Book Title: Prachin Gujarati Sahityama Vrutta Rachna
Author(s): Bhogilal Jaychand Sandesara
Publisher: Gujarat Varnacular Society Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/035204/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3004846 1903 EeEURhe&e-76020 : lp@ *lcloblld oS||3|3 ToIklala lp GabJIIdle |J www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | |rAtI sAhityamAM vacanA - gujarAta varnAkayulara sosAyaTI : amadAvAda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lIa. maNibhAI jazabhAI mAraka graMthamALA aM. 8 prAcIna gUjarAtI sAhityamAM vRttaracanA lekhaka bhegIlAla jayacaMdabhAI sAMDesarA, bI. e. gujarAta varnAkayulara sosAyaTI : amadAvAda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakaH rasikalAla TAlAla parIkha, adhyakSa, ucca abhyAsa ane saMzAdhana vibhAga, gujarAta varnAkayulara sAsAyaTI, bhadra, amadAvAda AvRtti 1lI prata: 100 I. sa. 1941 vi. saM. 1997 kImata huM AnA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat mudraka surezacaMdra pI. parIkha DAyamaMDa jyubilI pri. presa, salApAsa roDa - amadAvAda www.umaragyanbhandar.com Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIvAna bahAdura maNibhAI jazabhAI smAraka graMthamALAne - paricaya dIvAna bahAdura maNibhAI jazabhAI dIvAna hatA tyAre temaNe je uttama kAryo karyAM tenuM smaraNa rahevA mATe te dezanA lokee eka phaMDa UbhuM karyuM hatuM tenI promisarI ne rU. 8,750/ nI laI sana 1888 mAM sosAyaTIne svAdhIna karavAmAM AvI che. tenI evI zarata che ke tenA vyAjamAMthI ardhI rakama gujarAtI pustake racAvavA mATe inAma ApavAmAM vAparavI ane bAkInI ardhI rakamamAMthI pustaka kharIda karI amuka lAyabrerIomAM ApavAM. A zarata pramANe Aja sudhImAM A phaMDamAMthI nIcenAM pustake racAvI sesAyaTI taraphathI prasiddha karavAmAM AvyAM cheH 1. IMglAMDanI unnatine ItihAsa. 2. pratinidhi rAjya viSe vivecana. 3. prAcIna bhArata bhA. 1 le. 4. raziyA. lekepagI zarIravidyA. akabara. 7. yurepanA sudhArAne ItihAsa. 8. prAcIna gUjarAtI sAhityamAM vRttaracanA 6 + tA. 2-9-1941 ) rasikalAla cho. parIkha amadAvAda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 3-4 be bela * * * prAkRta sAhityamAM vRttaracanA . apabhraMza sAhityamAM vRttaracanA.. prAcIna gujarAtI sAhityamAM vRttaracanA. -caudamo seMke -paMdaramo sake -saLage sake -sattaramo sake . -arADhame sike . -ogaNIsame sake .. prAcIna gujarAtI sAhityamAM vRttaracanAnuM sthAna. 70-71 vRttabaMdho ane uccAraNa upasaMhAra ... ... ... ... ... kapa pariziSTa * * * * * 76-80 sUci * * * * *. .* 8187 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi patraka paMkti azuddha mAtrAmeLa gujajhAra mihili - - 2 dhAo mAtrAmeLa chaMda gujajhAra pihili dhAe kahI jaI viSaya adhUrAM 2 kahI jaI viyaya adharA ema ja 2 2 tema ja bahu baku yuva" kuyuM rUpya putraM kuSpa rUpa 1 9 8 8 ninadhihi niiihaM AchauM achauM "rUpasundarakathA' mAdhavakRta "rUpasundarakathA" sudhAnijharI sudhAnirI agadharA stragdharA mAlabhAriNI mAlyabhAriNI % 8 17 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ be bela 1931 nA jUna mAsamAM meM kezaravimalakRta "sUktamAlA'nuM saMpAdana karyuM tyArathI prAcIna gUjarAtI sAhityamAM vRttaracanAnA vidhya pratye mAruM dhyAna savizeSa derAyeluM hatuM. pachI 1933mAM zrI phArbasa gUjarAtI sabhA mATe mAdhavakRta "rUpasundarakathA'nuM saMpAdana karavAne prasaMga maLatAM e viSayane vadhu abhyAsa karavAnI taka mane sAMpaDI. e ja varSanA aMtamAM vaDodarA mukAme ela IDiyA oriyenTala konpharansanuM sAtamuM adhivezana maLatAM tenA gUjarAtI vibhAga samakSa "prAcIna gUjarAtI sAhityamAM vRttaracanA" nAmane eka saMkSipta nibaMdha meM rajU karyo hato ane konpharansanI vibhAgI beThaka samakSa te vaMcAya paNa hatuM. paraMtu konpharansanA ahevAlamAM, sthaLasaMkocane kAraNe. ene mAtra sArabhAga chapAyuM hatuM ane mULa AkhuM lakhANu aprasiddha ja rahyuM hatuM. tyArapachInAM sAta ATha varSa daramyAna saMkhyAbaMdha navAM saMzodhana thayAM che ane aneka agatyanI vIgate jANavAmAM AvI che. vaLI prasaMgepAra hastalikhita prato tapAsavAnI taka maLatAM paNa e viSayanA mAhitIbhaDoLamAM umere thate rahyo. e badhI mAhitIne eka vyavasthita lakhANanuM svarUpa ApavAne prayAsa cheka hamaNAM karyo che. arthAta oriyenTala konpharansavALo nibaMdha A lakhANamAM kevaLa bIjarUpe ja che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna gujarAtI vRttaracanAo paikI ghaNuM hajI aprasiddha che. chapAyelI che te paNa judAM judAM mAsika-tramAsikanI phAImAM ke anyatra veravikhera paDelI che, eTale suprApya nathI. AthI e mULa kRtionA prakArane, vastune, temAMnA kAvyatattva ane dovividhyane pUrato paricaya thAya e hetuthI A nibaMdhamAM avataraNa jarA chUTe hAthe ApyAM che. vRttabaMdhe vize tAtvika carcA karavAne prasaMga A nibaMdhamAM upasthita thatuM nathI, kemake gUjarAtI bhASAnA AraMbhakALanI pUrve sadIo thayAM bhAratIya sAhityazAstramAM e baMdha sunizcita banI cUkyA hatA. gUjarAtI vRttabaMdha ane uccAraNanA AnuSaMgika prazna para nibaMdhanA aMte thoDIka sUcanarUpa carcA karI che, te saMbaMdhI vizeSa UhApoha karavA vidvAnane mArI vinaMtI che. prAcIna gUjarAtI sAhityanI eka rasamaya zAkhAnA abhyAsamAM e sAhityanA rasikone A nibaMdha sahAyabhUta thaze, evI AzA che. vaLI muMbaI yunivarsiTIe ema. e. nA gUjarAtInA abhyAsakramamAM "rUpasundarakathA' ne pAThathapustaka tarIke niyata karI che, eTale vidyArthIone paNa te kaMIke upayogI thaI paDaze, ema mAnuM chuM. A nibaMdha lakhavAnuM mane sujhADavA mATe huM pre. anaMtarAya rAvaLane AbhArI chuM. vaLI te taiyAra karavAmAM pU. munizrI puNyavijayajI mahArAja tathA mArA mitra zrI. kezavarAma zAstrI tathA zrI. madhusUdana medI taraphathI je kImatI sahAya maLI hatI te badala temane huM upakAra mAnuM chuM. aMtamAM, mArA A nibaMdhane prasiddhi ApavA mATe ApaNe sAhityapoSaka saMsthA gUjarAta varnAkyulara sosAyaTI pratye paNa huM kRtajJabhAva vyakta karuM chuM. amadAvAda re bhegIlAla ja, sAMDesarA tA. 28-8-1941 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna gUjarAtI sAhityamAM vRttaracanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna gujarAtI sAhityamAM akSarameLa vRttonA prayAga thatA hatA e chellAM keTalAMka varSomAM thayelAM saMzodhane e puravAra karI tAvyuM che; ane prAcIna sAhityamAM vRttonA prayAga eka prakAranA kAlavyutkrama che, ema darzAvatuM sadgata sAkSara narasiMharAvabhAInuM vidhAna premAnaMda pUrvenA sAhitya saMbaMdhI jyAre kevaLa apasAdhanI sthiti pravartatI hatI, te samaye karavAmAM AvyuM hatuM, te paNa have pharI vAra kahevAnI AvazyakatA rahI nathI. paraMtu ApaNI prAcIna vRttaracanAo prakAramAM kevI ane pramANamAM keTalI che tathA anya sAhityane paDache tenuM sthAna zuM che, e vize spaSTa khyAla ApaNA sAhityarasika vargane, e viSayanI vyavasthita mAhitI pUrI pADatA lekhanA abhAve, hajI sudhI thayA nathI. A STie gUjarAtI bhASAnA lagabhaga AraMbhakALathI mAMDI prAcIna yuganA chellA pratinidhi dayArAma sudhInA sAhityamAM thayelI akSarameLa vRttaracanAonA aitihAsika dRSTie paricaya karAvavAnA A nibaMdhamAM prayatna karyo che. prAkRta sAhityamAM vRttaracanA jema arvAcIna tema prAcIna gUjarAtI sAhityamAM paNa vRttaracanAone udbhava AI Akasmika rIte thayeleA nathI. ApaNA suprasiddha chandaHzAstrInA zabdomAM kahIe te, 'chandanA kalAmaya upayega e to kalA jeTaleA jUnA che.' ati prAcIna kALathI cAlatA AvelA pravAha vicata vicat sAMkaDA--moTA thayA chatAM avicchinna ja cAlu raheleA che. akSarameLa vRtto sAthe ApaNe saMskRta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA sAhityano saMbaMdha avinAbhAva joDatA AvyA chIe, eTale vRttaracanAnI aitihAsika sapharanuM vidhyAvalokana AraMbhatAM prAkRta sAhityathI ja zarUAta karIzuM. jaina sUtro paikI "AcArAMga" ane "sUtrakRtAMgamAM anuTupa, triprupa ane vaitAlIyane vipula pramANamAM prayoga che. jaina sAhityane sauthI vadhu pracalita chanda gAthA che, chatAM bIjAM aneka sUtromAM gAthAnI sAthe anuTu5 ane upajAtino prayoga moTA pramANamAM jevAmAM Ave che. - bIjI bAju bauddha sAhityamAM AryAne prayoga virala che. atiprAcIna suttanipAtamAM anuSyapa, triSTrapa, vaitAlIya, IndravaMzA ane te uparAMta A ja chandonI vividha saMsRSTimAM najare paDe che. dhammapada' te AkhuMya upajAti ane anuSkapamAM che. prAkRta sAhityamAM akSarameLa chaMdono prAcIna ane te sAthe vipula prayoga jovo hoya temaNe pAli piTake tapAsavA jevAM che. tyArapachInA prAkRta kAvyasAhityamAM paNa vimalasUrinuM "paumacariya mAtrAmeLa sAthe akSarameLa vRttonI khUba vividhatA batAve che. zArdUla, mAlinI, vasatatilakA, upajAti, stragdharA, katavilakhita, IndravajA, dodhaka, mandAkrAntA, upendravajA, IndravaMzA, toTaka, cirA, vizaWvila, zarabha ityAdi paMdane temAM prayoga che. rAjazekharanA prAkRta "kapUramaMjarIsaTTakamAM tathA zudrakanA mRcchakaTika'nA prAkRta bhAgamAM paNa emAMnAM ghaNuM vRtto vaparAyAM che. kevaLa vividhatA jovI hoya to te "prAkRtapiMgala'nAM udAharaNomAM joI zakAze. spaSTa karavAnI jarUra che ke ahIM ApelAM prAta granthonAM nAme te mAtra lAkSaNikatAnuM darzana karAvavA pUratAM ja che. bAkI, prAkRta kAvyasAhityamAM e saMskRta vRttone pravega eTalo vipula che ke e badhA sAhityano nAmanirdeza karavA mATe paNa keTalAMka pUcho joIe. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza sAhityamAM vRttaracanA " prAkRta pachI tenI putrI apabhraMzane vAro Ave bharatanATyazAstranA batrIsamA adhyAyamAM pAMceka vRttanAM dRSTAntamAM DaoN. guNene apabhraMzane bhAsa thayo hato, paraMtu dI. ba. kezavalAla dhruve e mAnyatAne nirAdhAra karAvI che. dI. ba. dhruvanuM vidhAna mAnya rAkhIe topaNa e vRtta prAkRta te che ja. buddha bhagavAnanA janma, mahAbhiniSkramaNa ane dharmacakrapravartana varNavato grantha lalitavistara" ghaNe prAcIna che. e pAchaLanI butaparaMparA game teTalI jUnI hoya, paNa tenA judAjudA bhAgo pahelI ane AThamI sadI vacce racAyA hovAnuM manAya che. AThamI sadIthI te te kaI paNa rIte A taraphane nathI, kemake tyArapachI tenuM tibeTanI bhASAmAM bhASAntara thayuM che. e AkhAe grantha apabhraMzamizrita saMskRtamAM che. kadAca emAMnA judAjudA prasaMge pahelAM apabhraMza bhASAmAM lokamukhe gavAtA hoya ane pachI tenuM saMskRtamAM rUpAntara thayuM hoya ema paNa bane. eTale temAM racAyelAM vRtto, bhASA temaja chandoracanAnA itihAsamAM upayogI thaI paDe tema che. 1. padyaracanAnI atihAsika AlocanA, pR. 283-86. ' ' 2. Winternitz : History of Indian Literature, Vol. II, pp. 253-54. 3. ane teTalA khAtara ja emAMnA DAka namUnAo ahIM joI laIe, kALA akSaramAM chApelAM rUpo apabhraMzanAM che. pRSake pro. lephamainanI AvRttinA che: chando'bhyuvAca parivAritu dArikebhiH hantA kumAra vani gacchama locnaarthm| kiM te gRhe nivasato hi yathA dvijasya hanta vrajAma vayaM codananArisaMgham / / (pR. 133). zuddhodanastvaritu pRcchati kAJcukIyaM dovArikaM tathapi cAntajanaM samantAt / / ( 135) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA agiyAramA zatakamAM apabhraMzamAM racAyelI dhanapAlanI "bhavisayajJakahA'mAM mandara, somarAji, bhujaMgaprayAta, agriNI ane cAmara e pAMca vRtto vaparAyAM che. hemacandranA prAkRta vyAkaraNanAM apabhraMzane lagatAM sUtro sAthe ApelAM udAharaNAtmaka apabhraMza padyomAM paNa kavacita vRttane prayoga maLe che. dAkhalA tarIke, nIcene anuSkapa- kheDDayaM kayamamhehiM nicchayaM kiM payampaha / aNurattAu bhattAu amhe mA caya sAmima // 8 / 4 / 422 // arthAta ame to mAtra krIDA karatA hatA; emAM AvuM nizcaya zuM bolo cho? he svAmI, ame ke je tamArAmAM anurakta bhakto chIe temane tyajaze nahi. prAkRtapiMgala tenA hAlanA svarUpamAM caudamI sadIthI prAcIna manAtuM nathI. e granthanA "varNavrata' nAmanA bIjA paricchedamAM 105 so zIghrameva tvaritaM saha sAkiyebhiH niSkrAntu prekSi kRSigrAmagiri praviSTam / / (pR. 175) yadi svarNakAryu ahu svarNapravarSayiSye yadi vastrakAryu bhahameva pradAsyi vastraM / atha dhAnyakAyu ahameva pravarSayiSye samyakprayuktamava sarvajage narendra // (pR. 136) saMkINi paMki padumAni vivRddhimanti AkIrNa rAja naramadhyi labhanti puujaam| (pR. 137). yatha pUrita eSa dhanurmuninA na ca usthitu sani no ca bhUmi / niHsaMzayu pUrNamabhiprAyu munir laghubheSyati jitva ca mAracamum / / (pR. 155) pApaM vivarjayi nivezayi buddhadharme saphalaM sumaMgalu sudarzanu taadRshaanaam|| (pR. 158) ekasmi zayane sthite sthitamabhUd gopA tathA pArthivo / jovA pi mAtra nimAM parata . (pR. 194) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 prA. 2. sAhityamAM vRttaracanA varNavRttonAM lakSaNa ane udAharaNa ApyAM che. emAM aneka sthaLe apabhraMzanI chAMTavALAM, apabhraMza ke cAraNa avahaDha bhASAnAM udAharaNe najare paDe che. pramANikA, suvAsa, dedhaka, upajAti, vasatatilakA vagerenAM udAharaNe apabhraMzamAM ja che. e sUcave che ke apabhraMzasAhityamAM ekavAra vRttabaddha racanAo astitvamAM hatI, jemAMthI e pallo levAyAM haze. apabhraMzasAhityamAM akSarameLa vRttono prayoga mAtrAmeLa chaMdone mukAbale jhAjhe nathI, e vAta sAcI che; parantu hajI te apabhraMzasAhitya bahAra AvavAnuM ghaNuM bAkI che. jema jema saMzodhana thatuM jaze tema tema navI navI vigato bahAra AvatI jaze, e mAnyatA vadhAre paDatI nathI. prAcIna gujarAtI sAhityamAM vRttaracanA Ama ApaNe joyuM ke prAkRta ane apabhraMzasAhityamAM thaIne vRttaracanAone eka saLaMga pravAha cAlyo Avato hato. e pravAha gUjarAtIe paNa jhIlyo. arthAta, prAcIna gujarAtI sAhityamAM vRttaracanAo kaI rIte Akasmika ke vismayajanaka nathI. e racanAo upara have sikAvAra daSTipAta karIe. caudame seko gUjarAtImAM atyAre te vRttaracanAnuM sauthI junuM udAharaNa saM. 1361 mAM racAyelA metuMgAcAryanA "prabaMdhacintAmaNimAMthI maLe che. emAM bhojarAjanA darzane AvelA sarasvatIkuTumbanuM eka dezImizrita thakamAM nIce pramANe hAsyarasika varNana cheH bApe vidvAna, bApaputreDapi vidvAna, AI viuSI, AIdhu Api vikipI, kANu ceTI sADapi viSiI varAkI, rAja"nya vijrapuMja kuTumbama. 4 4. prabandhacintAmaNi (u. gu. sabhAnI AvRtti), pR. 42 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA arthAta , (A kuTumbamAM bApa vidvAnuM che, bApano putra paNa vidvAna che; mAtA viduSI che, mAtAnI putrI paNa viduSI che; kANuM ceTI che, te paNa bicArI viduSI che; he rAjana, A kuTumba mane vidyAnA puMja jevuM lAge che. paMdaramo seke paMdaramA sikAnA AraMbhamAM ja eka utkRSTa vIrarasamaya kAvya ApaNane maLe che, ane te zrIdhara vyAsano "raNamalla chaMda.' ene racanAkALa have saM. 1425 ane 1446 vacce mAnavo joIe.5 emAM copAI, sArasI, marahadA, dumilA ItyAdi mAtrAmeLa chaMdonI sAthe paMcacAmara ane bhujaMgaprayAta e be rUpameLa vRtta paNa vaparAyAM cheH ( paMcacAmara ) rau6 sad Asamud sAhasikaka sUraI kaThera ghera ghora chora pArasika pUraI. ahaMga gAha aMga gAhi gAla bAla kijaI vichAhi joI teha nehi meccha leDi lijaI. (kaDI 41) ( bhujagaprayAta ) ji bukhA A bumbA likika salakika ji bakika bahakika, lahakika camakika, ji caMgi turaMgi taraMga caDanA, raNummala dikaeNNa dIna daDantA. ji muddA-samudA, sadA sadasadA, ji bumbala cumbAla baMgAla bandA, 5. A kAvya paMdaramAM zataknAM prAcIna gurjara kAvyamAM chapAyuM che. tyAM tenA saMpAdaka dI. ba. kezavalAla dhruve tene saM. 1454 AsapAsamAM racAyeluM mAnyuM che, temAM kaMI samaja phera thaI lAge che. emAM IDaranA rAve jemane parAjaya karyAnuM lakhyuM che te dakapharakhAna tathA samasuddIna I. sa. 1368thI 1390 (saM. 1425 thI 1446) vacce pATaNanA sUbA hatA, eTale kAvyane racanAkALa paNa e ja arasAmAM mUkavo joIe. ( ja zrI. kezavarAma zAstrIta "kavicarita', bhAga 1, pR 10-13). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. . sAhityamAM vRttaracanA ji jajhAra tukakhora kammala mukika, raNammalla diNa te ThAma cuki. (kaDI 66-67) A ja kavinI bIjI kRti "saptazatI". mArkaMDeyapurANanAM devIcaritra emAM saMkSepamAM varNavelAM che. kAvyadaSTie e kRti raNamalachaMdathI ghaNI UtaratI che, paNa chedonI vividhatA temAM sArI che. emAMthI agriNI ane temanA namUnA nIce ApyA che - (sagriNI) sA satI pATha mihili pitA upanu, sAmalA varNanI nAbhyathI nIpanu; traNa saMdhyA sadA veda bhAkhi bhalA, saMbhali zuMbha nizuMbha be dehilA. dohilI vAra dekhI zivA sAMbharI, jAgavU joganidrI karuNA kari. mUla bhAyA karI Apa vyApI rahI, meSalAmeru mihirANa mAMDayu mahI, keca tetrIsa IzAna UbhA karI, lakSa corAzinI pAMsya cAri bharI. ( Taka) sura satta sUrAtanI dha jagyA, raNuM ANuM nAma nizuMbha calyA; dalI dAnava ne zavya deva malI, nava chappana kocca chatrIsa kulI. 6. aprasiddha hAthaprata bhAMDArakara InsTiTayaTa, DAhIlakSmI lAyabrerI tathA gUjarAta varnA. sesAyaTImAM (be nakalo) che. ahIM saMsAyaTInI pratene upayoga karyo che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracana saM. 146ranA arasAmAM "tribhuvanadIpaka prabandha' lakhanAra prasiddha jaina kavi jayazekharasUrinI nava tUkanI "abudAcalavInatI AkhIye kutavilambitamAM che. pahelI be kaDIo A rahI- kaiya Abuya DuMgari jAIsiha8 ? risaha-nemi taNuM guNa gAIsila ? namiya svAmiya nirmala bhAvasiuM? guNataNi guNinA aDe AviryuM? baula veuli caMpaka mAlatI, mahamahaI phali li vanaspati; amara sAla taNuM tulanA nahI, jina binduI tIMha mAhi rahiyA sahI. tathA chevaTanI traNa kaDIo ghaNi setruji zrIsiphesare, ghaNiu reti nemijisesare; 7. aprasiddha: pro. baLavaMtarAya ThAkara, zrI. madhusUdana medI ane zrI. mehanalAla dalIcaMda desAInA saMyukta saMpAdakatva nIce gA. o. sI.mAM prasiddha thanAra "gurjararA sAvalI' mAM A kAvya chapAze. tenI presa kepImAMthI ahIM ApelAM avataraNo levA devA mATe zrI. madhusUdana medIno AbhArI chuM. 8. AmAM "gAIsila ', " jAyasi6', "bhAvasilavageremAM chabhaMga jevuM lAge che. paNa vastutaH tema nathI. 'bhAvasi" nI sAthe AvirsTano prAsa meLavyo che e ja batAve che ke enuM uccAraNa atyAre ApaNe vAMcIne bolIe chIe te karatAM ja pra re thatuM hovuM joIe. "si6 " ane "ryuM" e benA vacagALAnuM uccAraNa thatuM haze evuM mAru anumAna che. A avataraNanI chaThThI kaDImAM "mahamahaImAM paNa "a". ne uccAra "a" ane "e" nI vacce hovo dhaTe. have pachInAM avataraNano vicAra karatAM paNa A muddo dhyAnamAM rAkhavA vinaMtI che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. 2. sAhityamAM vRttaracanA binduI tIrathanAtha IhAM miliyA, aha mane ratha Aju save philiyA. suguru sAthiya hINuM ghaNuM bhamiyA, viSama-vATa kihAI na vIsamiyA; vasaI je jinamaMdira sIyalaI, bihu pare tIMha tApu sahI kalaI. sakala jANII tU guNa kevalI, kima ahAsi na laI te valI; iNa pariI jagadIzvara dhAIyaI, stavana-naI misi Ulaga lAyaI. tribhuvanadIpakaprabandha"mAM paNa eka sthaLe upajAtine prayoga che - viveka belaI, suNi meha bhAI, taI tA dikhADI nija paMDitAI. kharuM khave chaha taNe pramANa, te ApaNuu kAMI karaI vakhANa? muM sAyalAnu ma kare visAsa, sIlI nadI parvata rahaI viNasa; vAdhyA bihaI ApaNi ekaThAmi, e etalauM bolisi kuNu kAmi ? tyArapachI zAlisarinuM 'virATaparva 10 Ave che. 182 kaDInA e saLaMga vRttabaddha kAvyane cesa racanasaMvata jANavAmAM nathI. racanakALanI mAtra uttaramaryAdA saM. 1478 nakkI thaI zake che, kemake 9 paMDita lAlacaMdra gAMdhInI AvRtti, pR.43-44: "prAcIna gurjarakAvya"mAM "prabodha-citAmaNi" nAmathI A kAvya chapAyuM che, tyAM prastuta bhAga pATha badalI paddhaDI nIce ApavAmAM Avyo che (juo pR. 137), te vAstavika nathI. 10. A kAvya paNa "gurjara rAsAvali'mAM prasiddha thavAnuM che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] prA grU: sAhityamAM vRttaracanA e arasAmAM racAyelI mANikayasundarasUrinI zuSkarAjakathA 'mAM emAMnI be kaDInI ekaeka pakti uddhRta karelI che. ' virATaparva 'mAM jaina paraMparA mujaba pAMDavAnA virATanagaravAsanI kathA prAsAdika bhASAmAM varNavelI che. svAgatA, kuMtavilampiMta, upajAti, mAlinI, vasantatilakA ityAdi chaMdane prayAga kavie ucita rIte karyo che. kAvya paNa ucca kATinuM che, ane racanApati, alakArA vagere uparathI kavi saMskRta kAvyapaddhatinA abhyAsI lAge che. chandavaividhyanI dRSTie emAMthI keTalIka vAnagI joI e ( kuvila`bata ) aha 35 asaMbhama bhUvalaNa, kavaNu kAMmini eha samI, tulai; hiva he mujha manmatha mArivA, eha ji UDaNu geMga ugArivA. ( mAlinI ) nirupama kulabAlI, rUpanI citrasAlI, avikala guNavallI, kAmabhUpAlabhalI; kai hui surarANI, mAnavI madya na jANI, ava hui ji nArI teAi tu hui gaMdhArI. ( upannati ) e gadhakArI misi rUpa dAsI, rahI ai uttama nArI nAsI, kima na jANuiThThuM phUla nava khAjai, aNujANatu aMdha ubhADi dAjhai. ( kutavilammita ) marivA aNukhIhatau, bhamaraDa pasira pasai takiya ni kaTaka Di paDi vaidhi, paSTa puNi SENTENC Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat hatau; kuTIraDAi, Ara. (21) 28) (26) (29) www.umaragyanbhandar.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ga 2. sAhityamAM vRttaracanA [ 13 .. ( iTavajA ) mRTi dharI hUMbaDa dhAI trADa, AjhaMdatI drapadI baMba pADaI; dhAo dharAnAyaka, rAkhi khi, e pApiyAnaI, phala dAkhi dAkhi. (41). ( raddhatA-svAgatA ) devi padiya ravi sAMbhalI, hAthi leI hathIyAra AMbilI; bhImu bhIru Ima kIcaka phUTa, teha Agali na koI vichUTa. ( vasaMtatilakA ) varATa uttara pakhaI kurAu dhAyauM, akSohiNI dalataNuM ja sUra chAyI; nIsANane sahasi aMbara ghora gAjaI, e pAMca pAMDava taNuu kiri meca bhAMjaI. (12) chavaividhya uparAMta, A kRtinuM kAvyatatva paNa eTaluM ja dhyAna kheMce che. udAharaNa tarIke sarabrI-nAmadhArI draupadI virATanagaramAM jAya che, e prasaMga zAlisUri nIce pramANe varNave cheH | (svAgatA ) teha teha padi te nRpa melyuI, AvatI lachi pAya kuNa laI ? etalaI gaI sarUpi suliMdI, te sudaNa taDi pArthapurI. (10) "kaNuu tU ? kavaNuM ghari tU nArI? svarga loki kaI tU avatArI; nAri koI nathI tujha siraNI, mRtyuloki kaI tuM animeSI ? (11) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA nAgaloki vasaNahara kAlI, mAnavI ghaTisi tU nicha bhAlI; tiyoki koI deva na dIsaI, tAharau janama jeNi kahIsaI." bolatI rahIya nAma sudaNa, sAMbhalI vacana lai kRSNa devi, pAMDavanarendrapureki, padI taNuI hauM ji suliMdrI. devi ja parabhavI kumbhAthi, dvapadI sA gaI priya sAthi; jehanaI bahina pAMDavanaI hauM, teha kaurava kanDai kima jAuM ? padI rahaI Alaga kI jaI, tU kahuI hiva dIha gamI jaI; jAM na rAja saha pAMDava heI, meM rahaI avara ThAMma na koI. pAMca pAMDava rahyA hiva nAsI, dvapadI rahI thAIya dAsI; deva dAva na rAya na rANa9 daiva Agali na ke saparANuu. rAmalakSmaNa mahA dukhi pADyA, pAMca pAMDava videsi bhagADyA; DUbanaI ghari jala vahivuM haricaMdaI, bhAlaDI maraNa sAdhu mukuMdiI. droNaputra muni arjana lIdhauM, carmanuM kavaca karNi su dIdhauM; cIMtaviu sahU AliM jAi, devasiuM kuNi kiMpi na thAi. (18) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. 2. sAhityamAM vRttaracanA [15 putra gAMgali mahAriSi kerA, daiva bAMdhava aiI bahu terA; nAmi kIcaka savi ti kahI jaI, tehanaI bhaI narAhita bIha. (19) vaLI kavie je rIte kAvyane AraMbha karyo che tathA je prakAre tenuM samApana karyuM che te paNa tenI kalAdaSTi ane bhASAprabhutva upara ThIka prakAza pADe che. AraMbha kAsamIramukhamaMDaNa mADI, tU samI jagi na kai bhirADI; gItanAdi jima keIla kUjaI, tU pasAI savi kutiga pUjaI. bhAratI bhagavatI eka mAguM, citta pAMDava taNe guNi lAgI; Api meM vacana tuM rasavANuM, dU karau jisiM prAkRta vANuM. paMca paMDavi vasaMtari vimAsiuM, rimaM varasa kemi gamesiuM?" buddhi nArada mahArisi ApI, madhyadeza rahiyo tuhi vyApI." khejaDI-siphiri zastra niyuMjayA, devarUpa bali maMtra prayuM jyA; dvapadI rahaI te mati AlI; gyA virATanRpamaMdiri cAlI. tathA aMtamAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] prA. grU. sAhityamAM nRttaracanA (. vasantatilakA) giu kauravAdhipati sainya samasta hArI, giu pArtha uttara siMha manu harSa bhArI; ANi virATa sahu pAMDava pUri kIdhau kavitta tu kRtigi sAlira. (182) paMdaramA zatakamAM thaI gayelA suprasiddha jainAcArya sAmasundarasUrie jhaDajhamakathI bharele ' raMgasAgara nemikAga' athavA naiminAtha navarasa phAga'11 lakhyA che. A prakAranI jaina kRtiemAM heya che te pramANe, zRMgAranuM varNana karI chevaTe saMyama ane vairAgyanI sthApanA A kAvyanA viSaya che, ane te mATe kavie neminAthanA jIvananuM AlaMbana lIdhuM che. seAmasundarasarane janma saM. 1430mAM thaye hatA, dIkSAgrahaNa saM. 1977mAM thayuM hatuM, upAdhyAyapad saM. 1450mAM tathA sUripada saM. 1457mAM maLyuM hatuM, ane avasAna sa 1501mAM thayuM hatuM. eTale A kAvya paMdaramA zatakanA uttarArdhamAM racAyuM hAvuM joI e. uparyukta kAvyamAM varNananI vacce vacce ekaMdara sAta zArdUlavikrIDita vRtta gUjarAtI bhASAmAM Ave che. joke mudrita pratamAM te saMskRta zleAkA tema ja A gUjarAtI vRtto upara 'kAvya ' eTaluM ja mAtra lakheluM che. juo-- daMtA dADamanI kalI, adhara e jAyI pravAlI jisI, kIjaI khaMjana khi akhi sarikhA, dhArA jisI nAsikA, sArI sIMgiNI sAmalI bhahi khe, vAMkI valI vIjuDI, kAlI-kiMmahunA kumAra kirae pIjAL lagalaga laDI. --khaDa 1, kaDI 31 11 prasiddha: jaina zvetAMmbara konpharansa heralDa, julAI-ogasTa, 1917 tathA muni dharmavijayajI taraphathI rAmAmRtam chAyA nATakanI sAthe. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA. gu. sAhityamAM vRttaracanA [ 17 AvI e madhu mAdhavI rita bhalI, phUlI sarve mAdhavI, pIlI caMpakanIkalI, bhANanI dIvI navI nIkalI, pAmi pADala kevaDI bhamaranI pUgI lI vaDI, De dADama rAtaDI virahiyAM dAlhI haI rAtaDI. -khaMDa 2, kaDI 27 UDhI cAdara cIra sundara, kasI AMcha Acana kAjale, siri bharI zreSTha sAthi nemika vara vADIe giranAra DuMgara gai sarve dIlI kase| kAMcalI, sImata sindUranI, geAvindanI sundarI, siMgAriNI khelavA. gAja`ti gajagaeNliga'janagati gArI guNe AgalI, sArI sAva subhAvaNI sarasatI sAdIsatI sundarI, mAgI nemi vivAha kAriNI karI kanyA kulINI kalAvaMtI arIugrasena kulanI gAvidi rAti meAtI mahita hIrAlAM jhalaka ta --khaMDa 2, kaDI 31 kha'Da 3, kaDI 1 mUkIU pakavAna vAni dhavalAM desAurI sukhaDI, pIlI dAlI akhaMDa zAli surahuM ghI sAmaTAM sAlaNAM, TADhAM Dhepa dahIM aricaluM gagAjale ujvale, kAthe kevaDIe, kapUra sarvise tameAli pAnAulI, --khaMDa 3, kaDI 8 je gagA nIla kAlA ki DAhA khurAsANIA, sIMdhala sIMdhuA kulahuthA kAsmAriyA kaNA TUMkA kAninaka cAni pijhulA puve pAge nIsalA te hai yAdava kuarA taravaryAM tejI tukhAre caDyA. [chaMdodeSa puSkaLa che. ] maMDi daDasaralA muMDi daDasaralA dIsata da tusalA, sAvana kaDI, siMdUra bhAle bhalA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 prA. gU. sAhityamAM vRttAncanA ghAlI ghUgharIAla pAkhara, khare hIre jaDI jehanI, aMge neha gajendra Upari carcA cAlaMti rANA saMve. -khaMDa 3, kaDI 18-19 saM. 1866mAM jainetara kavi bhIme "sadayavatsaprabandha12 e nAmanuM 672 kaDInuM eka adbhutarasika kAvya lakhyuM che. sadayavatsa-sAvaliMgA-nI lokakathA e kAvyano viSaya che. jenetara kaviomAM lekavArtAnA lekhaka tarIke "haMsAvalI'kAra asAIta pachI A kavi pahelo ja che. prAcIna gUjarAtInA kaviomAM bhIma eka UMcI prati kavi che; ane meM anyatra jaNAvyuM che tema, enI kRtine prAcIna gUjarAtI sAhityanuM sarvottama "rAmAnsa' huM gaNuM chuM. vividha mAtrAmeLa cheda tathA dezabaMdha uparAMta e kAvyamAM eka sthaLe akSarameLa cAmarane paNa prayoga thayo che. dhArAnagarInA dharavIrarAyanI putrI lIlAvatI nAyaka sadayavasa upara atyAsakta thatAM kAibhakSaNa karavA taiyAra thAya che, paNa Akhare sadavasa dhArAnagara jAya che ane te bannenuM lagna thAya che. tenuM varNana kavie dhaLamAM karyuM che, jemAM vacce vacce cAmara Ave che - ( ha6 dhaulaH dhanyAsI ) AsaNa taNuu aNaviu e naravariI tarala turaMga, sAhaNapati palaNAviu e palANi pavaMga, tINuu vararA caDAvau e. 94 12. aprasiddha hAthaprata, sAgaranA upAzrayane bhaMDAra, pATaNa, tathA prAcya vidyAmaMdira, vaDodarA (be prata). A kAvyanA paricaya mATe juo vasanta', citra-vaizAkha tathA zrAvaNa saM. 1972mAM sva. cimanalAla dalAlane lekha "sadayavasa sAvaliMgAnI lokakathA. gujarAta varnAkyulara sosAyaTInA saMzodhana vibhAga taraphathI A kAvya chapAvavAne prabaMdha thayo che. (saMpAdaka che. maMjulAla majamudAra) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 19 cAmara- cati vi je juti te taraMga ANam, je suddhakhita sAlindutta lakSaNe vANiu, pAyA lahuM ti kIkI payaDa hema dIu AsaNa, sohaMti sudayavasavIra te turaMga ANe. 95 cihuM disi cAmara DhalaI e siravari e sehaI chAtra, vipra veudhuni uccaraI e AA Agali e nAnAvidha pAtra. bahu baMdiNa kalarava karaI e. 96 cAmare- karaMti baMdiNuM aNika maMgalikka mAlaya, vicitta nitti para pADarAga raMga tAlIyaM, caDI turaMgi caMgi aMga sAra sundarI rame, ti cAlavaMti nAri zyAri cAmara cihu dise. 97 vara Agali thiu saMcaraI e A rANa le e sarisau rAu, pAyadala pAra na pAmII e AA valIyaDau e nItANuDe ghAu, haya hasaI gayarAya sArasI e. 98 cAmare kiita sArasI gaIda saMDi suDi uMbara, nItANu Dhela Dhakaka dhAu dUa tAva aMbara, ucita vAu diti rAu vegi tAva raikare, pemi sudayavacchavIra patta toraNa vara. 99 gayagAmiNi guNa vinavaI e AA zazimukhI e karaI siNagAra, hAra ekAuli uri havaI e A kaMdarpa e samau kumAra, ahiNavau Ida nariMdavare. 300 cAmara narida ida matta laI leyamakjhi sehae, adidiDha bhANiyuM maNuMtaraMgi sehae, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] pra. gU. sAhityamAM vRttaracanA bhavAnipatti pAyabhatti katala kAminI, te suvIra vannavaMti ge gayaMdagAmiNI. 301 zAlisUrinA "virATaparva 'no paricaya ApatAM AraMbhamAM ja mANijyasUdrasUrikRti "zkarAjakathA 'ne 13 ullekha karyo che, ke jemAM karavAmAM AvelA uddharaNane AdhAre "virATaparva" ne racanAkALathI uttaramaryAdA nakkI thaI zake che. sabhAraMjanI gadyazailImAM -belI' mAM-racAyeluM mANikyasundaranuM "pRthvIcandracaritra' saM. 1478 mAM racAyeluM che, eTale "zukarAjakathA" ne racanAkALa paNa e arasAmAM hoI zake. "zukarAjakathA' sarala saMskRta gadyamAM lakhAyeluM eka jaina dhArmika kathAnaka che. e kathAnakano koI ajJAta lekhake madhyakAlIna gUjarAtI gadyamAM saMkSepa paNa karelo che mULa saMskRta kathAnakamAM vacce vacce prAstAvika saMskRta, prAkRta ane prAcIna gUjarAtI subhASita paNa utArelAM che. gUjarAtI subhASitomAM eka sthaLe nIce pramANe IndravajAnI kaDI maLe che - puNyaprabhAvi zazi sUrya cAlaI, puNyaprabhAvi phala vRkSa AlaI, puNyaprabhAvi jalu megha mUkAI, samudra maryAda thakI na cUkaI AgaLa "virATaparva'mAMthI je avataraNa ApavAmAM AvyAM che te paikI 16 tathA 17 mI kaDImAMthI eka eka paMkti laIne zakarAjathA'nA lekhake daivanI prabaLatAnA viyayamAM nIce pramANe eka subhASita banAvI kADhyuM che-- (svAgatA) deva dAnava rAuta rANu, deva Agali na ke saparANa9; 13. zrIhavijayajI jaina lAyabrerI, amadAvAda taraphathI prasiddha zurAja kathA mAM uddhRta thayelAM gujarAtI subhASite mATe juo. rUpasundarakathA', upadudhAta, pR. 7. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 21 kaMbana ghari jala vahi3 harizcandai, bhAMlaDi maraNa lAdhu mudii. virATaparva'mAMthI ApelAM avataraNonI paMktio tathA uparyukta subhASita vacce najIvo pAkaphera che te mukAbalo karatAM jaNAI Avaze. seLa sake soLamA zatakanA AraMbhamAM saM. 1502 mAM dhanadevagaNino suraMgAbhidhAna neminAthaphAga" 14 maLe che. neminAthanuM caritravairAgya prAptinuM chaTAdAra varNana A kAvyamAM saMkSepamAM kareluM che. enA AraMbhamAM tathA aMte ekaeka zArdUlavikrIDita che. AraMbhamAM- devI, devi navI kavIzvarataNI vANuM amasAraNI, vidyA sAyaratAraNI, malANI, haMsAsaNa sAmiNI, caMdA dIpati pati sarasatI maI vInavI vInatI, beluM nemikumAra kelinI rati phAgiI karI raMjatI. aMte - sAmI kevala kAminI kari dharI, rAmatI nAdarI, sA sArI nijakAja rAjakumArI, mugatiI gaI sA varI. je revaI girirAya Upari gamaI, zrI nemipAye namaI te pAmaI sukha siddhi, riddhihiM ramaI, zrI zAzvatI bhagavaI. prabhAsapATaNanA kAyastha kavi kezavadAsanuM chandobaddha "kRSNalIlA kAvya" saM. 1529 mAM 15 racAyuM che. emAM kavie zrIma 14. aprasiddha hAthaprata pATaNa bhaMDAramAM. kAvyanI noMdha mATe juo jaina gUrjara kavio, bhAga 1. pR. 43-44. 15. zrI. rAmalAla medI, zrI. ThAkoralAla cokasI vagere A kAvyano racanasaMvata saM. 1592 mAne che. zrI. naTavaralAla desAIe e matanuM khaMDana karavA prayAsa karyo che. A saMbaMdhamAM pUrvapakSa-uttarapakSanI dalIla mATe juo "gUjarAtI'nA I. sa. 1936 nA dIpotsavI aMkamAM, zrI. medI tathA zrI. desAInA lekho. "kRSNalIlA kAvya ' zrI. aMbAlAla jAnIe saMpAdita karI bahAra pADayuM che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA bhAgavatanA dazamaskandhano sAroddhAra karyo che, ane te premAnaMdanA dazamaskandhanI joDamAM mUkI zakAya eTale ucca koTine che. emAM rAsakrIDAvarNanano tere sarga Akhe zArdUlavikrIDitamAM che. chaMda zuddha che, eTaluM ja nahi paNa kartAe tene potAnI kavitvazaktithI dipAvyo che. ApaNuM prAcIna kAvyasAhityanA bhUSaNarUpa e sargamAMthI mahattvano bhAga ahIM utAryo che: (zArdUlavikrIDita) jANI sundara zobhanA zaradanI ujavala epI dizA; Uge te uDurAja rajita kalA, aNe ja dIpI dizA. dekhI mAdhava mallikA ja karaNI, phUlI te phUlI rahI, kIdhuM mana murAra rAsa ramavA, mAyA mahA Azraya. (1) Ubho eka anaMta prItya dharate naMdanna je naMdano, vAgho veNa rasAla bAla vanamAM, premA bahu Upano, sU sundara sAda sAdarapaNe, pIyUSa pIvA vaLI; jANUM aMga anaMga koMdhya guNa o, nArI nizA nIkaLI. (2) dehatI deha viha ke virahiNI cAlI ja vRMdAvane, mUkyAM bALaka dhAvatAM ravaDatAM, mahI mane mAnanI; mehulI koya parIzatI ja priyane, kaMkana pAye dharyA, AvI ke adhalI patI ja jamalI, aMjanma adharAM karyo. (3) mIcyAM locana mAM mAdhava malyo, yoge ja dhyAne dharI, pAmI saMgama prANanAtha priyane teM prANa tyAga karI; mahI nArI mataMga mattagamanI, cAlI rame vana dize, dIThe devadayAla keli karate, pUre vyakAre nizi. (5) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. 2. sAhityamAM vRttaracanA [ 23 zrIbhagavAne vAca- sAdhvI sundarI ! zuM IDAM vana viSe, AvIya rAyaeN tamaeN ? vAhAluM te anya je suhAya sahune, te kAma kIje adbha; keme nIkaLI ajANa ja vane kAraNe sAcuM kahe, jotAM hIMDaze tAta mAta bhartA, rAye IMDAM mA rahe." (9) prInAM vipriya vAkyabANa vanitA lAgAM ja kAne jaze, haIye kheda, nirAza Aza saghalI, ciMtA ja pAmI ze; sUkA hoTha, mukhe khaDI, sukha nahI, nizvAsa mUke valI, nayaNuM nIra, lakhe ja bhUmi caraNe, tuSNi rahI lavalI. (11) AvI eka aneka nArya ja maLI, ceSTA udArI karI, vAgho veNu rasAla mehana mukhe, gAye sahu sundarI; AvyAM te yamunAtaTe sahu maLI, zItala veluM bhare, mAMDU maMDaLa rAsa lAlasapaNe, AnaMda aMge dhare. (16) nArI bAdraprasAra raMbhaNu karI, cuMbanma lIye valI, nAnA narma nakhAgrapAta stanane, kAme havI AkulI; mAnI mAnanI mAdhave ja mana zaM, haMkAra pAmI che, jA Aja trikAlamAM nahI vadhU to amAre ache. (17) tene saubhaga garva sarva haravA deve dayA te karI, hajIyA aMtaradhyAna dhUnya dharatA, hai hai kayahAM gyA hari ? AhAhA bhagavAna Aja ahmane melI gayo bhoLavI, lAge tApa apAra prANapriya te rAma sahu raLavI. (18) jIve sajana tApa TAlI tarazA, pItAM ja tAhI sthA, nAze kalmaSa kaTi koTi bhavanAM, tu kAM na TAle vyathA? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA mUkyAM sajajana tAta, bhAta, bhartA, bhrAtA ullaMghI karI, AvyAM zaNuM ja eka nAtha tUhare, to kAM taje zrIhari ? (36) gopI eka aneka premabharathI gahelI vilApe thaI, nA nAtha anAtha sAhasa ghaNuM, to dehalajjA gai; dIThA deva murAri dRSTi sahasA sundu kaTi kalA, pItAMbara paridhAna zyAma tanane, sohe mahA nirmalA. (37) gopI nAtha nirIkSaNe ja harakhI, saMtoSa sAce thayo, pAmeM prAjJa anaMta citta dharatAM, ti tApa tene game; kAMtAcUtha vidhUtazokakaluyA, pAkhathe te paravarI, sohe jema save ja bhatya karatI, AnaMdalIlA dharI. (41). AvyAM te yamunAtaTe, jala vahe, kemala che vAlukA, vAsyAM kuMja nija maMdira ghaNAM, sAcce bahu bAlakA; beThAM tyAM ja murAri nArI sadhalI pAkhalya kuMDe karI, lase aMga anaMga kaTi adhikI lAvaNyalIlA dharI. (42) evAM kRSNa aneka vAkya vadatAM gepI ca tevI sahu, TALyo te virahAgni tApa tanuno, AnaMda khele bahu; mAMDyuM maMDala rAsa lAlasapaNe, ekeka gepI viye, Ape eka aneka rUpa dharate, te teha tehe ce. (47) vAhe duMdubhi deva, seva karatA puSpo ja varSI rahyAM, gAye kinara sarva kRNaguNane teNe na jAye kahyA; vAje nUpurakikiNI valayayupha gaurAMga gopItaNuM, saDe madhya murAri marakata jaze, hemAMgamAMhe maNi. (49) pAnyAsa, vilAsa, hAsya mukhanuM, te dhanya veLA valI, hAle je kuca vastra kuMDala karI, varSa jasI vIjalI; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 25 gAe eka aneka ucca svara, nAce bahu bAlikA, tenuM gIta caritra vyApI saghaLe detI vane tAlikA. (50) x lIdhe kAnta rahasthale vAnIyA, zrIkAnta sohAmaNe, gAtI, kaMTha karAravinda dharatI, te prema vA ghaNa; kIDA eha azeSa zeSa na lahe, vAgIza jANe nahIM, te dU kITaka keNuM mAtra kahevA, lIlA na jAe lahI. (pa) jUe je suralokanArI saghaLI, kAme havI AkulI, mUcha mAMha vimAna mAna savi gyAM, citrastha jANe vaLI; A leke avatAra gokula viSe, teNe same kAminI, vAM che te vrajanArya sAra padavI, sevA hue svAminI. (53) hae che parabhAta, rAta viramI, gepI ja AvI gha, nAnA kAma kare na vibhrama vaze, lIlA ne te vIsare; A eha prasAda kuNa ihane, te deva kanne nahI, brahmA, Izvara, indrarAja juatAM, gepI ja vahAlI thaI. (57) gopI kRSNa vilAsa rAsa rasameM gAe ja preme karI, ke vA karNa suNe ja premabharathI, tene ja tUSe hari; Ape vAMchita bukti mukti athavA dharmArtha yAce valI, kAma kAmaja, lebha krodha dehanA te daSTi jAe lI. (58) svAmI meM ja ajANate apaDhate kIrtana tAruM karyuM, te dU kuNa kRpAla bALaka bhaNuM, khAMte ja kIje kharuM; yAe kezavadAsa Aza sabaLI, je rAsa kahe rame, tamaiM aparAdhI ja jamo, meM rAkhavo tuM game.11 (59) e ja kAvyamAM anyatra bhujaMgaprayAta ane toTakano paNa prAga che. juo zrIkRSNanI prAtaHkriyA tathA bhojanalIlA varNavatuM nIcenuM avataraNa: 16. kRSNalIlA kAvya, pRSTa 93-103 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA (bhujaMgaprayAta) ikA AvatI gApikA pAtalIe, udhA AvatI AulI kalpa le; ize daMtadhAvA karI doSa TAle, kapUre karI kAgalA mAM pakhAle. laI temanI kAMkarI mAta morI, pachaeN elatI ApaNe hArthe cATI; mahA mardana magharele karAve, kha khAMDanI kRSNane nevarAve. yamUnAjaLe yuvatI hemagoLI bharI uNu pAnIyamAM teha bhelI; maLI kAminI kRSNanuM dila caLe, ati AnaMde naMdanaMda le 17 (toTaka ) kaMI AthaNa aMba tarUra taNAM, phala kemala sundara svAda ghaNAM; balakezava be jaNa mAMhi jame, juI rahiNI mAtane mana game. hari hasta dhUyA jamunAni jale, karI mAchaNa nirmala nIra ghaNe; bahu bAvana caMdana hAtha cale, bharI gAla kapUra puMgI taMbule. 18 vIrasiMhakRta "uSAharaNa"19 paNa soLamA zatakanI pahelI 17. ejana, pR. 105 18. ejana. pR. 106 19. prasida: mArA vaDe saMpAdita (pra. phArbasa gUjarAtI sabhA trimAsika, pu. 2-3) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. zU. sAhityamAM vRttaracanA [ 20 pacIsInuM ja kAvya che. eneA kAvyabaMdha dUhA, cepAI, bhujaMgI, dezI ane khelI vaDe baMdhAyele che. temAMthI bhujaMgI joi e. udhAnI sakhI citralekhA sarasvatInI ArAdhanA karavAnA vicAra kare che, e prasaMganuM varNana che-- citta je tatta vidyA kahIjai, hAI pAsi te dAsI thA a lIja'; nizivAsare tAsa a nyAsa kIja, avinyAsa vImAsate kAja sIjha. vimAsI yanuM cittanuM sA kumArI, bhaNI bhAratI vAra teNe padhArI; thaiyoTisa pA prakhADI, 20 karI vInatI dIna thai hAtha joDI. 21 kavi viSNuda!sa bhIme saM. 1541 mAM edevanA ' hiralIlAviveka'ne anusarIne 'harilIlApeDazakalA' e nAmathI bhAgavatane sArAhAra karyAM che, tathA saM. 1546mAM kRSNamizranA 'prameAdhacandrodaya' nATakanA ' prakheAdhaprakAza' nAmathI gUjarAtI padyAnuvAda karyAM che. e anne kRtiomAM bhujaMgaprayAtane prayAga maLe che. 'harilIlA'mAM-- are sAMbhalu putra ! sAcu saMketa, ye kAraNuM baMdha nai meAkSa thADA mAhi karlR vicAra hari satyasvarUpa saMsAra kU. 22 heta; rU', 'pramAdhaprakAza'mAM haribhakti kAraNi avatAra eva, pragaTyA thAMbha phADI narasiMha deva; 20. mULa pratamAM akSare khUTe che. 21. 'uSAharaNa,' paMkti 134-37 22. 'hiralIlASADazakalA' ( sa. zrI. akhAlAla nanI), pR. 64 www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA duSTa dAnava haraNakazyapa viDA, nijasevaka saMta prAda tA. cidAnanda, gendra, vaikuMTha bhUpa, zrInAtha, nArAyaNa, vizvarUpa ! saMsAranidrAnivAraNa mukunda ! kari hari hadaya udaI-prabodhacandra.23 saM. 1550 AsapAsa24 sAMDeragathvIya sumatisUrinA ziSya zAntisUrie dAnamAhAma upara prAkRta, apabhraMza ane gujarAtI ema traNa bhASAomAM 137 kaDIno "sAgaradattarAya" racyo che. sva. cimanalAla dalAlanA zabdomAM kahIe to, "kAvya ucca pratinuM che ane A tema ja temanA ziSya IzvarasUrikRta "lalitAMgacaritrarAsa' saMskRta tathA prAkRta kAvyonI sarakhAmaNImAM sArI rIte UbhA rahe ema che." prAkRta ane apabhraMza uparAMta gUjarAtImAM paNa emAM to vaparAyAM che. joke bhASA prAkRtapracura che. bhujagaprayAtanAM be udAharaNa A rahyAM - 23. prabodhaprakAza' (saM. zrI kezavarAma zAstrI). pR. 48-49 24. A ja arasAmAM pATaNanA kavi bhAlaNe karelA kAdaMbarInA padabaMdha anuvAdamAM mULanI AryAne gUjarAtI samazlokI anuvAda, avirala AMsusnAna viyogapAvaka paDI niraMtara I. tava ripataruNakuca vrata nimuktAhAra aNusaraI. ( bIjI AvRtti, pR. 8) e dhyAna kheMce che. AryA mAtrAmeLa chaMda che, paNa sarakRta vAlma vArasAmAM ApelA e chandane pravega tathA samakI anuvAdanI rIti prAcIna gujarAtImAM virala heI, teTalA pUratI, ahIM tenI noMdha lIdhI che. sahajasundaranA "guNaratnAkaracheda'nA maMgalAcaraNamAM paNa AryAne prayoga che. (rUpasundarakathA, upAghAta) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gu. sAhityamAM vRttaracanA [ ra9 maMhe gharaghare vidi (dhiNI ghumayaMtA, tigAmiNa uchalIra dIsaMti maMtA; milI pAmarI caccarI ditI tAlI, raliyAmaNuM rAtaDI ramaI bAlI. saraI caMdanaMtI maNI amIya-dhArA, haraI mANiNa-mANasamANa-sArA; sasI nimmo sAhu citta vaditto, ima eriso sariyakAle nivo.(kaDI 21-22)25 A zAntisUrinA ziSya IzvarasUrie saM. 1561 mAM lalitAMga narezanuM jIvana varNavatuM "lalitAMgacaritra' lakhyuM che, temAM indravajA ane upendravajA vRtto vaparAyAM che, ema sva. cimanalAla dalAla nedhe che, ema ja hAthapratanI pupikAmAM paNa e mujabanI nedha che. paratu pATaNamAM saMghanA bhaMDAranI hAthaprata tapAsatAM emAMthI e "vRttonA prayoga mane jaDayA nathI. chatAM e ja kAvyamAM agviNI, nArAca ane kutavilambita e traNa vRttonA prayoga sAMpaDe che. trIjA adhikAranA aMtamAM nIce pramANe pAMca sa4iNI che - bahu A ucchAha naranAha jiyasatu u, sahu sayaNa sahiya taLe vasaMta paraMu, diaI rajUdha kumArassa karAyaNe, patta bahu leya kAuhalA leyaNe. desa dalasesa baku gAma pura paTTaNA, kheDa tasu reDa rayaNAI Agara ghaNa, gaya turiya sAhaNa yuvarahavAhaNa, bahu dhaNa dhana bhaMDAra bhaMDaha taNA. 47 25. mULa pATaNa bhaMDAranI hAthaprata uparathI saM. 1971mAM karAvavAmAM AvelI nakala vaDedarAnA prA vidyAmandiramAM che. temAMthI prastuta avatarANa e saMsthAnA jaina paMDita zrI. lAlacaMdra bhagavAnadAsa gAMdhIe mArI vinaMtI uparathI mekalI ApyAM hatAM, te badala temane AbhArI chuM. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 You prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA bayatara rAya pAkaka pariyaNa jaNa, puNa sovaNuM rUpAI kuTuM jaNA, sata bhU pIDha bahu maMdira, dhaNa kaNaya rUpya racchAI aI suMdarA. eya saraMga rajaddha rihI jau, puNya puNyaNa siri vAsa pura nivasuu, puphavaI nara bhogaphala mANae, bhaNue bhavie ro guMda jima jANae. ahiNavau Idra goviMda kaI caMdauM, kumara laliaMga laliaMga cira naMdI, ditu AsIsa Ima loya sahu nijagiI, kumAra rAo vigatUNa bhujaI suha. 50 cothA aMdhakAramAM nIce pramANe nArA ane kutavilakhita maLe cheH ( nArAca ) rahaMti nAma caMda jAma tAsu sagasaMvarA, varaMti chaNi heu taNi jujha kaja suMdarA, sujoDa chaNa jaraha aMgi jIvaraphakha sohiyA, milati rAra samaratura nad sadda khohiyA. ( kutavilambita ) khuNyi khitti nIsANa nidhihi, DhamaDhama Dhakaka kulla ghaNa saddihi, bharata bhari laMkAra nivajaI, jANi ki pAsapaNu ghaNu gajajaI. 43 IzvarasUrinuM bIjuM eka kAvya "isarazikSA 26 mane maLyuM hatuM. 28 kaDInuM e TUMkuM kAvya AkhuMye upajAtivRttamAM che. emAM kartAe - 26. prasiddha, mArA vaDe saMpAdita, "gUjarAtI'ne dIpotsavI aMka, I. sa. 1937. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 31 sAdI bhASAmAM hitabodha ane dharmabodha ApavAno prayAsa karyo che. udAharaNa pUI anaI jANuI puNyavaMta, pUI nahIM nANu su madhyamaMta, pUchaIna, jANuIna, mani garva ANuI, tritIya te kuNa kahI vakhANuI. jANuuM A vAta ghaNuM ghaNerI, belauM nahIM huM paNa pherapherI, phUDau mahApAtaku kAma kAcau, saMsAri caI sAru nidAna sAcI. (kaDI 1-2) kula-zali vAra, atimUla mAMDaI, je dUhavyAM prIta kimaI na chAMDaI; belaI vimAsI daDha maMtra gADhau, tiNi preminau, vaccha, zarIra tADhau. (kaDI 12) vivahArI je satya kimaI na laI, lekhauM palekhauM karatAM na paI; lahaNuuM liyaI ApaNu ANi devauM, vANija taI mitra isyauM karevauM. (kaDI 13) vAcchalya diI sIkha vaDAM sa kI jaI, utAvale uttara nava dIjaI; te huI sudhA pAhi praNAma mIThI, viveka sukha kaI atihi anIThI. (kaDI 20) cakavIsa je deva mahA prasiddha, kulavarka, mutavarNa, jinadharmavarka; ghaNuM kisI Isara sIkha dIjai, mana suddhi te teha praNAmu kIjai. (kaDI 28). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA soLamA zatakanA uttarArdhamAM thaI gayelA, vimalaprabandhanA kartA prasiddha kavi lAvaNyasamayanI "caturvisatijinastuti 27 paNa 28 kaDInuM kAvya che. emAM mAtra chellI kaDI harigItamAM che. bAkI sarvatra mAlinIvRttane prayoga che. kavinuM chandaHprabhutva tema bhASAprabhutva ucca keTinuM che. thoDAMka udAharaNa: kanakatilaka bhAle, hAra hiI nihAle, RSabhapaya pakhA, pApanA paMka TAle, acI navara mA phUlarI phUlamAle, narabhava ajuAlaeN, rAga ni rosa TAyeM. (kaDI 1) amIya rasa samAMNI, devadeve vakhANa, vayaNa yezu pANI, pApavallI kRpANI, suNi suNi ni prANu, puNyacI paTTarANI, jagi jinavaravANI, evI e sAra jANI. ramajhama jhamakArA neuricA udArA, kaTitaTi khalakArA mekhalAkA apArA, kamali ramali, sArA deha lAvaNyadhArA, sarasati huo me jJAnadhArA. (kaDI 26-27) anumAne soLamA zatakanA aMtamAM jJAna kavie saMskRta bilpaNupaMcAzikA'ne gUjarAtI anuvAda karyo che. emAM eka sthaLe nIce pramANe saMskRtamizrita mAlinI maLe che. kavi bihaNa sAthe premamAM paDelI tenI ziSyA rAjaputrI zazikalA tene vadhasthAne laI javAte joIne pitAnI sakhIone kahe che - atizaya karamANu sAmpata kAMI bAlA, hasasi ramasi sAthi naiva kicita sakhIbhiH 27. prasiddha, jainayuga" mAsika, pu. 1, pR. 178-79, saM. zrI. mohanalAla dalIcaMda desAI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA. grU. sAhityamAM vRttaracanA jakha lagi puramArge bilDA mAcha TTo, taba liMga hRdaya' me paMcamANa: kSiNAti.ra 28 sALamA saikAnA uttarArdhamAM thaI gayela tapAgacchanA AcArya dhanaratnasUrinA samakAlIna bhAnumerue 33 kaDInI 'sta bhanapArzvanAthastuti' lakhI che, te AkhIye vratavilamnitamAM che. joke vRttaracanA upara kavinA hAtha kharAkhara kheDele jaNAtA nathI, ethI chaMdAbhaMga puSkaLa thayA che; parantu kAvyanI bhASA sarala, pravAhI ane prAsAdika che. A kAvyanI bIjI eka viziSTatA e che ke kavie tene 132 dalanA padmabaMdhamAM gAThavyuM che. prAcIna gUjarAtI sAhityamAM A prakAranAM citrakAvyA. virala che, e dRSTie kRtinuM khAsa mahattva gaNAya. pU. munizrI puNyavijayajInA saMgrahamAMthI maLelI hAthaprata uparathI e kAvyanuM saMpAdana meM karyuM che, ane te padmabaMdhanA citrasahita kA. gU. sabhA traimAsikamAM prasiddha thayuM che. [ 33 . , 28. zrI. chaganalAla vidyArAma rAvaLe prAcIna kAvyasudhA,' bhAga 4mAM A kAvya saMpAdita karyuM che, temAM A mlAka nathI, parantu pU. zrI. kAntivijayajI mahArAja pAsenI be hAthapratA uparathI sAhitya jIlAI 1932mAM me' e kAvya chapAvyuM che, temAM te che. caudamA zatakanI vRttaracanAnI carcA karatAM ApaNe prabandhacintAmaNi'nA AvA saMskRtamizrata zrlAka joyA hatA. prAcIna sAhityamAMthI evA khIjA keTalAka zlAka ahIM ApyA cheH-- netrapratApAnaladagdhagAtre, huM padmapatre, vimale, pavitre, jale grahyo janma tathApi bhinna, na ca'dra ami, ravirazmi khinna, (rUpasu'darakathA', kaDI 32) AdhA Ave Adara dIjai svarNarUpyAdi dA, pAse kA besavA na ghai nirdhanebhyA janebhyA, tame| amArA jIvanaprANa, svArthe ekAhi jgyA, alyA amhe kuNa, tamhe kuNu, svArthahInA vadanti. ('zAradA', Disembara 1932, mArA lekha 'prAcIna gujarAtI subhASite ") 3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA soLamA saikAmAM lakhAyelAM jaNAtAM keTalAMka hastalikhita prAcIna gUjarAtI subhASite zrI. madhusUdana modI pAse che. e pikInAM keTalAMka subhASite mAlinI ane vasaMtatilakAmAM che, e vastu khAsa noMdha mAgI le tevI che. sattaramo sika sattaramA saikAnAM vRttabaddha kAvyamAM sauthI pahelAM ja koI ajJAtanAma kavine "bhavAnIchaMda29 Ave che. 24 kaDInuM e chaTAdAra kAvya bhujaMgaprayAta chaMdamAM bhavAnInI stutirUpe lakhAyuM che. udAharaNaH bhavAnI name haI haIe na mAye, bhavAnI name duHkhadAridra jAI, bhavAnI nami tIrthanI keDi kIdhI, bhavAnI name bhUmi navakhaMDa lIdhI. huI punya je pAtrani dAna dIdhe, huI punya je nabudAsnAna kIdhe, huI punya je vAzi kAzI vasIje, huI puNya te pArvatInAma lIdhe. puri dvArikAvAsa khaTamAsa nAhi, karI gomatIjJAna govinda gAI, tulA tehanI ekabIjI na thAye, bhavAnI taNuM nAma jeNe japAI. "bhavAnIchaMdavALI hAthapratamAMthI ja "rAdhArAsa' nAme bIjuM eka kAvya maLI Ave che. ene kartA vAsaNudAsa che. kAvya nakala 29. aprasiddhaH hAthaprata gU. va. se.nA saMgrahamAM naM. 738. e hAthapratamAMnAM kAvyo saM. 1611 thI saM. 1955 sudhI lakhAyelAM che, eTale bhavAnIdano racanAkALa moDAmAM meDe sattaramA zatakanA AraMbhamAM hevAne saMbhava che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 35 jyanI sAla saM. 1648 che, eTale tyAra pahelAM te e lakhAyeluM kharuM ja. AraMbhamAM 103 cukSarA che, bAkInI 135 kaDIo zArdUlanI cAlamAM che. bhAgavatanA dazamaskaMdhamAM varNavAyelI zrIkRSNanI krIDAonuM temAM nirUpaNa che. zArdUlanI cAlamAMthI be namUnA joIe bAlI bela apAra mani ANI UThayA hari harSazuM, nAhyA deva, apUrva cIra pahi, bhAvi hari DhaMtazuM, beThAM behU, murAri pAhi yamavA mAMDI te thAlI bhalI, prazAM ane aneka prabha sarasAM bhAve te caMdrAulI. pIdhAM amRtapAna mAMna sarasAM, cAlA te ramavA hari, lIlA aMgi gahelaDI te laDase zrIkRSNa bAMhedharI, pohAtA maMdiramAhe bihU bAlAM lIlAM hase, hAthazuM chA eka palaMga kUli saDo, kAlI bharI pAnaze. lakSmIdAsakRta "amRtarasapacIsI'30 mAlinImAM tathA "rAmarakSAstuti 41 bhujaMgaprayAtamAM racAyela che. sAmAnya dhamadha e pahelA kAvyo ane rAmanI stuti e bIjA kAvyano viSaya che. A lakSmIdAsa tathA saM. 1647 mAM "caMdrahAsAkhyAna" ane saM. 167ra mAM " jJAnabodha" lakhanAra lakSmIdAsa ananya hoya, ema mAre tarka che. tema hoya to "amRtarasapacIsI'nA kartAne kavanakALa khuzIthI sattaramA zatakamAM mUkI zakAya. kadAca ema na hoya te "amRtarasapacIsI'vALI hAthapratanAM kAvyonI nakala saM. 1725 ane 1774 nI vacce thayelI che, e vastu paNa kartAnI prAcInatA siddha kare che. "amRtarasapacIsI' 25 kaDInuM TUMkuM kAvya che. mAnavI jIvananI kSaNabhaMguratA, viSayonI nisAratA ane IzvarabhaktinI AvazyakatAnuM temAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. 30. prasiddha: mArAvaDe saMpAdita, bhAratIya vidyA", pu 1, aMka 4 31. aprasiddha hAthaprata naM. w2, gU. 3 se.ne saMgraha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3} ] ArbhamAM-- mA. grU, sAhityamAM vRttaracanA raghupatipadasevA mUla e dharma tAhAre, kamalanaya mUkI kAMe khIjuM vicAre ? tana dhana suta dArA e nahI dUta vAre, hira bhaja lakhamIdAzA pAMma saMsAra pAre. abhinava ghanazyAma zyAmavarNa kRpAla, kanakarucirakAnta rAjavaidehIbAla, navanidhi riSi tAhAre anya te meAhajAla, hari bhaja lakhamIdAzA, mAru deza marAla (?) (ra) kAvya sAmAnya kATinuM che, parantu vacce viSNunA avatArAnI stuti karIne vividhatA ANuvAne prayAsa kavie karyo che-- nigama abhaya devA mInarUpI murAri, dharmakarma thAyyA dAnavA zaMkha mArI; tribhuvanajana purA zAkasaMtApahArI, hAra bhaja lakhamIdAzA vizva AnaMdakArI. surapati sukha dIdhAM sUkSmarUpe apAra, jaladhimathana kAre medinIpRdhAra, caturadaza suratne kADhiyAM duHkhahAra hira bhaja lakhamIdAzA bhaktaAnaMdakAra dvijavaravapudhArI kukhzarUpI murAri, alimakhachalakArI, zukraekAkSahArI; padanakhajaladhArA dhIra brahmA vihArI, hira bhaja lakhamIdAzA jAhnavI brahmavAri. akhila bhuvanakerAM duHkhanAzAvatAra', avina rudhirapASI kSatriyAva'zahAra; grahI jala kuza ApI medinI vipra sAra, hira bhaja lakhamIdAzAsa~dhArI murAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat (1) (14) (15) (18) (19) www.umaragyanbhandar.com Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 37 (2) ravikula ravira rAma zrIrAma zyAma, tribhuvanajanakaThe hAra zrI rAmanAmaM; sukhada sukhada prANuM bolatAM rAmanAma, hari bhaja lakhamIdANA rAma zrIrAmanAmaM. naTavaravadhudhArI brahma sAkSAta zyAmaM, avani sukhada svAmI, gApikA pUrNakAmaM; adhadukhamRga trAse, saMgha zrIkRSNanAmuM, hari bhaja lakhamIdAzA kRSNa zrIkRSNa dhAma. (21) aMta- amRtarasapacIsI dAsa je preme gAe, aneka sukha te pAme aMte vaikuMTha jAe; lalita madhurI vANuM sarva AnaMda thAo, hari bhaja lakhamIdAzA jAnakInAtha rAya. A "amRtarasapacIsI'nI adale adala dhATI upara lakhAyeluM, eka jaina yatie raceluM "zRMgArarUpacIsI' nAmanuM kAvya munizrI jinavijyajI pAse che. emAM mAlinInI pacIsa kaDIomAM zaMgArarasanuM gAna kavie karyuM che. A pachI gopAlabhaTTakRta "phUlAcaritra'nAmanuM kAvya Ave che. mULa te e kAvya "bhASAciya" nAmanA saLaMga granthane eka bhAga mAtra hoya ema "iti zrIbhASAvaicitrya strIzikSAprakaraNuM samAptama " pramANenA ullekha uparathI samajAya che. 41 kaDInA e kAvyamAM bhujaMgI, zAlinI, mAlinI, upAti ane kutavilambitano prayAga che. kulAM nAme eka kanyAnuM lagna, sAsaravAsa ane eka premALa gRhiNamAM tenuM parivartana-e A kAvyano viSaya che. kavie saMbhALazaMgAranuM nirUpaNa karyuM che. kAvyane aMte racyAsaMvata nathI, paNa madhyakAlIna gUjarAtInI trIjI bhUmikAnA aMtima kALanAM rUpe 32. prasiddhaH mArA vaDe saMpAdita, "rUpasundarakAranA pariziSTamAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] prA. . sAhityamAM vRttaracanA temAM maLatAM hAI sattaramAM zatakanA aMtabhAgamAM tene mUkI zakAya. kathAbhAga avicchinna rahe tevI rIte, banatA saMkSepamAM, A kAvyanA rasAsvAda karIe ( bhujagaprayAta ) mahImaMDaliM je siM kRSNa sAnI, hatI sundarI garbhiNI nArI tenI, jaNyuM. teyei kanyakAratna sAruM, kulAM kautuke nAma tenuM vicAryuM. ( zAlinI ) dA'De dA'De vAdhatI jAya phUlAM, te dekhIniM kAminIyUtha bhUlyAM; timaM vas dIkarI, yeAgya nAha, bApe kIdhU sadya tenu vivAha. x mAse dine teDavA dI'ra AvyA, sAthe theDAM vastra khecyAra lAvyeA; khAAM lADU miSTa pAtra kIdhAM, ArAgInei sarva tAmbUla lIdhAM. khIje dA'De krUra kheAlyAH valAvU. bhAbhIne tAM Aja vhelAM calAvU; nAkhe| kanyA prema saMdhe vicArI jANe bhAi vATa joze amArI. * x X mAthuM gUMthI eDhavA dhATa dIdhu, bhAle ka caMdramA pUrNa kIdhuM; pe'rIne tAM seAla zRMgAra AvI, DAhI kheTI bApane citta bhAvI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [29 prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA pazini pUchavA phUla cAlI, mAI tAM cUnaDI yogya AlI; jhAMpA sudhI Avio strI apAra, pAchuM vALI je kahuM eka vAra. mAtA belIH "rahe have putrI burve, svAmIniM tAM sevaje citta zuddhe; AMkhe AMje, cAMdalo nitya bhAle, jhA kAne, jhAMjharI nitya ghAle. (bhujagaprayAta ) sadA rAkhaje sarva saubhAgyacihna, na kIje vRthA belI bhartAra khinna; jano dekhatAM tuM ma kADheza vANuM, pati AvatA dekhIne Apa pANuM. ( kutavilambita ) pati vinA ma jame, suNi sundarI, hari samA avidhAra mane karI, zvasurane namAje jaI sAsare, diyara-jeThanI lAja ghaNuM kare." (mAlinI ) priyakara hRdayethI kAminI Theli nAkhi, adhara amRta vAhI bhalavI kAMta cAkhi; ura nakha pada dei veNikA bhAra tANe, guNavatI nathI tethI, kaMtha evI vakhANe. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA (upajAti ) pati vinA je jala hI na cAkhe, nAnA pari sundarI citta rAkhe; kIdhe vazI vallabha te apAra, priyA vinA je na rahe lagAra. ( zAlinI ) evI DAhI sundarI jeha thAze, pRthvI madhye nAma tenuM gavAze; behu loke jANavI dhanya tehiM, niye svAmI sevaze prIti jehiM. nAme jatAM bhaTTa gopAla dhIre, jeNi sevyo soma sarvatra hIre; bAlApare je vase rAmaputra, tehiM kIdhe granya bhASAvicitra, arADhame sake arADhamA zatakanA AraMbhamAM ja, saM. 1706mAM prAcIna gujarAtI sAhityanuM zreSTha vRttabaddha kAvya "rUpasundarathA"33 prApta thAya che. rUpAM nAmanI rAjakumArIne tenA zikSakanA putra sundara sAthe prema thAya che, ane tyArapachI anekavidha yAtanAo ane muzkelIone aMte rUpAM ane sundaranuM lagna thAya che, eTaluM ja A kAvyanuM vastu che. parantu kavine vividha alaMkAre uparane pitAno kAbU ane sthAyI bhAvanuM nirUpaNa karavAnI nipuNatA ja darzAvavAM che, eTale vArtAnA 33. prasiddhaH mArA vaDe saMpAdita (pra. phArbasa gujarAtI sabhA). kAvyatattvanI daSTie "rUpasundarakathA'nA avalokana mATe juo phArbasa sabhAnA mahesava granthamAM zrI yazavaMta zukalane lekha "rUpasundarakathAH eka AlocanA." Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 41 keTalAka muddAonI te avagaNanA karI zake che. "rUpasundarakathA'nA katI mAdhavanuM bhASA ane chaMda upara pUratuM prabhutva che, ucita sthaLe ucita zabda zodhavAnI muzkelI tene muddala paDatI nathI ane sthaLe sthaLe najare paDatA kAvyatatvanA camakArA navA vAcakane kvacita arvAcInatAne paNa bhAsa karAve che. bhujagaprayAta, rathoddhatA, svAgatA, straviNI, zAlinI, mAlinI, zArdUlavikrIDita, vasantatilakA, mandAkrAntA, zikhariNI, IndravajA, vaMzastha, upajAti, kutavilakhita ane stragdharA eTalAM vRttono A kAvyamAM samucita prayoga che. bhAva pramANe vRttamAM palaTo ANavAnuM A kavi ApaNane kadAca pahelI ja vAra zIkhavI jAya che. kathAbhAgane akhaMDitakalpa rAkhIne kAvyatattva ane vRttonI vividhatA e banne vastuo para prakAza paDe tevI rIte "rUpasundarakathA'mAMthI ahIM avataraNe ApyAM cheH (upajAti ) bhUmaMDale candravatI purI hatI, te candrasene vasatI karI hatI; prajA viSe je nRpanI rUpAM hatI, dhanADhaya loke paripUrNa te hatI. ( kutavilambita ) zazikalA nRpanI paTarANie, udara garbha dharyo, kyama jANie? zipa viSe jyama mauktika pANie, kadali mAha kastUrI vakhANie. (kaDI 9-10). ( zAlinI ) gacchAyA te taNe aMga kevI, vacce vIMTI ratnanI kAti jevI; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] prA. gu. sAhityamAM vRttaracanA rUpe rANuM karavuM aMga chAyuM, pUre dA'De kanyakAratna jAyuM. (kaDI 12) (zArdUlavikrIDita) tetho paMDita vizvanAtha vijayI vidyAraNe vIra je, pUjyo azvavibhUSaNadi vasane ratnAdike divya te; joDIne kara vInatI tama taNuM etAM karuM chuM amo, e rUpAM ati sujJa che guNavatI enheM bhaNuM tame. vidyAraMbha karyo pachI atirase rUpAM bhaNe vANie, pAThe nirmala nItizAstra saghaLuM che AvayuM jANIe, te pUThe vali anyazAstra bhaNuti the gepane mandire; kIdhI vasyaja vizvanAthatanaye vidyArNave sundare. (kaDI 16-17) tAruNyArTa zizutvanIra sukave e bheda dIdho hade, nAThA netrakuraMga kotara bhaNuM, manda- AvyuM pade; nizreNi trivalI smare dhara, have maLe jaze, zuM thayuM? A zAne tanuvizvanAthacaraNAbhyo je tamane lAgavuM? (kaDI ra7) (indravajA) "e bAhuvallI mRdu gaura kADhI evI mRNAle suNa kIrti gADhI, dhyA aMga romAMca asahyatAnA, mUDha kAMTA nalinI latAnA (kaDI 35) zuM nIkalI nAbhidarI thakI mAlikAne miSa sapiNuM e, e; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 43 prA. pU. sAhityamAM vRttaracanA caDe yuvAne viSa teha je epIyUSa vinA na dIThe, naDe. (kaDI 38) (zArdUlavikrIDita) rUpAM ! tuM ati sundarI guNabharI, vaphanne sudhAnijharI, netre caMcala kAlakUTalaharI, madhye yathA kesarI; kAmavyAdhrataNuM darI, gati kharI te dipInI AdarI, (nAkhI) phAMsaja mehanI muja taNuM te citta lIdhuM harI."(kaDI pa3) | (stragadharA) "ghelA che, zuddhi bhUlyA, gaI akala ja, ema vahelA thayA che, soho cho zuM game te caTacaTa karatA? jAva kuDe bharyA che; vAha zuM vyartha muMne, kapaTavacanathI citta mAruM hare che, pUThe lAgyA kare che, ripujana jue ema te zuM kare che ?" (kaDI 54) (zAlinI) " pAchuM vAlI citta je hAtha lAge nAmuM kone kaMTha je prANa vAge; e te kyAMnu DApaNuM, citta devuM, cintA levI, jIvane duHkha devuM?" (kaDI 60) (kutavilambita) mana daI suNe sundarajI ! tame, vacana satya karI kahuM chuM ame; prathama saMgama huM tamazuM karI, pachI vivAha karIza, kahuM kharI?" (kaDI 63) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA (zAlinI evAM nAnAM vAkyasaMdhANa sAdhIcAlI rUpAM premanA baMdha bAMdhI; jAtAM dIThI mandire caMdrasene, cintA lAgI lagnanI eha tene. (kaDI 66) rAkhI rUpAM madire divya yatna, rAjA lAgyo vartha kere prayatna; tyAre pIDI rUpa te kAmarege, lAge cintAdAha te nege. te behane dRSTisaMyoga bhAge. teNe anya viyogAgni lAgyo. 'te behue bhogavI paDyuM kevI, pANI pAkhe macchane heya jevI. (kaDI 69-70) "mArI phUlAM che sakhI prANatulyA, dIThI che meM buddhi tenI atulyA. jANe che te sarva jArIvijArI, mAruM piguM kAma karaze vicArI. dekhADuM huM sthAnasaMketa meDI, snehIne te lAvaze sagha teDI. evuM rUpAM cittazuM cintavIne, teDI phUlAM takSaNe gauravIne. (kaDI 72-73) (kutalimmita) "muja taNuM sukhaseja citA thai, virahaAma vaDe pragaTI rahI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat WWW.umaragyanbhandar.com Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 45 kusumahAra ja kAla rahyo grahI mana taNuM paNu ke na lahe sahI. divasa rAtri thaI yuga jevaDI, tuja vinA mujane na game ghaDI. virahasapiNuM kAla jazI naDI, muja hade paNa vIja nA ze paDI ? (kaDI 78-79) (kaDI 85) kusumaaMkura sarva ja UgamyA, aMba rasAla phale vala te namyA. pika TahUkaDale vanamAM ramyA, muja mane ratha te manamAM zamyA." (mAlinI) daDha paNa karo phale bIDaluM sagha lIdhuM, tvarita gaI tyahAM re sundare mAna dIdhuM. vividha virahadAve rUpa aMge baLI je, kahIM sakala ja vArtA sundare sAMbhaLI te. (kaDI 97) (zArdUlavikrIDita) mUlAM ema kahI vaLI ghara bhaNI AvI ja rUpAM kane, the vArtA kahI Aja sundara nizAye Avaze te kane; evuM rUpa suNa kahe sakhi khare te jIva dIdho mane, vege sundara je maLe te sakhi suuttIrNa thAuM tane. rUpAM harSabharI praphullita thaI savaoNga te sundarI, jevI phUlataNuM kalI svasamaye naMda vikAse kharI. aMge kaMcukI gADhI hai caracarI, cUDe ja beTho bharI, vIMTI aMgulinI tathA na nasare, navI (va) chUTI kharI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA nAnA divya sugaMdhavAsita jale nAhI ubhI sUkave lAMbA kuntala, te stanAdizikhare meghAkhudhArA ave. zobhI bAhulatA kazI jhaTakatAM vidyullatAnA jazI, gajatI karakaMkaNadhvani suNuM kaMdarpa UThe hazI. zayA sejakarI pare bharI talAI divya te pAtharI, nAnA bhoga sugandha tatpara karI beThI svaye sundarI; zaMgAre sakalaga bhUSita karI, hAthe arIse dharI, rUpAM rUpa pharI pharI nirakhatAM kandapUre bharI. (kaDI 11ra-15) (bhujagaprayAta) dharI dha citte nizA madhya cAlyo, nRpe naktacaya viSe sadya jhAlyo; "are keNu tuM nIkalyo madhya rAtre? khare jAra ke cora che duSTa gAtre?" (kaDI 118) bhaluM, te tame eka lyone jamAna, pratiSThA thakI ke nathI te samAna; ghanazyAma che nAma vikhyAta sAruM, samAdhAna tethI ja thAze tamAruM.' (kaDI 124) (stra4iNI) zidhra saMketane ThAma gyo dhAIne,meDiye te caDyo deraDI sAhIne. rUpa dIThI kharI manmathe jarjarI, prANa kaMThe dharIne rahI sundarI. (kaDI 126) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 7 (bhujagaprayAta) pache vAta vItI kahI rAta kerI, "mane mAraze Ugate sUra verI; tamo te mATe tyaje Aja mAyA, vaTALuM nahI aMtakALe ja kAyA.' (kaDI 141) (mAlinI) tama viNa nara pRthvI madhya te baMdhu mArA, tanamanadhana sAthe prANa e che tamArA, tama tana paDatAM huM pAza ghAlIza kaMThe, avasara mati dIdhI divya e nIlaka The. (kaDI 145) (mandAkrAntA) evI vAta ubhaya jananI sAMbhaLI teha bhUpe, bArI maLe chapI rahIM pATAntare channa rUpe, tyAre cintAtura nRpa thayo, citta mAMhe vicAryuM; jene ApI udaraduhitA sarva teNe harAvyuM. (kaDI 150) (zArdUlavikrIDita) te mATe Dija, vANiye, muja sutA e traNyanuM satya huM joIne duhitA dijArpaNa karuM, evuM karuM satya huM; kanyAdAna same vaLI mujataNuM rAjyAdhuM te ApavuM evo nizcaya to karyo daDha rUpe, je pApa te kApavuM. (kaDI 15ra) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA (mandAkrAntA) kAmI je ke rasaguNa kathA prIchaze rIjhaze te, bhUMDA muMDA, vRSabha sarakhA vAgarI khIjaze te, jene ene anubhava nathI te pazu ke vanAne, legI te zuM lahe viSayano svAda je che stanAnse. (kaDI 191) | (zArdUlavikrIDita) saMvata sattarase cha upara nRpa zrI vikramAdityane, ASADhAdhika zuddha viSNu divase che vAra Adityane, te dA'De thaI rUpasundarakathA, pIyUSanI e jharI, Udicce dvija mAdhave ghanarase bhASA kavitve karI. (kaDI 192) saMketasthAna upara sundara AvyA pachI rUpAMe kareluM nAnuM chatAM mehaka RtuvarNana khUba hadayaMgama hevAthI AkhuMye ahIM utArI levA lalacAuM chuM: (zikhariNI) vasatAvirbhAve prathama pavane parNa gaLiyAM, pharI patre puSpa vikasita thayAM teha phaLiyAM, tathA e tANe galita vapu dhuM zaizava taNuM, nave puSpa vakSasthala saphala cyuM, zuM kahuM ghaNuM? suNajI, grISma madanaravitApe ati tApI, kharI teNe yoge jaLazazitaNuM TADhaza kharI. vaLI tehe mAhe prabala virahagAratarase, thaI kaSTo, he tuja ja malavA jIva tarase. have varSAkAle jalalava zarIre kayama baLe, khare taptAMgAre jyama ghata paMDa, dhUma nIkale; 4Ne vallI gulma sakala vana nIlAM halahale; vige sUkI, tuM viNa muja jAti kalakale. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grA. cu. sAhityamAM vRttaracanA [ 49 zaratkAle pUrA ziza pasirayA, kayAM jai rahuM ? mane pIDe, nAnAvidha tama kane duHkha zuM kahuM? nizAe cAMdurNI sakalajananI premajananI viyeAge te bhAse thai rahI ja rAkSI gagananI. have huM hemante ghara paraharIne vana jatI, tadA sImA dIThI harita navaserye vilasatI pacheDA eDhIne vividha kusume vaMti bhalA, karI medhe TADhI, jyama puruSa saMge ja akhalA. tadAvasthA mArI jyama thai hatI zaizira taNI kahuM vistArI te nathI samaya, vArtA atidhaNI; nizA sAmya AzAdina madanane tyaMma zamatA; tanu kaMpe, kevI jyama pavanavege kumalatA. (phaDI 133-38) A uparathI joI zakAze ke mAtra upamA ke jhaDajhamakathI nahi, parantu sAcA kAvyatvathI varNananA pravAhamAM vega ANavAnI kavi mAdhavanI kuzaLatA sAce ja mAna prere tevI che. prAcIna gUjarAtI vRttabaddha kAvyeAmAM teA 'rUpasundarakathA'nA joTAnuM khIju kAI kAvya nathI, ane prAcIna kAvyAmAM ekadare paNa tenuM sthAna ghaNuM UMcuM che. Aja arasAmAM thAmaNA gAmanA kavi kahAnakRta 'kRSNastuti- aSTaka'34 maLI Ave che. kAvya zuddha bhujaMgaprayAtamAM che, ane mAtra nava kaDInuM hAI te Akhuye ahIM utArI lIdhuM che: 34. 'okhAharaNa' Adi AkhyAnonA kartA hIrAsuta kahAnathI Ane kAM bhinna che. A kAvyanI hAthaprata zrI. akhAlAla jAnInA saMgrahamAM che. prata sa. 1731mAM lakhAyelI che, eTale kAvya te pahelAMnuM ja hAya, tathA emAM maLatAM madhyakAlIna gujarAtInI trIjI bhUmikAnAM rUpA paNa tenI prAcInatA puravAra kare che. kAnya sattaramA zatakanuM hoya e savita che, parantu ahIM bIjA koI purAvAne abhAve tene aDhAramA rAtanA ArasamAM mUkayu che. A kRti zrI. aMbAlAlabhAIe mane utArI meAlI te badala huM temanA AbhArI chu. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] prA. zU. sAhityamAM vRttaracanA yazeAdA tathA devakI saukhya pAMmyAM traje. rAdhikA ye thakI pUrNa omyAM, vase te iMDAM gApikAne vihArI, bho DAkure ThAkure zrImurAri. jarAsiMdha sAthei ghaNA daitya mAryAM, mukundi mahAvairiva daitya tAryAM, vase te IMDAM kRSNa kAlInAga te zrIhari vasya kIdhA, nadIniM tAmAM kAladAvAgni pIdheA, vase te hAM, ka'sAntakArI--bhakte 2 bhakta rAkhyA. ugArI--bhakte 3 vaMdAvanyathI dAjhatI gAya rAkhI, pIdheA vahni, te devatA sa sAkhI, vase te ihAM 1 pUtanAprANahArI--bho ? rAvi aMga kApyAM, jarAsaMdhanAM zrIhari rAvAri--bho. 5 satI drupadIneiM badU cIra ApyAM, visa te DAM sudhanvA ugAryAM harIe kaDhAMthai, nathI vegalA kRSNajI vaivAMc, visa te ihAM nAthajI zailadhArI--bhajo huM grahI vasani dhina peAtA vidhAtA, racyAM te hatAM heta AMNi samAtA, visa te iMDAM cauda lokAdhikArI---bho cha thaye| vyAdha vaikuMThanA mukhya vAsI prabhau nAmathI, kAM bhamA pura kAzI? rahiM te DAM pApakA nArI tArI--bhajo 8 nivAsi vasi thAmaNi mukhya gAmyi, kIdhi chi krIpA vaMzazina pUrNa rAmeM, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 51 jIvAbhaTTane bAlaka zrIya kAhAna, racyAM tehaniM suMdari kRSNagAna. A pachI, mahAkavi premAnaMdanAM kahevAtAM "bhArkaDeyapurANa', aSTAvakrAkhyAna" tathA "draupadIharaNa" e kAvyomAM tathA tene nAme caDhelAM traNa nATakomAM vRttone prayoga chUTathI thayo che, paraMtu e badhI kRtionuM katRtva zaMkAspada gaNavAmAM AvyuM che, eTale e vize vadhu carcA ahIM asthAne che. premAnaMdanAM bIjAM kAvyamAM vRtto kavacita maLe che, jemake "dazamaskandhamAM bhujaMgIno prayoga che, tema ja "raNayajJamAM paNa eka AkhuM kaDavuM bhujaMgInI cAlamAM che. premAnaMda mukhyatve AkhyAnakAra ane mANabhaTTa hato, eTale tenI racanAomAM vRttaracanAnI eAcha5 kaI rIte Azcaryajanaka nathI. raNayajJa'nA prasiddha 1ramA kaDavAmAM prayojAyela bhujaMgInI cAlamAMthI thoDAka namUna joIe mahArAja laMkA taNo ema bhAkhe, nathI bharNa thAnuM lakhyA lekha pAkhe; tAre maMna huM sundarI nAtha ghelo, kIdhe jJAna vicAra meM sarva pahela. e che rAma paribrahma AnaMdakArI, mune mAravA mAnuSI deha dhArI; jANI joine jAnakI haNuM kIdhuM, ghelI nAra meM marNa mAgIne lIdhuM. (kaDI 1-2) na pAme ene pAra dAnava deve, ene pAmavA ziva samazAna seve; dharyuM mAnavIrUpa te mUja mATe, AvI zataryA rAma samudaghATe. dhanya tAta mAre, dhanya bhAta mArI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA muja kAraNe avataryA . zrImurAri, ghaNuM khAdhuM pIdhuM, ghaNA bhAga kIdhA, chatI rAvarANA kane daMDa lIdhA. (kaDI 4-5). premAnaMdanA putra vallabhanA "duHzAsanAdhira pAnAkhyAna'mAM zikhariNuM tathA bhujaMgIne baheLo upayoga thayo che, paraMtu vallabhanAM kAvyone katva vize paNa have te vidvAne zaMkAzIla che. ApaNI daSTie te premAnaMdanA vidvAna ziSya ratnezvaranI kRtio sauthI mahattvanI che, kemake tenuM "AtmavicAracandrodaya" athavA "vairAgyabAdhaka kAvya'35 AkhuM vRttomAM che, eTaluM ja nahi paraMtu tenA bAra mAsa 31 tathA "bhAgavata "37 mAM sthaLe sthaLe vRttone prayoga che. kahevAya che ke ratnezvare kAzI jaI nyAya, vyAkaraNa ane vedAntano abhyAsa karyo hato. tenAM vRttomAM prasAda ane gaurava jevA ucca zilIguNa pUrNapaNe khIlelA najare paDe che. AtmavicAracandrodaya'nA pahelA be taraMga tathA trIjA taraMgane thoDoka bhAga prasiddha thayela che. bAkInA taraMgomAM ati ugra vairAgya hovAthI tene pANImAM boLAvI devAmAM AvyA hatA, evI kivadantI che. AkhuM kAvya zAktarasapradhAna che. dehAdikanI caMcaLatA, janmAdikamAM duHkha, saMsArasukhanuM mithyApaNuM, IzvarabhaktinI AvazyakatA, jJAnane mahimA ityAdi viSayanuM pratipAdana karIne kavie vairAgyanI zreSThatA batAvI che. thoDIka vAnagI joIe: 35 prasiddha: prAcIna kAvya traimAsika, varSa 8, aMka 3; bahakAvyadehana, bhAga 3; prAcIna kAvya vinoda, bhAga 1; tathA sastuM sAhityavardhaka kAryAlaya taraphathI svataMtra pustakAkAre. ahIM ApelA pRSTho prAcIna kAvya vaimAsikanA samajavA. 36. prasiddhaH prAcIna kAvya traimAsika, varSa 5, aMka 2; bahalkAvyadehana, bhAga 6; tathA prAcIna kAvyasudhA, bhAga 1. 37. skandha pahele prAcIna kAvyamALA, grantha 15mAM, skandha pahelo tathA bIje guja. va. sosAyaTI (saM. zrI kezavarAma zAstrI) taraphathI ane dha dasamo zrI gadulAlaba taraphathI chapAyela che. agiyAramo aprasiddha che. bIjA ko aprApya che. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ para prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA (bhujaMgaprayAta) tame kRSNa kRSNati kRSNati bhAkho, kusaMsAra papaMcane dUra nAkho; sahu deva bhathe same bhAga rAkhe, asatyAdi TALI sadA satya bhAkho. (pR. 1) ( kutavilambita ) viSaya bhogavatAM sukha jeTaluM, pharI thaze tamane duHkha teTaluM; prathama kaMDu vacce sukha tyAM haze, paNa pachI paritApa ghaNe thaze. hajI lagI zaTha kAM samajyo nahIM, sakaLa kALa gayo tujane vahI; anubhavyuM katha zuM sukha hyA rahI, suNa sadA duHkha mAMhya paDyo sahI. (pR. 11) ( puSpitAgrA-mAlabhAriNuM ) bhaja bhaja harine alyAbhimAnI, taja taja re taruNavilAsa kAmI; bhajatAM bhavane kaleza jAze, mana AnaMda apAra sukha thAze. (pR. 23) (zArdUlavikrIDita) jenI re tuja kAja keNu racanA kIdhI kRpAsAgare, dhUmoti samIra vAri saghaLAM ToLe kayAM zrIvare; sidhuthI gagane caDhAvI ghanane varSabu madhe bharI, te pratye ja thayo kRtagha kayama tuM te premane vIsarI ? (pR. 24) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA (mAlinI ) .. nizadina mana madhye rAkhaje rAmanAma, abhayapadavidhAtA eka che zyAma dhAma; yadapatipada sevI kApaje kAmadAma, caraNubhagati mUkI, zuM kare vAma kAma ? (pR. 25) ( vasantatilakA ) kepe bharyo kuTila kAlabhujaMga Ave, dhAye, nizA divasa be rasanA halAve; kutkArathI prabaLa parvata koTa phATe, vIMTI vaLyo nirakha pAchaLa aMga cATe. (pR. 49) kAco kuraMganayanA sabaLo neha, rAe nihALI nayane duragaMdha deha; mithyA mAratha kare manamAMhe lAve. lAgo phare nipaTa, laMpaTa nAma kahAve. (pR. 50) zAne phare bhramara paMkaja vAsa levA? pezIza mA kamala madhya parAga grevA; saMkecaze sahajamAM tava tuM marIza, ene viSe adhama, Akula thaI marIza. (pR. para) zobhAyamAna nija nArI taNe ja raMga, rA, svarUpa visarethI paDIza saMga; snehe karI yugala pakSa thaze ja baMdha, meTI mamatva jhaLajhALa baLIza aMdha. (pR. 24) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. 2. sAhityamAM vRttaracanA [ papa . ( rathoddhatA ) karmamULa manuSyAvatAra tyAM, kalpavRkSa pragaTyo vicAratAM; jeha madhya zata zAkha zobhatI, bAra bAra laghu zAkha lobhatI. patra chatrIsa sahastra jehane, bhakti kUla, phaLa mukti tehane; eka patra sita zyAma vyakta che, madhya nIla sapavitra rakta che. eka pakSa nitya kAma bhAja, ke same kalapavRkSa gAjate; puSpa prImaLa parAga cAkha re, jIva pakSa, phaLa bhakSI rAkha re. ( prasitAtha (. 62-63) zaTha ! zuM kare tuM taraNuM taruNa, dharaNa vikAra, malanI bharaNuM; manuSyAvatAra kanI karaNuM, haribhakti muktipadanI saraNuM. kaii kALa bhUSaNa suvastra dharI, sutane vivAha mana harSa bharI; koI kALa netra jaLadhAra vahI, tujane raDe tanaya tAta ! kahI. koI kALa zAMtika priyA paraNI, koI kALa sUtakakriyA karaNI; ima harSa zoka narane niramyA, teya kANu duHkha bhavathI viramyA? (pR. 18) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA "bAra mAsamAM pratyeka mAsanA virahavarNananA AraMbhamAM eka chaTAdAra mAlinI che. udAharaNa tarIke: prakaTI madanavyAdhi, bhArate bANa sAMdhI, hari hari kahe rAdhI, premane pAza bAMdhI, viraha vikaLa rotI, cIrazuM nIra rahetI, aruNa nayana dIse, AMsu jetI arIse.38 suNa, ghana, muja vANI, varSatuM rAkha pANuM, kSaNa Ika thira re'ne, kRNanI vAta kene; madhupura thakI Abe, zA samAcAra lAvyuM, madhurI muralI mIThA, kRNujI kyAMya dITho. tana mana dhana bhAre, vIjaLI vIra tAro, madhupura jaI mANe, pIDa mArI na jANe, kSaNa cheka sukha dIdhuM, tAharI pera kIdhuM, camaka capaLa bAI, zIkhavyuM te ja bhAI. pala na palaka bhAgI, rAdhikA rAta jAgI, viraha duHkha vibhAgI, nAramAM hAka vAgI; bhuvana bhuvana bhoLI, nIkaLI nAra TaLI, sajana jana maLyuM che, premanI vAta pUche. aMtamAM- vraja thakI ghara Ave, nAra metI vadhAve, gharaghara thakI gepI, nIkaLI lAja pI; 38. prAcIna kAvyasudhA, bhAga 1, pR. 110 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ pa7 nakha zikhathI nihALe, AratIne ujALe, rasabasa thaI rAdhA, bhAMjatI zekabAdhA.39 ranezvaranA bhAgavatamAM paNa pratyeka adhyAyane AraMbhe eka saMskRta tema ja eka gujarAtI vRtta mUkavAmAM Avela che. emAM eka prakAranI aupacArikatA hovAne lIdhe, emAM ratnezvaranA zailI guNa "prabodhapaMcAzikA' ane "bAra mAsa" jeTalA dIpI nIkaLatA nathI. emAMthI thoDAMka udAharaNaH ( dvatavilasmita ) prathamamAM khaTa prazna karyA muni, nimiSamAM karatA nigama dhvani; dvitIyamAM kahI uttara RArane, vibudha sUta samudra-vicArane. -skandha 1, adhyAya 2 ( vasantatilakA). zrI bhAgavata-rasapAna kathA samadha, zrotA parIkSita taNe tava phahe samadha; saMjubAlavadhakArakavipradaMDa, evI kathA kathita saptamamAM pracaMDa. skandha 1, adhyAya 7 ( bhujagaprayAta ) have sAtame kRNalIlAvatAra, kahyAM che ane putrane vAkyasAra; tinAM karma sAthe prayojana bhAkhyAM, guNa varNavyA vaiSNave maMna rAkhyA. - skanda 2, adhyAya 7 39. ejana, pR. 116-18 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA ( anuTupa ) daze bhAgavatAkhyAna-miSe muni jaNAvaze; parikSita-prazna-sanda-aMga-bhaMga jaNAvaze. -kalpa 2, adhyAya 10 A pachInA kALanuM sauthI mahattvanuM vRttabaddha kAvya te jaina kavi kezaravimalakRta "sUktamAlA.40 170 kaDInuM. e kAvya dharma, artha, kAma ane mokSa ema cAra vargamAM vahecAyeluM che, ane pratyeka vargamAM te vargane anurU5 evA judA judA viSayo upara vividha vRttomAM kavie svaracita sUkto ApyAM che. arthAta A rIte "sUktamAlA' e tenuM sArthaka nAma che. thoDAka dasakAo pUrve jaina sAdhusamAjamAM emAMnAM sUkatone sAre pracAra hata; ane vyAkhyAna karatAM yogya prastAva anurUpa viSayanAM mukhapATha karelAM sUkatane ucita upayoga karavAmAM AvatuM. "sUktamAlAnA cAre vargamAMthI thoDAMka udAharaNa joIe: sajajana viSaye- (mAlinI ) sadaya mana sadA, duHkhiyAM je sahAI, parahita matidAI, jAsa vANu mIThAI, guNu kari gaharAI, medha nyU dhIrAI, sajana mana sadAI, teha AnaMdadAI. dharmavarga, kaDI 13 sAdhudharma viSaye- ( zArdUlavikrIDita) je paMcavamebhAra nivahe, niHsaMga raMge rahe, paMcAcAra dhare, pramAda na kare, je duHkha to bahu sahe, 40. prasiddha, mArA vaDe saMpAdita, sAhitya, ogasTa-sapTembara, 1931. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 59 paMce IdrI turaMga je vaza kare, mekSArthanaI saMgrahe, e duSkara sAdhudharma dhana te je mUMgrahe tyaM vahe. -dharmavarga, kaDI 73 avizvAsa viSaye- (upajAti ) vizvAsa sAthe na cha ramI, na vayarIvizvAsa kadApi kIje, je citta e dhIre guNe dharI, te lacchI-lIlA jagameM varIje. -arthavarga, kaDI 18 DUta viSaye ( kUtavilabita ). suguru deva jihAM navi lekha, dhanavinAza have jiNa khela, bhavabharve bhami jiNa UvaTe, kahe ne kuMNu rameM tiNa javaTe ? -arthavarga, kaDI 23 mahe- (bhujaM gaprayAta). surApAnathI cittamAM brAMta thAye, gaLe lAja-gaMbhIratA, zIla jAyeM; jihAM jJAna vijJAna mUkhuM, na sUjhe, Isu mA jANI na pIje, na dIje. -arthavarga, kaDI 26 kAti- (mAlinI ) diza diza paraMtI caMdramAAti jesI, zravaNa suNata lAge, jANa mIThI sudhA zI; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ] kAmanI durrayatA-- nizadina jana gAye, rAma rAjana jevI, paNa kali bahu puNye pAmI" kIrti evI. prA. grU. sAhityamAM vRttaracanA kAmanI prabaLatA-- putra viSaye ( upati ) karSa paMcAnana teja Age, kuraga jevA jagajItra lAge; strIzastra lei jaMge vadItA, te meNu devA janavRMda tA. --arthavarga, kaDI 30 ( zArdUlavikrIDita ) billIbhAva lye. maheza umayA je kAmarAge karI, putrI dekhI calye! caturmukha hari, AherikA AdarI, indra gautamanI triyA vilasIne sa`bhAga te elavyA, kAme ema mahaMta deva jagate te bheAlavyA-rAlavyA. --kAmavargI, kaDI 4 strInA doSa-- --kAmavarga, kaDI 2 ( vasantatilakA ) mAryo pradezI sUrikAMta viSAvalIe, rAjA jaseAdhara haNyA nayanAvalIe, du:khI karyAM zvasura rUparapaDitAe, doSI triyA Uma bhaNI nijadeASatAe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat --kAmavarga, kaDI 10 ( zAlinI ) gaMgAputre vizvamAM kArti ApI, AjJA teNe tAta kerI na AApI, www.umaragyanbhandar.com Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 11 te dhanyA je aMjanIputra jevA, jeNe kIdhI jAnakInAthasevA. -kAmavarga, kaDI 20 rAga viSaye- (upajAti ) rAge na rAce bhavabaMdha jANI je jANuM te, rAga vase anANa; gerI taNe rAga maheza rAgI, ardhAMga devA nija budha jAgI. -mekSavarga, kaDI 28 Atmaprabodha ( vasantatilakA) e mehaniMda tajI kevala bodha hatuM, je dhyAna zuddha hadi bhAvini ekacitte; nyU niHprapaMca nija jyoti svarUpa pAve, nirbodha e akSaya melasukhArtha Ave. -mekSavarga, kaDI 35 vairAgya (mAlinI ) bhava viSaya taNuM je caMcalA saukhya jANi, priyatama priyabhogA bhaMgurA citta ANi, karamadala khapei, kevalajJAna leI, dhanadhana nara teI mekSa sAdhe ji ke. -mekSavarga, kaDI 36 arADhamA zatakanA uttarArdhamAM thaI gayelA kavi raNachoDakata rAdhAvivAha" 41 nAmanA nAnakaDA kAvyamAM bhujaMgIne prayoga che. 41. prasiddhaH bRhakAvyadehana, bhAga 1 - thAna zuddha to A kI 35 sapAlikA nAmanA nAnA nAnAM gAma mina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] mA. gu. sAhityamAM vRttaracanA . A uparAMta, sa. 1754 mAM racAyela sUratanA audicya TALaka brAhmaNa vallabhakRta ' revAmAhAtmya' athavA rudradehAstuti' 42 nAmanuM nadAstutiviSayaka 215 kaDInuM kAvya AkhuMye bhujaMgInI cAlamAM che. ogaNIsamA seka ogaNIsamA sakAnA pahelA varSamAM, saM. 1800 mAM, racAyela dhoLakAnivAsI audicya TALaka jIvarAma bhaTTakRta ' jIvarAja zeThanI musApharI43' nAmanuM 87 kaDInuM kAvya Akhuye naMdarAgavRttamAM che. premAna'danA ' vivekavaNajhArA'nI paddhatie lakhAyeluM e vANijyamUlaka rUpaka che. zivamAMthI prakaTelA jIva bhavanI musApharI karIne satsaMgaprabhAve pAchA kevI rIte zivarUpa thaI jAya che, e viSayanuM emAM nirUpaNu che. joke rUpaka tarIke enI kImata echI che. dhoLakAnA kavinuM rUpaka gaDAI gayelA cheADanI peThe aNukhIlyuM ja rahyuM che; enA AropamAM sAdazyanuM dheAraNu jaLavAyuM nathI; ane upapattinI khAmI Dagale Dagale Thebe caDe che. kAvyamAM samAyeluM tattvajJAna upalikayuM che.'44 chatAM ApaNI dRSTie te A kRti mahattvanI che. ArbhanI keTalIka kaDIo-- zivarAja putra varAjane, mekale videzamAM kahI sakAjane; " jAe mRtyu lokamAM gumAstA leine, mAla vAjo putra, zuddha joine. sAtha rAkhajo dalAla saMta kAine, levarAvaze sumAla sAre| jone; 42. aprasiddhaH gU. va. sA. ne saMgraha, naM. 496 43. prasiddhaH bRhatkAvyadohana, bhAga 1. emAM kAvyanA AraMbhe hIradanI cAla e pramANe chaMdanA nAmanirdeza karyAM che, parantu 2 1 2 na haiM e pramANe tera vInuM banela e naMdarAga nAme vRtta che. 44. 5'daramA zatakanAM prAcIna gurjara kAvya, prastAvanA, pu. 35 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 66 "" Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA [ 13 Aga susaMga laI rAkhaje kane, dhIraze mA kAma krodha lobha cerane. mUkaje kusaMga phAMsiyAtaNa purI, Avaze apAra mahinI nadI kharI; besaje vairAgya nAvamAM pharI pharI, cAlaje suvATa pelI pAra UtarI. vikaTa che avATa, bIjI vAra cUkaze, jANu deza rahI jaze, ajANamAM jaze; viSe dhUrta, madhya jALa mAMhi DUbaze, kAmarUpa daMbha, tyAM viveka bhUlazo. ane aMtamAM pravRtti brAMti (?) ne nivRtti citta rAkhaje, nivRtti citta rAkhe bhakti svAda cAkhaze; bhaktine nave prakAramAM ramADaje, te ramADatAM prabhUthI prema ANaje. prema ANatAM virAga turta bhAvaze, te same prapaMcavAta tuccha lAgaze; jJAna Avate virAgamAM kazI jaze, te same viveka satpadArthane thaze. vidhi niSedhanA badhA anitya jANaze, te same samAdhi mArga yoga jhAlaze; yoga mArga jhAlI liMgadeha tyAgaze, liMgadeha tyAge jIva ziva thaI jazo. saMvata aDhAra paDe poSa mAsane, A navIna graMtha pUrNa te same banyo; huM kavi ajANuM, doSa hasva dIrgha, " jANatA nathI, sudhAraje kavijane.. 87 - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com 85 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA gU. va. so. nA saMgrahamAMnI hAthaprata naM. 1035mAMthI koI ajJAta kavikRta pAMca tUkanuM "gaNezastotra' maLI Ave che. te AkhuMye cAmaramAM che. AvAM nAnAM kAvyamAM racyA sAla hatI ja nathI, tema vaLI A kRtine aMte lahiyAe lakhyA sAla paNa ApI nathI. paraMtu A ja hAthapratamAMnAM bIjAM kAvyone aMte nakala karyAnI je sAla ApI che, te saM. 1819 thI 1835 sudhInI che, eTale gaNezastotra'nA racanAkALanI uttaramayAdA ogaNIsamA saikAnA pUrvArdhanI gayuM che. gaNezastotra' gUjarAtI lipimAM utAravAmAM Avela che. nakala khUba bhraSTa ane azuddha che tema ja keTaleka sthaLe artha paNa aspaSTa rahe che, chatAM temAM prayojAyela cAmaranA udAharaNa tarIke Adi tathA aMtanI eka eka kaDI ahIM utArI che. Adi- hamajAsuta bhuja gaNeza IzanaMdana, ekadaMDa vakratuMDa nAga aganasUtraka; ragatagAtra ghumaranetra sukala vakhazamaMDiyuM, zrIkamala vrakhaza bhagatIrakhaza namastu te gajAnanaM. aMtamAM riddhi buddhi aSTasiddhi navyaniddhidAyaka, jagatkrama zaravadharama varaNAvaraNa aramita, bhUtaduSTa duSTabhraSTa dANAva duraMtaraM, zrIkamalAkhaza bhagatIza namatu te gajAnana. A pachI eka judI ja bhAta pADatuM kAvya te devIbhakta kavi mIe zaMkarAcAryanI "saundaryalaharI'ne "zrIlaharI' 45e nAmathI 45. kavi mIThuMnA jIvana tathA kavananA paricaya mATe juo dI. ba. narmadAzaMkara devazaMkara mahetAkRta "zAkta saMpradAya', pR. 120-27. mIThanA anuvAda sAthe kavi bAlAzaMkaranA arvAcana anuvAdanI achaDatI tulanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trA, gu. sAhityamAM ghRttaracanA [ ma 103 zikhariNImAM kareleA samazlokI anuvAda che. samagyeAkI anuvAdanI rIti prAcIna gujarAtI sAhityamAM virala che, ane temAMye ATalA lAMbA kAvyanA saLaMga samakSeAkI anuvAda teA eka apavAdarUpa ja che. vaLI anuvAda sAmAnya kArTine nathI, e paNa eka noMdhapAtra hakIkata che. kavi mIThunA jIvanakALa sa. 1794 thI sa. 1847 sudhInA che. tenA anuvAdamAMthI eka udAharaNa joI e H kA~ze vAMkI, dhIrI hasata, udare pAtaLI dhaNI, kaTItaTTe pDALI, kaThina kucaTTe bahu khaNI; svabhAve che RtvI, sarala phula jevI ku LA bhaNI, jagadrakSA kAme vilasI kAi zakti ziva taNI. 46 ogaNIsamA zatakanA pUrvArdhamAM thaI gayelA vasAvADinavAsI kavi kAlidAsanA ' prahlAdAkhyAna ' mAM 47 caudamuM kaDavuM Akhu teATaka chaMdamAM che. jue : bhaNe indra munIndra upendra nameA, karuNAvara zrI haricaMda namA; saccidAnaMda zrI avinAzI name, kamaLAvara vaikuMThavAsI nameA. paNa temaNe karI che. 'zrIlaharI 'nI hAthaprata kayAM che, e vize emaNe ka'I ullekha nathI; ane tethI A prAsAdika kAvyamAMthI vizeSa avataraNA ApavAnuM khanI zakaMcu nathI. 46. nIcenA mlAnA prastuta kaDI anuvAda che: arAlA kezeSu prakRtisaralA mandahasite zirISAbhA citte dRSadupalazobhA kucataTe / bhRzaM tanvI madhye pRthururasijAroha viSaye jagat trAtuM zambhorjayati karuNA kAcidaruNA // 47. prasiddha bRhatkAvyadohana, bhAga 1. 5 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA purUSottama paMkajanetra name; paripUraNa brahma pavitra name, ravikeTIkalA vara rU5 namo, bhagavAna surAsura bhUpa namo, paramezvara pannagazAyI namo, sacarAcara saMpadadAyI name, zira carNa karAMbuja sahastra name, paridhAna pItAMbara vastra name. e ja kavinA "sItAsvayaMvara'nuM 48 maMgalAcaraNa teTakamAM che tema ja tenuM 12 kaDInuM "aMbASTaka"49 AkhuMye bhujaMgImAM che. 123 chaTAdAra bhujaMgImAM lakhAyeluM ajJAta kavikRta nAgadamaNa50 paNa eka sAruM kAvya che. kAvyamAM jema kartAnuM nAma nathI tema racyAsAla paNa nathI, tathA racyAsAla nakkI karavAnAM bIjAM keAI sAdhana nathI. saM. 1819mAM hAthaprata lakhAyelI che, te uparathI racanakALanI mAtra uttaramaryAdA nakkI karI zakAya che, eTale kAvyane ogaNIsamI sadImAM mUkayuM che, e kevala anumAna ja che. tene racanakAla vadhAre jUne paNa hoI zake. emAMthI eka udAharaNa vihANe ja nAtha jAge vihIlA, diye dehavA dhena govAla helyA, jagADe jasadA, jadunAtha jAge, mahI mATa ghUme, nave nidhya mAge. kaI bhUkhaNu bhakata IzvarabhaktinAM pAMca aSTa 1 bhujaMgI chaMdamAM lakhyAM che. enA samayanirNayanuM keI sAdhana nahi hovAne 48. prasiddhaH prAcIna kAvya traimAsika, varSa 1, aMka 1. 49. aprasiddhaH hAthaprata, gUjarAta vi. se.ne saMgraha, naM. 85. 50. aprasiddhaH hAthaprata, gU. va. se. ne saMgraha na. 355 5. prasiddhaH buhakAvyadohana, bhAga 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA kAraNe tenI kRtine paNa ahIM ja sthAna ApyuM che. pAMca aSTaka paikI pahelAmAM 8, bIjAmAM 9, trIjAmAM 11, cethAmAM 9 ane pAMcamAmAM 13, ema maLI kula 50 kaDIo che. sAmAnya dharmabaMdha e ja kAvyane viSaya che. bIjA aSTakamAMthI ghaNuM pUnyanA bhAvathI deha pAmyAM, hasatAM ramaMtAM sukhe dIna pAmyAM, gayA nAthanuM nAma to sadya cUkI, bhajo rAmane, kAmane dUra mUkI. bhaNyA zAstra siddhAntanI sarva vAta, nathI oLakhyA zrI tame prANanAtha; vivekI thaI kAM kare buddhi TUMkI, bhaje rAmane, kAmane dUra mUkI. ApaNA prAcIna kavionA chelA pratinidhi dayArAmakata paRtuvirahavarNana'mAra zArdUla ane mAlinIne prayoga che. chapAyelI AvRttimAM e vRtto khUba ja azuddha ane bhraSTa sthitimAM jevAmAM Ave che. dayArAma jevA bahuzruta kAva je vRtto lakhe, to ATalAM azuddha lakhe, e mArA mAnyamAM AvatuM nathI. mane to emAM hAthapratono ane saMpAdakone deSa jaNAya che. " paRtuvarNana"nA aMta AvatI mAlinI, tenuM chelluM caraNa bhraSTa che tepaNuM, batAvI Apaze ke vRtto upara kavizrIne hAtha sAro beThelo hate. pahelAM traNa caraNa te ApaNane ratnezvaranI yAda Ape che- rati saha tu gAze, pApa saMtApa jAze, sumati ura bharAze, kRSNaze prema thAze, saphala citta cahAze, vina sarve paLAze, parama haraSa thAze, sneharasa pIje pAze. para prasiddha : dayArAmakRta kAvyamaNimAlA, pu. 5, pR. 24-59 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] mA. . sAhityamAM vRttaracanA kavizrInAM bIjAM kAvyamAM kRSNaaSTottarazatanAmacintAmaNika tathA yamunAstutipa4 banne bhujaMgImAM che. "kRSNaaSTottarazatanAmamAlAne AdibhAga- namo zrI gurudeva, zrIkRSNa svAmI, namo naMdakumAra, suparNagAmI, namo zrI yazodAasumInavArI, name zrI balAnuja AnaMdakArI. na rAdhikAnAtha, gepIzavRMdA, name zrI yamunApati, mehamaMdA, name gokulAdhIza, zrIzailadhArI, namo rAsavihArI, zrIjI, murAri. aMtamAM Iti nAma zrIkRSNa AnaMdakArI, name kAmanA sarva dAtA dukhAri, mahAtApa saMtApakRbhUtabhasma, sadAkALa gAje sahu jasmI tasmI. mahA premabhakti vajAdhIza khAsI, sadAkALa te vyApi vaikuMThavAsI, kare pATha e zrIhari jAya rIjhI, dayAnA prabhujI maLe teSa bhI. 16 yamunAstutinI pahelI sivAya badhI kaDIo bhujaMgImAM che. AraMbhamAM name zrI yamune mahArANI devI, surAsura brahmA zivAdika sevI, dhuvAdika te dhruva dhAme nivAsI, priyA gApikA kRSNa che A5 vAsI. 53. prasiddha : dayArAmakRta kAvyamaNimAlA, pu. 3, pR. 9898 54. prasiddha : ejana, pR. 347-50 15 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. cU. sAhityamAM vRttaracanA aMtamAM---- saritA sahu svAminI zreSTha gaMge mahAsiddhi pAmI tamArA prasaMge; aDDA atya adbhuta mahimA zuM bhAkhuM? samudrathI bindu samuM jalpa dAkhuM. kRSNa geApI, ekAMta ApI; taTe rAsakrIDA sadA lIlA lADilI lAla jaDAM vRkSavRkSe vasyA veNupANi, patrepatra cAluja che vedavANI. alaukika AnaMda dAtAra bhAjI, 'dayA dAsa mArA' mukhe kA'nI gAjI; bhaNe vA suNe stotra A prema ANI, kRpAdRSTi tene kare kRSNarANI, 16 vasanajI nAme kAI lekhakanI 'sUrya cha 455 ane 'hanumAnajInA 7656 nAmanI e nAnakaDI padyakRtio maLI Ave che. A kavine samaya nizcita karavAnuM kAI sAdhana nathI, paNa 'sUryachaMda'nI prata saM. 1905 mAM lakhAyelI che, eTale ogaNIsamA saikAnA aMta e tenA samayanI uttaramaryAdA che. bAkI kavi jUnA heAvAnA saMbhava che. anne kRtiemAM anukrame sUrya ane hanumAnanI stuti bhujaMgI chaMdanI cAlamAM karavAmAM AvelI che. [ 19 vasantadAsanuM 'kAzImAhAtmya'57 nAmanuM eka nAnuM kAvya paNa Akhu bhujaMgImAM che. kAzInagarInA mahimA emAM kartAe gAyA che. kAvyanA racanAkALa jANavAmAM nathI, paNa hAthaprata saM. 1910mAM lakhAyelI che; eTale khIjA kAI purAvAne abhAve tene egaNIsamI sadInA aMtamAM mUkayuM che. pantu kRti jUnI heAvAnA saMbhava che kharA. 55 aprasiddha : hAthavrata, yU. va. sA. nA saMgraha, naM. 742 56. aprasiddha : hAthapratta, gU. va. sA. nA saMgraha, naM.742 57. suprasiddha : hAthamata, g. va. sA. nA saMgraha, naM 74ra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA prAcIna gujarAtI sAhityamAM vRttaracanAonuM sthAna Ama vikramanA caudamA zatakathI ogaNIsamA zatakanA aMta sudhInI prApta vRttaracanAone paricaya ApaNe karI gayA. e uparathI joI zakAze ke gujarAtImAM paNa, marAThInI jema, ghaNA prAcIna kALathI vRttabaddha kAvyaracanA thatI AvI che. gujarAtI sAhityane maLelo saMskRta vAbhayano e vAraso che. prAkRta ane apabhraMza sAhityamAM paNa e vAraso ochAvattA pramANamAM sacavAyelo che. arthAta prAcIna gujarAtI sAhityamAM vRttaracanAno udbhava Akasmika rIte nahi, paraMtu satata cAlatA AvelA eka pravAhanA pariNAmarUpe thayela che. paraMtu sAthosAtha e kabUla karavuM joIe ke prAcIna gUjarAtI sAhityamAM vRttaracanA jhAjhI vyApaka nathI. tenuM eka kAraNa e paNa hoI zake ke padyaracanAne A prakAra mukAbale pUrata lokapriya thayo nahoto. kAvya vAcana karatAM zravaNane viSaya vadhu aMze hoI tene saMgItanI sahAyanI jarUra hatI; vRttAmAM lakhAyelAM kAvya bahujanasamAja samajI zake nahi, e paNa dekhItuM ja che. pariNAme, dUhA, copAI, chappA jevA mAtrAmeLa chaMdamAM racAyelI vArtAo ane prabaMdha ke dezIomAM racAyelAM AkhyAna, kAvyo ane rAsAone mukAbale vRttabaddha kAvyo janatAno jhAjhe AvakAra pAmI zakyAM nahi. udAharaNa tarIke, "rUpasundarakathA'nI eka mAtra hAthaprata phArbasa gUjarAtI sabhAnA saMgrahamAM jo sacavAI rahI na heta to Aje ApaNane khabara paNa na hota ke AvuM eka utkRSTa kAvya aDhAramA saikAmAM astitvamAM hatuM. lAdhyatA ke azvAyatAne AmAM muddala prazna nathI, paNa je prajA "rUpasundarakathA'nI eka mAtra prati akasmAta jALavI rAkhe che ane premAnaMdanAM AkhyAne ke zAmaLanI vArtAonI kUDIbaMdha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttabaMdho ane uccAraNa [ 71 nakalanuM saMgApana kare che, te prajAnI rasavRttine kevA sAhityaprakAre mAphaka hatA te sahaja samajI zakAze. AthI UlaTuM ja, marAThI sAhityamAM jema prAcIna kALathI vRttaracanAo thatI AvI che, tema marAThI janatAmAM ene sArI rIte pracAra paNa thatuM rahe che. vAmana paMDitakRta "sudAmAcaritra' tathA bilDaNapaMcAzikA'ne samIkI anuvAda, sAmarAjakRta "rukimaNIharaNa" tathA "limbarAjaratnakalA', raghunAtha paMDitakRta "nalopAkhyAna', kekAvali'mAM prasiddha thayelAM mayUra (mAre paMta) nAM keTalAMka kAvyoe sarve vRttabaddha che, eTaluM ja nahi paNa khUba lokapriya paNa che. prAMtika bhASAo ane sAhitya ghaDAyAM te arasAmAM-eTale ke paMdaramA-soLamA saikA pachInA samayamAM-saMskRta vAlmaya ane prAcIna saMskRtino paricaya mahArASTramAM gUjarAta karatAM kaMIka vizeSa vyApaka hata, te te enuM kAraNa nahi hoya? kavi premAnaMde potAnA ziSya ranezvarane marAThI jevI padyaracanAo karavAnuM suprata karyuM hatuM, ane ranezvare uttama pratinAM vRttabaddha kAvyo lakhIne e Adezane lekhanamAM utAryo, ema prAcIna kAvyamALAnA saMpAdake jaNAve che. bIjuM kaMI nahi toye prAcIna marAThI sAhityamAM vRttaracanAonI utkRSTatA, vyApakatA ane lokapriyatA upara to A mAnyatA prakAza pADe che ja. vRttabaMdha ane uccAraNa jUnI gUjarAtImAM lakhAyelAM vRttabaddha kAvyane abhyAsa bhASAdaSTie paNa mahattvano che. dezIo tathA anya cha de mAtrAmeLane viSaya hovAthI dezIo athavA mAtrAmeLa che dezamAM racAyelAM kAvyo uparathI bhASAnuM svarUpa ekadama nakkI thaI zakatuM nathI. samayanA vahevA sAthe bhASAsvarUpamAM parivartana thAya che, tethI zabdonA mAtrAShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] prA. pU. sAhityamAM vRttaracanA mUlyamAM parivartana thAya che; paraMtu akSarameLa vRtti mAtrAmUlyamAM thatA parivartanane sahana karI zakatA nathI. bhASAe arvAcIna svarUpa pakaDayuM hoya athavA lahiyAe game tevI joDaNu karI hoya, te paNa zuddha vRttabadha bhASAnuM kharuM svarUpa tarata pakaDI Ape che. udAharaNa tarIke, sattaramA zatakamAM lakSmIdAsakRta "amRtapacIsIrasa'mAMthI, amRtarasapacIsI dAsa je preme gAe, aneka sukha te pAme aMte vaikuMTha jAe, lalitamadhurI vANuM save AnaMda thAo, haribhaja lakhamIdAsA jAnakInAtha rAya. e mAlinInA udAharaNamAM kALAM karelAM sthAne che - bhaMga thAya che. A ja kaDIne madhyakAlIna gUjarAtInI trIjI bhUmikAmAM pheravI nAkhIe to, amRtarasapacIsI dAsa je premi gAe, aneka sukha ti pAmeM ati vaikuMTha jAe, lalitamadhurI vANI sarva AnaMda thAo, hari bhaja lakhamIdAsA jAnakInAtha rAya. bIjI paMktimAM "pAme rU5 thI bhUmikAnuM che, paraMtu "aMti'nI sAthe pAme rUpa maLe che, e ja batAve che ke "pAme'nuM uccAraNa paNa uttara gUjarAtanAM gAmaDAMomAM thAya che tevuM pAmirane maLatuM hovuM joIe. lakSmIdAsanA e ja kAvyamAMthI utArelI bIjI kaDImAMnI kamalayaNa mUkI kAMe bIjuM vicAre e paMktimAM "kAMone uccAra kAMya thata he joIe, e spaSTa che. "rUpasundarakathA'mAMthI utArela samparAnI "he che zuM game te caTacaTa karatA jAe phUDa bharyA cho? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttamaMA ane uccAraNa [ 73 . e 5ktimAM jA'nA uccAra spaSTa rIte 'jAva' che. saM. 1502 mAM racAyelA ' sura'gAbhidhAna neminAthakAga ' nA maMgalAcaraNamAMnI 'kheluM naimikumAra kulinI rita kArDaMga" karI rajatI' e paMktimAM uccAra ' kAga ' e pramANe thavA joie. Aje paNa vepArIo 'ghI' lakhIne 'ghI' vAMce che ane mAravADI lahiyAo 'akarama' lakhIne 'vikrama' pATha kare che, e jANItuM che. e ja rAsanA aMtamAMnI-- je revai girirAya upara ramai, zrI nemipAye namai, te pAmai sukhasiddha, ridghihiM ramai, zrI zAzvatI bhAgavai. e paMktimAM a + I judA lakhyA che, parantu enuM uccAraNa te saMyukta thavuM joie. 'a' ane 'ai' nA vacagALAnuM, kaMIka vidyuta 'a'ne maLatuM uccAraNa thatuM haze, ema mAruM mAnavuM che. paMdaramA zatakanA zAlisUrinA 'virATaparva'mAMnuM bhamaraDa rivA aNukhIta pari pasa kRtaki tau e avataraNa paNa ApaNane e ja anumAna karavAne prere che ke asaMyukta 'a'nuM uccAraNu 'au' ane 'au'nA vacagALAnuM vidyuta au' jevuM thatuM haze. sattaramA--arADhamA zatakanI mAravADI hAthapratAmAM, gUjarAtI asaMyukta a" ane ane sthAne anukrame 'e' ane 'au' lakhelA maLe che, te A vistRta uccAraNanA sUcaka haze. sarakhAmaNI tarIke hAla hiMdImAM lakhAya che 'hai', paNa kheAlAya che vistRta 'hai' eTale ke 'OM jevuM. " jayazekharasUrinI arbudAcalavInatI 'nA namiya svAmiya nirmala bhAvasia, guNataNi guNinA amhe Assui Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA e avataraNamAM "bhAvasiha ane "Aviryune anuprAsa meLavyo che, e batAve che ke e bannenuM uccAraNa, sila" ane "sya'nA vacagALAnuM thatuM haze (phUTaneTa naM. 8) tathA e ja kAraNathI, kayuM rUpa lakhavuM ene saMbhrama lahiyAne thatuM hovo joIe. prAcIna kAvyanA vRttabaMdha uparathI kheMcelAM A anumAne mAtra sUcanarUpe che, chatAM te eTaluM te batAvI zakaze ke prAcIna gUjarAtI hAthautenI lekhanapaddhati ane janatAnI uccAraNapaddhati vacce saMpUrNa ekarUpatA nahatI. upasaMhAra saMskRta vRtti vize Ama sthiti che. e premAnaMdane saMbaMdha bhUtakALanuM aMga hatuM, tathApi gUjarAtI sAhityane itihAsa jotAM saMskRta vRttine navo udaya Adhunika kavitAmAM ja-pAchalA pacAsa varSanI aMdara thayo che, te dRSTie premAnaMdanI racanAmAM saMskRta vRttinuM darzana te eka rUpe tenA pachInA samayanA svarUpane ja praveza thaye dekhADe che, ane e prakArane kAlavirodha saMzayane mArga Ape che."58 premAnaMdanAM nATakonA kartava saMbaMdhI carcA karatAM sadgata sAkSara zrI narasiMharAve A vAkaya lakhyuM tyAre prAcIna sAhityamAMnI ratnezvara vagerenI vRttaracanAo mAtra apavAdarUpe jANavAmAM AvI hatI. e lakhAyuM tyArapachInAM trIsa karatAM vadhu varSomAM prAcIna gUjarAtI sAhityanuM saMzodhana ane saMpAdana sArA pramANamAM thayuM che. pariNAme A nibaMdhamAM pacIsa saLaMga vRttabaddha kAvyonI ane bIjAM lagabhaga teTalAM ja kAvyonI prakIrNa vRttaracanAone-eTale Azare pacAsa kAvyomAM prayojAyelAM vRttone-paricaya karAvI zakAya 58. premAnaMdanAM nATaka, pR. 26 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra [ 75 , che. navAM saMzAdhanA hajI thaye jAya che, eTale A saMkhyAmAM umere thavAnA pUrA saMbhava che; teApaNu A nibaMdha uparathI eTaluM te joI zakAze ke prAcIna gujarAtI sAhityamAM akSarameLa vRttonA prayAga mAtrameLa chaMdo ke dezIone mukAbale e vyApaka ane leAkapriya hovA chatAM kAI rIte apavAdarUpa ke aNuchatA nahotA. Ama hovA chatAM, eTaluM kharuM ke dezIbaduM AkhyAne ke dAbadu vArtAo jevI vRttabaddha kAvyAnI kAI viziSTa paraparA ApaNe tyAM baMdhAyelI nahi. evI paraMparA / dalapata-narmadanA kALathI ja, samAjajIvanamAM tema sAhityamAM arvAcIna yuganA udaya sAthe, baMdhAI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat pariziSTa prAcIna gujarAtI sAhityanAM saLaMga vRttabaddha kAvya (saM. 1900 sudhI) [ jemAM prakIrNa vRttaracanAo maLe che evI kRtione samAveza A sUcimAM karyo nathI.] kAvyanuM nAma | rayA saMvata | kartA | kAvya prasiddha che ke aprasiddha | prayojAyela vRtto abudAcalavInatI paMdaramA zatakane jayazekharasUri gUrjara rAsAvali'mAM prasiddha | kutavilambita uttarArdha thaze. www.umaragyanbhandar.com virATaparva | (uttaramaryAdA) | zAlisUri svAgatA, kutavilabita, saM. 1478 upajAti, zAlinI, mAlinI, vasatatila kA ityAdi IsarazikSA soLamA zatakano | IzvarasUri | prasiddha-gUjarAtI'ne dIpa- | upajAti uttarArdha savI aMka, i. sa. 1937 caturvizati- | soLamA zatakane lAvaNyasamaya prasiddha jainayuga' mAsika, mAlinI jinastuti uttarArdha pisa, 1982 staMbhanapArzvanAtha soLamA zatakane bhAnumeru | prasiddha-pha. gU. sabhA trimAsika kutalikhita stuti uttarArdha (132 dala padmabaMdha stotra) | prA. . sAhityamAM vRttaracanA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavAnI Ida | (uttaramayadA) | ajJAta sattaramA zatakane pUrvArdha aprasiddha-hAthamata, gUjarAta vana. bhujagaprayAta sosAyaTIne saMgraha, naM. 738 pariziSTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat amRtarasapacIsI | sattaramA zatakano lakSmIdAsa aprasiddha-hAthaprata, gUjarAta | mAlinI uttarArdha vana. sAyaTIne saMgraha, ne. 486 zRMgArarasapacIsI | ajJAta aprasiddha-hAthaprata munizrI | mAlinI ! jinavijayajI pAse rAmarakSAstuti lakSmIdAsa | aprasiddha-hAthamata, gUjarAta | bhujaMgaprayAta vanI. sosAyaTIne saMgraha, naM. 742 lAcaritra athavA sattaramA zatakano gopAlabhaTTa prasiddharUpasundarathA"nA bhujagaprayAta, zAlinI, bhASAvaicitryAntargata uttarArdha pariziSTamAM mAlinI, upajAti, strIzikSAprakaraNa kutalikhita rUpasundaramyA 1706 | mAdhava muMbaI www.umaragyanbhandar.com prasiddha-phArbasa gUjarAtI sabhA, bhujaMgaprayAta, raddhatA, svAgatA, agviNuM, zAlinI,mAlinI,zArdUlavikrIDita,vasatatilakA, manTAkAntA, zikhariNuM, IndravajA, vaMzastha, upa Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat jAti, kutavilambita che ane stragdharA kRSNastutiaSTaka (uttaramaryAdA)1731 kahAna prasiddha-A nibaMdhamAM bhujaMgaprayAta vairAgyabodhaka kAvya aDhAramA zatakane ratnezvara prasiddha-prAcIna kAvya trimAsika, bhujaMgaprayAta, kutavilaathavA Atmavi- uttarArdha varSa, aMka-3; bRhatkAvyadehana, mbita, puSmitAgrA, zAcAra candrodaya ane bhAga 3; prAcInakAvyavinoda | dUlavikrIDita, mAlinI thavA prabodha paM bhAga 1mAM; tathA sastA sAhitya | vasantatilakA, rathoddhatA, cAzikA taraphathI pustikAkAre amitAkSara sUktamAlA 1754 | kezaravimala | prasiddha-"sAhitya" mAsika, | mAlinI, zArdUlavikrIogasTa-sapTembara 1931 Dita. upajAti, kutavilambita, zAlina nI, vasantatilakA ravAmAhAsya ane 1757 vallabha (vallabha aprasiddha, gU. va. se. ne | bhujagI thavA rudradehAstuti mevADA tathA saMgraha, ne 486. premAnaMdasuta vallabhathI bhinna) chavarAja zeThanI | jIvarAma bhaTTa prasiddha-bukAvyadehana, bhAga 1 naMdarAga 8 musApharI | | www.umaragyanbhandar.com prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA 180 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat gaNezastotra | uttaramayadA) e- ajJAta , aprasiddha-hAthaprata, pU. va. | cAmara samA sikone sa. no saMgraha, naM. 1035 pUrvArdha zrIlaharI-saundaryane ogaNIsamA | mIThuM | aprasiddha-hAthaprata vize mA- | zikhariNI laharIne sama- | sikAne pUrvArdha hitI nathI. ekI anuvAda aMbASTaka ogaNasamA kAlidAsa | aprasiddha-hAthamata, gUjarAta | bhujaMgaprayAta sikAne pUrvArdha varnA. sosAyaTIne saMgraha, ne. 851. nAgadamaNa (uttaramaryAdA) 1819 ajJAta | aprasiddha-hAthamata, gUjarAta | bhujaMgaprayAta vana. sAsAyaTIne saMgraha, naM. 355 Izvara vize pAMca | (anumAne) - | bhUkhaNa aSTaka gaNIsame sike | prasiddha-bRhakAvyadehana, bhAga 1| bhujagaprayAta dayArAma dayArAmakRta kAvyamaNimAlA, | bhujaMgaprayAta www.umaragyanbhandar.com kuNaaSTottarazata- ogaNIsamA | nAmacintAmaNi | sikAne uttarArdha yamunAstuti (uttaramaryAdA) | saM. 1905 sUrya chaMda vasanajI bhujaMgaprayAta aprasiddha, gU. va. sa. no | bhujagaprayAta saMgraha, naM. 742 da Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnane chaMda | uttaramaryAdA) | vasanajI | aprasiddha-gUjarAta varnA. | bhujaMgaprayAta saM. 1905 sAyaTIne saMgraha, naM. 486 kAzImAhAmya | (uttaramaryAdA) saM. 1910 || vasantadAsa aprasiddha, gU. va. so. no | bhujaMgaprayAta saMgraha, naM. 676 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUci [avataraNa tathA pariziSTamAM AvatAM vizeSanAmAdine samAveza A sUcimAM karyo nathI ] anuvAda 32 IsarazikSA' 30 anuTupa 4, 6, 58 uccAraNa 72, 73, 74 aMbAlAla jAnI 21, ra7 uccAraNapaddhati 76 -no saMgraha 49 uttara gujarAta karI aMbASTaka 66 upajAti 4, 7, 11, 12, 30, amadAvAda 20 37, 41 amRtarasapacIsI" 35, 37, 72 upamAo 49 apabhraMza 5, 6, 7 upendravajA 4, 29 mizrita saMskRta 5 uSA 27 - sAhityamAM vRttaracanA 5 "uSAharaNuM 26, 27 arbadAcala vInatI' 10, 73 hatuvarNana 44 alaMkAre 40 okhAharaNa" 49 avaha6 7 audiccALaka 62 aSTAvakAkhyAna' 51 "IramaMjarI saTTaka 4 AkhyAna 70, 75 'vicarita' 8 AcArAMga 4 kahAna (jIvAsuta) 49 AtmavicAracandrAdaya' para kahAna hIrAsuta) 49 Adhunika kavitA 74 kAdaMbarI' 28 AryA 4, 28 kAtivijayajI pravartaka zrI 33 AsAita 18 kAyastha kavi 21 iDara 8 kAlidAsa 65 -no rAva 8 kAzI 52, 69 indravajA 4, 20, 29 41 kAzImAhAsya 19 indravaMzA 4 kRSNaaSTotarazatanAmacintAmaNi IzvarabhaktinA pAMca aSTako' 66 IzvarasUri 28, 29, 30 kRSNamizra 27 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] prA. pU. sAhityamAM vRttaracanA kRSNalIlA kAvya" 21, 25 jayazekharasUri 10, 73 kRSNastutiaSTaka 49 jinavijayajI muni 37 kekAvali 71 jIvarAjazeThanI musApharI... 62 kezaravimala 58 jIvarAma bhaTTa 62 kezavadAsa 21 jina-AcArya 16 kezavarAma zAstrI 8, 28, para -kavi 10 kezavalAla dhruva 5, 8 -dhArmika sthAnaka 20 gaTulAlajI 52 -paraMparA 12 gaNezastotra' 64 - ati 37. gAthA 4 -sAhitya 4 gAyakvADa oriyenTala sirIjha 10 -sUtra 4 guNe Do. 5 jaina gUrjara kavio' 21 "gurjara rAsAvali" 10, 11 janayuga" (mAsika) 32 gUjarAta varnAkayulara sosAyaTI 9, 22 jina bhavetAmbara kenpharansa heralDa' -ne saMgraha 34, 12, 14,66, 69 (mAsika) 16 - saMzodhanavibhAga 18 jhaDajhamaka 16, 49 gUjarAtI' (sAptAhika) 21, 30 ThAkoralAla cokasI 21 guNaratnAkara chaMda' 28 DAhIlaramI lAyabrerI 9 gopAlabhaTTa 37 tapAgaccha 33 caturvizatijinastuti 32 -nA AcArya 33 "caMdrahAsAkhyAna 35 tibeTanI bhASA 5 cAmara 6, 18, 19, 64 toTaka 4, 9, 25, 65, 66 citrakA 33 trikaTupa 4 citralekhA 27 "tribhuvanadIpakapraba 10, 11 cimanalAla dalAla 18, 28, 29 thAmaNa 49 cuakSarA 35 daphapharakhAna 8 copAi 8, 27, 70 dayArAma 3, 67 chaganalAla vidyArAma rAvaLa 33 -kRta "kAvyamaNimAlA" 67, 68 che dezaMga 33, 7ra dalapata 75 chapA 70 dazamaskanya" pa1 chAyAnATaka 16 -no sAroddhAra 22 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcI [ 83. dumilA 8 paumacaritra" 4 "du zAsanAdhira pAnAkhyAna' para paMcacAmara 8 duhA 27, 70 padabaMdha anuvAda 28 dezI 27, 70, 75 paddaDI 11 dezIbaMdha 18 padmabaMdha 33 dezImizrita zloka 7 'padyaracanAnI aitihAsika Aledodhaka 4, 7 canA" 5 dratavilakhita 4, 10, 12, 28, 30, pATaNa 8, 18, 28, 33, 37, 41 -ne bhaMDAra 21, 29 draupadI 13 -no sAgaranA upAzrayano bhaMDAra 18 draupadIharaNa 51 -no saMghane bhaMDAra 29 dhanadevagaNi 21 pAMDavo 12 dhanaratnasUri 33. pAlI 4 dhanapAla 6 -piTako 4 dhammapa' 4 puNyavijayajI munine saMgraha 33 dharmavijaya muni 16 puSmitAgrA 53 dharavIra rAya 18 prabo 70 dhArAnagarI 18 prabandhacintAmaNi 7, 33 pradhacandrodaya' ra7 dhoLakA 62 prabaMdhacintAmaNi 11 naTavaralAla desAI 21 prabodha paMcAzikA' 57 naMdarAgavRtta 62 "prabodhaprakAza" 27 nyAya para prabhAsapATaNa 21 narmada 75 pramANikA 7 narmadAzaMkara devazaMkara mahetA 14 | pramitAkSarA papa narasiMharAva 3, 74 prahUlAdAkhyAna" 65 nalopAkhyAna' chA prAkRtapigala" 4, 6 nAgadamaNa" 66 "prAkRta vyAkaraNa 6 nArAca 29, 30 prAkRta sAhitya 3,4 neminAtha 16, 21 -mAM vRttaracanA 3 'neminAtha navarasa phAga" 16 prAcIna kAvya trimAsika pa2, 66 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] prA. gU. sAhityamAM vRttaracanA prAcIna kAvyamAlA" para bRhakAvyadehana" para, 61, 62, - saMpAdake 71 prAcIna kAvyavinoda' para padeva ra7 prAcIna kAvyasudhA 33, para, 56 balI' 20, 27 prAcIna gujarAtI subhASita 34 bauddha sAhitya 4 "prAcIna gujarAtI subhASita "bhArata nATayazAstra' 5 (lekha) 33 bhavAnI 34 prAcIna gUrjara kAvya" 8, 11 "bhavAnIcheda 34 prAmya vidyAmandira 18, 29 bhaviyattakahA" 6 prAsa 74 bhAgavata' (nezvarakRta) para premAnaMda 3, 22, 5, 62, 71, 74 bhAgavata-ne dazamaskandha 35 -AkhyAnakAra ane mANabhaTTa 51 -ne sAroddhAra 27 -nAM AkhyAne pa1, 71 bhAMDArakara IsTiTayuTa 9 -nAM nATaka 51, 74 bhAnumeru 33 -ne dazamaskandha" 22 bhAratIya vidyA" trimAsika) 3pa -ne putra vallabha para bhAlaNa 28 -ziSya ranezvara para bhASAvaicitrya" 37 premAnaMdanAM nATako' (nibaMdha) 74 bhIma 18 phArbasa gujarAtI sabhA 7, 40 bhIma (viSNudAsa) 27 -tramAsika 21, 33 bhujagaprayAta 6, 8, 25, 27, 28, -ne saMgraha 70 34, 35, 37, 41, 49, pA, -mahotsava grantha 40 pa2, 61, 67, 68, 69 phUlA 37 -nI cAla 5, 62, 69 "lAMcaritra' 37 bhUkhaNabhakta 66 aLavaMtarAya ThAkora 10 bhojarAjA 7 bAlAzaMkara 64 bAra mAsa (nezvarakRta) para 56, 57 maMjulAla majamudAra 18 bihaNuM 32 madhusUdana medI 10, 34 bihaNu paMcAzikA' 32, 71 madhyakAlIna gujarAtI 20, 37 -cothI bhUmikA 72 buddha bhagavAna 5 nuM mahAbhiniSkramaNa ane dharma -trIjI bhUmikA 37,49, 72 cakapravartana 5 mandara 6 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sucI mandAkrAntA 4, 41 raNayajJa" 51 mayUra La ranezvara 14, 52, 56, 67, 71 marahaTTA 8 rathoddhatA 41 marAThI 70, 71 rAjazekhara 4 -janatA 71 "rAdhArAsa' 34 -sAhitya 71 rAdhAvivAha 61 -sAhityamAM vRttaracanA 71 rAmalAla modI 21 mANikyasundarasUri 12, 20 "rAmarakSAstuti" 35 mAtrAmUlya 72 rAsakrIDAvarNana 22 mAtrAmeLa chaMdo 4, 7, 18, 28, rAsAe 70 kimaNIharaNuM 71 70, 75, 75 rucirA 4 mAdhava 40, 49 mAravADI lahiyAo 73 "rudradehAtuti 62 hAthaprate 73 rUpaka 62 rUpameLa vRttI 8 mArkaDeyapurANa 9, 51 rUpasundara kathA 20, 28, 33, 37, mAlinI 4, 12, 32, 34, 35, 40, 41, 70, 72 37, 41, 56, 67, 72 -nuM kAvyatattvanI daSTie avalokana mAlyabhAraNuM 53 rUpasundarakathAH eka AlocanA" 40 mIThuM kavi 64, 65 rUpAM 40, 48 -nuM jIvana ane kavana 64 karavAmAhAmya" 12 mRchakaTika 4 rimAnsa" 18 merUtuMgAcArya 7 lalitavistAra 5 merApaMta 71 lalitAMgacaritra' 28, 29 mehanalAla dalIcaMda desAI 10, 32 lalitAMganareza 29 yamunAstuti 68 lakSmIdAsa 35, 7ra yazavaMta zukala 40 lAlacaMdra bhagavAnadAsa gAMdhI 11, 29 radhunAtha paMDita 1 lAvaNyasamaya 32 raMgasAgara nemiphAga 16 lIlAvatI 18 raNachoDa 61 lephamaeNna pro. 5 raNamallaIda 8 9 lokavAtAM 18 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA. pU. sAhityamAM vRttaracanA lelibarAja-ratna kalA" 71 vaitAlIya 4 vaDodarA 29 vairAgyabodhakakAvya" para vaMzasthavila 4, 41 vyAkaraNa para "varNavRtta' 6 zaMkarAcArya 64 vallabha para zamAM mRtama' 16 -nAM kAvyonuM katRtva para zarabha 4 vallabha (sUratanivAsI) 62 zazikalA 32 vasanajI 69 zAkata saMpradAya" 64 "vasanta' (mAsika) 18 zAntisUri 28, 29 vasantatilakA 4, 7, 8, 12, 34, zAmaLanI vArtAo chA 41, 39 "zAradA" (mAsika) 33 vasAvaDa 65 zArdUlavikrIDita 4, 16, 21, 22, -nivAsI kAlidAsa 65 41, 67 vANijyamUlaka rUpaka 62 -nI cAla 35 vArtAo 70, 75 zAlinI 37, 41 vAmana paMDita 71 zAlisUri 11, 13, 20, 73 vAsaNudAsa 34 zikhariNI 41, para, 65 vimalaprabandha" 32 zukarAjakathA" 12, 20 virATanagara 12, 13 zadraka 4 'virATaparva" 11, 12, 20, 21, 73 zaMgArarasa 37 vivRta uccAraNa 73 saMgArarasapacIsI 37 viveka vaNajhAra" 62 zrIkRSNa 25, 35 viSNudAsa bhIma 27 zrIdhara vyAsa 8 viSNunA avatAre 46 zrImad bhAgavata 21 Wintemnitz 4 zrIlaharI' 64, 65 vIrasiha 26 tratavirahavarNana" 67 vRttabaddha kAvyoH sadayavasaprabandha" 18 -nI viziSTa paraMparA 5 sadayavatsa-sAvaliMgA 18 vRttabaMdho ane uccAraNa 71 "sadayavatsa-sAvaliMgAnI lokathA" vRttaracanAne uddabhava 70 (nibaMdha) 18 vedAnta para saptazatI 8 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcI [ 87 sabhAraMjanI gadyazailI 20 samasudIna 8 samalaikI anuvAda 28, 65, 71 saMbhegaziMgAra 37 sarasvatIkuTumba 7 sastuM sAhitya vardhaka kAryAlaya para saMskRtamizrita loka 33 sahajasundara 28 sAgaradatta rAsa' 28 sAMDeraga7 28 sAmarAja 71 sArasI 8 sAhitya" (mAsika) 33,58 sItAsvayaMvara 66 suttanipAta" 4 sudAmAcaritra" 71 sundara 40 sumatisUri 28 suraMgAbhidhAnaneminAthaphAga" 21, 73 suvAsa 7 sUktamAlA" 58 "sUtrakRtAMga 4 sUrata 62 sUrya chaMda' 69 sairabrI 13 semarAji 6 semasundarasUri 16 "saundaryalaharI' 64 "staMbhanapArzvanAthastuti 33 "strIzikSAprakaraNa 37 sthAyI bhAva 40 stragdharA 4, 45, 72 sragviNa 6, 9, 29, 41 svAgatA 12, 45 hanumAnajInA cheda 69 harilIlAviveka' 27 harilIlA paDazakalA' 27 savijayajI jaina lAyabrerI 20 huM sAvalI'kAra 18 hAthaprata 67, 70 -nI lekhanapaddhati 74 hindI 73 History of Indian Literature 4 hIrajaMdanI cAla 62 hemacandra 6 jJAna kavi 32 "jJAna " 35 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ allbllo Toko habere pote Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com