA nivAraNa karanA eka duSkara bAta hai / isalie vaha strIbhavake atirikta mokSa bhI kramazaH pA sakatI thiiN| tIsare zrAvaka saMgha meM vaha * sAdhukA yathArtha prAkRta maMtra paramahaMsa nagnAvasthA hI hai, kyoMki svabhAvase hI jIva janmate aura marate samaya nagna hotA hai / SabhUSA kRtrima rUpa hai, isalie apane svabhAvako pAneke icchuka manuSyako svAbhAvika bheSa meM rahanA lAjamI hai| isa Adhunika jamAnemeM bhI loga isa bAtakA anubhava karate haiM aura ve nagna rahate haiM jaise jarmanIkA eka sabhya sampradAya / auraMgajeba pAdazAhake jamAne meM eka mAdarajAta naMge musalamAna phakIrane bAdazAhakI khilaatako yaha kahakara vApisa kara diyA thA ki " jisane tumako bAdazAhI tAja diyA, usIne hamako parezAnIkA sAmAna diyaa| jisa kisI meM koI aitra pAyA, usako livAsa pahinAyA aura jinameM aiba nahIM pAyA unheM barahanA rahanA batalAyA / " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132] saMkSipta jaina itihAsa prathama bhaag| zvetapaTadhArI udAsIna zrAvaka rahate the jo 11 pratimAoMkA abhyAsa kiyA karate the| aura isI prakAra zrAvikA saMghameM vratI zrAvikA rahatI thiiN| sAmAnya jainI gRhastha inase bhinna the| unakI gaNanA tIrthakaroM ke isa sAdhu saMghameM alaga thii| yaha pUrNarUpameM dharma pAlanakA abhyAsa karate the| Ajakalake athavA vaidika kAlake vAnaprasthAdikI taraha yaha loga nahIM the| inakI utkRSTatA vizeSa anukaraNIya thii| isaprakAra saMkSipta rUpameM bhAvAna pArzvanAthake samaya takake jaina itihAsakA hama pATha kara lete haiM aura isake sAtha hamArA prathama bhAga samApta hotA hai| isa hI bhAgake itihAsako yadi pUrNa vizuddharUpase likhA jAya to mere khayAlase vaha isa pustakase caugunI hojaave| aisA vizada itihAsa bhI yathAsamaya pAThakoMke hAthoMtaka phuNcegaa| AzA hai isa prathama bhAgase pAThaka samucita jJAna prApta kreNge| iti zam // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ thazA alcohlo natato wwwwwwwwww bA0 kAmatAprasAda jaina grantha bhAvAna mahAvIra bhagavAna pArzvanAtha satya mArga bhagavAna mahAvIra 6 huda saMkSipta jaina itihAsa pra0 bhAga 10) " , 2-2 ) 1) mahArAnI khelanI patitoddhAraka jainadharma bIra pAThArAli paMca CIJIS jainadharma siddhAnta vizAla jaina saMgha jana jAtikA hAsa digambarasva-di0 jaina muni digmbrjainpustkaal-suurt| mammnamammarAmAAAAA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com