Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મમતાચાર્ય કૃત કાવ્યપ્રકાશ
[ ગુજરાતી અનુવાદ ]
પ્રથમ ભાગ
અનુવાદક: રામનારાયણ વિશ્વનાથ પાઠક રસિકલાલ છોટાલાલ પરીખ
ગુજરાત રાતવ મંદિર
અમદાવાદ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुजरात पुरातत्त्व मंदिर ग्रन्थावली
ग्रन्थाङ्क ११
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાત પુરાતત્તવ મંદિર ઉથાવલી
શ્રી મમ્મટાચાર્ય કૃત કાવ્યપ્રકારો
[ ગૂજરાતી અનુવાદ ] (પ્રથમ ભાગ. ઉલ્લાસ ૧-૬)
અનુવાદક: રામનારાયણ વિશ્વનાથ પાઠક રસિકલાલ છોટાલાલ પરીખ
ગુજરાત પુરાતત્તવ મંદિર
અમદાવાદ
[ પ્રથમવૃત્તિ ]
પ્રતિ ૭૦૦ ]
સંવત ૧૭૮૦-સન ૧૯૨૪
[ મૂલ્ય ૧-૮-૦
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુદ્રક: વિણીલાલ છગનલાલ બૂચ નવજીવન મુદ્રણાલચ અમદાવાદ
પ્રકાશક: વિઠ્ઠલદાસ મગનલાલ ઠારી
ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ
અમદાવાદ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન
ગુજરાત પુરાતત્ત્વ મંદિરની પ્રખધસમિતિના સં. ૧૯ ની ભાદરવા વદ ૧૩ ના ૧ લા ઠરાવ (પરિશિષ્ટ ૧) અનુસાર
.
શ્રી મમ્મટાચાર્યના કાવ્યપ્રકાશના ઉલ્લાસ ૧ થી ૬ ના અનુવાદ
પ્રથમ ભાગ તરીકે પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે.
}
ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ કાર્યાલય, અમદાવાદ પ્રતિક સં. ૧૯૮૧
પ્રાક
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
કાવ્યશાસ્ત્ર સંસ્કૃત સાહિત્યને એક મહત્ત્વનો ભાગ છે. પ્રાચીન ભારતને આપણને જે જ્ઞાન વારસો મળ્યો છે તેમાં બે શાખાઓનાં ચિંતન પશ્ચિમના બુદ્ધિવૈભવના વર્તમાન યુગમાં પણ મનન એગ્ય અને ભવિષ્યના કાર્ય માટે ઉબોધક અને માર્ગદર્શક છે. એક દર્શનશાસ્ત્રનાં અને બીજાં કાવ્યશાસ્ત્રનાં. પ્રાચીન ભારતે જ્ઞાનના સમસ્ત પ્રદેશમાં યથાશક્ય પ્રયત્ન કરેલ છે. તેમાંના ઘણા ભાગનું અધ્યયન કેવળ ઐતિહાસિક દષ્ટિએ ઉપયોગી છેકેટલાકનું તે તે વિષયના નિરૂપણ માટે યોગ્ય પરિભાષા મેળવવા માટે ઉપયોગી છે. પણ દાર્શનિક સાહિત્ય અને કાવ્યમીમાંસાનું સાહિત્ય ઊંડા અનુભવમૂલક ચિંતન ઉપર રચાએલું હોવાથી સદાને માટે આદગ્ય છે.
આ શાસ્ત્રો જીવનના જે જાતના અનુભવોની ચર્ચા કરે છે તે સર્વ ગ્રાહ્ય કરાવી શકાય એવા હોતા નથી અને એમ હોવાથી તે ઉપરથી ઉપજાવેલા સિદ્ધાન્તો સર્વસંમત થઈ શકતા નથી. આથી દરેક વ્યક્તિને તેમ જ દરેક સાહિત્યયુગને પિતાને સ્વાનુભવ કરવાની અને તદનુસાર દૃષ્ટિ ઘડવાની જરૂર હમેશાં રહે છે. આથી પ્રાચીન કાવ્યમીમાંસકાના બધા વિચારે આજે આપણને ઉપયોગી કે મહત્ત્વના ન લાગે એ સ્વાભાવિક છે. તેમના દોરાયા આપણે ન દોરાઈએ એ પણ જરૂરનું છે. પણ જે દરેક વ્યક્તિ કે દરેક યુગ કેવળ પોતે જેટલું મેળવી શકે તેટલાથી જ ચલાવી લેવા માગે છે તે જરૂર જ્ઞાનદરિદ્ર રહે; બીજાઓએ પ્રયત્ન કરી જે ફલપ્રાપ્તિ કરી હોય તેને વિવેકપૂર્વક લાભ લે તો જ જ્ઞાનમાર્ગમાં પ્રગતિ થાય. આથી જ્ઞાનની જે જે દિશામાં પ્રજાને પ્રગતિ કરવાની હોય તે તે દિશામાં તેના પૂર્વજોએ કયાં સુધી અને કેવી રીતે ગતિ કરી છે તે જાણવું અને જોવું આવશ્યક છે. અને તેથી આપણું સાહિત્યમીમાંસા સમૃદ્ધ થાય, તેને નવું ઉધન મળે અને નવા સંસ્કાર પ્રાપ્ત થાય તેટલા માટે પ્રાચીન કાવ્યમીમાંસાના વિચારે સેવવા આપણે માટે આવશ્યક છે.
આ વિષયોમાં આજે આપણું ઉપર પશ્ચિમના વિચારેનું પ્રભુત્વ છે. આ પ્રભુત્વ સર્વત્ર તેમનું ચિંતન વધારે મર્મગ્રાહી છે એટલા માટે નથી. તેનું ખરું કારણ અમારી સમજણ પ્રમાણે, આપણું પ્રાચીન કાવ્યમીમાંસકાના ચિંતનનું યોગ્ય સેવન થતું નથી તે છે. બન્નેના તટસ્થ અભ્યાસીને કદાચિત જણાશે કે પાશ્ચાત્યની વિશેષતા તેમની પ્રતિપાદનશૈલીમાં રહેલી છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી જ તે વધારે આકર્ષક છે, અને આપણે તે શૈલી સ્વીકારી છે. પણ કાવ્યસ્વરૂપ વિષેનાં બન્નેનાં ચિંતને સરખાવતાં જણાશે કે બંને સરખાં મનન એગ્ય છતાં પ્રાચીનનાં ચિંતનમાં જેટલું લક્ષ્યધિત્વ અને ઊંડાણ છે તેટલું કદાચિત આધુનિક પાશ્ચાત્યાના વિચારમાં નહિ હોય. આપણી કાવ્યસ્વરૂપની ચર્ચાની દિશા યોગ્ય રીતે નિયંત્રિત થાય તે માટે વિચારતાં જણાય છે કે, આપણે પ્રાચીનોના વિચારોનું યથાયોગ્ય સેવન કરવું જોઈએ. તે સેવનથી કાવ્યમીમાંસામાં આપણી પ્રજા તરીકે ની વિશિષ્ટ વૃત્તિ કઈ જાતની છે તેનું પણ આપણને ભાન થવાને સંભવ છે. આવું ભાન આપણને હોય તો આપણે આપણી ઊણપ અન્ય પ્રજાઓની વિચારસંપત્તિથી કેવી રીતે પૂરવી તેને યોગ્ય માર્ગ પણ આપણને સુઝે; અને અન્યોના વિચારને ઉપયોગ કર્યા છતાં આપણે સર્જકશક્તિ લુપ્ત ન થાય.
આ જાતના વિચારથી ગૂજરાતી સાહિત્યરસિક વર્ગ આગળ પ્રાચીનેની સાહિત્યમીમાંસા મૂકવાની અમને આકાંક્ષા થઈ આ માટે મૂળ લેખકોમાંથા વિચારો લઈ તેનો નિબન્ધોમાં ઊહાપોહ ર્યા પહેલાં કોઈ પ્રામાણિક કાવ્યમીમાંસકનો ગ્રંથ અનુવાદરૂપે રજુ કરવો એ ક્રમ વધારે યોગ્ય લાગે. અને આ માટે વાગેવતાવતાર શ્રી. અમેટાચાર્યનો કાવ્યપ્રકાશ (આશરે ઈ.સ. ૧૧૦૦થી ૧૧૫૦) અમે પસંદ કર્યો. તેને પસંદ કરવાનું કારણ એ કે એમાં પ્રાચીન કાવ્યમીમાંસકોની બંને પ્રણાલીઓનો–“રતિરામ વાચચ' અને “અર્થ સદાચ વ્યિા છે એવસ્થિત :–ોગ્ય રીતે સમન્વય થએલો દેખાય છે.
કાવ્યપ્રકાશ લખવામાં મમ્માટાચાર્યે સંસ્કૃત ભાષાની સર્વપ્રકારની શક્તિને ઉપયોગ કર્યો છે એમ કહીએ તો તેમાં જરા પણ અતિશયોક્તિ નથી. કારિકા, વૃત્તિ અને ઉદાહરણમાં એક શબ્દની પણ અતિશયતા ભાગ્યે જ જણાશે, અને છતાં જે કાંઈ કહેવાનું છે તે સંપૂર્ણતાથી કહ્યું છે. રસની ચર્ચામાં કે વ્યંજનાની સ્થાપનામાં વૃત્તિની શૈલી ઉત્તમ ગદ્ય સાહિત્યના નમૂના રૂપ છે. આવા ગ્રંથનું ભાષાન્તર કરવાનો પ્રયત્ન એ એક સાહસ જ કહેવાય; અને અમને આ કાર્યમાં પં. સુખલાલજીની મદદ ન હેત તો અમે આ સાહસ ખેડવાની હિંમત ન કરત. વ્યાકરણ, અલંકારશાસ્ત્ર, અને દર્શનશાસ્ત્રના એમના તલસ્પર્શી જ્ઞાનની મદદથી જ આ ત્રણે શાને એક પટમાં વણી દેતા આ ગ્રંથને ગૂજરાતી રૂપાન્તર આપવાનો પ્રયત્ન અમે કરી શક્યા છીએ.
અમારા પ્રયત્નની અપૂર્ણતાઓનું અમને ભાન નથી એમ તો નથી. મળ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથ અનેક ટીકાઓ (લગભગ ૭૦) થયા છતાં સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસીઓને માટે હજી સુગમ થયો નથી, હજી પણ ગુગમ્ય જ છે. અમારા પ્રયત્ન ગૂજરાતી અભ્યાસીઓ માટે તે ગ્રંથને સર્વથા સુગમ કરી મુક્યો છે એમ અમે માનતા નથી. પણ સાવધાનતાથી ભણનારને મૂળકારનું રહસ્ય કેટલેક અંશે સમજાશે એવી અમારી આશા છે. આ પ્રથમ પ્રયત્ન બીજે વધારે સમર્થ પ્રયત્ન–અમારા કે બીજાના હાથે-પ્રેરશે તે પણ અમે સંતોષ માની લઈશું.
ભાષાન્તર કરવામાં બને તેટલો મૂળને વળગી રહેવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. ટિપ્પણમાં મૂળના અર્થને યથાશક્તિ સ્પષ્ટ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે. પૂર્વાપર ઉલ્લેખો આવશ્યક સ્થળે આપ્યા છે. ટિપ્પણો પાડિય બતાવવાનું ક્ષેત્ર ન બની જાય એની સરત રાખી છે. મૂળના અર્થને વિશદ કરવો એ જ પ્રધાન હેતુ રાખે છે.
ઉદાહરણોનું ભાષાન્તર પધમાં અને ગદ્યમાં બંનેમાં આપ્યું છે. પદ્ય મૂળ ગ્રંથના ભાગ તરીકે આપ્યું છે અને ગધ ટિપ્પણો સાથે આવી નીશાની વચ્ચે મૂકયું છે. બંને આપવાનું કારણ એ કે કેવળ ગધ આપવાથી મૂળના ભાવ અને સ્વરૂપ બરાબર બતાવી શકાતાં ન હતાં; અક્ષરશઃ અનુવાદની અપેક્ષા રાખનારા માટે ગધમાં પણ અનુવાદ આપવો આવશ્યક હતો.
અહી એ જણાવવું જોઈએ કે કેટલાંક ઉદાહરણો આપણી સંસ્કારિતાની વૃત્તિને ખટકે એવાં છે. ઉદાહરણે મોટે ભાગે શંગારનાં છે..
જ્યાં સુધી જીવનમાં સ્ત્રીપુરુષના પ્રેમભાવનું પ્રાબલ્ય છે ત્યાં સુધી એ રસ કાવ્ય કે કલામાં પ્રાબલ્ય ભેગવશે. પણ એના કલાત્મક રૂપમાં એ મર્યાદા ઓળંગી જાય એ આપણા આત્માને ખૂંચે એવી બાબત છે. આજે આપણા જીવનનો આદર્શ સ્ત્રીપુરુષના સંબધનું રહસ્ય વધારે આધ્યાત્મિક કલ્પવા તરફ છે; તેથી આપણે કેટલાંક સંસ્કૃત કાવ્યોથી કંટાળી જઈએ એ સ્વાભાવિક છે. આપણને એ ગ્રામ્ય (ગામડાનાં એ અર્થમાં નહિ) લાગે તો પણ નવાઈ નહિ. પણ તે સમયના લૌકિક આદર્શો આપણાથી જૂદા હતા એ આપણે સ્મરણમાં રાખવું જોઈએ; (અને તેમાં એ ખાસ કરી કારમીરની રાજકીય અને સામાજિક સ્થિતિને ઈતિહાસ ધ્યાનમાં લેવો જોઈએ.) એ યુગમાં કાવ્યશાસ્ત્રમાં ઝીણવટ આવતી હતી પણ કાવ્યો ભાવમાં એકજાતનાં અને સ્થૂલ થતાં હતા. આ વિરોધાભાસનાં ઉદાહરણે બીજી પ્રાચીન સંસ્કૃતિઓમાં પણ મળે છે. આ તરફ આપણે ઐતિહાસિક દષ્ટિથી જોવાનું જ પ્રાપ્ત થાય છે. એનાં અનિષ્ટ તત્ત્વનું, એ પ્રાચીન છે માટે અનુકરણ કરવું, એ મૂઢત્તિ છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથના કર્તા કે કર્તાઓ–મમ્મટ અને અલ્લટને કાલનિર્ણય, સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રના ઇતિહાસની રૂપરેખા, તેનું તાંત્વિક નિરૂપણુ વગેરે ગ્રંથ પૂરે થયે કરવાની ઉમેદ છે.
આ અનુવાદમાં જે દેષ દેખાય-મૂળને સમજવાના તેમ જ અનુવાદની કળાના-તે અમને ક્યા કરી બતાવવાની વિદ્વાનોને વિનન્તી કરી અમે આ ગ્રંથ ગુજરાતના સાહિત્યરસિકે સમક્ષ રજુ કરીએ છીએ.
ગૂજરાત પુરાતત્વ મન્દિર ની તિથિ આએ વદ ૧ર સં. ૧૮૮૦ ઈ.
અનુવાદક
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનમ
ઉલ્લાસ ૧ ઉલ્લાસ ૨ ઉલ્લાસ ૩ ઉલ્લાસ ૪ ઉલ્લાસ ૫ ઉલ્લાસ ૬
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
પ્રથમ ઉલ્લાસ
ગ્રન્થના આરંભમાં ગ્રન્થકર્તા વિઘો નાશ થવા માટે યોગ્ય ઈષ્ટદેવતાનું ચિન્તન કરે છે.
નિયતિતનિયમદિતાં વમળમાન્યાતા !
नवरसरुचिरां निर्मितिमादधती भारती कवेर्जयति ॥ १ ૨નિયમ ન જ્યાં નિયતિના, આનન્દમયી, ન અન્ય પરતત્વ, નવ-રર-શાલી સૃષ્ટિ, રચતી કવિ-ભારતી તણે જય હે
બ્રહ્માની સષ્ટિ, નિયતિ શકિતથી નિયમિત થયેલા સ્વરૂપવાળી, સુખ દુખ મહ સ્વભાવવાળી, પરમાણુ વગેરે ઉપાદાન અને કર્મ વગેરે સહકારી કારણે ઉપર આધાર રાખનારી, છ
૧ યોગ્ય એટલે ગ્રન્થના વિષયને યોગ્ય. આ ગ્રન્થને વિષય કાવ્યચર્ચા છે એટલે ઈષ્ટદેવતા તરીકે કવિની વાણીનું ચિન્તન કરવું યોગ્ય ગણાય.
૨<નિયતિએ કરેલા નિયમોથી રહિત,કેવળ આનન્દમય, અન્ય સાધનથી. સ્વતંત્ર, નવરસ વડે ચિર, એવી સૃષ્ટિને કરનારી કવિની વાણી જય પામે છે. > | સામાન્ય સૃષ્ટિમાં આપણે અનેક નિયમો જોઇએ છીએ. જેમકે ગરમીથી ધાતુનું કદ વધે છે,” “કમલ પાણીમાં થાય છે' વગેરે; આ સઘળા નિયમો જે શકિતથી થાય છે તે નિયતિ. સૃષ્ટિની વ્યવસ્થા નિયતિથી રહેલી છે. દરેક બનાવ તે નિયતિને આધીન છે.
• “જય પામે છે.” મૂળમાં નિયતિ છે. આમાં જ ધાતુ છે તે સકર્મક હોય ત્યારે તેને અર્થ બીજા ઉપર વિજય મેળવવો એવો થાય છે. પણ અકર્મક હોય ત્યારે તેને અર્થ ઉત્કર્ષ પામવો એવો થાય છે. અહીં એ અર્થ છે.
૩ ઉપાદાન અને સહકારી કારણેઃ જે દ્રવ્યની અમુક વસ્તુ બનેલી હેય તે દ્રવ્ય તે વસ્તુનું ઉપાદાન કારણ કહેવાય. જેમકે ખાદીનું ઉપાદાન કારણ સુતર. ઉપાદાન કારણ સિવાયની બીજી જે બાબતો વસ્તુની ઉત્પત્તિમાં કારણભૂત હોય તેને સહકારી કારણોમાં સમાવેશ કરવાનો છે. કર્મ એટલે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
રસાવાળી અને (છતાં) તે વડે મનહર જ [એમ] નહિ એવી છે; કવિની વાણીની સૃષ્ટિ તે એથી વિલક્ષણ છે, માટે 'જય પામે છે.’ જય પામે છે' એ અથી નમસ્કારનું સૂચન થાય છે, માટે તેને પ્રણામ કરૂં. છું એમ પ્રાપ્ત થાય છે.
અહીં (ગ્રન્થના) વિષય સપ્રયેાજન' છે એ વાત કહે છે— કાવ્ય યશ, અર્થ, વ્યવહારજ્ઞાન, અમંગલને નાશ, અવિલમ્મિત પરમ આનન્દ અને કાન્તાની પેઠે ઉપદેશ આપવા માટે છે. ર
[કાવ્ય નીચેનાં પ્રત્યેાજના] કવિ અને સહૃદયને જેને જે ચેાગ્ય તેને તે સાધી આપે છે; કાલિદાસાદિને મળ્યા હતા તેમ યશ; શ્રી હર્ષાદિપાસેથી ધાવકાદિને મળ્યું હતું તેમ ધન; રાજાદિ વિષેના ચે!ગ્ય આચારનું જ્ઞાન; મયુરાદિને આદિત્યાદિથી થયું હતુ. તેમ અનંનિવારણ; સ પ્રત્યેાજનમાં શિરેામણિ—કાવ્ય સાંભળતાં વાર જ રસના સ્વાદથી ઉત્પન્ન થતા, બીજા બધા જ્ઞાનના વિષયેાને વિગલિત કરી નાખતા—આનન્દે; શબ્દ અને અર્થના ગાણપણાથી રસના ક્રિયા. કાઇ પણ દ્રવ્યની ઉત્પત્તિ માટે તેના અવયવાના સયાગ આવશ્યક છે. જેમકે ખાદીની ઉત્પત્તિ માટે સુતરના તાંતણાના સંચળ. આ સયેગ ક્રિયા વિના સંભવતા નથી. ક્રિયાથી ન્યાયશાસ્ત્રમાં વર્ણવેલાં ઉત્ક્ષપણાદિક કર્મો અહીં સમજવાનાં છે. વગેરે શબ્દથી Íિમત્તકારણ સમજવાનું છે. સમવાયી અને અસમવાયીમાં ન આવતી જે બાબતેા કારણભૂત હોય તેને નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે. જેમકે સાળ, વણકર વગેરે ખાદીનાં નિમિત્ત કારણ છે. ન્યાયવૈશેષિક દર્શનની વિચાર પ્રણાલી પ્રમાણે કારણેાના ત્રણ વિભાગ પડે છે, સમવાયી ( ઉપર જણાવેલું ઉપાદાન ) અસમવાયી અને નિમિત્ત. જુએ. ત. સ. ૩૭. ખીજાં કેટલાંક દઈને તેના ઉપાદાન અને સહકારી એવા એ ભેદ (ઉપર પ્રમાણે) પાડે છે.
૪ મધુર, ખાટા, ખારા, તીખા, તૂરા, કડવા એવા છ રસ ગણાવેલા છે. ૫ સેાજન. જે કુલ સિદ્ધ કરવા અમુક ક્રિયા કરીએ એ કુલ તે ક્રિયાનું પ્રયાજન છે. જેને ઉદ્દેશીને ક્રિયા પ્રવૃત્ત થાય તે તેનું પ્રયાજન કહેવાય. પાણી ભરવું એ ધા બનાવવાની ક્રિયાનું પ્રયાજન છે.
હું છેલ્લા પ્રવેાજન—કાન્તાની પેઠે ઉપદેશ આપવા માટે—નું નિરૂપણુ
કરે છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ઉલાસ અંગભૂત વ્યાપાર વિષે તત્પર હોવાને લીધે, કાવ્ય અર્થાત્ લકત્તર વર્ણનમાં કુશળ કવિનું કર્મ, જે પ્રભુસમાન શબ્દની પ્રધાનતાવાળા વેદાદિ શાસ્ત્રોથી તેમજ] અર્થતાત્પર્યવાળા મિત્ર સમાન પુરાણ ઇતિહાસાદિથી વિલક્ષણ છે, તે કાન્તાની પેઠે રસ ઉત્પન્ન કરી પિતા તરફ અભિમુખ કરી, રામની પેઠે વર્તવું રાવણની પેઠે ન વર્તવું એવો ઉપદેશ કરે છે.૧૦ માટે સર્વથા તેમાં પ્રયત્ન કરે રોગ્ય છે.
એ પ્રમાણે એનું (કાવ્યનું પ્રયોજન કહીને કારણ કહે છે.
૭ વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાને સંયોગ થવો તે; અથવા વ્યંજના. આ બધાનું વર્ણન ચોથા ઉલ્લાસમાં આવશે.
૮ “અમુક કરે' એવો ઉપરી હુકમ કરે છે તેમાં સેવકને માટે શંકા કે વિચારને અવકાશ નથી. વેદનો આદેશ પણ એવો છે માટે પ્રભુસમાન. શબ્દપ્રધાન એટલે જેમાં શબ્દનું અત્યન્ત મહત્ત્વ છે. જેમકે ૩મી પુરોહિત (ઋ. મેં ૧. સ. ૧) એ શબ્દોને ઠેકાણે હિઝે પુરોતિ એમ ન કહી શકાય. એટલે કે શબ્દોના અર્થતાત્પર્યની દૃષ્ટિએ પણ ફેરફાર ન થઈ શકે. આદિ શબ્દથી સ્મૃતિ સમજવાની.
૮ મિત્ર હોય તે “ જે આમ કરશો તો આવું પરિણામ આવશે.' એવો વસ્તુતત્વનો બોધ કરે છે, પણ તેની પાસે તેમ કરાવતો નથી; તે પ્રમાણે પુરાણ ઇતિહાસ વગેરે “ આમ કરશો તો આમ થશે ” એટલો માત્ર વસ્તુતત્વને બંધ કરે છે, માટે પુરાણ-ઈતિહાસ એ તાત્પર્યને બાધ કરતા મિત્ર સમાન છે. આદિ શબ્દથી આખ્યાન વગેરે સમજવાં.
૧૦ ઉપદેશ ત્રણ પ્રકારનો છેઃ પ્રભુસમાન, મિત્ર સમાન અને કાન્તાસમાન. પ્રભુની માફક હુકમ કર્યા વિના કાન્તાનો ઉપદેશ રસિકતાથી પિતા તરફ આકથી માણસને યોગ્ય પ્રવૃત્તિ કરાવી શકે છે; મિત્રની માફક કેવળ તાત્પર્ય કહી કાન્તા બેસી રહેતી નથી, પણ યોગ્ય આચરણમાં પ્રેરે છે; તેમ કાવ્ય પણ માણસને રસિકતાથી પિતા તરફ આકવિ એગ્ય રસ્તે દેરે છે. કાવ્યમાં ઉપદેશને સ્થાન હોવું જોઈએ કે નહિ તેને યોગ્ય જવાબ ઉપરના નિરૂપણમાં મળી જાય છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
શક્તિ, લેક, શાસ્ત્ર, અને કાવ્ય વગેરેના મનનથી થતી નિપુણતા, અને કાવ્ય જાણનારાના ઉપદેશથી કરેલ અભ્યાસ, એ કાવ્યના ઉદભવને હેતુ છે. ૩
શક્તિ એ કવિત્વના બીજરૂપ એક પ્રકારને સંસ્કાર છે– જેના વિના કાવ્ય પ્રસરી જ ન શકે અને પ્રસરે તે ઉપહસનીય થાય; લેક એટલે સ્થાવર અને જંગમ રૂપ લેકનું વૃત્ત, શાસ્ત્ર એટલે છન્દ વ્યાકરણ અને શબ્દકેશ તથા કલા, ચાર પુરુષાર્થો, હાથી ઘોડા ખડ્ઝ વગેરેના લક્ષણગ્રન્થો; કાવ્યો એટલે મહાકવિઓનાં કા? વગેરે શબ્દથી ઇતિહાસ વગેરે સમજવાં તેમના વિમર્શનથી એટલે મનનથી] વ્યુત્પત્તિ [એટલે નિપુણતા] થાય છે; જેઓ કાવ્ય કરી શકે અને વિચારી શકે તેમના ઉપદેશથી, કાવ્ય કરવાની અને જવાની ફરી ફરીને પ્રવૃત્તિ, એ ત્રણેય ભેગા, જૂદા જૂદા નહિ, કાવ્યના ઉદ્દભવમાં, નિર્માણમાં અને સમુલાસમાં હેતુ છે–નહિ કે હેતુએ છે.૧૨
એ પ્રમાણે કારણ કહીને તેનું સ્વરૂપ કહે છે, (૧) દોષ વિનાના, ગુણવાળા, વળી ક્યાંક અલંકાર વિનાના
| શબ્દાર્થ તે કાવ્ય, દેષ, ગુણ અને અલંકાર હવે પછી કહેવાશે. ક્યાંક એ શબ્દથી એમ કહે છે કે સઘળે અલંકારવાળું તે હોય જ, કયાંક પુટ અલંકાર ન હોય તે પણ કાવ્યત્વને હાનિ થતી નથી. જેમકે
૧૧ હેતુ એટલે કારણું પ્રયોજન અને હેતુ બન્નેના અર્થો જુદા છે. પાણી ભરવું એ ઘડાનું પ્રયોજન છે અને માટી, ચાક, કુંભાર વગેરે હેતુ છે–કારણ છે.
૧૨ શક્તિ, લોક, શાસ્ત્ર અને કાવ્ય વગેરેના મનનથી થતી નિપુણતા, કાવ્ય જાણનારના ઉપદેશથી કરેલો અભ્યાસ, એ ત્રણેયની સામગ્રી કાવ્યનું કારણ છે. એ ત્રણ મળીને કારણ છે, હરકેઈ એક પૂરતું કારણ નથી.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથ ઉલ્લાસ
૧૩૨ કૌમાર તળેા જ ચાર વર તે, તે ચૈત્રની રાત્રિ, ખીલી માલતીં ગધ લૈ કદમના તે પ્રૌઢ વા વાય છે. તેની તેજ હું, તેાય હૈડું તલસી છે આ રહ્યું રેવાને તટ ચેતસી તરુતલે, કેલિની લીલા વિષે. ૧અહીં કાઇ પણ સ્ક્રુટ અલંકાર નથી. રસ જ પ્રધાન હાવાથી તે અલકાર થઈ શકતા નથી.૧૪
જ
કાવ્યના ભેદ્દા ક્રમથી કહે છે.
(સૂ. ૨) આ, વાચ્યથી વ્યંગ્ય ચડી જતાં ઉત્તમ; તેને મુદ્દે એ ધ્વનિ કહેલ છે. ૪
આ એટલે કાવ્ય. મુધાએ એટલે વૈયાકરણેાએ, મુખ્ય એવા જે ૧૫સ્ફેટરૂપ વ્યંગ્ય છે તેના વ્યંજક શબ્દને માટે ધ્વનિ શબ્દ વાપર્યા છે. તેથી તેના મતના બીજા અનુયાયીએ વાચ્યને ગાણુ કરનાર એવા બ્યૂગ્યને સૂચવવા સમર્થ શબ્દાની જોડને પણ ધ્વનિ૧૬ હે છે. જેમકે:
૧૩ ૮જે કામારના હરનાર હતા તે જ વર છે, તેની તે જ ચૈત્રની રાત્રિએ છે, ઉઘડેલા માલતી ફૂલથી સુગન્ધિત થએલા કદંબના એ જ પ્રૌઢ વાયરા છે, એની એ જ હું છું તાપણુ રેવાના કાંઠા ઉપર વેતસીના ઝાડ હેઠળ સુરતવ્યાપારની લીલાવિધિ માટે ચિત્ત ઉત્કંતિ થાય છે.>
૧૪ જ્યારે રસ અપ્રધાન હાઇ અન્ય પ્રધાનભૂત વાક્યાનું અંગ હેાય ત્યારે રસવત અલંકાર કહેવાય છે. અહીં રસ પ્રધાન છે, માટે રસવત્ અલંકાર થઇ શકતા નથી. રસવત અલંકારને માટે જુએ. ઉદાહરણ ૧૧૬. ઉલ્લાસ ૫. ૧૫ વૈયાકરણાના મત એ છે કે શબ્દ નિત્ય છે. આપણે શબ્દના વર્ણ એકીસાથે ખેલતા નથી, પણ એક પછી એક એલીએ છીએ. હવે અર્થ સમજાવવાની શક્તિ તે આખા શબ્દમાં રહેલ છે, અને શબ્દ તે આપણે આખા એકીસાથે એટલી શકતા નથી. ત્યારે ખેલવાથી શબ્દા સમજાય છે કેવી રીતે? તેને ખુલાસા વૈયાકરણા એવા કરે છે કે આપણા એક પછી એક ખેલાઇ મેકલાઇને અસ્ત થતા ધ્વનિથી, અવાજથી, નિત્ય શબ્દ જે વ્યંગ્ય છે તે વ્યક્ત થાય છે અને તેનાથી અમેધ થાય છે. તે નિત્ય શબ્દને સ્ફોટ પણુ કહે છે, અને તેજ મુખ્ય છે.
૧૬ વૈયાકરણા જેમ ફેટને વ્યકત કરનાર અવાજને ધ્વનિ કહે છે તેમ આલંકારિકા પ્રધાનભૂત વ્યગ્યાર્થને વ્યકત કરનાર શબ્દાર્થ –યુગલને ધ્વનિ, નિકાવ્ય કહે છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
૧૭આણે રાગ કાકા, ખયુ" સ્તનતટે છે સર્વથા ચન્હને, આંખાની અણિમાં ન કાજળ, થયાં રાંમાંચ તન્વી તને; જુઠ્ઠું ખાલી, કૃતિ ! તેં સાતણી પીડા ન જાણી કશી ન્હાવા વાવ ગઈ ન તે અધમની પાસે અહીંથી નકી. ૨
અહીં અધમ પદ્મથી તેની પાસે રમવા ગઈ હતી એમ પ્રધાનપણે સૂચવાય છે.
(સૂ. ૩) એવું વ્યંગ્ય ન હોય. પણ ગાણ વ્યવ્યવાળુ' હાય
તે મધ્યમ,
એવું વ્યંગ્ય ન હાય એટલે વાચ્યથી ચડી જાય એવું ન હાય તે. જેમકેઃ
ગામ–તરુણના હાથે, નવ વઝુલમંજરી ફરી ફરીને દેખતાં તરુણીની, મુખ છબિ ઝાંખી જ અેક થઈ. 3
અહી વ‘જીલ વેલના મડપમાં સંકેત આપીને ન આવી. એ વ્યવ્ય ગૌણ છે, શાથી જે તેની એટલે વ્યગ્યની અપેક્ષાએ વાચ્ચે જ ચમત્કારી છે.
(સૂ. ૪) શબ્દચિત્ર અને વાચિત્ર (એવું) અવ્યંગ્ય અવર
મનાય છે. પુ
ચિત્ર એટલે ગુણુ અને અલંકારવાળુ. અન્યગ્ય એટલે સ્કુટ વ્યંગ્યાથથી રહિત. અવર એટલે અધમ. જેમકેઃ
૧૭<તારા સ્તનતટ ઉપરથી બધું ચન્દન ખરી પડયું છે, તારા અધર ઉપરથા રંગ ભૂસાઇ ગયા છે, તારાં નેત્રા ઢેડ ખૂણે આંજણ વિનાનાં થઇ ગયાં છે અને તારા નાજુક શરીર ઉપર રામાંચ થાય છે; હૈ ઝૂડાખેલી સખીજનની પીડા ન જાણતી ક્રૂતિ, તું અહીંથી વાવ ઉપર ન્હાવા ગામ હતી, તે અધમની પાસે ગઇ ન હતી. >
૧૮૮હાથમાં વંજુલની તાજી મજરીવાળા ગ્રામતરુણને વારવાર જોતી તરુણીની મુખકાન્તિ અતિશય ઝાંખી થાય છે. >
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ઉલ્લાસ
૧ાળા સ્વચ્છ ઊંડાં જલેાની ઉછળે સ્વચ્છન્દથી ખેા મહીં, વામી મેહ મહર્ષિ હષઁથી કરે જ્યાં સ્નાન ને આનિક, મોટા મ’ડુક જ્યાં દૌંપે દર, કુમે ધિંગા અને દીર્ઘના, દ્રોહે, કૂદતી મત્ત ઉમિથી, હણે મન્દાકિની મન્ત્રતા.
૪
૨૦મહેલથી માનદ મ્હાર નીસર્ચો
સહેજ, એવું સુણી ગાભરા થઈ, ત્વરાથી ઇન્દ્રે ભીડી આગળા દીધે, ભચે શું મીંચે અમરાવતી દુગે.
એ રીતે કાવ્યપ્રકાશમાં, કાવ્યનાં પ્રત્યેાજન કારણુ સ્વરૂપ અને પ્રકારના નિર્ણયના પ્રથમ ઉલ્લાસ સમાપ્ત થયા.
પ
૧૯ ૮સ્વચ્છન્દથી ઉછળતાં સ્વચ્છ (અને) કિનારાની અપેાલેામાં બળવાન્ પાણીનાં મેાજાથી નાશ થતા મેાહવાળા મહિષએ વડે જેમાં રનાન અને આનિક કરાય છે, જેના ખાડાઓમાં ચળકતાં મેટાં દેડકાં છે, માં લચી પડેલાં ઝાડની ઇર્ષ્યાથી મેટાં મેટાં મેજાં ઊંચાં જવાથી અતિશય મદવાળી સન્દાકિની તમારી મદતાના એકદમ નાશ કરે.>
મૂળ ક્લાકના ઉચ્ચાર કેવા થાય છે, તે વાંચકની કલ્પનામાં આવે તે માટે તે નીચે આપ્યા છે.
स्वच्छन्दोच्छलदच्छकच्छकुहरच्छः ततराम्बुच्छटा मूर्छन्मोहमदर्विहर्षविहितस्नानाह्निकाह्राय वः ।
भिद्यादुद्यदुदारदरदरी दीर्घादरिद्रद्रम
द्रोहोद्रकमहोर्मिमेदुरमदा मन्दाकिनो मन्दताम् ।
૨૦ <જે માનને પેાતાના મંદિરથી સહેજ બ્હાર નીકળ્યે સાંભળીને ઇન્દ્રે ગભરાટથી જેના આગળા એકદમ બંધ કરી દીધા તે અમરાવતી ભ્રમથી જાણે આંખા બંધ કરી દે છે.>
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખજો ઉલ્લાસ
ક્રમથી શબ્દ અને અર્થનું સ્વરૂપ કહે છે.
(સૂ ૫) અહીં, શબ્દ, વાયક લાક્ષણિક અને વ્યંજક ત્રણ
પ્રકારના છે.
અહી એટલે કાવ્યમાં. એનું સ્વરૂપ કહેવાશે. (સૂ. ૬) વાસ્થ્ય વગેરે તેના અર્થો છે.
(વાચ્ય વગેરે એટલે) વાચ્ય લક્ષ્ય અને વ્યંગ્યું. (સૂ. ૭) કેટલાએકમાં તાત્પર્યા પણ.
જેનું સ્વરૂપ આગળ કહેવાશે એવા-પદના અર્થાના-આકાંક્ષા, ચેાગ્યતા અને સનિધિને લીધે, સમન્વય થાય ત્યારે, વિશિષ્ટ સ્વરૂપવાળા, કાઇપણ એક પદના અર્થ નહિ એવા વાકયા ઉદય પામે છે, એવેા અભિહિતાન્વયવાદીઓના મત છે; વાચ્ય જ વાકયાથ છે એવા અન્વિતાભિધાનવાદીના મત છે
૨
૧ આલંકારિકા સિવાય ખીજા કાઇ વ્યંગ્યને સ્વીકારતા નથી. ૨-૩ કુમારિલભટ્ટના અનુયાયીઓ ભાટ્ટ મીમાંસકેા અભિહિતાન્વયવાદી કહેવાય છે. તેઓ માને કે અભિધા લક્ષણા અને વ્યંજના ઉપરાંત એક તાત્પ શક્તિ પણ છે; જે પદમાં નહિ પણ વાકયમાં રહે છે. “રામચન્દ્રની ગાય જાય છે.” તેમાં પદ્મા આકાંક્ષા યેાગ્યતા સ`નિધિથી સંકલિત થયાં છે. રામચંદ્ર એક પદ છે, તેનેા અમુક અર્થ છે, ગાયના અમુક અર્થ છે, વગેરે; પણ આખું વાકય ખેલાયાથી રામચંદ્રના સ્વામિત્વને અર્થ જે નીકળે છે તે કાઇ પણ એક પદનેા અર્થ નથી; છઠ્ઠી ભક્તિને અર્થે તા માત્ર સબંધ જ થાય છે. પણ અહીં એ સામાન્ય સબંધના અર્થ ઉપરાંત આપણે સ્વામિત્વના વિશિષ્ટ સંબંધ, ખાસ સંબંધ જે સમજીએ છીએ તે તાત્પ શક્તિને લીધે સમજીએ છીએ. અભિહિત એટલે અભિધા શક્તિથી પદેદારા પ્રથમ ઉપસ્થિત થયેલા અર્થા; તેમને અન્વય એટલે સંબધ ( વાકયા ) તાત્પર્ય વૃત્તિથી ભાસમાન થાય છે એમ અભિહિતાન્વયવાદીઓ કહે છે. પ્રભાકર-ગુરુના અનુયાયીએ અન્વિતાભિધાનવાદીએ કહેવાય છે. તેઓ કહે છે કે અભિધા શક્તિથી જે અર્થ પ્રતીત થાય છે તે અન્વિત એટલે અન્વયયુક્ત જ પ્રતીત થાય
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજે ઉલ્લાસ
( ૮) ઘણું કરીને બધા પ્રકારના અર્થોનું વ્યંજપરું
મનાય છે. તેમાં વાચ્ચનું, જેમકે– ૪માજ ઘરમાં આજે, સામગ્રી નથી તમે કહ્યું એમ;
તે શું કરવું કહેને, દુહાડે એમ ન ઊંભ રહેશે. ૬ અહીં સ્વચ્છન્દ વિહારાથી સ્ત્રી સૂચવાય છે.
લક્ષ્યનું, જેમકે – ભરીઝવતી સખિ ! પ્રિયને ક્ષણે ક્ષણે વેઠત દુઃખ હું કાજે, સદ્ભાવ અને સ્નેહથી કરવા સરખું કરી દોર્યું તે! ૭
આમાં મારા પ્રિયની સાથે રમીને તે વેરણનું કામ કર્યું છે એ લક્ષ્યાર્થ છે અને તે દ્વારા યારના અપરાધીપણાનું પ્રકટ કરવું એ વ્યંગ્ય છે.
વ્યંગ્યનું, જેમકે જે, નવ હાલે ચાલે પદ્મિનપત્રે વિરાજતી બગલી! ચેખા મરકત થાલે મૂકેલી છીપ કરી શી. છે. અન્વય કોઈ ઇલાયદી વૃત્તિથી ભાસમાન થતો નથી માટે તાત્પર્યવૃત્તિ સ્વીકારવાની જરૂર નથી.
૪ <માજ આજે ઘરમાં જરૂરની સાધન સામગ્રી નથી એમ તમે જ કહ્યું છે, તે કહો શું કરવું છે? દિવસે એમને એમ રહેશે નહિ. >
૫ <હે સખિ (1) સુભગને રીઝવતાં મારા કાજે તું ક્ષણે ક્ષણે દુઃખ પામી છે; સદ્ભાવ અને સ્નેહથી કરવું જોઈએ તેને એગ્ય તેં કર્યું છે! >
૬ <જે પદ્મિનીની પાંદડીમાં સ્થિર અને ન ફરકતી બગલી શોભે છે ! નિર્મળ ભક્તિના વાસણમાં મૂકેલા શંખના બનાવેલા પાત્રની જેમ. > * ૭ મૂળમાં “હશુત્તિ છે. તેને અર્થ શંખનું બનાવેલું છીપના આકાર વાળું ચંદન ઉતારવાનું પાત્ર.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
અહીં હાલ્યા ચાલ્યા વિના એ વડે નિરાંત અને તે નિરાંત વડે નિનપણું સૂચવાય છે. માટે આ સંસ્કૃત સ્થાન છે એમ કાઇ શ્રી કાઇને કહે છે; અથવા તું ખાટું ખેલે છે, તું અહી આવેલા ન હતા એવું સૂચન છે.
૧૦
વાચક વગેરે શબ્દોનું ક્રમથી સ્વરૂપ કહે છે.
(સૂ. ૯) સાક્ષાત સકેતિત અને જે કહે તે વાચક. ૭ અહી'આ, જેના સ`કેતć નથી જણાયા એવા શબ્દના અર્થની પ્રતીતિ ન થતી હાવાથી, સંકેત સાથેના જ શબ્દ ખાસ અને ખાધ કરે છે, તેથી જે શબ્દના જે અથ પરત્વે વ્યવધાન વિના સંકેત સમજાય તે શબ્દ તે અના વાચક છે.
(સ. ૧૦) સકેતિત અ` જાતિ વગેરે ચાર પ્રકારના હોય છે અથવા સકેતિત અર્થ માત્ર જાતિ જ હોય છે. જોકે વ્યકિતથી જ કામ સરતું હાવાથી તે જ પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિને ચેાગ્ય છે, તાપણુ અનન્ય અને વ્યભિચારના
૧૦
૮ ગાય શબ્દના અર્થ અમુક પ્રાણી આપણે ગણીએ છીએ, પણ ગૂજરાતી નહિ જાણનાર તે અં નથી જાણતા. આનું કારણ એ છે કે ગાય ’ શબ્દથી અમુક અર્થ થાય છે એવા શબ્દ અને અર્થ વચ્ચેને સબંધ એ જાણતા નથી. આ સબંધને સંકેત કહે છે.
'
૯ પ્રવૃત્તિ—નિવૃત્તિ—માણસની ક્રિયામાત્રનું પ્રત્યેાજન સુખકારક તરફ પ્રવૃત્તિ અને દુઃખકારકમાંથી નિવૃત્તિ હાય છે. એટલે કે સુખ મેળવવું અને દુઃખ છેડી દેવું. એટલે પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ શબ્દથી માણસની સર્વ ક્રિયા એમ કહેવાને ઉદેશ છે. દલીલ એવી છે કે માણસ જે જે ક્રિયાઓ કરે છે જેમકે ગાયને બાંધવી, છેડકી, દેારવી, તે તેા બધું ગાય વ્યક્તિને ઉદ્દેશીને જ થાય છે; એટલે કાઇ એમ કહે કે “ ગાય બાંધ’” એ વાક્યમાં ક્રિયા તે ગાય વ્યક્તિ સંબંધી થાય છે, માટે ગાય શબ્દને સમ્રુત વ્યક્તિમાં છે એમ ગણવું જોઇએ. એ શંકા “જોકે...યાગ્ય છે” એ વાક્યથી લખી, “તા પણ” એ વાકયથી તેનું સમાધાન કરે છે.
૧૦ આનન્ય, વ્યભિચારઃ——વ્યક્તિમાં સંકેત ટે નહિ તેનું કારણ કહે છે કે તેમાં આનન્ત્યના દેષ આવે છે. ગાય શબ્દ, વ્યક્તિને લગાડવા જઈએ તેા વ્યક્તિ તેા અનન્ત છે, એ અનન્ત વ્યક્તિને ગાય શબ્દ કેવી
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજો ઉલાસ
૧૨
દેને લીધે તેમાં એટલે વ્યકિતમાં, સંકેત કરે ચગ્ય નથી; આ કારણથી અને “ હાથ હિત્ય:”વગેરે શબ્દોને અર્થભેદ ન થતું હોવાથી તેની (વ્યકિતની) ઉપાધિની અંદર જ સંકેત છે.
ઉપાધિના બે પ્રકારે છે. વસ્તુધર્મ અને બોલનારની યદચ્છાથી –મરજીથી–આરપાયેલો. વસ્તુધર્મ પણ બે પ્રકારનું છે. સિદ્ધ અને સાધ્ય. સિદ્ધના વળી બે પ્રકાર છે. પદાર્થને પ્રાણપ્રદ ધર્મ અને પદાર્થને વિશિષ્ટ સ્વરૂપ આપનાર ધર્મ. તેમાં પહેલાને જાતિ કહે છે. વાક્યપદયમાં કહ્યું છે કે “આખલે સ્વરૂપથી, પિતાની મેળે, વ્યક્તિ તરીકે, આખલે છે એમ પણ નથી, આખલે નથી એમ પણ નથી. આખલાપણાના સંબંધથી તે આખલ કહેવાય રીતે લાગુ કરી શકાય? જે કોઈ એમ કહે કે સંકેત અનન્ત ગાયને લાગતો નથી, પણ અત્યારે જેટલી ગાય છે તેટલીને જ લાગે છે, તો વ્યભિચારને દોષ આવે. કારણકે અત્યારે જેટલી ગાયો છે તેટલીને ગાય શબ્દ લાગુ પડ્યા પછી તે પદની શક્તિ તો ખૂટી ગઈ. હવે ભવિષ્યમાં ગાય થશે તેને તે શબ્દ શી રીતે લગાડશે ? જે પછીની ગાયને એ શબ્દ લગાડો. તો શક્તિ વિના તે લગાડવો પડે તે વ્યભિચાર (વિવધારે, અભિચાર-જવું, વ્યાસ થવું હોય તેનાથી વધારે ઉપર જવું, એટલે કે કારણ વિના કાર્યનું થવું,) દોષ છે.
૧૧ અર્થભેદઃ આ પણ, વ્યક્તિમાં સંકેત છે એ શંકાના ઉત્તરમાં કહ્યું છે. ધારો કે વ્યક્તિમાં સંકેત છે એમ કહીએ તે “ડિત્ય નામને. ચાલતો ધોળો આખલો ” એ વાક્યમાં આખલો” એ શબ્દથી જ એ વ્યક્તિને અર્થ થઈ જાય; તો પછી ડિથ, ચાલો, ઘેળે એ શબ્દ કેને બધ કરે? જો એમ કહીએ કે એ શબ્દ પણ એ જ આખલાને બંધ કરે છે તો પછી “ડિત્ય' શબ્દથી પણ એ આખલો બધળેથી પણ એ આખલ “ચાલતોથી પણ એ આખલો એવો અર્થ થાય; એટલે કે ચારેય શબ્દને એક જ વ્યક્તિ અર્થ થા; એટલે શબ્દના અર્થોને ભેદ, ને થઈ શ; બધા શબ્દોને જૂદા જૂદો અર્થ ન થઈ શક્યો, એટલે કે નિરર્થક પુનક્તિને વાંધો આવે. .
૧૨ ઉપાધ એટલે વ્યક્તિમાં રહેલ ધર્મ.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
છે.” બીજે ગુણ છે. અસ્તિત્વ પામેલી વસ્તુ, “ધળું' વગેરે ગુણેથી વિશિષ્ટ બને છે. પહેલા અને પછી એવા જેના અવયવે છે એ ક્રિયારૂપ ધર્મ તે સાધ્ય ધમ.૧૩
૧૩ શબ્દનો સંકેત ઉપાધિમાં થાય છે. તે ઉપાધિ ચાર પ્રકારની છે એમ કારિકામાં કહ્યું તે જ અહાં સ્કુટ કરે છે. આ ચાર પ્રકારે તે જાતિ, ગુણ, ક્રિયા અને યદચ્છા. આ ચારેય ઉપાધિ ગણાય છે. ઉપાધિના નીચે પ્રમાણે અહીં વર્ગો કર્યા છે.
ઉપાધિ
વસ્વધર્મ
વસ્તુધર્મ
યા
સાધ્ય ક્રિયા)
જ ત
ગુણ આપણે કઈ પદાર્થને અમુક નામ આપીએ છીએ તે તે પદાર્થની જાતિ ઉપરથી આપીએ છીએ. કોઈપણ અમુક ગાયને ગાય કહીએ છીએ તે તે વ્યક્તિની ખાતર નહિ પણ ગોત્વ જાતિ સાથેના તેના સંબંધથી ગાય કહીએ છીએ. એટલે કે ગાય પિતાની જાતિને લઈને ગાય બને છે. માટે જાતિ એ પદાર્થને પ્રાણપ્રદ ધર્મ કહ્યો છે. કામળો હે, દૂધ દેવું, વગેરે જે જે સઘળા ધર્મોથી ગાય જાતિ થાય છે તે તેને પ્રાણપ્રદ ધર્મ છે. એ પ્રમાણે પ્રાણપ્રદ ધર્મ ઉપરાંત, જે ધર્મો હોય તેને ગુણ કહ્યા છે. કામળો વગેરે ધર્મો અમુક વ્યક્તિમાં હોય એટલે તેને બાયપણું મળી ગયું, તેને પ્રાણ, સત્તા, અસ્તિત્વ મળી ગયું. હવે ધોળી ગાય એમાં ધોળાપણું, એ એ વ્યક્તિને ગુણ છે; એ ગુણ ગાયપદ મળવાને માટે વ્યક્તિમાં આવશ્યક નથી, માત્ર એ ગાયને વિશિષ્ટ કરે છે; માટે “ અસ્તિત્વ પામેલી વસ્તુ ગુણથી વિશિષ્ટ બને છે.” એમ કહ્યું. આ બન્ને ધર્મો સિદ્ધ છે. ક્રિયાને સાધ્ય ધર્મ કહે છે. ક્રિયાના અવયવો જુદા પાડો તે એ અવયવો કાલમાં આગળ પાછળ હોય, સમકાલીન ન હોય. માટે તેને સાધ્ય કહ્યા. ગાય જાતિના અવય
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજો ઉલ્લાસ
૧૩
છેલ્લે વધુ જાણ્યાથી સમજાતું, ક્રમ વિનાનું, ડિલ્થ વગેરે શબ્દોનું સ્વરૂપ, બેાલનાર પેાતાની મરજી પ્રમાણે હિત્ય વગેરે અર્થાંમાં ઉપાધિ તરીકે મુકે છે તેથી આ [ઉપાધિ] સંજ્ઞારૂપ યાત્મક છે. નૌ : સુત્રો દિત્ય : ઈત્યાદિમાં શબ્દની ચાર પ્રકારની પ્રવૃત્તિ છે.” એમ મહાભાષ્યકાર કહે છે. પરમાણુ વગેરેને ગુણમાં ગણાવેલુ' હાવાથી તેમનું ગુણપણું પારિભાષિક સમજવું.૧૪ ગુણ ક્રિયા અને ચટ્ટચ્છા ( એ દરેક ) વસ્તુતઃ એક છે છતાં આશ્રયના ભેદને લીધે તેમાં ભેઢ જેવું દેખાય છે;૧૫ જેમ એક જ મુખ ખડ્ગ અરીસેા તેલ વગેરે આલમ્બનના સેક્રેથી ભિન્ન દેખાય છે તેમ.
ખરફ, દૂધ, શ ́ખ વગેરે વસ્તુઓમાં રહેલા ધેાળા ગુણી વાસ્તવિક રીતે ભિન્ન હાવા છતાં જે કારણથી ધેાળુ ધેાળું વગેરે ખરીમાં કાટ હેાવી, શીંગડાં હાવાં વગેરે સમકાલીન છે; ક્રિયાના અવયવે, જેમકે ચાલવાની ક્રિયાના, તેમાં એક પગ ઉપાડનેા પછી ખીસ્તે ઉપાડવે, એમ બધા અવયવે! એક પછી એક આવે. સમકાલીન, એકકાલીન, ન હાઇ શકે. છેવટે ચેાથેા ધર્મ યદચ્છા. એ ખેાલનારની ઇચ્છાથી આરેાપેલે એટલે વિશેષ નામેાનેછે. અમુક વસ્તુનું નામ અમુક આપીએ છીએ તે આપતી વખતે ખેલનારની મરને વિષય છે. એવી રીતે સર્કતિત અન! તેની ઉપાધિની દૃષ્ટિએ ચાર પ્રકાર, જાતિ, ગુણ, ક્રિયા, યતા બતાવ્યા. પછી કારિકામાં કહેલા ખીજો મત લે છે. એટલે કે સકેત માત્ર જાતિમાં જ હોય છે એ મત વિષે કહે છે. આ મત બરફ, દુધ,...”વગેરેથી શરૂ થાય છે.
૧૪ ઉપર પ્રમાણે પરમાણુત્વ પણ પ્રાણપદ ધર્મહાવાથી જાતિમાં ગણાવવું જોઇએ; પણ વશેષિક દનમાં તેને ગુણમાં સમાવેશ કરે છે. આને શી રીતે ખુલાસા કરવા ? તેા કહે છે કે એ તે ક્ત વૈશેષિક દનની પરિભાષા છે. વાસ્તવિક રીતે તે તિ જ છે.
૧૫ શંખ, દૂધ વગેરેમાં ધેાળાપણું જુદા જુદા પ્રકારનું છે. છતાં બધાને ધાળુ કહીએ છીએ એમાં પણ આનન્ય અને વ્યભિચાર દાષ આવ્યા ગણાય એવી શંકાનું અહીં સમાધાન કરે છે કે એ તેા માત્ર આલમ્બનના ફરકથી જુદું દેખાય છે પણ વસ્તુતઃએ એક જ છે માટે એ દેાષા આવતા નથી.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ,
એક જ જાતને શબ્દપ્રયોગ અને એક જ જાતનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે ધોળાશ વગેરેના સામાન્યને લઈને છે. ગોળ ભાત વગેરેમાં જે વાસ્તવિક ભિન્ન પાકક્રિયા છે તેની અંદર જેના વડે એક જ શબ્દપ્રયોગ અને જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે પાકત્વાદિ કિયા સામાન્ય છે. બાલ વૃદ્ધ પિપટ વગેરેથી બેલાએલા ડિરથ વગેરે શબ્દોની અંદર, અથવા પ્રતિક્ષણે બદલાતી જતી ડિલ્થ વગેરે વસ્તુઓની અંદર હિન્દુત્વ સામાન્ય જ છે જે એક જ શબ્દપ્રયોગ અને જ્ઞાનનું કારણ થાય છે. આ પ્રમાણે બધા શબ્દના વ્યવહારનું નિમિત્ત જાતિ જ છે એમ કેટલાએકને મત છે, જાતિવિશિષ્ટ વ્યક્તિ એ જ શબ્દનો અર્થ છે એમ કેટલાએકને ૧૭અને અન્યથી વ્યાવૃત્તિ એ જ શબ્દનો અર્થ છે એમ કેટલાએકને ૧૮મત છે, પણ તે ગ્રન્થ મોટો થઈ જવાની બીકથી અને પ્રસ્તુત વિષયમાં ઉપયોગી ન હોવાથી બતાવ્યા નથી. ૧૯ (રુ. ૧૧) તે મુખ્ય અર્થ છે; તે વિષે આનો મુખ્ય વ્યાપાર
અભિધા કહેવાય છે. ૮ તે–એટલે સાક્ષાત્ સંકેતિક અર્થ. આને–એટલે શબ્દને. (સૂ, ૧૨) મુખ્ય અર્થનો બાધ થાય, (અને) મુખ્ય અર્થ
જોડે સંબંધ હોય, ત્યારે રૂઢિને લઈને અથવા પ્રજનને લઈને બીજો અર્થ જે (વ્યાપાર)થી
સમજાય તે લક્ષણ નામની આરોપિત કિયા છે, ૯ ૧૬ જાતિમાં જ માત્ર સંકેત હોય છે એ મત અહીં કહ્યા છે તે પૂર્વ મીમાંસકે છે.
૧૭ આ મત તૈયાયિકાનો છે.
૧૮ આ મત બૌદ્ધોનો છે. આમના મત પ્રમાણે ગાય શબ્દનો અર્થ “ગાય સિવાયનું બીજું કઈ નહિ” એવો નિષેધાત્મક થાય છે. એટલે કે શબ્દનું કામ માત્ર બીજા બધા પદાર્થોથી પિતાના અર્થન ભિન્નતા બતાવવાનું, તેની વ્યાવૃત્તિ કરવાનું છે એવો મત.
૧૮ નરસિંહ ઠાકુર નામના ટીકાકાર પ્રમાણે મમ્મટને “વ્યક્તિમાં સંકેત મત ઈષ્ટ છે. ઝળકીકર પ્રમાણે ભડા ભાષ્યકારને મત મમ્મટને ઈષ્ટ છે. અમને પણ એ જ ઠીક લાગે છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીજા ઉલ્લાસ
પ
‘કમમાં કુશલ’૨૦ વગેરેમાં દસ લેવા વગેરેના અથ અધ ન બેસવાથી મુખ્ય અના આધ થાય છે, તેના વિવેકિત્વાદ્વિરૂપ સબંધ છે, તથા રૂઢિ એટલે પ્રસિદ્ધિ છે તેથી મુખ્ય અથ વડે અમુખ્ય અર્થ જે વ્યાપારદ્વારા લક્ષાય છે તે, વ્યવહિત અને વિષય કરતા આરાપિત શબ્દ વ્યાપાર લક્ષણા છે. [તેવી રીતે ] ‘ગંગા ઉપર નેસ ’ વગેરેમાં ગગાઆદિ નેસ વગેરેના આધાર ન થઈ શકવાથી મુખ્યા ના ખાધ થાય છે; તેનેા નજીકપણા રૂપ સબધ૨૧ છે, તથા ગંગા કિનારા ઉપર નેસ ” વગેરેના પ્રયાગથી જે પવિત્રતા વગેરે ધર્મોના મેધ થતા નથી તેમને એધ કરાવવા રૂપ પ્રયેાજન છે તેથી મુખ્ય અર્થ વડે અમુખ્ય અ જે વ્યાપારદ્વારા લક્ષાય છે તે, વ્યવહિત અને વિષય કરતા આરાષિત શબ્દવ્યાપાર લક્ષણા છે.
66
(સૂ. ૧૯) પેાતાની સિદ્ધિ માટે બીજાનેા આક્ષેપ કરવા તે ઉપાદાન લક્ષણા, અને બીજાને માટે પેાતાનુ સમર્પણ કરવું તે લક્ષણલક્ષણા; એવી એ પ્રકારની લક્ષણા શુદ્ધા કહેવાય છે. ૧૦
૮ ભાલા પ્રવેશ કરે છે ડાંગેા પ્રવેશ કરે છે’ વગેરેમાં પેાતાના પ્રવેશ અંધ બેસે માટે ભાલા વગેરેથી પેાતાના સંચાગમાં આવેલા પુરુષા લેવાય છે, માટે ઉપાદાનર વડે આ લક્ષણા થએલી છે, ‘ગાધા હેામવા’ વગેરે શ્રુતિએ ફરમાવેલ હેામવાની ક્રિયા મારા ઉપર કેવી રીતે થાય, માટે જાતિવડે વ્યકિત લેવાય છે; ૨૦ કુશાન્ તીતિ દ્દરાઃ (કૈશને કાપે તે કુશલ) એવી કુશલ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે.
૨૧ તેના...સબંધ એટલે મુખ્યાના લક્ષ્યા સાથેને સંબંધ. આ દાખલામાં વિવેકીપણું એ મુખ્યા અને લક્ષ્યાર્થી વચ્ચે સંબંધ છે. ‘ ગંગા ઉપર નેસ ’ના દાખલામાં નજીકપણું એ મુખ્યા અને લખ્યા વચ્ચેના સબંધ છે.
૨૨ ઉપાદાન એટલે મેળવવું. એક શબ્દ પાતાને અ સાચવીને ખીજા શબ્દતા અર્થ મેળવી લે ને ઉપાદાન,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
કાવ્યપ્રકાશ
વ્યક્તિ બોલાતી નથી કારણકે “વિશેષણને બંધ કરીને અભિધા શકિત ક્ષીણ થઈ જાય છે ને વિશેષણ સુધી પહોંચી શકતી નથી.” એ ન્યાય છે; માટે આ ઉપાદાન લક્ષણનું ઉદાહરણ છે;૩ એમ ન કહેવું. કારણકે અહીં પ્રયોજન નથી તેમ રૂઢિ પણ નથી. વ્યકિત સાથેના જાતિના નિત્ય સંબંધને લીધે જાતિથી વ્યકિતને આક્ષેપ થાય છે. જેમકે કરાય” એમ કહેતાં કર્મનો આક્ષેપ થાય છે. “કર’ એમ કહેતાં કર્મને આક્ષેપ થાય છે. “પેસ “પેડો” વગેરેમાં “ઘરમાં “ખા” વગેરે.
જાડો દેવદત્ત દિવસે ખાતે નથી એમાં રાત્રિભેજન સમજાય છે તે લક્ષણથી નથી સમજાતું કારણકે તે કૃતાર્થોપત્તિ અથવા અથપત્તિને ૨૪ વિષય છે. ગંગા ઉપર નેસ” અહીં તટ નેસના આધાર તરીકે ઘટી શકે એટલા માટે ગંગા શબ્દ પિતાને અર્થ આપી દે છે. આવા દાખલાઓમાં લક્ષણ વડે લક્ષણે થાય છે. આ બંને પ્રકારની શુદ્ધા (લક્ષણ) છે શાથી જે એમાં ઉપચારનું
મિશ્રણ નથી.
૨૩ આ પારિગ્રાફમાં અહીં સુધી પૂર્વપક્ષ છે. પૂર્વપક્ષ એવો છે કે તમારા મત પ્રમાણે શબ્દને સંકેત ઉપાધિમાં છે. માટે “ગોધો તેવો” એવા તિવાક્યમાં “ગધે’ શબ્દને સંકેત બધાની જાતિ' માં થયો. પણ જાતિ કાંઈ હોમી શકાતી નથી એટલે “ગોધોશબ્દના મુખ્યાર્થીને બાધ થયો સમજવો જોઈએ અને એ શબ્દથી જે ગોધો' વ્યક્તિ સમજાય છે તે હવે લક્ષણથી સમજાય છે એમ ગણવું જોઈએ. જાતિથી જે વ્યક્તિને આક્ષેપ થાય છે તે અભિધાથા ન થઈ શકે કારણકે નિયમ એવો છે કે વિશેષણને-જાતિને બોધ કરી અભિધા શક્તિ ક્ષીણ થઈ જાય છે, તેનાથી વિશેષ્યવ્યક્તિને બોધ થઈ શકતો નથી. માટે અભિધાનો બાધ થતાં લક્ષણ વ્યાપારમાં આવે છે એમ માનવું જોઈએ. આ પૂર્વપક્ષ છે. તેને એમ ન કહેવું” વગેરેથી જવાબ આપે છે.
૨૪ મૃતાર્થપત્તિ–જેને વ્યાકરણમાં આપણે શબ્દ અધ્યાહાર રહેલો કહીએ છીએ તે કૃતાર્થપત્તિ. અમુક હકીક્ત બંધ બેસે તે માટે જે બીજી હકીકત સમજી લેવી પડે તે અર્થપત્તિ.
૨૫ લક્ષણ એટલે ગૌણ થઈને સૂચવવું. ૨૬ ઉપચાર એટલે , સરખાપણનો સંબંધ.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજે ઉ૯લાસ
આ બન્ને પ્રકારમાં લક્ષ્ય અને લક્ષ્યક વચ્ચે ભેદની પ્રતીતિ. રૂપ તાટધ્ય એટલે અલગપણું નથી. ગંગા વગેરે શબ્દોથી તટ
ર૭ ભેદ-અહીં એક તકરારની ચર્ચા કરી છે. આપણે જોયું કે ગંગા ઉપર નેસ ' એ શુદ્ધા લક્ષણ છે. આ પછી ગૌણી લક્ષણું આવશે. તેમાં ઉપચાર એટલે સરખાપણને સંબંધ હોય છે; જેમકે “વાહીક (ગામડીઓ અથવા જંગલી માણસ) બળદ છે તેમાં વાહીક અને બળદ વચ્ચે સાદ્રશ્ય સંબંધ છે. હવે મુકુલભટ્ટ કહે છે કે ગૌણમાં સાદય સંબંધ છે, માટે ત્યાં વાચાર્યું અને લક્ષાર્થને સાટશ્યને લીધે અભેદ છે. પણ ગંગા ઉપર નેસ” એમાં વાચ્યાર્થ ગંગા અને લક્ષ્યાથે ગંગાતટ એ બે વચ્ચે ભેદ છે અને આ ભેદભાન એ શુદ્ધા અને ગૌણને જુદું પાડનાર તત્ત્વ છે. તે મતનું ગ્રંથકર્તા, લય ગંગાતટ અને લક્ષક ગંગા બેની વચ્ચે ભેદ પ્રતીત થતો નથી એવો મત સ્થાપી નિરાકરણ કરે છે. દલીલ એવી છે કે ગંગા ઉપર નેસ” એમાં ગંગાથી તમારે કહેવાનો અર્થ શું છે? ગંગા એટલે ગંગાપ્રવાહ કે ગંગાતટ ? અલબત્ત જવાબ એ જ આપવું પડે કે ગંગાતટે. ત્યારે ગંગાતટ કહેવાને બદલે ગંગા કહેવાનું તમારું ખાસ પ્રયજન શું છે? પ્રયોજન એ છે કે ગંગા એમ કહીને એ નેસની જગા પવિત્ર છે અને થંડી છે એમ સૂચવવા માગીએ છીએ. એટલે કે ગંગાતટ શબ્દથી પવિત્રતા અને શીતળતા સૂચવાતી નથી અને ગંગા શબદથી સૂચવાય છે. ત્યારે એમ જ માનવું પડે કે ગંગા ઉપર નેસ એને અર્થ થતી વખતે ગંગા અને ગંગાતટ એ બે અર્થોને ભેદ નથી જણાતો. જે ભેદ જણાય એટલે કે ગંગાતટ ગંગા રૂપે ન ભાસે તે પછી થંડી અને પવિત્રતાને અર્થ ન થઈ શકે. માટે ગંગા ઉપર નેસ' એનો અર્થ થતી વખતે ગંગા અને ગંગાતટ બન્ને અર્થનો અભેદ રહે છે. હવે એમ માને કે ગંગાને અર્થ માત્ર ગંગાતટ એટલે જ થાય છે અને ગંગા અને ગંગાતટ વચ્ચે અભેદ નથી તો એમ માનવું પડે કે પવિત્રતા થંડી વગેરે સૂચિત અર્થે ગંગાતટમાંથી આવ્યા. તો પછી “ગંગાતટ ઉપર નેસ ” એ વાકયમાં પણ પવિત્રતા અને થંડીને અર્થ થાય છે એમ માનવું પડે. એટલે “ગંગા ઉપર નેસ” અને “ગંગાતટ ઉપર નેસ બન્ને વાકયે ને એક અર્થ થશે. યારે પછી અભિધા અને લક્ષણાને ફેર છે હશે? માટે તેમાં ભેદપ્રતીતિ થતી નથી એ સ્વીકારવું જોઈએ; અને તેથી જે દાત તિને શુદ્ધ અને ગૌણુના ભેદકતત્વ તરીકે ગણવું જોઈએ નહિ એ ભેદક તવ શું છે તે આગળ ૧૬ મા સૂત્રમાં કહેવાશે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
- કાવ્યપ્રકાશ
વગેરેને બંધ થાય છે ત્યારે બન્નેના અભેદના જ્ઞાનથી જ ! જણાવવા ધારેલું પ્રયોજન જણાવાય છે. માત્ર ગંગાને સંબંધ પ્રતીત થાય છે એમ કહીએ તો “ગંગાતટ ઉપર નેસ” એવા શબ્દના પ્રયોગમાં અને લક્ષણના પ્રગમાં શે ભેદ રહે ? (સ. ૧૪) પણ જ્યાં વિષયી અને વિષય તે તે રીતે બેલાય
ત્યાં સારપા લક્ષણા થાય છે; જે (શુદ્ધાથી )
જુદી છે. જે આપાય છે તે વિષયી અને જેમાં આપાય છે તે વિષય. જેમાં વિષયી અને વિષય બન્ને, તેમને બન્નેને ભેદ
આ ચર્ચા વધારે સ્કુટ થાય તે માટે તેને નીચે પ્રમાણે સંવાદમાં ગોઠવી છે.
વાહી-ગંગા ઉપર નેસ’ એ વાક્યથી તમારે કહેવું છે શું? ગંગા ઉપર નેસ છે એમ કહેવું છે કે ગંગાતટ ઉપર?
પ્રતિવાદી–ગંગાતટ ઉપર નેસ છે એમ.
વાદી–ત્યારે ગંગાતટ ઉપર નેસ” કહેવાને બદલે ગંગા ઉપર નેસ એમ કહેવાનું તમારું પ્રયોજન શું છે?
પ્રતિવાદી–પ્રયોજન એ છે કે ગંગા’ શબ્દથી એ જગાની શીતળતા અને પવિત્રતા સૂચવવા માગીએ છીએ.
વાદી–કેમ “ગંગાતટ' શબ્દથી એ પ્રમાણે પવિત્રતા અને શીતળતા ન સૂચવી શકાત?
પ્રતિવાદી-ન જ સૂચવી શકાત. ગંગાતટથી જે પવિત્રતા અને શીતળતા સુચવાત હેત તે ગંગા શા માટે કહેત ? - વાદી–ત્યારે તમે કબુલ કરે છે કે શીતળતા અને પવિત્રતા સંગાતટ શબ્દથી સૂચવાતી નથી અને ગંગા શબ્દથી સૂચવાય છે?
પ્રતિવાદીહા.
વાવી–હવે કહે કે ગંગા ઉપર નેસ એને લક્ષણથી અર્થ કરવામાં ગંગા અને ગંગાતટ એ લક્ષક અને લક્ષ્યને ભેદ પ્રતીત થાય છે એમ તમે માને છે ?
પ્રતિવાદી–હાસ્તે. ગંગા અને ગંગાતટ બે જુદાં જ છે!
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજો ઉલાસ
૧૯ ઢંકાઈ ગયા વિના, સમાન-અધિકારણથી બતાવાય તે લક્ષણ સારપા લક્ષણ છે. (૧૫) વિષયી જ્યારે બીજાને [વિષયને ગળી જાય
ત્યારે એ સાધ્યવસાનિકા કહેવાય. ૧૧ " વાદી–અસ્તુ. ત્યારે મને જરા ફરી કહો કે “ગંગા ઉપર નેસ” એનો અર્થ શું કરે છે ?
પ્રતિવાદી–ગંગાતટ ઉપર નેસ એવો.
વાદી–અસ્તુ. હવે હું પૂછું છું કે આ પ્રમાણે અર્થ કરવામાં શીતળતા અને પવિત્રતાનું જે સૂચન થાય છે એમ તમે કહ્યું તે કેવી રીતે થયું ગંગા' થી થયું કે “ગંગાતટ’ થી?
પ્રતિવાદી–ગંગાતટ થી થયું.
વાલી-પણ તમે હમણાં જ કહી ગયા કે ગંગાતટ શબ્દથી થંડી અને પવિત્રતાનું સૂચન નથી થઈ શકતું અને એટલા માટે જ તમે “ ગંગા પર નેસ' એમ કહે છે.
પ્રતિવાદી–હા એ ખરું છે.
વાદી - ત્યારે થંડી અને પવિત્રતાનું સૂચન ગંગાતટથી નથી થયું તો હવે કહો કે શાથી થયું ?
પ્રતિવાદી-ગંગા શબ્દથી.
વાદી–પણ જે ગંગા અને ગંગાતટ બન્ને વચ્ચે ભેદ જ પ્રતીત થતો હોય તે ગંગાની ઠંડી અને પવિત્રતા ગંગાતટને શી રીતે લાગુ પડે?
પ્રતિવાદી–હા એ વાંધ આવે ખરે.
વાદી–ત્યારે એમ જ માનવું પડે કે ગંગા અને ગંગાતટનો ભેદ લક્ષણ વ્યાપારમાં પ્રતીત નથી થતો.
પ્રતિવાદી–પણ બન્ને વચ્ચે ભેદ છે તેનું કેમ ?
વાદી–તેમાં જ લક્ષણ વ્યાપારની વિશેષતા છે. વાસ્તવિક ભેદ હોવા છતાં તે ભુલાવી પવિત્રતા શીતળતા વગેરેનું તે સૂચન કરે છે. અને હવે તમે આથી કબુલ કરશે કે શુદ્ધાલક્ષણે, ભેદ-પ્રતીતિને લીધે ગૌણીથી જુદા પ્રકારની છે એમ કહેવું બરાબર નથી. - ૨૭ સમાન-અધિકરણથી, એટલે એક સરખી વિભક્તિવાળાં પદોથી.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
'કાવ્યપ્રકાશ
જેને આરોપ થાય છે તે વિષયી, બીજાને એટલે જેમાં આપાય છે તે વિષયને, પિતામાં સમાવી દે, ગળી જાય ત્યારે સાધ્યાવસાના થાય, . (સૂ. ૧૬) આ બે ભેદો સદશ્યને લીધે હોય ત્યારે ગાણ
અને સાદય સિવાયના સંબંધને લીધે હોય ત્યારે
:દ્ધ ગણાય છે. આ સારોપા અને સાધ્યવસાના એવા લક્ષણના બે ભેદ સાદશ્યને લઈને થનારા, “વાહીક બળદ છે એમાં અને “આ બળદ છે એમાં થાય છે. ૨૮
અહીં પિતાના અર્થના (એટલે બળદાણાના) સહચારી ગુણે. જેવા કે જડતા, મન્દતા, જે કે લક્ષણથી સમજાય છે, છતાં તે ગુણે બળદશબ્દદ્વારા બીજા અર્થનો એટલે વાહીક અર્થને અભિધાદ્વારા બંધ કરવામાં કારણભૂત થાય છે એમ કેટલાએક કહે છે. પિતાના અર્થના સહચારી ગુણના અભેદને લીધે બીજા શબ્દના અર્થમાં રહેલા ગુણેનું જ લક્ષણથી જ્ઞાન થાય છે, બીજા શબ્દને અર્થ અભિધાથી કહેવાતો નથી એમ બીજા કેટલાક માને છે. સમાન ગુણના આશ્રયપણાને લીધે બીજો અર્થ જ લક્ષણથી જણાય છે એમ બીજા કહે છે.
બીજી જગાએ કહ્યું છે કે “વાગ્યાઈની સાથે અવિનાભાવ. રાખનારા અર્થની પ્રતીતિ તે (શુદ્ધા) લક્ષણ. લક્ષ્યાથ વ્યકિતના ગુણે સાથે (મુખ્યાર્થીને) સંબંધ હોવાને લીધે જે વૃત્તિ થાય છે
૨૮ સારાવાહીક બળદ છે એ સાપ છે, કારણકે તેમાં વિષય. વાહીક અને વિષયી બળદ બન્ને પોતપોતાને રૂપે સમાનાધિકરણથી કહેવાયા છે. વાહીકને ઉદ્દેશીને આપણે કહીએ “આ બળદ છે” ત્યારે એ સાધ્યવસાના થઈ.કારણકે એમાં બન્ને બોલાતાં નથી માત્ર વિષયી જ બેલાય છે, એટલે કે વિષયી વિષયને ગળી જાય છે. વાહીક શબ્દ મૂળ શાહી હશે. તેનો અર્થ બહાર રહેનારે, સભ્ય લોકોની બહાર રહેનાર-અસભ્ય એ થાય.
રદ અહીં પ્રશ્ન એ છે કે “વાહીક બળદ છે” એમાં બળદ શબ્દ વાહીક સાથે અન્વય કેવી રીતે પામે છે. તે સંબંધી ત્રણ જુદા જુદા મતે ટાંકે છે. પહેલો મત એવો છે કે બળદ શબ્દને મુખ્યાથ બાધિત થતાં તે પોતાના અર્થના સહચારી.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા ઉલ્લાસ
૨૧
ત ગૌણી વૃત્તિ કહેવાય છે. ” અહીં અવિનાભાવના અર્થ માત્ર સબધ એટલેા જ છે, નહિ કે એકના સિવાય બીજાનું ન હેાવું તે. તેવા અથ કરીએ તે “માંચડા ખૂમા પાડે છે” વગેરેમાં લક્ષણા ન થઈ શકે. અવિનાભાવ સંબધમાં આક્ષેપથી એટલે કે અનુમાનથી ાસદ્ધિ થતી હાવાથી લક્ષણાના ઉપયાગ નથી એમ કહી ગયા છીએ.
“ઘી આવરદા છે” ‘આ જ આવરદા ઇં” વગેરેમાં સાદશ્યથી ભિન્ન એવા કાર્ય –કારણુભાવ વગેરે રૂપ બીજો સમધ છે. આ વગેરે [શુદ્ધાનાં] ઉદાહરણામાં કાર્ય-કારણુભાવ વગેરે રૂપ સંબધના હેતુથી સારાપા અને સાધ્યવસાના બને છે.
અહીં ગૌણીના બે ભેદેોમાં, ( પહેલામાં ) તફાવત છતાં એકતાનું જ્ઞાન કરવું તથા (બીજામાં) સર્વ પ્રકારે અભેદનું જ્ઞાન કરવું એ પ્રયેાજન છે. શુદ્ધાના બે ભેદેામાં તા ખીજા (પદાર્થાં)થી વિલક્ષણ રીતે, અને અવ્યભિચારથી એટલે અપવાદ વિના કા કારિત્વ વગેરે બતાવવુ એ પ્રયેાજન છે.
કાઈ જગાએ તાઃથી ઉપચાર ૧ કરવામાં આવે છે જેમકે ઇન્દ્ર માટેના થાંભલે ઇન્દ્ર કહેવાય. કોઈ જગાએ માલીકનાકરના સંબંધથી જેમકે રાજાને માથુસ રાજા, કઇ જગાએ અવયવ–અવયવીના સંધથી જેમકે હાથના આગલા ભાગના અર્થમાં અગ્રહસ્ત કહેવાને બદલે હસ્ત શબ્દ બેાલાય છે. ફાઈ જગાએ તેના કામના લીધે જેમકે સુતાર ન હેાય તે સુતાર કહેવાય. ગુણા જડતા અને મન્દતાના લક્ષણાથી મેધ કરે છે અને પછી એ ગુણેના બલથી તે વાહીકને અ અભિધાથી બતાવે છે. બન્ને મત એવા છે કે જડતા મન્ત્રતા વગેરે પેાતાના અના સહચારી ગુણા અને વાહીકમાં આવેલા તેવા ગુણાતા અભેદ હેાવાથી વાહીકમાં આવેલ ગુણાને જ લક્ષણાથી ખેાધ થાય છે. ત્રીજો મત એવે છે કે બળદના ગુણા છે એ જ ગુણ્ણાના વાહીક આશ્રય કરે છે માટે એ આશ્રયરૂપ વાહીકના અનેા જ લક્ષણાથી ખેાધથાય છે. આ ત્રીજો મત ગ્રંથકર્તાના પોતાના હાવાથી આગળ તેનું સમર્થન કરે છે. ૩૦ તાદર્થી—તેને અર્થે, એટલે તેને માટે હેાવાપણું, ૩૧ ઉપચાર—લક્ષણા વ્યાપારથી વ્યવહાર.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર
કાવ્યપ્રકાશ
(સૂ. ૧૭) તેથી લક્ષણા છ પ્રકારની છે.૧૨ પહેલાં બતાવેલા ભેદ સાથે. ૩૨
અને તે
(સ. ૧૮) રૂઢિને લઇને થએલી હેાય ત્યારે વ્યંગ્ય વિનાની અને પ્રયેાજનને લીધે થએલી હેાય ત્યારે વ્યગ્યવાળી હાય છે.
૩૩
કારણકે પ્રયેાજનના ખેાધ વ્યંજન વ્યાપારથી જ થાય છે. (સ. ૧૯) તે ગૂઢ અથવા અગૂઢ હેાય છે.
તે એટલે વ્યગ્ય.
ગૂઢ નીચે પ્રમાણે જેમકેઃ—
મુખે સ્મિત વિકાસિયું, વશ કરેલ વાંકી દેગ; મદે મલપતી ગતિ, મતિ ન ઠામ એકકે રે; ઉરે સ્તન-કળી પુટી, જઘન અંસખ ધક્ષમઃ શું જોમન બહાર છે, શશિમુખી શરીરે ખિલ્યે અગૂઢના જેમકેઃ—
૯
૩૪ શ્રીસંગથી અબુધે પણ, પાવરધા થાય ચતુર ચિરતાના; ઉપદેશે હાવભાવ યોવનમદ એ જ લલનાને.
૩૨ છ પ્રકારની નીચે પ્રમાણે.
શુદ્દા
ઉપાદાન જેમકે ભાલાપ્રવેશ કરે છે, ડાંગા પ્રવેશ કરે છે. લક્ષણ જેમકે ગંગા ઉપર નેસ.
સારાપા જેમકે ધી આવરદા છે.
સાધ્યવસાના જેમકે આ આવરદા છે.
૧૦
ગૌણી
સારાપા જેમકે વાહીક બળદ છે. સાધ્યવસાના. જેમકે આ બળદ છે.
૩૩ ૮ જેમાં સ્મિત વિકસેલુ છે એવું મુખ છે; જેણે વક્રતાને વશ કરી છે એવેા દૃષ્ટિપાત છે; જેમાં વિભ્રમે ઉભરાઇ જાય છે એવી ગતિ છે; જ્યાં સ્તનકળિ ફુટી છે એવું ઉર છે; સબંધને સહન કરી શકે એવુ જધન છે; અહે। ચન્દ્રમુખીના શરીરમાં યૌવનનેા ઉદય (શા) ખીલે છે. >
૩૪ < લક્ષ્મીના પરિચયથી, જડ પણ ચતુરૈાની રીતભાતના જાણકાર થાય છે; જુવાનીને મદ જ કામિનીએને લલિત ભાવેા ઉપદેશે છે. <
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજે ઉલ્લાસ
અહીં ઉપદેશે’ એ પદ (અગૂઢવ્યંગ્યવાળું છે.) ક (સ. ૨૦) તેથી આ ત્રણ પ્રકારની કહેવાય છે. ૧૩ અવ્યંગ્યા, ગૂઢળ્યગ્યા અને અગૂઢવ્યંગ્યા.
૨૩
(સ. ૨૧) તે લક્ષણાના આધારભૂત [શબ્દ] લાક્ષણિક કહેવાય છે.
શબ્દપ એવા સંબધ લેવાના છે. આધાર એટલે આશ્રય. (સૂ. ૨૨) તેમાં ( એટલે પ્રયેાજનમાં ) થતા જે વ્યાપાર તે વ્યંજનારૂપ છે. શાથી, તેા કહે છે કે
(સૂ. ર૩) જેની પ્રતીતિ કરવાને માટે લક્ષણાના આશ્ચય લેવામાં આવે છે (૧૪) તે કેવળ શબ્દથી સમજાતા ફળમાં વ્યંજના સવાય બીજી ક્રિયા નથી.
પ્રત્યેાજન સમજાવવાની ઇચ્છાથી જ્યાં લક્ષણા વડે શબ્દ પ્રયાગ કરવામાં આવે છે ત્યાં ખીજા કશાથી તેનું એટલે પ્રયેાજનનું જ્ઞાન થતું નથી, પણ તે શબ્દથી જ થાય છે. અને અહીં વ્યંજના સિવાય ત્રીજો વ્યાપાર નથી.
કારણકે—
(સૂ. ૨૪) સંકેત ન હેાવાથી અભિધા ન હોઈ શકે.
ગંગા ઉપર નેસ' વગેરેમાં જે પાવનત્વ વગેરે ધર્મો તટ વગેરેમાં સમજાય છે તે ધર્મોમાં ગંગા વગેરે શબ્દોને સંકેત નથી. (સૂ. ૨૫) હેતુ ન હેાવાથી લક્ષણા ન હેાઈ શકે. ૧૫ મુખ્યાના માધ વગેરે ત્રણ હેતુ.
તે આ પ્રમાણે
(સુ, ૨૬) [પ્રયાનના મેધક લક્ષણા વ્યાપાર ન હેાઇ શકે કારણકે] લક્ષ્ય અર્થ છે તે કાંઇ મુખ્ય નથી, વળી તેના કાંઈ ખાધ થતા નથી, ફળની સાથે કાંઇ
૩૪૭. ઉપદેશવાની ક્રિયા યૌવનમદ, અચેતન, કરી શકે નહિ તેથી, અનાયાસે–સ્ફુટ શબ્દો વિના જ્ઞાન પ્રકટ થાય છે એને! વ્યંગ્યા વાચ્ય જેટલા જ સુગમ છે માટે આ અગૂઢવ્યંગ્ય છે.
૩૫. પાંચમા સૂત્રમાં આવેલા શબ્દ’ શબ્દની સાથે આ સૂત્રને અન્વય કરવાનેા છે એવા અર્થ છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
સંબંધ નથી, તેમાં (એટલે પ્રજનમાં) કાંઈ બીજું પ્રયોજન નથી તેમજ શબ્દનો અર્થ થવામાં
હરકત થતી નથી. ૧૬ - જેમ ગંગા શબ્દનો પ્રવાહ અર્થમાં બાધ થવાથી તે તટને લક્ષે છે તે મુજબ જે તટમાં પણ બાધ હોય તે પ્રજનને લક્ષે; તેમજ તટ મુખ્ય અર્થ નથી, તેમજ અહીં (તે મુખ્ય અર્થન) બાધ પણ થતો નથી, તેમજ ગંગા શબ્દના થતા તટ અર્થને લક્ષણથી સમજાતા પવિત્રતા વગેરે સાથે સંબંધ નથી, તેમજ પ્રજનને લક્ષણાથી બંધ થવામાં બીજું કઈ પ્રજન નથી, તેમજ ગંગા શબ્દ જેમ તટને બંધ કરવાને અસમર્થ છે તેમ પ્રજનને બંધ કરવાને અસમર્થ નથી. (સૂ. ર૭) એમ છતાં પણ પ્રિયજનમાં બીજુ પ્રજન
સ્વીકારીએ તો] અનવસ્થા થાય કે જે મૂળને - ક્ષય કરનારી છે,
એમ છતાં પણ જે પ્રયજન લક્ષાતું હોય તે તે બીજા પ્રજનને લઈને લક્ષાય, તે વળી બીજા પ્રજનને લઈને એ પ્રમાણે અનવસ્થા થાય જેને લઈને પ્રસ્તુત પ્રયજન પ્રતીત જ ન થઈ શકે.
ધારો કે “પવિત્રતા વગેરે ધર્મોથી યુક્ત તટ લક્ષાય છે. અને “ગંગાના કિનારા ઉપર નેસ” એથી વધારે અર્થનું જ્ઞાન એ પ્રજન છે માટે વિશિષ્ટમાં જ (એટલે કે પવિત્રતાથી ચુકત તટમાં જ) લક્ષણ થાય છે તો પછી વ્યંજનાનું કામ શું છે ?” તે કહે છે કે | (સુ. ૨૮) પ્રોજન સાથે લક્ષ્યાર્થ જ ઘટતો નથી, ૧૮ શાથી? તે કહે છે કે સૂ. ર૯) જ્ઞાનને વિષય બીજો છે અને જ્ઞાનનું ફળ બીજું
. કહેવાયું છે. નીલ વગેરે, પ્રત્યક્ષાદિ જ્ઞાનને વિષય છે. તેનું ફળ તે પ્રકટતા અથવા સંવિત્તિ છે.
૩૬-૩૭ પ્રકટતા –કુમારિલભટ્ટના મતે જ્ઞાનનું ફળ પ્રકટતા છે. ધારો કે મેં ઝાડ જોયું તે ઝાડ એ જ્ઞાનને વિષય થાય છે. પણ તે સાથે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજો ઉલાસ
(સૂ. ૩૨) એ પ્રમાણે વિશિષ્ટમાં લક્ષણો ન હોઈ શકે. આને ખુલાસે થઈ જાય છે. (સુ ૩૧) વિશેષે તે લક્ષિતમાં હેય. ૧૮
તટ વગેરેમાં પવિત્રતા વગેરે જે વિશેષે છે તે અભિધા તાત્પર્ય અને લક્ષણાથી ભિન્ન એવા બીજા વ્યાપારથી સમજાય
એવા છે. વ્યંજન, ધવનન, ઘતન વગેરે શબ્દોથી બોલાતો તે -વ્યાપાર અવશ્ય સ્વીકારો જોઈએ.
આ પ્રમાણે લક્ષણ-મૂળવાળું વ્યંજકત્વ કહ્યું. હવે અભિધામૂળવાળું કહે છે. (સૂ. ૩ર) સંગ વગેરેથી અનેક અર્થવાળા શબ્દનું વાચકવ - નિયત્રિત થયા બાદ વા નહિ એવા અર્થને
બોધ કરનાર વ્યાપાર તે અંજન એટલે વ્યંજના છે. * શબ્દના અર્થનો ખાસ નિશ્ચય ન થઈ શકતું હોય ત્યાં -નીચેનાં કારણે ખાસ અર્થની સ્મૃતિ કરાવે છેઃ-સંગ, વિપ્રયાગ, સાહચર્ય, વિરેધિતા, પ્રજન, પ્રકરણ, લિંગ એટલે ચિન્હ, બીજા શબ્દોની સંનિધિ, સામર્થ્ય, ઔચિત્ય, દેશ, કાલ, લિંગ, સ્વર વગેરે.”
આ કહેલી રીત પ્રમાણે નીચેનાં ઉદાહરણમાં અનુક્રમે સંયોગ વગેરેથી નીચેના શબે નીચેના અર્થમાં નિયત્રિત થાય છે જેમકે –
“શંખચક્રવાળે હરિ ૩૮અને “શંખચક વિનાને હરિ એમાં -અશ્રુત ના અર્થમાં, “રામલક્ષ્મણ૩૯ એમાં દશરથપુત્રમાં, તેમની ગતિ રામાજુન° જેવી થઈ એમાં (રામ) ભાર્ગવમાં [પરશુરામ અને ઝાડમાં જણાયાપણાને ધર્મ પણ આવે છે, એને પ્રકટતા કહે છે. એ પ્રકટતા એ જ્ઞાનનું ફળ છે. પ્રભાકર અને બીજા તાર્કિકે એમ કહે છે કે ઝાડ એ જ્ઞાનને વિષય છે, એ ઝાડ મેં જાણ્યું એવું મારામાં ભાન થાય છે– સંવિત્તિ થાય છે. પ્રકટતા વસ્તુ ધર્મ છે, સંવિત્તિ આત્મધર્મ છે. બન્નેને મતે tવષય અને ફળ હમેશાં જુદાં હોય છે. તેવી જ રીતે અહીં પણ લક્ષણના વિષય ( ગંગાતટ ) ને તેના ફલ (પાવનત્વ વગેરે ) થી ભિન્ન ગણ જોઈએ એ મમ્મટનો આશય છે.
૩૮ હરિને બીજો અર્થ ઘેડે, સૂર્ય વગેરે થાય છે. ૩૮-૪૦ બલરામ, પરશુરામ, દશરથિરામ, એ સર્વે રામ કહેવાય છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
(અર્જુન) કાર્તવીર્યમાં સિહસ્ત્રાર્જુન, “ભવને નાશ કરવા માટે સ્થાણુને ભજતેમાં શિવમાં, “દેવર બધું જાણે છે ત્યાં આપમાં, “મકરધ્વજવું કે એમાં કામમાં, ‘ત્રિપુરારિ દેવનું” એમાં શભુમાં, “મધુવડે૪૪ કેકિલ મત્ત છે એમાં વસંતમાં, “દયિતાનું મુખ રક્ષણ૫ કરે” તેમાં સંમુખપણામાં, “અહીં પરમેશ્વર બિરાજે છે' એમાં રાજધાની રૂપ દેશને લીધે રાજામાં, “ચિત્રભાનું પ્રકાશે છે એમાં દિવસે સૂર્યમાં અને રાત્રે અગ્નિમાં, “મિત્ર પ્રકાશ્ય” ત્યાં ભાઈબંધમાં,” અને “મિત્ર૪૮ પ્રકા' ત્યાં સૂર્યમાં. ઈન્દ્રશત્રુઝ વગેરેમાં (સ્વરભેદ) વેદમાં જ વિશેષ અર્થની પ્રતીતિ કરાવે છે, કાવ્યમાં નહિ.
વગેરે શબ્દથી નીચે જણાવેલા કલેકમાં અભિનય વગેરેથી અર્થને નિશ્ચય થાય છે.
૪૧ સ્થાણુને બીજો અર્થ હું હું થાય છે. ૪૨ દેવ શબ્દ દેવતાના અર્થમાં તેમજ કેઈને માનાથે પણ વપરાય છે. ૪૩ મકરધ્વજને બીજો અર્થ સમુદ્ર થાય છે. ૪૪ મધુને બીજો અર્થ મધ. ૪૫ મુખ એટલે મોંઢું અને સંમુખપણું એવા બે અર્થે થાય છે. ૪૬ પરમેશ્વર શબ્દ રાજાના અર્થમાં પણ વપરાય છે. '
૪૭–૪૮ મિત્ર. સંસ્કૃતમાં મિત્ર નાન્યતર જાતિ હોય ત્યારે સખા. અને નરજાતિ હોય ત્યારે સૂર્યના અર્થમાં વપરાય છે.
૪૮ ફુન્નશત્રુ: એ સંસ્કૃત સામાસિક પદ છે. તે સમાસ બે રીતે છેડી શકાય. તપુઆ સમાસ લઈએ તે “ ઇન્દ્રને શત્રુ-એટલે મારનાર ” એવો અર્થ થાય છે. જે બહુવ્રીહિ લઈએ તે “ઈન્દ્ર જેનો શત્રુ–મારનાર. છે,” એવો થાય છે. વેદમાં બહુશ્રીહિ સમાસમાં આવપદ અને તપુરુષમાં અન્ય પદ ઉદાત્ત સ્વરવાળું હોય છે. કથા એવી છે કે ઈન્દ્રને મારવાને વર માગવા વૃત્રે રાત્રુડ થવા વરદાન માગ્યું પણ અત્યપદ ઉદાત્ત બલવાને બદલે તે આદ્યપદ ઉદાત્ત બોલ્યો તેથી “હું ઇન્દ્રને મારું” એને બદલે 'ઇન્દ્ર મને મારે એવો અર્થ ફરી ગયો. એવી રીતે સ્વરના અપરાધથી વૃત્ર માર્યો ગયો એવી કથા છે. આ સ્વરથી વેદમાં અર્થફેર થઈ શકે છે, કાવ્યમાં નહિ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા ઉલ્લાસ
પાટાટલાં જ ઉરને, આટલી છે માત્ર આંખપાંદડીઓ, આટલી થઈ અવસ્થા દિવસે આટલા જ થાતાંમાં. ૧૧. આ પ્રમાણે સચેાગ વગેરેથી બીજા અર્થનું નિવારણ થઈ ગયા પછી પણ કૈાઇ જગાએ અનેકાથ શબ્દના બીજા અના આપ જે થાય છે ત્યાં અભિધા નથી, કારણકે તેનું નિયમન. થઇ ગયું છે, તેમ લક્ષણા નથી, કારણકે મુખ્યા ના આધ વગેરે નથી, પણ અહી' અંજન એટલે વ્યંજન એ જ વ્યાપાર છે. જેમકેઃપપ્ùાંચ્યું ન જાય તન! ઉચ્ચ શું વંશ મેટા ! સચ્ચા શિલીમુખ, ન થાય ગતિ નિરુદ્ધ, એ ભદ્ર જાત પરવારણના હંમેશ દાનાંજીના અરણથી કર હે સુહાતા. (સૂ. ૩૩) તેથી ચુકત તે વ્યજક શબ્દ તેથી ચુકત એટલે વ્યંજનાથી ચુકત. (સૂ. ૩૪) જેથી કરીને તે (વ્યજક શબ્દ) પેાતાના મુખ્ય અર્થના વ્યવધાનવાળા થઈને તેવા (વ્યંજક) અને છે તેથી કરીને (મુખ્ય) અ` પણ મદદગાર થવાને લીધે તે જગાએ વ્યજક ગણાય છે.
૨૦
એ રીતે કાવ્યપ્રકાશમાં શબ્દાના સ્વરૂપના નિર્ણયને બીજો ઉલ્લાસ સમાપ્ત થયા.
२७
૧૨
૫૦ <આવડાં સ્તનવાળી આવડી આંખપાંદડીવાળીની આવી અવસ્થા આટલા દિવસમાં થઈ. >
૫૧ <ભદ્રસ્વરૂપવાળાને મુશીબતથી પહેાંચી શકાય એવા શરીરવાળાને વિશાળ વંશની ઉન્નતિવાળાને, શિલીમુખ એટલે ખાણને સંગ્રહ કર્યો છે એવાને અબાધિત ગતિવાળાને, પર એટલે શત્રુના વારણના,. નિવારકના કર હમેશાં દાનામ્મુના સેકથી સુંદર રહેતા.>.
રાજામાં પૂરેપૂરા અર્થ નિયત્રિત થવા છતાં આ ક્ષેાકમાંથી હાધીના વનને અર્થ નીકળે છે. તેમાં ભદ્રના અ ભદ્રાતિના હાથી, દુરાધરાહુ એટલે ઉપર ચઢવામાં મુશ્કેલી પડે એવા (ઊઁચા), શિલીમુખ એટલે ભમરા (તેના "ભસ્થળમાંથી ઝરતા મદને લીધે આકર્ષાયેલા) પરવારણ એટલે ઉત્કૃષ્ટ હાથી, કર એટલે સૂઢ અને દાન એટલે મદ જે ઝરવાથી સુંદર દેખાય એવા અ.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજો ઉલ્લાસ
(સૂ. ૩૫) તેમના અર્થા પહેલાં કહેવાઈ ગયા છે. તેમના એટલે વાચક લાક્ષણિક વ્યજક શબ્દોના અર્ધાં એટલે વાચ્ય લક્ષ્ય વ્યંગ્ય અર્થા.
(સૂ. ૩૬) અની વ્યંજકતા હવે કહેવાય છે.
કેવી ? તા કહે છે કે
૧
(સૂ. ૩૭) ખેલનાર, સમજનાર, કાકુ, વાક્ય, વાચ્યા, ત્રાહિતની સનિધિ, (ર૧) પ્રસ્તાવ, દેશ, કાલ વગેરેની વિશેષતાને લઇને પ્રતિભાશાલી માણસાન થતા ખીજા અર્થના ખાધમાં કારણભૂત થતા એવા જે અના વ્યાપાર તે જ વ્યક્તિ ( એટલે વ્યંજના) છે. ૨૨
સમજનાર એટલે જેને સમજાવવા માટે ખેાલાય છે તે, કાકુ એટલે ધ્વનિ ( ઉચ્ચાર)ના વિકાર. પ્રસ્તાવ એટલે ચાલુ વિષય— પ્રસંગ, અથના એટલે તે વાચ્ય, લક્ષ્ય, વ્યંગ્ય રૂપી (અને). ક્રમે ઉદાહરણા—
૨ અતિશે ભારે ખેડુ, ભરીને સખિ ! હું ઉતાવળી આવી. થાકી સાસે શેઠે, લેવાણી; લઉં ઘી વિસામેા. ૧૩ આમાં ચૌરત છુપાવે છે એ સમજાય છે.
૩ ઉજાગરા, દુબળતા, ચિંતા, ભારે શરીર, નીસાસે; હું મન્દભાગ્ય માટે સખિ, સૌ તુજને ય અરર પીડે છે. ૧૪ ૧ શાક, ભય આદિથી થતા કર્ણધ્વનિના જે વિકાર તે કાકુ (સ્ત્રીલિંગ) છે.” દાદ: ચિયાં વિચારો ચઃ શોમીયાનિમિષ્ઠને અમરકાશ.
૨ ખાલનાર કાણુ છે તે ઉપરથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ, (અતિ ભારે પાણીને ધડા લઈને સાખ હું ઉતાવળથી આવી છું. શ્રમથી પરસેવા વળવાથી અને શ્વાસ ચઢવાથી નિળ થએલી હું ધડી થાક ખાઉ છુ.>
૩ કાને કહેવામાં આવે છે તે ઉપરથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ. < નિશ્વાસ સાથે ઉજાગરા, દુબળતા, (ચંતા, મન્દતા, હું મન્દભાગિની માટે તને પણ પીડે છે. >
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજે ઉલ્લાસ
* ૨૯
આમાં પિતાના કામુક સાથે દૂતીએ ઉપભેગ કર્યો એવી વ્યંજના છે.
૪ અવસ્થા એવીમાં નૃપ પરિષદે દ્રૌપદ દઠી,
વને વ્યાધ સાથે ઘણું ય વસિયા વલ્કલ ધરી; વિરાટપ્રાસાદે અકરમ કર્યા ગુપ્ત રહીને, હજુ, હું ખીજાયે, ગુરુ મુજશું ખીજે, નકુરુને ! ૧૫.
અહીં મારા તરફ ખેદ ગ્ય નથી, કુરુ તરફ છે એમ કાકુથી સૂચન થાય છે. અહીં કાકુ વાચ્યની સિદ્ધિકારક છે માટે આ ગુણીભૂતવ્યંગ્ય કાવ્ય છે એવી શંકા કરવી નહિ. શાથી જે કાકુ દ્વારા માત્ર પ્રશ્ન વ્યક્ત થઈને જ (વાની) વિશ્રાન્તિ એટલે સમાપ્તિ થાય છે.'
૪ કાકુની વિશેષતાથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ. <પાંચાલતનયાને તે અવસ્થામાં રાજસભામાં જેઈને, અને વનમાં વ્યાધ સાથે વલ્કલ: પહેરીને ઘણે કાળ રહ્યા તે જોઈને, અયોગ્ય કામ કરતાં છાના વિરાટને ઘેર રહ્યાં તે જોઈને, મેટાભાઈ હું ખેદ પામતાં મારા વિષે ખેદ પામે છે; હજી સુધી કુઓ તરફ નહિ !>
૫ આ દાખલો ધ્વનિ કાવ્યો છે, અને “ પ્રધાનભૂત વ્યંગ્યાર્થ કાકુથી સચવાય છે” એમ સાબીત કરવા માટે મમ્મટે આપેલ છે. હવે કોઈને કદાચ શંકા થાય કે આ દાખલ ધ્વનિ કાવ્યને નથી, પણ ગુણીભૂત વ્યંગ્યને છે તે એવી શંકાના નિવારણ માટે આ ટીકા આપેલી છે. આ શંકા થવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે. ગુણીભૂતવ્યંગ્યમાં વ્યંગ્યનું કામ વાગ્ય સમજાવવાનું હોય છે, એટલે કે વાગ્યની સિદ્ધિમાં વ્યંગ્ય અંગભૂતથાય છે. એવા ગુણીભૂતવ્યંગ્યમાં કાકુ વપરાય છે. જેમકે આગળ ભીમ કહે છે કે “રોળું ન કેપથી રણે શત કૌરને, ” (જુઓ ઉદા. ૧૩૧.) અહીં વાગ્યાથે બેસતો કરવાને જ “રાળીશ જ” એવા વ્યંગ્યાર્થીની મદદ લેવી પડે છે. અને ત્યાં દાખલ ગુણીભૂત વ્યંગ્યને થાય છે, માટે કદાચ શંકા થાય કે આ જગાએ આપેલો દાખલો પણ ગુણીભૂત વ્યંગ્યને હોય. મમ્મટ આ શંકા અયોગ્ય ગણે છે. તેનું કારણ એવું બતાવે છે કે આ શ્લોકમાં યંગ, વાચની સિદ્ધિ માટે જરૂર નથી. અહીં કાકુધારા માત્ર પ્રશ્ન જ વ્યકત કર્યો છે. એટલે કે કાકુ એવો પ્રશ્ન સૂચિત કરે છે કે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
* ત્યારે કપિલ મારે એટેલ જે ન દષ્ટિ ફેરવતા, •
અત્યારે એજ હું છું, એ જ કોલે, ન એ દષ્ટિ. ૧૬
મારા કપિલમાં પ્રતિબિંબિત થયેલી મારી સખીને જોતાં તારી નજર બીજી જ હતી, તે ગઈ એટલે જૂદી જ થઈ ગઈ, કેવું તારે છાનું કામુકત્વ છે! એમ અહીં સૂચવાય છે. - રેવાને આ, સરસ કદલી હારથી, પ્રાન્ત શેભે,
કુંજશ્રીથી જહીં વિકસતા વિશ્વમે કામિનીના કીડાના ત્યાં સુહદસરખા વાયુ તે તત્ત્વિ વાય
જેની આગે, મનસિજ ધસે, કેપ ધારી કળે. ૧૭ અહીં કીડા માટે પ્રવેશ કર એ વ્યંગ્યાથે છે. ૮ સાસુ નમેર કરાવે હું પાસે ઘરનું વૈતરું સઘળું.
વિસામો ખાવાનું સાંજ પડયે ઘડી બને ન બને. ૧૮ વડીલ ભાઈ હજુ કૌરવો તરફ ક્રોધ કરતા નથી?” અને એ સૂચનથી જ વાઓ સિદ્ધ થઈ જાય છે અને તે પછી પાછું એમ સૂચિત થાય છે કે ગુરને મારા તરફ કેપ અગ્ય છે અને એ યંગ્યાર્થ વાચ્યાર્થ પ્રશ્ન કરતાં પ્રધાનપણે અભિપ્રેત હોવાથી આ કાવ્યમાં વ્યંગ્ય પ્રધાન છે એટલે કે આ ધ્વનિ કાવ્ય છે. - ૬ વાકયની વિશેષતાથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ ર તે વખતે મારા ગણ્ડસ્થલમાં નિમગ્ન થએલી–ટી ગએલી–દષ્ટિ બીજે ફેરવતે ન હતો; અત્યારે તેની તે જ હું છું, તેના તે જ કપલ છે, પણ દષ્ટિ તેની તે નથી.’ - ૭ વાચની વિશેષતાથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ. < નર્મદાને
આ ઉચો પ્રદેશ સરસ કેળાની હારથી અતિશય શોભાયમાન છે, ત્યાં ઘાડા કુંજથી રમણુઓના વિભ્રમ અંકુરિત થાય છે. વળી હે ત4િ! અહીં સુરતાનુકૂલ વા વાય છે જેની આગળ અયોગ્ય સમયે કેપ ધરીને મન્મથ સરે છે. ?
૮ ત્રાહિત માણસની સંનિધિથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ. <:અનાદ્ધ. મનવાળી સાસુ બધા ઘરના કામમાં મને પ્રેરે છે. સાંજે ઘડી બેવડી વિસામો મળે કે ના મળે. >
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજે ઉલ્લાસ
અહીં સાંઝે મળવાને વખત છે એમ ત્રાહિતને કઈ સ્ત્રી -સૂચવે છે. ૮ પહાર માત્ર થાતાંમાં, આવી પહોંચશે આજ પિયુૐ તારા; તે શું સખી ઊભી છે, ઘર કામે ઝટ વળગ જાને. ૧૯
અહીં ઉપપતિ તરફ જવા તૈયાર થયેલીને આ ઠીક નથી” એમ કહી કેક રોકે છે. ૧૦ તમે ણે કુલ બીજે જઇને, અહીં રહીને સખ હું વૈણું છું; ફરી ને આઘે મુજથી શકાય; ભલાં થઇને, કહું હાથ જે. ૨૦
આ જગા એકાન્તવાળી છે માટે કૃપા કામુકને અહીં મેકલ એમ વિશ્વાસુને કઈ કહે છે.
વડિલોને વશ પિયુજી, તમને શું કહું હું મન્દભાગી છું; આજ પળો છે? પળજે, કરવાનું કરીશ આપુડા સુણશે. ૨૧
આમાં જે આજે વસંત સમયે જઈશ તે હું નહિ છવું; તારી ગતિ તે હું જાણતી નથી એવું વ્યંગ્ય છે.
વગેરે [સાડત્રીશમા સૂત્રમાં થી ચેષ્ટા વગેરે સમજવાનાં છે. તેમાં ચેષ્ટાનું વ્યંજકપણું જેમકે – - ૮ પ્રસંગની વિશેષતાથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ. < સંભળાય છે કે તારો પ્રિય આજે એક પહોર માત્રમાં આવી પહોંચશે; આમને આમ કયાંસુધી ઊભી રહીશ; માટે જે કરવું હોય તે તૈયાર કર.” - ૧૦ સ્થાનની વિશેષતાથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ. <સખીઓ તમે બીજે જઇને ફૂલ ભેગાં કરે. હું અહીંઆ કરું છું. મારાથી બહુ દૂર જવાય એમ નથી. હાથ જોડું છું.”
૧૧ કાલની વિશેષતાથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ. <વડીલોને પર- વશ પ્રિય! હું તને શું કહું. હું જ મન્દભાગિની છું. આજ પ્રવાસે જાય
છે તે જ. મારે કરવાનું છે તે તું તારી મેળે સાંભળીશ.”
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
કાવ્યપ્રકાશ
૧૨
દ્વારા પાસ હું આવતાં, છીલીએ, સૌન્દર્યના સારની શ્રીએ, બેઉ ઉરુ પ્રસારી ભાડીયા અન્યાન્ય, આયુ મુખે આઘું વસ્ર શિી; ચચલ દગા નાખી નીચે, તે ક્ષણે સાને વાર્ણી નિવારી ને ભુલતા સકેાર્ચી સંકેતમાં.
૨૨
અહીં ચેષ્ટા વડે છૂપા આવેલા પેાતાના કાન્ત તરફ પેાતાના ખાસ ભાવના ધ્વનિ કરેલા છે.
સમજવામાં જિજ્ઞાસા ન રહી જાય માટે અને અવસર પ્રાપ્ત થયેલા હાવાથી વારંવાર ઉદાહરણા આપ્યાં છે.૧૩
ખેલનાર વગેરેના પરસ્પર સચાગ ડાય ત્યારે એના સંચાગ વગેરે ભેદ્દેથી ( ઉદાહરણા ) આપવાં; આજ ક્રમથી લક્ષ્ય અને વ્યંગ્યનાં વ્યંજકપણાનાં પણ ઉદાહરણેા સમજી લેવાં.
(સૂ. ૩૮) શબ્દ પ્રમાણથી જણાયેલા અથ બીજા અનું સૂચન કરે છે. તેથી અથના વ્યજપણામાં શબ્દ સહકારી ગણાય છે. ૨૩
શબ્દ પ્રમાણ કહીને એમ સૂચવે છે કે ( શબ્દથી ) અન્ય પ્રમાણદ્વારા સમજાતા અથ બ્યજક થતા નથી.
એ રીતે કાવ્યપ્રકાશમાં અની વ્યજકતાના નિર્ણયને ત્રીજો ઉલ્લાસ સમાપ્ત થયેા.
૧૨ ચેષ્ટાની વિશેષતાથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનુ ઉદાહરણ. < ુ જ્યારે બારણાની નજીક આવ્યા ત્યારે સકલ સૌન્દના સારની શાભાવાળી તેણે ઉયુગને હેાળા કરી ભેગા કરી દીધા. સાલ્લા આધા આયા. ચંચલ લેાચનને નીચાં નમાવ્યાં; તે સમયે વાણીને રાકી ભુજલતાનેાસ"કાચ કર્યો.>
૧૩ સમજવામાં કશેા પણ સંદેહ ન રહે તે માટે આટલાં બધાં ઉદાહરણ આપ્યાં છે. પરંપરાપ્રસિદ્ધિ પ્રમાણે શ્રીવાદેવતાવતાર મમ્મટ બહુ જ થાડું કહી કામ સારનાર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. તે આટલાં બધાં ઉદાહરણાનું કારણ આપે એ એને માટે ઉચિત છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથી ઉલ્લાસ
જો કે શબ્દને અર્થને નિર્ણય કર્યા પછી દોષ, ગુણ અને અલંકારનું સ્વરૂપ કહેવું જોઈએ, તોપણ, ધમ(કાવ્ય)ને બરાબર બતાવ્યા પછી જ ધર્મોમાં ગ્રહણ કરવા જેવું અને ત્યાગ કરવા જેવું શું છે તે જણાય છે, માટે પ્રથમ કાવ્યના ભેદે કહે છે. (સ. ૩૯) જે અવિવક્ષિતવાઓ [ધ્વનિ હોય તે દવનિમાં,
વાઓ બીજા અર્થમાં સંક્રમિત થયેલું હોય છે.
અથવા અત્યંત તિરસ્કૃત થયેલું હોય છે. ૨૦ જ્યારે લક્ષણ ઉપર આધાર રાખનાર ગૂઢવ્યંગ્ય પ્રધાન ૧. કાવ્યપ્રકાશકાર કાવ્યના નીચે પ્રમાણે ભેદ પાડે છે. ૧. ઉત્તમ કાવ્ય એટલે ધ્વનિકાવ્ય. (સૂ. ૪)
અવિવક્ષિતવાચ્યધ્વનિ અથવા લક્ષણામૂલક અર્થાન્તરસંક્રમિત વાચ )
અત્યન્તતિરસ્કૃતવાચ (સ. ૩૯)• • • ૨ વિવક્ષિતા પરવાધ્વનિ અથવા અભિધામૂલક (સ. ૪૦)
અલંક્યક્રમવ્યંગ્ય . ••• • • • • • 1 લક્ષ્યવ્યંગ્યક્રમ (સૂ. ૪૧) શબ્દશક્તિમૂલક (સૂ, પર)
અલંકાર ધ્વનિ ) :
م
વસ્તુધ્વનિ
(સ. ૫૩)
...
م ة مراة
અર્થશક્તિમૂલક (સ. ૫૪) તેના ૧૨ પ્રકારે. ઉભયક્તિલક (સ. ૫૫) .... • • •
કુલ પ્રકાર (સ. પ૬) • • • • ૨ મધ્યમ કાવ્ય (સૂ. ૩) તેના ૮ પ્રકારો (સ. ૬૬) ૩ અધમ કાવ્ય અથવા ચિત્ર કાવ્ય (સ. ૫) (સ. ૭૦). શબ્દ ચિત્ર
અર્થ ચિત્ર ૨. પ્રજનમૂલક લક્ષણામાં પ્રયોજન વ્યંગ્ય હોય છે. તે વ્યંગ્ય ગૂઢ અને
અગૂઢ એમ બે પ્રકારનું હોય છે. જુઓ સત્ર ૧૮-૧૯
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪.
કાવ્યપ્રકાશ હેય ત્યારે જ, અવિવક્ષિત છે વાચ્ચે જેમાં એવું તે – ૩વનિ શબ્દના સંબંધને લીધે–વનિ તરીકે ઓળખવું. તેમાં કયાંક (વાચન) ઉપયોગ ન થતું હોવાથી વાચ બીજા અર્થમાં પરિણામ પામેલું હોય છે. જેમકે, *તને કહું છું બેઠી છે, વિદ્વાનોની સભા અહીં, માટે નિજ મતિ ઠામ, રાખીને બેસવું ઘટે. ૨૩
આમાં “હું કહું છું” વગેરે “હું તને ઉપદેશ આપુ છું” એવા અર્થમાં પરિણામ પામે છે.
ક્યાંક (વાચ) બંધ બેસતું ન હોવાથી અત્યંત તિરસ્કારને પામેલું હોય છે. જેમકે “બહુ કર્યો ઉપકાર કહેવું શું, સુજનતા ભલી વિસ્તર આપની, કરત આવું જ તેથી સદા સખે, સુખ રહે શરદે શત અવતા.૨૪
આમ અપકારી તરફ વિપરીત લક્ષણા વડે કઈ કહે છે. (સુ, ૪૦) જેમાં વાચ્ય વિવક્ષિત તથા અન્ય પર હોય તે
બીજા પ્રકારનું અન્યપર એટલે વ્યંગ્યનિષ્ઠ (એટલે કે જેનું વાસ્ય વ્યંગ્યમાં વિરામ પામે છે એવું).
અને એ (સૂ. ૪૧) કોઈ એક અલક્ષ્યક્રમવ્યંગ્ય, અને બીજું લક્ષ્ય
ચંખ્યક્રમ છે. ૫ ૩-૩ મૂળ કારિકામાં વાક્યને અન્વયે નીચે પ્રમાણે છે. ચ: વિવણિતवाच्यः, तत्र ध्वनो, वाच्यं अर्थान्तरे संक्रमितम्, अत्यन्तं वा तिरस्कृतम् भवेत्. આમાં તત્ર નો અર્થ તસ્મિન કરીને તમિન દત્તની ઉપરથી : વિવક્ષિતવાવ્યઃ દાન. એમ અર્થ કરવાનો છે. માટે વૃત્તિમાં કહ્યું છે કે વન ના
અનુવાદથી, દત્તન શબ્દ પછીથી કારિકામાં આવે છે તેના સંબંધથી, ચા ની પછી પણ ઇવનિ શબ્દ અધ્યાહાર લેવો.
૪હું તને કહું છું કે અહીં વિદ્વાનોનો સમાજ છે. તેથી પિતાની બુદ્ધિને ઠેકાણે રાખીને બેસજે>
૫ Kબહુ ઉપકાર કર્યા; તેમાં શું કહેવું? આપે બહુ સુજનતા પ્રકટ કરી! તેથી આવું હંમેશાં કરતા જ, હે સખે, સેંકડો શરદો સુખી રહે.)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથી ઉલાસ અલક્ષ્ય–વિભાવ અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવ એજ રસ છે એમ નથી, પણ રસ તેઓ વડે વ્યક્ત થાય છે માટે ક્રમ તો છે પણ તે શીઘતાને લઈને દેખાતું નથી. તેમાં (સ. ૪ર) રસ, ભાવ, તેઓને આભાસ, [ વ્યભિચારી ]
ભાવની શાન્તિ વગેરે અલક્ષ્યમાં છે, તે રસવત
વગેરે અલંકારેથી ભિન્ન હેઈ પોતે અલંકાય છે.૨૬ વગેરેથી ભાદય ભાવસન્ધિ ભાવશમલત્વ સમજવાનાં છે. જ્યાં રસાદિ પ્રધાન હોય છે, ત્યાં તે અલંકાર્યું છે જેનું ઉદાહરણ પછી અપાશે. બીજે જ્યાં વાકયાથ પ્રધાન હેઈ સાદિ અંગભૂત હોય તે ગણીભૂતવ્યંગ્ય કાવ્યમાં રસવતુ, પ્રેય, ઊર્જ સ્વી, સમાહિત વગેરે અલંકાર સમજવા. તેનાં ઉદાહરણ ગુણીભૂતવ્યંગ્ય વિષે બેલતાં આપીશું. તેમાં રસનું સ્વરૂપ કહે છે. (સ. ૪ ) લેકમાં રતિ વગેરે સ્થાયી (ભાવ)નાં જે કાર્ય
કારણ અને સહકારી છે તે જે નાથ અને કાવ્યમાં હોય તો તે વિભાવ અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવ કહેવાય છે. તે વિભાવાદિ વડે
વ્યક્ત થતો સ્થાચી ભાવ રસ કહેવાય છે. ૨૮ ૮ ૬ રસ, ભાવ, અને તેઓના આભાસ માટે જુઓ અનુક્રમે સુ ૪૪, ૪૮, ૪૯.
૭ ૧૧-૧૧૯ ઉદાહરણો જુઓ.
૮ મનુષ્યના હૃદયમાં બીજ રૂપે કે સંસ્કાર રૂપે અનેક માવો રહેલા હોય છે; આ ભાવો તે સ્થાયી ભાવ કહેવાય છે, જેમકે પ્રીતિ, શોક, હાસ ફેધ, ભય વગેરે. આ ભાવને આવિર્ભાવ નિમિત્ત મળતાં થાય છે. આ આવિર્ભાવને વિચાર ત્રણ વિગતો પૃથક કરી કરે છે; આવિર્ભાવનું કારણ, આવિર્ભાવ અને મુખ્ય ભાવના આવિર્ભાવની ઉત્પત્તિમાં તથા સમજવામાં નિમિત્તભૂત બીજી ક્ષણિક બાબતો; પહેલાને કારણુ, બીજાને કાર્ય અને ત્રીજાને સહકારી કહેવામાં આવે છે. કુદરતનું કઈ દશ્ય જોતાં અમુક આનન્દ થાય છે; આમાં અમુક દૃશ્ય જેવું કે ચન્દ્રોદય, એ કારણ કહેવાય, એથી
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
કાવ્યપ્રકાશ
ભરતે કહ્યું છે કે “વિભાવ અનુભાવ અને વ્યભિચારીના સચાગથી રસનિષ્પત્તિ થાય છે.” તેનુ ભટ્ટ લેાલ્લટ વગેરે આ પ્રમાણે વિવરણ કરે છે: વિભાવાથી-(જેમકે) લલનાદિ આલંબન જ કારણ અને ઉદ્યાનાદિ ઉદ્દીપન॰ કારણથી-ઉત્પન્ન થયેલા, અનુભવા થી—(જેમકે) કટાક્ષ અને ભુત્ત્તત્શેપ૧૧ વગેરે કાર્યોથી—પ્રતીતિચૈાગ્ય કરાએલા, વ્યભિચારીઓથી—(જેમકે) નિવેદાદિ સહકારીઆથી—પુષ્ટ થયેલા, એવા રત્યાદિભાવ રામાદિ અનુકાય માં૧૨મુખ્યપણે હોવા છતાં તેના (રામાદિના) રૂપના અનુસધાનના બળથી નતકમાં પણ પ્રતીત થતા હાય ત્યારે રસ કહેવાય છે.૧૪
થતા આનન્દના અનુભવ કાર્ય કહેવાય; તે સમયે જે બીજી પરિસ્થિતિ પ્રમાણે અનેક લાગણીઓ જેમકે હર્ષી અથવા વિષાદ થાય, અથવા મદ થાય કે નિવેદ થાય અથવા આ બધાનું ક્રાઇ વિલક્ષણ મિશ્રણ થાય તે સહકારી કહેવાય. વ્યવહારની અને દર્શનશાસ્ત્રની પરિભાષાને રસમીમાંસામાં વિભાવ (કારણ) અનુભાવ (કા) અને વ્યભિચારી (સહકારી) કહે છે, ચેતનાના વ્યાપારના સંબંધને કાર્ય કારણની પરિભાષામાંથી મુક્ત કરવામાં અમુક ઔચિત્ય રહેલું છે. ખીજ રૂપે રહેલાને પ્રકટ કરે તે વિભાવ.. અનુભવને યેાગ્ય કરે તે અનુભાવ. અને વિશેષતાથી સંચાર કરે તે વ્યભિચારી.
૯–૧૦ રસના આવિર્ભાવનં મૂળભૂત અને મુખ્ય કારણ તે આલંબન કહેવાય અને તે વડે પ્રકટ થયેલા રસને ઉદ્દીપ્ત કરે, બઢાવે તે ઉદ્દીપન કારણ કહેવાય. જેમકે ષ્ટિજનનું મરણ કરુણનું આલંબન છે અને તેની સાથે સંબંધ ધરાવતી વસ્તુઓનું ન વગેરે ઉદ્દીપન કારણ છે. ૧૧ ભુર્જાક્ષેપ, રતિને લીધે આળસ મરડવાની માફ્ક હાથ ઊંચા કરવા. ૧૨ અનુકાર્ય, નાટકમાં જેનું અનુકરણ થાય તે. રામના પાઠ ભજવવાના હાય તા રામ અનુકાર્ય છે.
૧૩ મુખ્યપણે, સાક્ષાત્ રીતે, વાસ્તવિક રીતે, ખરી રીતે. એટલે કે,રસ ખરી રીતે રામમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને રામના રૂપના અનુસંધાનથી તે નક્રમા પ્રતીત થાય છે.
૧૪ ભટ્ટલેાલયના મતનેા સાર એ છે કે રામવેધારી નટની અંદર વાસ્તવિક રીતે સીત પ્રેમ નથી છતાં પણ નાટયનૈપુણ્યથી તેની અંદર હાય એમ જે સામાજિકાને પ્રતીત થાય છે તે રસ છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
ચા ઉલ્લાસ શ્રી શકુક આ પ્રમાણે વિવરણ કરે છે. આ રામ જ છે “આ જ રામ છે' એવી સમ્યક પ્રતીતિ, “આ રામ નથી એવું ઉત્તર કાળમાં બાધક જ્ઞાન થાય ત્યારે (તેના પૂર્વનું) “આ રામ છે' એવું જે જ્ઞાન તે મિથ્યા પ્રતીતિ, “આ રામ છે કે નથી એવી સંશય પ્રતીતિ, “આ રામના જે છે એવી સાદસ્થ પ્રતીતિ, એ ચારેય પ્રતીતિઓથી વિલક્ષણ પ્રતીતિ વડે ચિત્ર–તુરગાદિપ ન્યાયથી નટ, “આ રામ છે ” એ રીતે ગ્રહણ કરાય છે. એ રીતે ગ્રહણ કરાતા નટમાં અનુમાન કરાતે રત્યાદિ ભાવ તે જ રસ. આ અનુમાન કરાતે રસ વસ્તુના સૌન્દર્યબલને લીધે આસ્વાદને વિષય થતું હોવાથી અનુમાનના બીજા વિષાથી વિલક્ષણ છે. આ ભાવ નટમાં ન હોવા છતાં સામાજિકેની વાસનાને લીધે આસ્વાદને વિષય બને છે. આ અનુમાન, કારણ કાર્ય અને સહકારી રૂપ હેતુઓ જે વિભાવાદિ શબ્દો વડે ઓળખાય છે તેઓ વડે, “સંગ, એટલે ગમ્ય–ગમક ભાવરૂપ સંબંધથી, ઉદય પામે છે. આ હેતુઓ શિક્ષા અને અભ્યાસથી સંપાદન કરેલ પિતાના કાર્યના (અભિનયના) પ્રકટનથી નટ વડે પ્રકાશિત થાય છે અને તેથી તે કૃત્રિમ છે છતાં
૧૭અંગો વિશે અમૃત કેરી હેલિ એ, નેનેની કપૂર સળી જ શીળ એ, મનેરશ્રી, સારીર, ચિત્તથી
પ્રાણેશ્વરી દર્શન નેન આપતી.. ૧૫ ચિત્રમાં કાઢેલા તુરગને ઘોડાને ઘડે કહીયે છીયે તે રીતે. આ પ્રતીતિ નથી કારણ કે ઘડાનું ચિત્ર એ ઘોડે નથી, તેમજ તે મિથ્યા પ્રતીતિ પણ નથી કારણ કે ઉત્તરકાળમાં એ ઘોડે નથી એવું બાધક જ્ઞાન થતું નથી, તે સંશયપ્રતીતિ નથી કારણ કે તે ઘડે છે કે નહિ એ સંશય ઉત્પન્ન થતો નથી અને તે સાદરયપ્રતીતિ પણ નથી કારણ કે તેને આપણે ઘોડા જેવું ન કહેતાં ઘેાડે કહીએ છીએ. - ૧૬ સહદય પ્રેક્ષક. ૧૭ Kતે મારા અંગની અમૃતરસની વૃષ્ટિ, મારી આંખની સારી રીતે
૨૫
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
૧૮દીર્ઘચપલ નેનીને, વિજોગ થાતાં જ આજ દૈવગતે,
પહોંચી વળે સમ એ, ગાઢા દેડન્ડ મેને. ૨૬ વગેરે કાવ્યના અનુસધાન બલથી તેવા એટલે કૃત્રિમ રૂપે સમજાતા નથી.૧૯
ભટ્ટનાયક આ પ્રમાણે વિવરણ કરે છેઃ રસ તટસ્થપણે કે પિતાની અંદર પ્રતીત થતું નથી, તેમ ઉત્પન્ન થતું નથી, તેમ અભિવ્યક્ત થતો નથી, પણ કાવ્ય અને નાયમાં અભિધાથી ભિન્ન એવા વિભાવાદિને સાધારણ કરવારૂપ ભાવકતવ વ્યાપારવડેર૦ ભાવના–વિષય કરાતે (સાધારણ કરાતે) સ્થાયી ભાવ ભગવડે ગવાય છે; જે ભેગ સવની પ્રબળતાથી (ઉત્પન્ન થતા) પ્રકાશઆનન્દરૂપ જ્ઞાનની વિશ્રાન્તિરૂપ છે. ભરેલી કપુરની સળી, શરીરધારી મારથની શ્રી તે આ પ્રાણેશ્વરી મનમાંથી આંખ આગળ આવી.)
૧૮ (દૈવથી આજે હું તે ચપલ અને દીર્ધ નયનવાળીથી છૂટા પડશે અને ગાઢા વિલોલ વાદળાંને આ સમય આવી પહો.>
૧૯ શ્રી શંકુકના મતનું તાત્પર્ય એવું છે કે નટ નિપુણતાથી જે અંગારાદિનાં કારણે વગેરે એનાં પિતાનાં નથી તે પિતાનાં હેય એમ બતાવે છે તેથી સામાજિક નટમાં રતિનું અનુમાન કરે છે. અને રસની આવી અનુમિતિ એ જ રસનિષ્પત્તિ છે.
૨૦ વિભાવાદિને સાધારણું કરવારૂપ ભાવકત્વ વ્યાપાર. ભટ્ટનાયક કાવ્ય અને નાટકમાં ભાવકત્વ અને ભેજકત્વ નામના બીજા બે માનસિક વ્યાપાર માને છે. કાવ્યના અર્થનું જ્ઞાન થયા પછી તરત જ ભાવકત્વ વ્યાપાર વડે વિશિષ્ટ વ્યક્તિમાં રહેલા ભાવો વ્યક્તિસંબંધ છેડી દઈ તેમના સામાન્ય રૂપે ભાસે છે. જેમકે રામ અને સીતાને પ્રેમ બે વ્યક્તિઓને સંબંધ હોડી સામાન્ય દામ્પત્યરૂપે મન આગળ ખડે કરાય છે. આ બાબતને ઉપરના વાક્યથી ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ પ્રમાણે સામાન્ય થયેલા ભાવ ભોજકત્વ વ્યાપાર વડે સહદ ભોગવે છે. આ જ ભટ્ટનાયકના મતનો સાર છે. .
૨૧ જ્ઞાનની વિશ્રાંતિ એટલે જ્ઞાનમાં લય થઈ જવું. બીજા યના– જ્ઞાનના વિષયના—સંબંધથી રહિતપણું અર્થાત એ ભોગ વખતે એ પ્રકાશઆનંદ જ હોય છે. બીજું કાંઈ હઈ શકતું નથી.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથે ઉલ્લાસ લેકમાં જે પ્રમાદિ વસ્તુઓ છે તે જ, સ્થાયી ભાવનું અનુમાન કરવાના અભ્યાસમાં કુશલ થયેલા સામાજિકેવડે અલૌકિક વિભાવ વગેરે શબ્દોથી કાવ્ય અને નાટકમાં વ્યવહાર પામે છે, કારણકે તે કાવ્ય અને નાટકમાં કારણતા–આદિને પરિહરી વિભાવના વગેરે વ્યાપારવાળાં બને છે તે વિભાવ વગેરે “આ મારા જ છે, “આ શત્રુના જ છે,” “આ તટ
સ્થના જ છે એ પ્રકારના ખાસ સંબંધના સ્વીકારના નિયમન તથા “આ મારા જ નથી” “આ શત્રના જ નથી” “આ તટસ્થના જ નથી” એ પ્રકારના ખાસ સંબંધના નિષેધના નિયમના અનિશ્ચયથી સાધારણ રૂપે સામાજિકેને પ્રતીત થાય છે; તેવા સાધારણ રૂપે પ્રતીત થએલા વિભાવ વગેરેથી અભિવ્યક્ત થએલે, સામાજીકોના હૃદયમાં વાસનારૂપે રહેલ રત્યાદિ સ્થાયી ભાવ તે શૃંગારાદિ રસ. તે રસ અમુક પ્રમાતામાં રહ્યો છે છતાં, સકલ સાહદની સંમતિ (સમાન અનુભવ)વાળા સાધારણત્વવડે પ્રમાતાદ્વારા વિષય કરાએલે હોય છે, આ રસ, જેમ જ્ઞાન પિતાના આકારથી અભિન્ન છે તેમ પિતાથી અભિન્ન હોવા છતાં તે વિષયભૂત થાય છે. આ પ્રમાતા સાધારણ ઉપાયના ૨૩ બલથી તે (રસાસ્વાદ) વખતે લેપ પામેલ પરિમિત પ્રમાતૃપણને લીધે ઉદય પામેલ અને અન્ય વિષયના સંસર્ગથી રહિત એવા અપરિમિત ભાવવાળે હેય છે. આસ્વાદને વિષય થવું એ જ એને (રસ)પ્રાણું છે. વિભાવાદિના જીવનની અવધિ એજ એની અવધિ છે. શરબતની પેઠે તેને આસ્વાદ થાય છે. તે સામે જાણે પુરત
Halimali
૨૨ જ્ઞાનને વિષય અને જ્ઞાન એક જ છે, જ્ઞાનથી અન્ય નથી એવો વિજ્ઞાનવાદી બૌદ્ધોને મત છે.
૨૩ વિભાવ અનુભાવ વગેરે જે ઉપર કહ્યા પ્રમાણે સાધારણ રૂપે પ્રતીત થયાં છે તે.
૨૪ પરિમિતપમાતૃપણું એટલે આ વિભાવાદિ મારા છે અને હું જ રસનો આસ્વાદ લઉં છું એવું વ્યક્તિના અહં–થી મર્યાદિત થએલું જ્ઞાન.
૨૫ શરબતમાં જેમ સાકર એલાયચી વગેરે વસ્તુઓને જૂદો સ્વાદ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ હોય, હદયમાં જાણે પ્રવેશતે હેય, સર્વગને જાણે આલિંગતે. હોય, બીજું બધું જાણે તિરોહિત કરતો હોય, બ્રહ્માસ્વાદને જાણે અનુભવ કરાવતા હોય, એ અલૌકિક ચમત્કાર કરનાર હોય છે. તે રસ કાર્ય નથી; શાથી જે એમ હોય તે વિભાવાદિના વિનાશ પછી પણ તેના સંભવને પ્રસંગ આવે. તે જ્ઞા પણ નથી શાથી જે તે સિદ્ધરૂપ સંભવ નથી. પરંતુ વિભાવ વગેરેથી વ્યંજિત થઈને જ આસ્વાદને વિષય કરવા ચોગ્ય બને છે. કારક અને જ્ઞાપકથી ભિન્ન એવું બીજું ક્યાં દીઠું? એને ઉત્તર એ છે કે કયાં નથી દેખાયું એટલા માટે અલૌકિક કાર્યની સિદ્ધિ થવાથી એ ભૂષણ છે દુષણ નથી. ચર્વણા (સ્વાદ)ની નિષ્પત્તિથી રસની નિષ્પત્તિને ઉપચાર થાય છે માટે તેને કાર્ય કહેવું હોય તો કહે. લક–પ્રસિદ્ધ પ્રત્યક્ષાદિ જ્ઞાન, અને ચક્ષુરાદિ પ્રમાણેથી તટસ્થપણે એટલે નિરપેક્ષપણે ઉત્પન્ન થનાર જ્ઞાનવાળા મિત ભેગીનું% જ્ઞાન, અને અન્ય વિષયના સ્પર્શ માત્રથી રહિત તેમજ કેવળ સ્વસ્વરૂપમાં સમાપ્ત થતું (પોતાના સ્વરૂપને વિષય કરત) એવું જે અમિત ચગીનું જ્ઞાન, એ ત્રણેય પ્રકારના જ્ઞાનથી વિલક્ષણ એવા અલૌકિક સ્વસંવેદનને વિષય થતું હોવાથી નહિ આવતાં એક સ્વાદ આવે છે તેમ આ વિભાવ છે, આ અનુભાવ છે એવા જૂદા જૂદ સ્વાદ નહિ આવતાં અમુક રસને સ્વાદ આવવો તે.
૨૬-૨૭ જ્ઞાપ્ય કાર્ય કુંભાર એ ઘડાનો કારક છે અને ઘડે એ કુંભારનું કાર્ય છે. કુંભાર (કારક)ને નાશ થયા પછી પણ ઘડે (કાય) રહે છે. પણ વિભાવોના વિનાશ થયા પછી રસ અનુભવી શકાતું નથી માટે રસને વિભાવનું કાર્ય ન ગણી શકાય. સૂર્ય એ ઘડાનો જ્ઞાપક છે અને ઘડો એ સુર્યને જ્ઞાપ્ય છે. ગ્રામ્ય વસ્તુ જ્ઞાપકથી સ્વતંત્ર રીતે સિદ્ધ એટલે અસ્તિત્વવાળી હોય છે. સૂર્ય વિના પણ ઘડે તે છે. પણ વિભાવાદિ વિના રસ સંભવ નથી. આ રીતે વિભાવાદિ રસના કારક નથી તેમ જ્ઞાપક નથી એટલે રસ કાર્ય નથી તેમ જ્ઞાપ્ય નથી.
૨૮ ઉપચાર થાય છે એટલે વ્યવહાર થાય છે, બેલાય છે. ૨૮ મિતાગી=પ્રાથમિક યોગી. ૩૦ અમિતયોગી પરિપક્વ યોગી.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથે ઉલ્લાસ
૪૧ જ્ઞાન પણ કહે છે તે કહે. નિર્વિકલ્પ જ્ઞાન એ રસ વિષય કરી શકતું નથી, શાથી જે રસની પ્રતીતિમાં વિભાવાદિને પરામર્શ પ્રધાનપણે હોય છે. તેમજ સવિકલ્પ જ્ઞાન પણ તેને વિષય કરી શકતું નથી; શાથી જે આસ્વાદને વિષય એવો અલૌકિક આનંદસ્વરૂપ રસ તે સ્વસંવેદનથી જ સિદ્ધ છે. ઉભય (નિવિકલ્પ, સવિકલ્પક)ના અભાવરૂપ તે રસમાં ઉભચરૂપપણું જ સિદ્ધ થાય છે જે પહેલાં (કાર્ય-જ્ઞાખ્ય)ની વિલક્ષણતની પેઠે એનું લેટેત્તરપણું જ સૂચવે છે, નહિ કે વિરોધઃ આ પ્રમાણે આચાર્ય અભિનવગુપ્તને અભિપ્રાય છે.
વ્યાવ્ર વગેરે જેમ ભયાનકના વિભાવ છે તેમ વીર અદભુત અને રૌદ્રના પણ છે. અશ્રપાત વગેરે જેમ શંગારના અનુભા છે તેમ કરુણ અને ભયાનકના પણ છે. ચિન્તા વગેરે જેમ શૃંગારના વ્યભિચારી ભાવ છે તેમ વીર કરુણ અને ભયાનકના છે. એ રીતે પ્રત્યેક અનેકમાં હોવાથી સૂત્રમાં ભેગા બતાવ્યા છે.
૩નભ સજલ ઘને અલિ શું નીલું,
મધુકર કેકિલ ફૂજને દિશામાં, ૩૧ રસની પણ નિષ્પત્તિ થાય છે માટે કાર્ય ગણવું હોય તે ગણો. તેમજ એ અલૌકિક જ્ઞાનને વિષય છે માટે તેને સિદ્ધ ગણું જ્ઞાપ્ય ગણવું હોય તે ગણે.
૩૨ વિષય અને ઇન્દ્રિયને સંબંધ થયા પછી “કેક છે” એવું જે પ્રાથમિક જ્ઞાન તે નિર્વિકલ્પક, “આ વૃક્ષ છે વગેરે ધર્મોથી યુક્ત જે જ્ઞાન થાય તે સવિલ્પક. રસ નિર્વિકલ્પક એટલા માટે નથી કે તેમાં વિભાવાભિ પરામર્શ-જ્ઞાન છે. તે સવિકલ્પક એટલા માટે નથી કે તે ધમરૂપે જ જણાઈ જાય છે. આ બન્નેથી જુદા પ્રકારનું જ્ઞાન ન હોવાથી રસ શું છે એ પ્રશ્ન થતાં કહે છે કે તે ઉભયરૂપ છે. રસ એટલા પૂરતો નિર્વિકલ્પક છે કે તે પોતે માત્ર ધરૂપે પણ જણાઈ જાય છે; તે એટલા પૂરતે સવિકલ્પક છે કે તેમાં વિભાવાદિનું વિભાવવાદિરૂપે જ્ઞાન હોય છે. આની ઉપપત્તિ વિભાવાદિના જ્ઞાનમાં અને રસના જ્ઞાનમાં ક્રમ દેખાતું નથી એનાથી થઈ શકે
૩૩ Kઆકાશ ભમરાના જેવા સ્યામ, જલગર્ભવાળા મેઘવાળું છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ ધરણિ પર નવાંકુરે કુટયા છે,
પગ પડતાં પિયુ, માન માન, મુગ્ધા! વગેરેમાં,
૩૪મૃદિત કમલિની શાં અંગ વહીલાયલાં છે,
પરિજન વિનવ્યાથી માંડ કામે વળે છે, ધવલ, નવલ હાથી–દાંત શે, એ કપિલ
હિમકર અકલંકી કેર શેભા ધરે છે. વગેરેમાં અને
*દરે ઉત્સુક, આવતાં વળી ગઈ, બેલાવતાં ફાટ ગે, ભેટતાં થઈ લાલ, સાળ પકડશે વાંકાં ભવાં મેં થયાં; પાયે માનુનીને પથે દગ રહી રેલાઈ આંસું પૂરે,
ચક્ષુ એમ થયું પ્રપંચચતુર હાલા તણા વાંકમાં. ૨૯ વગેરેમાં જે તે વિભાવ, અનુભાવે અને આ સુય, ત્રીડા, હર્ષ, કેપ, અસૂયા, પ્રસાદરૂપી વ્યભિચારી ભાવેની જ ફકત સ્થિતિ છે, છતાં પણ અહીં નિયમભંગ થતો નથી. કારણકે આ બધાં અસાધારણ હોવાથી ત્રણમાંના બાકીના બે આક્ષેપથી સમજાય છે.
તેના ભેદ કહે છે– દિશાઓની શોભા, મધુકર અને કેફિલના કૂજનથી યુક્ત છે. ધરણિ, પિતાના ખેળામાં નવીન અંકુરરૂપી ટાંકણવાળી છે. તે મુદ્દે ! પગે પડેલા વહાલા ઉપર પ્રસન્ન થા> આમાં માત્ર વિભા છે.
- ૩૪ (અંગ ચોળાઈ ગયેલી મૃણાલીના જેવું પ્લાન છે; પરિવારની વિનવણીથી માંડમાંડ કામમાં પ્રેરાય છે; તાજા કાપેલા હાથીદાંતના કડકા જેવો તેને સુંદર ગાલ નિષ્કલંક ચન્દ્રના સૌન્દર્યને ધારણ કરે છે.આમાં માત્ર અનુભાવ છે. - ૩૫ Kહાલાનો વાંક પડયે, માનિનીની આંખ કેવી વિચિત્ર વ્યાપારમાં ચતુર થઈ! દૂરથી જોતાં ઉત્સુક થઈ આવતાં તિરછી થઈ, વાત કરતાં ફાટી ગઈ ભેટતાં લાલ થઈ, વસ્ત્ર ઝાલતાં કંઈક ભવાં ચડ્યાં, અને પગે પડતાં આંસુથી કીકી ભરાઈ ગઈ. આમાં માત્ર વ્યભિચારી ભાવો છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાથે ઉલ્લાસ (સ. ૪૪) શૃંગાર, હાસ્ય, કરુણ, કિ, વીર, ભયાનક
બીભત્સ અને અદ્દભુત નામના આઠ રસ નાયમાં
મનાય છે. ૨૯૫ તેમાં શૃંગારના બે ભેદ છે. સંગ અને વિપ્રલંભ. તેમાં પહેલો પરસ્પર અવલોકન, આલિંગન, અધર પાન, પરિચુંબન વગેરેથી અનંત પ્રકારનું હોવાથી અપરિછેદ્ય એક જ ગણાય છે. જેમકે
સૂનું ધામ વિલેક, સેજથી જરા ધીમે ઊઠી, ઢોંગથી પહેલા પિયુનું નિહાળી રહીંને એકી સે મુખડું, વિશ્રમે ચુમી, ગાલના નિરખીને રોમાંચ, નીચું કરે લજજાથી સુખ, ત્યાં ચુમાઈ હસતા હાલાથી મુગ્ધા ચિર. ૩૦ તું મુગ્ધા વણળી ધારણ કરે કાતિ મનોહારિણી એવાં વેણ વદી પિયૂષ્ઠ અડતાં ગ્રંથિ, સખી સાધુ સી, બેઠી સેજ સમીપ સસ્મિત સખીના નેત્રના ઉત્સવ આનંદી, કઈ જૂઠડાં મિષ કહી, ધીમેથી ચાલી ગયો. ૩૧
બીજે (વિપ્રલંભ) અભિલાષ, વિરહ, ઈર્ષ્યા પ્રવાસ અને શાપના કારણથી પાંચ પ્રકારનું છે. તેમનાં કમથી ઉદાહરણે– “પ્રેમાળ, પ્રણયે ભૌની, પરિચયે જ્યાં રાગ જામેલ છે, મુગ્ધાક્ષી તણું એ સ્વભાવમધુરી ચેષ્ટા થજે હું વિષે;
૩૫ આ આખી કારિકા મમ્મટે ભરત નાટયશાસ્ત્રના ૬ઠ્ઠી અધ્યાય માંથી લીધી છે.
Kવાસગૃહ સૂનું જોઈને શયનગૃહમાંથી જરા ધીમેથી ઊઠીને, બેટું ખોટું ઊંધી ગયેલા પતિનું બહુ વાર સુધી મુખ નિરખીને વિશ્રધ્ધ ચૂમતાં રોમાંચિત ગંડસ્થલી જતાં લજ્જાથી મુખ નીચું કરેલી બાળા હસતા પ્રિયથી ખૂબ ચૂમાઈ આ ૩૭ {મુગ્ધાક્ષી! તું તો કાંચળી વિનાજ મને હર શોભા ધારણ કરે છે, એમ કહીને પ્રિયતમ કાંચળીની ગાંઠને અડતાં, શવ્યાની કેરે બેઠેલી સસ્મિત સખીના નેત્રના ઉત્સવથી આનન્દ પામી સખીઓ જૂઠાં બહાનાં કાઢતી ધીમે ધીમે ચાલી ગઈ.>
૨૮ (મુગ્ધાક્ષીની પ્રેમાર્ટ, પ્રણયવાળી, પરિચયને લીધે જેમાં ગાઢ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ જેને કોડથ કલ્પતાં પણ, ઘી રોકાય બાદ્રિ કેરી સર્વ પ્રવૃત્તિ, ને લય થતું અંતર ઘનાનન્દમાં. ૩૨ બીજે જાય શૌ વાત એ, ન સુહદુ એય કે એમને, ના શું હાય ! ન આવિયા પણું, અરે દૈવે શું ધાર્યું હશે ! એવા કંઈ તરકોથી કાળજું જતાં કેરાઈ, આવાસમાં બાલા આમથી તેમ લોટત નિશામાં નીંદ પામે નહિ. ૩૩
આ વિરટેન્કંઠિતા છે. તે બાલા, પ્રથમાપરાધ કરતાં હાલે, ન જાણે કશાં મહેણાં માર્મિક અંગવિશ્વમ, નથી શીખી સખી પાસ જે, કિન્ત સ્વચ્છ કપલમૂલથી ખરત્તાં નિર્મળાં આંસુથી, રયા માત્ર કરે, છુટી લટ હલે, ને નેત્રપદ્દમો ભમે. ૩૪ હાલાં કંકણ નીસર્યા, વહાઁ રહ્યાં ધાર આંસું, ઘી બેસી ના રહીં ધીર, આગળ જવા ચિત્ત થયું આકર્થ; જાવાન કરતાં વિચાર પિયુજી સાથે બધાં નીકળ્યાં;
જાવું છે ઍવ! તે પછી ક્યમ જવા દે સાથ હાલાં તણે? ૩૫ અનુરાગને ઉદય થયે છે એવી, તે તે સ્વભાવમધુર ચેષ્ટાઓ મારા વિષે થાઓ; અભિલાષથી જ કલ્પેલી જે ચેષ્ટાઓમાં, ક્ષણને માટે બાહ્ય ઇન્દ્રિયોની પ્રવૃત્તિને રોકનાર અંતઃકરણને આનંદઘન લય થાય છે.)
- ૩૮ બીજી જગાએ જાય તે વાત જ શી! એને એવો મિત્ર પણ નથી. એ મને ન સહાય ? પણ આવ્યો તે નહિ. અરે રે, આ વિધિએ શું આદર્યું છે ! આવી ઘણી કલ્પનાઓથી ગ્રસ્ત ચિત્તવાળી બાળા શયનગૃહમાં આળોટયા કરતી રાત્રે નિદ્રા પામતી નથી.
૪૦ <પતિના પ્રથમ અપરાધને સમયે સખીના ઉપદેશ વિના વિભ્રમથી અંગમરોડ અને વાતથી સૂચન કરવાનું ન જાણતી હેવાથી, સ્વચ્છ કપલ મૂલથી ગળતાં સ્વચ્છ આંસુડે ન્હાવરી આંખવાળી વિખરાયલ હલતા વાળવાળી બાલા ફકત રૂવે જ છે.”
૪૧ (પ્રિયતમે જવાને વિચાર કરતાં, વહાલાં બલૈયાએ પ્રસ્થાન કર્યું આંસુએ ચાલવા લાગ્યાં, ધૂતિ ક્ષણ પણ ન બેસી રહી, ચિતે આગળ જવાને નિશ્ચય કર્યો, આ પ્રમાણે બધાં સાથે જ ચાલ્યાં તે હે જીવ, તીર પણ જવું જ છે તો પછી આ પ્રિય મિત્રોને સાથ કેમ છેડે છે ?”
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથે ઉલ્લાસ આલેખીને પ્રણય-રૅઠી ધાતુરાગે શિલામાં, પોતાને હું તુજ પદ પડયે દેરવા જાઉં છું જ્યાં, ત્યાં આંસૂઓ, ઉભરી ઉભરી દષ્ટિને લોપી દે છે;
સંખાયે ના મિલન તહીએ આપણું ક્રૂર દેવે. હાસ્ય વગેરેનું કમથી ઉદાહરણ. ૪૭વારસ્ત્રીએ સ્વર ઝણે કરી , અશુદ્ધ
હાથેથ થપ્પડ દોંધી મુજ ઉત્તમાંગે, મ ભણી જલથ જે કર્યું, પવિત્ર,
હા, હું મુ, કર વે બહુ વિષ્ણુશર્મા. ૩૭ 'નાસી ક્યાં ગઈ ? શું આ થયું? ગઈ આશીષ ક્યાં? દેવ હા ધિક જીવ્યું, પડયું વજ, દેહ તુજમાં અગ્નિ, બળી આંખ આ
એવી ગદગદ ખરી અટકતી પરની વાણુથા રયાં સૌ ચિતરામણે ય, શતધા ભીતે ય ફાટી ગઈ. ૩૮ ૪૫નિરલજ થઈ હેવાનોએ, સશસ્ત્ર જ જેમણે
કર્યું, અનુમતિ આપી, દીઠું અહીં ગુરુ પાતક,
૪ર (શિલા ઉપર ધાતુરાગ વડે તને પ્રણયકુપિત આલેખીને જે હું મને પિતાને તારે પગે પડતો ચીતરવા જાઉં છું તેવાં વારંવાર ઉભરાતાં આંસુથી મારી નજર ઢંકાઈ જાય છે. ક્રરવિધિ ત્યાં પણ આપણે સંગમ સહન કરતું નથી.>.
૪૩ (પગલે પગલે મંત્રનાં પાણીથી પવિત્ર કરેલા મારા માથા ઉપર . વેશ્યાએ પોતાને અપવિત્ર હાથ વાળીને મેટા અવાજ સાથે ઘૂંકીને, પ્રહાર કર્યો; હાય હાય હું મુવો એમ કહીને વિષ્ણુશર્મા રૂવે છે.)
૪૪ માડી તું કયાં નાસી ગઈ, આ શું થઈ ગયું! દેવતાઓને ધિકાર છે, બધી આશીષ કયાં ગઈ, જીવતરને ધિક્કાર છે, વજ પડયું ! તારાં અંગમાં અમિ! બળી આંખે ! આ પ્રમાણે પૌરાંગનાની ઘર્ધર અવાજવાળી વચમાં રૂંધાઈ જતા સ્વરવાળી કરુણ વાણી ચિત્રમાં રહેલાંને પણ રડાવે છે અને ભીંતના પણ સે કકડા થાય છે.)
૪૫ Kતમે નિમર્યાદા અને સજજ આયુધવાળા જે મનુજ પશુએ સુર તરફનું આ મહાપાતક કર્યું હોય, અનુમખું હેય, જોયું હોય તે બધા
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ તમ સકલના, સાથે કૃષ્ણ વકેદાર પાર્થના
રુધિર ચરબી માંસેથી હું કહું છું દિશાબલિ. ૩૯ છેડો એ વાનરાએ અધમ ! ભય તમે, જેમણે ઇન્દ્ર કેરા હાથીનાં કુંભ ભેદ્યાં, તમ તનુ પર તે બાણ લાજે પડતાં; સીમિત્રે ! બસ છાને, તું ન મુજ રુષનું પાત્ર, હું મેઘનાદ, કિંચિત્ બ્રભંગલીલા થકી વશ ઉદધિ કીધ, તે રામ મેળું. ૪૦ ૪છકેડે ધાતા રથે જે! નજર બહુ કરે ડેકો વાળી રુપાળી,
પેઠે શું પૂર્વકાએ લગભગ પૂંઠથી બાણ વાગ્યાની વ્હીકે, થાકે પહેલા મુખેથી તૃણ અધકરડ્યાં વેરતે માર્ગ ઊભે; ઊંચી ફાળેથ ધરણિ પર જતે ઝાઝું તે અંતરિ. ૪૧ ઊખેડી ચામડીને પ્રથમ ઉરુ કટિ સ્કંધના ઊપસેલા
ગંધાતા માંસલેચા લબલબ મુખથી ખાઈને, પ્રેતરાંકું ભીમ, અર્જુન અને કૃષ્ણ સુદ્ધાંનાં લોહી મેદ અને માંસ વડે દિશાઓને ભોગ આપું છું.”
૪૬ - શુદ્ર વાનરએ ત્રાસ છોડી દે. આ બાણો કે જેણે ઇન્દ્રના હાથીનાં કુંભસ્થળને ભેદ્યાં છે તે તમારા દેહ ઉપર પડતાં બહુ લાજે છે. સૌમિત્ર, એક કેરે રહે, મારા રેષનું તું પાત્ર નથી. હું તે મેઘનાદ છું, જેણે જરા ભ્રભંગની લીલાથી સમુદ્રને નિયમિત કર્યો એ રામને હું
૪૭ (જેને! (આ મૃગ) ડોક વાંકી વાળવાથી સુંદર લાગે એવી રીતે વારંવાર પૂઠે પડેલા રથના ઉપર નજર ફેકે છે, બાણ લાગવાના ભયથી શરીરને પાછલો ભાગ લગભગ શરીરના આગલા ભાગમાં પેસી ગયો છે, થાકથી પહોળા થઈ ગયેલા મોઢામાંથી પડતું અડધું ચાવેલું દર્ભ માર્ગ ઉપર વેરાયલું છે અને ઊંચી ફાળેથી આકાશમાં બહુ અને પૃથ્વી ઉપર થોડું જાય છે.)
૪૮ (પહેલાં ચામડું ઉતરડી ઉતરડીને પછી ખભા, જાંગનાં મૂળ અને ઢેકા ઉપરથી ઝટ લઈ શકાય તેવું, ઉગ્ર દુર્ગન્ધિવાળું, અને જાડા ઉપસેલા ભાગમાં જામેલું માંસ ખાઈને પછી આર્ત પ્રેતરાં કે ચારેબાજુ ચકળ વકળ જેનું દાંત દેખાડતું, ખોળામાં પડેલી ખોપરીનાં હાડકાંનું ખાડામૈયામાં ભરાયલું માંસ કરડે છે.)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાથા ઉલ્લાસ ખેાળાની ખાપરીથી ખડખચડું લ દેખાડી દાંત, ડાળા અહિં તહિ‘ કરતું, ભૂખ્યુ, ૪ મહા મહા છે અવતાર આ કા ! શી ક્રાંતિ એ! કેă છટા નવી જ. શુ ધૈય' લેાકેાન્તર! Àા પ્રભાવ ! શી આકૃતિ ! સૃષ્ટિ જ કે નવીન. ના સ્થાયી ભાવ કહે છે.
(સ. ૪૫) રતિ, હાસ, શાક, ક્રોધ, ઉત્સાહ, ભય, ભ્રુગુપ્સા અને વિસ્મય એ સ્થાચી ભાવેા ગણાય છે. ૩૦ વ્યભિચારી ભાવા કહે છે.
ભાંગ ખાવા,
એક કીહની વાડી અમદાવાદ.
૪૩
(સ, ૪૬) નિવેદ, ગ્લાનિ,શકા, અસૂયા, મદ, શ્રમ, આલસ્ય, દૈન્ય, ચિન્તા, મેહ, સ્મૃતિ, ધૃતિ, (૩૧) ત્રોડા, ચપલતા, હર્ષ, આવેગ, જડતા, ગ, વિષાદ, આત્મકય, નિદ્રા, અપસ્માર,પ॰(૩૨) સ્વમ, ઉજાગરા, અમ, અવહિત્થ,પ૧ ઉગ્રતા, મતિ, વ્યાધિ, ઉમાદ, મરણ, (૩૩) ત્રાસ, વિતક એ વ્યભિચારી ભાવે જાણવા. મા તેત્રીસ ભ વા. નામ દઇ ગણાવ્યા છે.(૩૪) નિવેદ ઘણેભાગે અમ'ગલ હાવાથી તેનું પ્રથમ નામ દેવું ન જોઇએ છતાં દીધું છે તે વ્યભિચારી છતાં તે સ્થાયી છે એમ કહેવા માટે. તેથી
(સ. ૪૭) નિવે સ્થાય ભાવવાળા નવમા શાન્તરસ છે.
જેમકે
પરભુજગે કે હારે, ફૂલ શયન કે પથ્થર વિષે,
મણિ કે માટીમાં, સખલ રિપુમાં કે સુહૃદમાં,
૪૯ ૮અહે। આ કેવા મહાન અવતાર છે! આવી કાન્તિ કયાં હોય ! આ રીત નવી જ છે. અલૌકિક ધૈય ! કેવા પ્રભાવ છે ! અને કેવી આકૃતિ ! અહે। સૃષ્ટિ જ અપૂર્વ છે
૫૦ અત્યંત દુઃખથી ભાન વગરનાં થઇ જવું તે.
૫૧ લજ્જા વગેરેને લીધે હર્ષ વગેરે ભાવા બીજી કાંઇક ચેષ્ટા કરીને સંતાડવા તે.
પર ⟨સર્પ અથવા હાર, ફૂલની પથારી અથવા પથ્થર, મણિ અથવા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮:
કાવ્યપ્રકાશ
તૃણે કે વગેં, સમદરીના મુજ દિવસે, કહીં પુણ્યારણ્ય, શિવ શિવ લવ'તાં વહાઁ જતા. ૪૪
(સૂ. ૪૮) દેવ વગેરે જેના વિષય છે એવી રાંત૫૩ તથા વ્યજિત૫૪ થયેલા વ્યભિચારી (૩૫) ભાવ
કહેવાય છે.
વગેરે શબ્દથી મુનિ, ગુરુ, નૃપ, પુત્ર, વગેરે વિષચેાવાળી સમજવી. કાન્તાવિષયવાળી રતિ વ્યકત થઈ હેાય ત્યારે શૃંગાર કહેવાય છે.
૫જામ્યું. કંઠમાઁ કાલટ તે ઈશ ! લાગતુ મને મહામૃત; આપના વપુર્થી ભિન્ન જો મળે અમ્રુત નહિ મને જરા રુચે. પ૬ઠુર અધા સાંપ્રત, ભાવિમાં કરે શુભેા, થતુ સચ્ચરિતાર્થી ભૂતનાં; શરીરિને દર્શન આપનું ખરે ત્રિકાળમાં સૂચવતું જ ચાગ્યતા.
૪૫
૪
આ પ્રમાણે બીજા વિષચેા પણ ઉદાહરણથી સમજી લેવા. વ્યજિત થયેલા વ્યભિચારી જેમકે——
ઢેકું, બળવાન શત્રુ અથવા મિત્ર, ધાસ અથવા સ્ત્રી એમાં સરખી દૃષ્ટિ રાખતાં શિવ શિવ એમ જપતાં ગમે ત્યાં પુણ્યારણ્યે મારા દિવસે ચાલ્યા જાય
૫૩-૫૪ રતિ શબ્દથી ખીજા સ્થાયી ભાવે। પણ સમજવા. વ્યંજિત એટલે વિભાવ વગેરેથી નિષ્પન્ન થયેલા. અર્થાત્ રસની અવસ્થા સુધી હિ ગયેલા ક્રાઇ પણ સ્થાયી કે વ્યભિચારી ભાવ કાવ્યમાં ભાવ કહેવાય છે.
૫૫ ⟨હું ઇશ ! તારા ગળાના એક ખૂણામાં રહેલુ કાલકૂટ મારે મન મહામૃત છે. આપનાથી જૂદું શરીર અમૃત હેાય તાપણુ તે મને ગમે નહિ. > ૫૬ <પૂર્વનાં શુભકર્મથી પ્રાપ્ત થતું, વર્તમાનમાં થતા પાપનુ હરણ કરતું અને ભવિષ્યનાં કલ્યાણના હેતુરૂપ આપવું દર્શન દેહધારીએતે ત્રિકાલ યેાગ્યતા સૂચવે છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથે ઉલ્લાસ
૪૯ ૫૭ જાણું, રીસથી ફેરવી મુખ પ્રિયા, વાણી મને હાથથી
સ્પર્શી માં કરી રેતી ચાલતી થતી સ્વને દીઠી આજ મેં;
જ્યાં સાંઈ દઈ ચાટ વાક્ય કહીંને જાઉં મનાવા પ્રિયા નિદ્રા લૂંટી કયે ગરીબ વિધિએ લુચ્ચે મને ત્યાં સખે! ૪૭ અહીં વિધિ તરફ ઈષ્ય છે. (સુ. ૪૯) અનુચિત રીતે પ્રવૃત્ત થતાં તેના આભાસે
કહેવાય છે, તેના આભાસ એટલે રસાભાસો અને ભાવાભાસે. તેમાં રસાભાસ જેમકે ૫૮ સ્તવું વામાવલી ! કે, ક્ષણ ન ગમતું જે વિણ તને? તજ્યા કેણે પ્રાણ રણમખમહીં શોધત તું છે ? ગ્રહો કેના એવા, શશિમુખિ! તું આલિંગન કરે?
તપસી કે એ, મદનનગરી! દયાન તું ધરે? ૪૮. અહીં ‘સ્તવું ઈત્યાદિ સાથે સંબંધમાં આવેલું તેણીની અનેક ક્રિયાઓનું કથન તેણીના અનેક કામુક વિશેના અભિલાષને વ્યંજિત કરે છે. ભાવાભાસ જેમકે
પછKઆજે સ્વપનમાં કોપથી આપ્યું જોઈ ઉભા રહેતી પ્રિયતમા મેં જે મને અડશો મા’ એમ હાથવડે (સૂચવતી) રડતી રડતી આગળ ચાલવા માંડી. તેને આલિંગીને અનેક ચાટુ વચન વડે પ્રિયાને આશ્વાસન આપું એટલામાં તો હે ભાઈ હું જાણું છું કે શઠ વિધિએ મારું નિદ્રારૂપી ધન લૂંટી લીધું. >
૫૮Kહે સુંદર આંખવાળી, જેના વિના એક ક્ષણ પણ તું વિનોદ પામતી નથી એવા કોની અમે સ્તુત કરીએ ? એવા કયા માણસે રણયજ્ઞમાં પિતાના પ્રાણ હોમ્યા છે કે જેને તું શોધે છે? સારા (ગ્રહ) લગ્નમાં એવો ફે ણ જ છે કે જેને હું શશિમુખી, તું બલથી આલિંગે છે? હે મદનનગરિ ! આ કેની તપથી છે કે જેનું તું ચિંતન કરે છે ?”
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
૪૯.
પૂણેન્દુ શું મુખ, સુચંચલ દીર્ઘ નેને, - આછી જુવાન વિલાસ લહેર અંગે.
તે શું કર, કરૂં શી પર હું મિત્રો, તેના
સ્વીકાર માટે તદબીર હવાં રચું શી. આમાં અનુચિત રીતે ચિન્તા પ્રવૃત્ત થએલી છે. આ પ્રમાણે બીજા પણ ઉદાહણેથી સમજી લેવા. (સ. પ૦) ભાવની શાનિત, ઉદય, સન્ધિ, અને શબલતા
તે પ્રમાણે [ એટલે ભાવશાન્તિ, ભાવોદય,
ભાવસન્ધિ, ભાવબલતા કહેવાય છે, ] ૩૬ક્રમ પૂર્વક ઉદાહરણ ૬૦ પેવીને ઘન લેપ ઉર પરથી લાગે તને ભેટતાં
તેનું ચિન્હ છુપાવવા ચરણમાં આ શું પ્રણામ કરે? કહેતાં એમ, હું “એ બતાવ” કહીંને તે લાગતું લૂછવા
ભેટ વેગથી, ત્યાં જ તે સુખમહીં તન્વી ગઈ વીસરી. ૫૦ આમાં કેપ (ની શાન્તિ છે.) * ૧ભેળી સેજ વિશે પિયૂ ઉચરતાં નામે સપત્ની તણું
મુધાએ લઈ રીસ સદ્ય ઝુરતાં, આવેશથી કેપના
૫૮પૂનમના ચંદ્ર જેવા મુખવાળી, ચંચલ અને દીર્ધનયનવાળી, સ્મિત કરતા યૌવન વડે તરંગિત વિલાસે જેના અંગમાં છે એવી એ છે. તેિ હું શું કરું ? તેની દોસ્તી કેમ થાય ? તે મારે સ્વીકાર કરે એમ થવાનો શો ઉપાય ?> આ રસીતા સંબંધી રાવણની ઉક્તિ છે.
૬૮ પિલીના ઘાડ વિલેપનવાળા સ્તનને આલિંગન કર્યાથી અંકિત થયેલી તારી છાતી પગે પડવાને બહાને કાં છુપાવે ? એમ કહેતાં એ ક્યાં છે એમ કી અને તે એકદમ ભૂંસી નાખવા મેં ઉતાવળથી આલિંગન કર્યું તેના સુખમાં લીન થઈ જઈને તેની તે બાબત ભૂલી ગઈ > .
એક શયનમાં શેક્યનું નામ લેતાં એકદમ રીસાવાથી ગ્લાનિ પામેલી મુગ્ધાએ ચકિત કરવા છતાં પણ પ્રિયતમને આવેગથી તિરસ્કાર કર્યો તે જ ક્ષણે તે શાન્ત થઈ ગયે. અને તેણે “ ધ્યા તો નહિ હેમ એમ ધારી ડેટ ખૂબ વાંકી કરીને તેના તરફ ફરીને જોયું.)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૧
એ ઉલ્લાસ તડયો પ્રિય બલતે પ્રિયપતિ, તે તુર્ત મૂંગે થતાં,
“ઊંધ્યા તે નથૌ એમ, ખૂબ મરડી ગ્રીવા નિહાળે ફરી. પ૧ આમાં સુષને ઉદય છે)
આવ્યો એ તપ ને પરાક્રમ નિધિ ગર્વે ભર્યો, તેહના - વીરત્સાહ તણે હુલાસ વળૉ સત્સંગે ય આકર્ષક
શીતસ્નિગ્ધ, મયંક ચંદન સમું, સીતાનું આલિંગન,
મદે ચેતનને હરી ફરી ફરી રેકે બૌજી પાસેથી. પર આમાં આવેગ અને હર્ષ (ની સબ્ધિ છે.)
ક્યાં આ આવું કાર્ય ચન્દ્રકુલ ક્યાં, દેખાય એ ક્યાં ફરી, મારૂ છે શ્રત દેષશાન્તિ કરવા, કેપેય કાન્તિ મુખે ! ' હેશે શું ગતપાપ પુણ્યજન, કે સ્વને ય એ દુર્લભ, ધીરૂ થા મન, કોણ એ અધરને પીશે સુભાગી યુવા! પ૩ અહીં વિતર્ક, સુકય, મતિ, મરણ, શંકા, ન્ય, ધતિ અને ચિતાની શબલતા છે.
ભાવરિથતિ આગળ કહી ગયા છીએ અને તેનું ઉદાહરણ પણ આપ્યું છે.*
૬૨- તપ અને પરાક્રમના નિધિ, અભિમાનના અહીં આવવાથી એક બાજુએ સત્સંગની મીઠાશ અને વીરરસનો અતિશય ઉત્સાહ મને ખેંચે છે. અને બીજી બાજુ ચૈતન્યને મચાવી દેતું, હરિચંદન અને ચન્દ્રના જેવું શીતલ અને સ્નિગ્ધ આનંદદાયી વૈદેહીનું લિંગન રોકે છે. > મહાવીર ચરિતામાં અંત પુરમાં રામ સીતા સાથે હતા તે સમયે પરશુરામને આવતા જોઈ તેમને મળવા જવા તૈયાર થતાં સીતા રામને અટકાવે છે તે સમયની આ ઉક્તિ છે.
૬૩-ક અનુચિત કાર્ય અને ક્યાં ચંદ્રવંશ ! એ ફરીથી દેખાય ! અમારું જ્ઞાન એ દેની શકિત માટે છે. અહો કેપમાં પણ તેનું મુખ સુંદર લાગે છે. પુણ્યશાળી ધીર પુરુષે કહેશે ? સ્વપમાં પણ એ દુર્લભ છે. રે ચિત્ત શાતિ પામ. એવો કેણુ ધન્ય સુવા હશે કે જે એના અધરનું પાન કરશે !>
૬૪ જુઓ મૂત્ર ૪૮, ઉદાહરણ ૪૭ મું.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાયપ્રકાશ (રૂ. ૫૧) રસ મુખ્ય હેવા છતાં પણ તે કોઇવાર અંગીપણું
પામે છે, તે એટલે ભાવસ્થિતિ ભાવશાન્તિ વગેરે. અંગીપણું, પરણતા નેકરને જેમ રાજા અનુસરે છે તેમ તેનું અંગીપણું એટલે પ્રાધાન્ય છે. (સૂ. ૫૨) ૧૫ રણકારની જેમ જેનો કમ સંલક્ષ્ય છે એવો
જેનામાં વ્યંગ્ય છે (૩૭) તે, શબ્દ અથ અને ઉભયની શક્તિમાંથી ઉત્પન્ન થતો ત્રણ પ્રકારને
ધ્વનિ કહેવાય છે. શબ્દશક્તિ જેનું મૂળ છે એ રણકાર રૂપી વ્યંગ્ય, અર્થશકિત જેનું મૂળ છે એવો રણકાર રૂપી વ્યંગ્ય, ઉભયશકિત જેનું મૂળ છે એ રણકાર રૂપી વ્યંગ્ય. એ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારને. તેમાં | (સુ, પ૩) જેમાં શબ્દ વડે અલંકાર અથવા વસ્તુ જ પ્રકાશે
છે (૩૮) તે મુખ્યપણે શાશક્તિમાંથી ઉત્પન્ન
થયેલો બે પ્રકારને જાણ વસ્તુ જ” એટલે અલંકારથી ભિન્ન માત્ર વસ્તુ. પહેલે જેમકે – Fउल्लास्य कालकरबालमहाम्बुवाहं
देवेन येन जरठोर्जितगाजतेन । निर्वापितः सकल एव रणे रिपूणाम्
धाराजलैस्त्रिजगति ज्वलितः प्रतापः ॥५४॥ ૬પ અહીંથી લક્ષ્યવ્યંગ્યક્રમ ધ્વનિ કાવ્યની ચર્ચા શરૂ કરે છે.
૬૬ આ લેકમાં રાજાની સ્તુતિ છે. એ અર્થ બંધ બેઠા પછી શબ્દશક્તિથી ઈન્દ્રનું વર્ણન વ્યક્ત થાય છે. એ બેને અસંબદ્ધત્વને દેવ ટાળવા બન્ને વચ્ચે ઉપમેય-ઉપમાન ભાવ કલ્પવો જોઈએ. માટે અહીં ઉપમા અલંકાર વ્યંગ્ય છે. રાજાના સંબંધમાં નીચે પ્રમાણે અર્થ થાય છે. - જે દેવે કઠેર અને બળવાન ગર્જના કરીને, (વા =) કાળી (ારવા =) તરવારના મહાન (જવું = ) પાણીના પ્રવાહને ઉછાળીને, (ધારાવ:= ) ધારનાં પાણી વડે શત્રુઓને ત્રણ જગતમાં જળહળતે. સઘળો પ્રતા૫ રણમાં એલવી નાખે) આ કલાકમાં પાણી અને ધાર શબ્દો “ચપુની પાણીદાર ધાર’ કહીએ છીએ એ અર્થમાં છે. ઇદ્રનો અર્થ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચે ઉલ્લાસ
૫૩ અહીં વાક્ય અસંબદ્ધ અર્થ કહે છે એ કઈ દોષ ન લાવે એટલા માટે પ્રસ્તુત અને અપ્રસ્તુતને ઉપમાન-ઉપમેય ભાવ કલ્પ જોઈએ, એટલે ઉપમા અલંકાર વ્યંગ્ય થાય છે. १७तिग्मरुचिरप्रतापो विधुरनिशाकृविभो मधुरलीलः ।
मतिमानतत्त्ववृत्तिः प्रतिपदपक्षाग्रणीविभाति भवान् ॥५॥ આમાં એક એક પદને બે પદરૂપે લેતાં વિરોધાભાસ થાય છે. ६८अमितः समितः प्राप्तैरुत्कहर्षद 'प्रभो ।
अहितः सहितः साधुयशोभिरसतामसि ॥५६॥
- જે ઈન્ડે કઠોર અને બળવાન ગર્જના કરીને (વાંઢજર =) કાળાં કિરણવાળું (વા = વાર =) નવીન મહાન (પુવા= ) મેઘને પ્રકાશીને (ધારીગ = ) પાણીની ધાર વડે [પાણીના] શત્રુઓને ત્રણ જગતમાં બળ તાપ ( = ) [ અંગાર ઉપર પાણી પડતાં થાય તેવા ] છમ છમ અવાજ થાય એવી રીતે ઓલવી નાખ્યો.”
૬૭- હે વિમો ! આપ કે જેને તિર - =તીક્ષ્ણ) અને નિર(મનેહર) પ્રતાપ છે, જે વિપુર-(શત્રુ) ના નિરાત્િ (=રાત્રિ કરનાર, નાશ કરનાર) છે, મધુર૪ઃ (–મધુર લીલાવાળા) છે, મતિ-(=અદ્ધિ) અને માન-( પ્રમાણ) વડે તરવમાં–વૃત્ત રાખનારા છે, પ્રતિપ-(=દરેક સ્થાને) (પિતાના) pક્ષના અગ્ર છે, તે શોભે છે. > આ લેકમાં જે જે પદો લઈ અર્થ કરવામાં આવ્યો છે તે એક એક પદનાં બબ્બે ખંડપદો લઈ અર્થ કરતાં વિરોધાભાસ થાય છે. જેમકે તિરમઃિ (=તીક્ષ્ય કિરણવાળ અર્થાત સૂર્ય) લકતા: (પ્રતાપ વિનાનો) વિવું. (ચન્દ્ર) નિરાન્તિ (=રાત્રિ નહિ કરનાર) છે, વિમ: (=ા એટલે કાન્તિ વિનાના) આપ દીપ છો, મધુઃ (=વસન્ત) સ્ત્રી (=લીલા વિનાને) છે, મતિમાન (બુદ્ધિશાળી)
તત્ત્વત્તિઃ (eતત્ત્વવિનાની વાતમાં વૃત્તિ રાખનાર) છે, પ્રતિવત્ (=પડવો) વિશાળી (=પખવાડીઆની પહેલાં ન આવનાર) છે.>
૬૮Kહે હર્ષદ પ્રભુ! સમિતિમાંથી (રણસંગ્રામમાંથી) મળેલા ઉત્કર્ષ વડે અમિત છો, દુષ્ટોના અહિત છે, સારા યશથી સહિત છે.> આ શ્લોકમાં રૂદ્ર એટલે હર્ષ આપવાવાળે અને હર્ષ છેદવાવાળે, સમતઃ (માપવાળે) મિત: (માપ વિનાને) દ્વિતઃ (હિત વિનાને ) અને સતિઃ (હિતવાળા) એ પ્રમાણે શબ્દને વિરોધાભાસ છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
- કાવ્યપ્રકાશ અહીં પણ વિરોધાભાસ છે.
“ના ઉપાદાન સામગ્રી, ભીંત ના તેય ચીતરે
જગચિત્ર, નમું તેહ કલાક્ષાધ્ય પિનાકને. ૫ આમાં વ્યતિરેક.
બ્રાહ્મણશ્રમણ ન્યાયથી અલંકાર્ય પણ અહીં અલંકાર બને છે.
માત્ર વસ્તુ (વ્યંગ્યથી સૂચિત કરાય છે.) જેમકે છપંથી નથી પાથરણું કહીં ય આ પથ્થરાલ ગામ મહીં; ઉન્નત પેખી પધર, જે વાસે રહે ભલે રહે છે. ૫૮
૬૯Kઉપકરણની સામગ્રી વિના, ભીંત વિના જગશ્ચિત્રને વિસ્તારતા કલાલાધ્ય શલિને નમસ્કાર.>
૭૦ ઉપમાન કરતાં ઉપમેયનું આધિક્ય તે વ્યતિરેક અલંકાર કહેવાય છે. જુઓ. સ. ૧૬૯. અહીં રંગ વગેરે સામગ્રીથી ભીંત ઉપર ચિત્ર ચીતરનાર ઉપમાનભૂત ચિત્રકારથી ઉપમેય શંકરનું આધિક્ય બતાવ્યું છે.
૭૧. ઉપરનાં બધાં દષ્ટાન્તો ધ્વનિ કાવ્યનાં છે. અર્થાત આ કાવ્યોમાં વાચ કરતાં વ્યંગ્ય વધારે ચમત્કારી છે. એટલે કે અહીં યંગ્ય પ્રધાન છે.. હવે કાવ્યમાં જે પ્રધાન હોય તે જ અલંકાર્ય હેઈ શકે. અલંકાર તે અપ્રધાન હોય છતાં અહીં વ્યંગ્યાર્થ પ્રધાન હોવાથી અલંકાર્ય છે તેને અલંકાર કેમ કહ્યો ? એવી શંકાનું અહીં સમાધાન કર્યું છે. અહીં વાચા પ્રસ્તુત છે અને વ્યંગ્ય અપ્રસ્તુત છે (જુઓ ઉદાહરણ ૫૪ ઉપરની વૃત્તિ) હવે ત્યારે આવી રીતે વાચમાં કોઈ અપ્રસ્તુત ભાગ આવે ત્યારે તે અલંકાર હોય છે અને કાવ્ય પ્રકાશમાં પણ અલંકાર પિતાના લક્ષણ પ્રમાણે વાચ જ હોઈ શકે છે એ રીતે અહીં વ્યંગ્યને પણ બ્રાહ્મણ શ્રમણ ન્યાયથી અલંકાર કહ્યા છે. બ્રાહ્મણ શિખા સૂત્રને ત્યાગ કરી શ્રમણ થાય ત્યારે તે વાસ્તવિક રીતે બ્રાહ્મણ રહેતો નથી છતાં તેને પૂર્વ સંબંધ સ્મરણમાં રાખી જેમ તેને બ્રાહ્મણ કહે છે તેવી રીતે જેમ અપ્રસ્તુત હકીકત વાગ્યમાં આવતાં અપ્રધાન હાઈ અલંકાર કહેવાય તેમ તેવીજ હકીકત વ્યંગ્યમાં આવતાં પ્રધાન છતાં અલંકાર કહી છે.
૭૨ <હે પથિક ! આ પત્થરવાળા ગામમાં પથારી જરાએ નહિ મળે. ઉન્નત પયોધરને જોઈને જ રહેવું હોય તો રહે. >
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાથા ઉલ્લાસ
જો ઉપભાગ ચેાગ્ય હા તા રહે એવું અહીં સૂચવેલુ છે. ७ शनिरशनिश्च तमुञ्चैर्निहन्ति कुप्यसि नरेन्द्र यस्मै त्यम् । ચત્ર રીદિ પુનઃ આ માત્યુરોનુત્તરથ ॥ ૨ ॥ અહીં વિરુદ્ધ એવી વસ્તુ તને અનુકૂળ થવાને માટે એક જ કાય કરે છે એવી વસ્તુના ધ્વનિ છે.
પ
(પ્રુ. ૫૪) જેથી, અશકિતમાંથી ઉત્પન્ન થાય તે અ, સ્વત:સભવી અર્થાત્ પાતાની મેળે વ્યૂજક છે, (૩૯) અથવા કવિની મેાઢાકિતથી વ્યંજક છે, અથવા કવિએ નિર્માણ કરેલા નાયક વગેરેની પ્રાઢાકિતથી વ્ય...જક છે, તે વસ્તુ રૂપ હેાય અથવા અલંકાર રૂપ હેાય તેવા છ પ્રકારના પાતે પણ (૪૦) વસ્તુ અથવા અલંકાર સૂચવે છે તેથી બાર પ્રકારના છે.
સ્વતઃસભવી એટલે કેવળ ખેાલવાથી જ સિદ્ધ થતા એટલું નહિ પણ લેાકમાં પણ જેની ચેાગ્યતાના સંભવ છે એવા. બીજો, મહાર લેકમાં ન હેાવા છતાં પણ કવિની પ્રતિભાથી જ નિર્માણ પામેલે અથવા કવિએ રચેલા વક્તાથી નિર્માએલા એવા બે પ્રકારનેા. એ રાતે ત્રણ પ્રકારને. આ (પેાતે) વસ્તુ હાય અથવા અલંકાર હોય એ રીતે છ પ્રકારના વ્યંજક છે. તેનું વ્યંગ્ય વસ્તુ હોય અથવા સ્ખલકાર હાય એ રીતે અથશક્તિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા ધ્વનિ ખાર પ્રકારના છે.
૭૩ <હે નરેન્દ્ર ! જેના પર તું ગુસ્સે થાય છે તેને શનિ અને અનિ એટલે વજ્ર અતિશય હણે છે. જેના પર પ્રસન્ન થાય છે. તે ઉદાર અને અનુદાર ( જેની પછવાડે દારા-સ્ત્રી ચાલે છે તેવે ) થાય છે. આ શબ્દક્તિઃમૂલક વસ્તુધ્વનિકાવ્યનું ઉદાહરણ છે. આ શ્લોકમાં પૂર્વા પૂરતું જ એ સમજવું. એટલે કે શિન અને અર્થાન બન્ને તને અનુકૂળ જ કા કરે છે, એવું વસ્તુ સૂચિત થાય છે. ઉત્તરાર્ધમાં તે વિરાધાભાસ અલંકાર વ્યંગ્ય છે જેનું ઉદાહરણ અહીં પ્રસ્તુત નથી.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
ધૂને મહેવડઓ, આળસુનો પીર, બેટ! શ્રીમંત, એવું વદતાં લેશન નમણું કેરા પ્રફુલ્લ થયાં. અહી વસ્તુ વડે, મારેજ ઉપગ્ય છે એ પ્રમાણે વરતુ સૂચવાય છે.
૭૫વિશ્રધ્ધ ચાટ વચને પ્રિય સંગમાં તું બેલી શકે સુરતમાં! સખી! કેવ ધન્ય! નવી ભણી કર જરા સરતાં પિયુને
જે શુદ્ધિ રહે કશૌય તે સમ છે સખીના. ૬૧ અહીં તું ધન્ય છે અને હું ધન્ય છું એ વ્યતિરેકાલંકાર છે.
૭૬ ઉન્મત્ત ગન્ધગજકુંભ કપાટફૂટે જામી ગયેલ ઘન રક્તની કાન્તિવાળે દીઠે રણે કરસું, કેપથી લાલચોળ
કાલીકટાક્ષ સમ, વીરજને જમૈયો. અહીં ઉપમા અલંકારથી, શત્રુના સમગ્ર સિન્યને ક્ષણમાં નાશ થશે એવી વસ્તુ સૂચવાય છે.
S૪હે પુત્રી (આ) આળસુઓને શિરામણી, ધૂર્તોને નાયક, ધન સમૃદ્ધિવાળો છે.” એ પ્રમાણે કહેતાં નતાંગીનાં નયને વિકસી ગયાં. > આ સ્વતઃસંભવી ધ્વનિમાં વસ્તુથી વસ્તુ બંજિત થયાનું ઉદાહરણ છે. [૧]
૭૫સુરત કીડા દરમીઆન, પ્રિયસંગમમાં પણ વિશ્વસ્ત ચાટુ વચને તું બેલી શકે છે તે તને ધન્ય છે. નવી તરફ પ્રિયતમે હાથ નાંખતાં મને જે કાંઈ સાંભરતું હોય તે સખીના જ સમ છે. – સ્વતઃસંભવ, વસ્તુથી અલંકાર. [૨]
૭૬૮મદાંધ ગંધગજના, કમાડના આગળીઆ જેવા કુંભ ઉપર પડવાથી રૂઢ સંબદ્ધ થયેલા ઘાડા લેહીથી જેને પ્રકાશ રાત છે એવો અને કેપથી લાલ કાતિવાળા કાલીના કટાક્ષ જેવો કૃપાળુ જેના હાથમાં વીરોએ રણમાં જોયેસ્વતઃ સંભવી, અલંકારથી વસ્તુ. [૩]
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ
ચિ ઉલ્લાસ યુદ્ધમાં અધર દૃશતાં નિજ કાન્તદન્તવ્રણ કેરી પીડના સંકટથી કોંધ મુક્ત શત્રુની
નારનાં અધર-એષ્ઠ પલ. આમાં વિધાલંકારથી હઠના કરડવા સાથે જ શત્રુઓ હણાયા એ પ્રમાણે તુલ્યોગિતા.૦૮ મારી ક્ષતિથી અન્યની ક્ષતિ દૂર થાઓ એવી તેની બુદ્ધિ સૂચવાય છે માટે ઉપ્રેક્ષા. આ દાખલાઓમાં વ્યંજક સ્વતઃસંભવી છે.
વેણુ કેરા સરસ સ્વરથી, મુખ્ય કૈલાસશૃંગે ગાતાં કીત્તિ, અમરરમણી, જેહની સાંભળીને, ત્રાંસું જેતા, કુણી કમલિની-દાંડલીના ભ્રમેથી
દિમાતંગો, શ્રવણતટમાં, સૂંઢને ફેરવે છે. ૬૪ અહીંઆ વસ્તુવડે, જેમને અર્થનું જ્ઞાન થતું નથી તેમને પણ આવી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરવાથી તારી કીતિ ચમત્કાર કરે છે એવી વસ્તુ સૂચવાય છે.
- ૭૭ (યુદ્ધમાં રેષથી પિતાને હઠ કરડતાં જેણે શત્રુઓની સ્ત્રીએના હોડરૂપી પરવાળાની પાંદડીઓને કાન્તના ગાઢ દંતક્ષતની વ્યથારૂપી સંકટથી છેડાવી.) અહીં સ્વતઃસંભવીમાં વિરોધાલંકારથી તુલ્યોગિતા અને ઉàક્ષા અલંકારે વ્યંજિત થાય છે. [૪]
S૮. માત્ર પ્રસ્તુતિના અથવા માત્ર અપ્રસ્તુતેના સાધારણ ધર્મનું એકવાર કથન કર્યું હોય તે તુલ્યોગિતા. અહીં પિતાનો હઠ કરો અને શત્રુઓ નાશ પામવા એ બન્ને એક સાથે બનવારૂપ ધર્મને ધ્વનિ છે માટે તુલ્યોગિતા. (જુઓ સૂત્ર ૧૫૮)
૭૮Kકેલાસના પ્રથમ શિખર ઉપર વેણુની સંમૂછના વડે અપ્સરાઓથી ગવાતી, જેની કીર્તિ સાંભળીને સરસ મૃણાલીના દાંડાની શંકા થવાથી દિગ્ગજો આંખના ખૂણે ફેરવીને શ્રવણતટ ઉપર પોતાની સૂઢ ફેરવે છે.) કવિ પ્રીટેકિતથી વસ્તુથી વસ્તુ વ્યંજિત થાય છે. [૫]
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
કાવ્યપ્રકાશ ૮°સમર મહિં બલાત્કારે કેશથ તેણે જયર્થો પકડી ત્યાં,
ત્યાં તેના રિપુઓને વળગી ગઈ ગાઢ કન્દરા કઠે. ૬પ આમાં કેશગ્રહણ જોઈને કંદરા જાણે કામાસક્ત થઈ હોય તેમ તેના શત્રુઓને ગળે વળગી પડે છે એવી ઉભેક્ષા છે. એક જ જગ્યાએ સંગ્રામમાં તેને વિજય જોઈને તેના શત્રુઓ નાસીને ગુફામાં બેઠા છે એ કાવ્યહેતુ અલંકાર છે. તેના શત્રુઓ નાશી ગયા નથી પણ તેના તરફથી પરાભવની બીકથી ગુફાઓ જ તેમને છેડતી નથી એવી રીતે અપવ્રુતિ અલંકાર છે. ૮૨હેસથ ગાઢાલિંગન કરવા જતાં પિયૂષ્ઠ માનુનીનું
માન સરે છે દડબડ પીલાવાની બ્લોકે શું હુયેથી. ૬૬ અહીં ઉક્ષા વડે, તેમાં પ્રત્યાલિંગન વગેરે જામે છે એમ વસ્તુ (સૂચવાય છે) ૮ બુદ્દાને હસતી છે, કવિના વદનાબુજે જઈ બેડી,
ભુવન બીજું શું બતાવે વાદેવી તેહ જય પામે. ૬૭
૮૦૮ટલો ઝાલીને તેણે સમરમાં જયશ્રીને બળાત્કારથી એવી પકડી કે તેના શત્રુઓ ગુફાઓ વડે પિતાના કાંઠે જ સજ્જડ બેસાડાયા.) કવિ પ્રૌઢક્તિથી વસ્તુ વડે અલંકાર વ્યંજિત થાય છે. [૬]
૮૧. કાવ્યહેતુને કાવ્યલિંગ પણ કહે છે. હેતુનું વાક્યથી કે પદથી કથન કર્યું હોય તે કાવ્યલિંગ. કાવ્યની ચમત્કૃતિવાળું હેતુપૂર્વક અનુમાન કર્યું હોય તે કાવ્યલિંગ. અહીં વિજય દર્શન એ નાસી જવાને હેતુ છે માટે કાવ્યલિંગાલંકાર. ઉપમેયને અસત્ય કરીને ઉપમાનને સત્યરૂપે સ્થાપવું તે અપનુતિ (સ ૧૭૪. ૧૪૬)
૮ ૨Kહાલે ગાઢાલિંગન કરવાને હંસથી આવતાં મનસ્વિનીના હૃદયમાંથી માન, પીલાવાની બીકથી જાણે એકદમ સટકી ગયું.) કવિ પ્રૌઢક્તિથી અલંકારથી વસ્તુ વ્યંજિત થાય છે. [૭]
૮૩-કવિના વદનકમલ ઉપર બેઠેલી, બુદ્દાને હસતી જાણે બીજું ભુવનમંડલ બતાવે છે તે વાણી જ પામે – કવિ પ્રૌઢક્તિથી અલંકારથી અલંકાર વ્યંજિત થાય છે. [૮]
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથે ઉલ્લાસ
૫૯
અહીં ઉલ્ઝક્ષાથી, અજવાસન ઉપર બેઠેલી, ચમત્કારનું અનન્ય કારણ નવું નવું જગ નિર્માણ કરે છે. એ રીતે વ્યતિરેક અલંકાર છે. ઉપરના બધા દાખલાઓમાં કવિની પ્રૌઢતિથી વ્યંજક નિષ્પન્ન થયેલ છે. ૮પજે લંકાગિરિને તટે ખાળી રહ્યા, થાકે ભૂખી સર્પિણ
પહેળી ફેણની હાર ફૂલઊં ગળી જાતાં થતા દુબળા, તે હાવાં મલયાનિલ વિરહિણી નિશ્વાસના સ્પર્શથી
છેટા છે પણ પૂર્ણ બનથી શું માતા થયા દીસતા. ૬૮ અહીં, વસ્તુ વડે નિશ્વાસ વડે ઐશ્વર્ય પામેલા વાયુઓ શું શું નથી કરતા એ રીતે વસ્તુ સૂચવાય છે. ૮૬ મુજ હઠને આશ્વાસન, આપ્યું જે ધીરજે સખિ! તેહ
પિયુદર્શન કૌતુકના કાલે “સાહસ કરી ગયું જ સરી. ૬૯ અહીં, પ્રાર્થના કર્યા વિના પણ પ્રસન્ન થઈ એમ વિભાવના, અથવા પ્રિયદર્શનનું સૌભાગ્યબલ વૈર્યથી સહન ન થઈ શકયું એવી ઉપ્રેક્ષા વસ્તુ વડે સૂચવાય છે.
૮૪બ્રહ્માને જડપદ્મનું આસન છે અને વાદેવીને કવિના મુખરૂપી અજડ આસન છે તથા વાગવી નવીન જ ભુવન બતાવે છે માટે વ્યતિરેક.
૮૫નલંકાગિરિની મેખલા ઉપર અલન પામેલા, સંગથી ખિન્ન થઈ ગયેલી સર્પિણુઓની અત્યંત ફેલાયેલી ફેણ વડે ભક્ષાવાથી દરિદ્રતાને પામેલા, તે મલયાનિલે હવે વિરહણના વિશ્વાસના સંપર્કથી, શિશુ હેવા છતાં પણ, જાણે એકદમ તારુણ્યથી ભરાઈ જઈને ફલી જાય છે.કવિ નિર્મિત પાત્રની ઉક્તિથી વસ્તુથી વસ્તુ વ્યંજિત થાય છે. [2]
૮૧<ખિ! જે હૈયે મારા મનને આશ્વાસન આપ્યું હતું, તે પ્રિયદર્શનની વિવલ ક્ષણે, “આ સાહસ!” એમ કરી એકદમ સરર્કી ગયું.> કવિ નિર્મિત પાત્રની ઉક્તિ વડે વસ્તુથી ઉભેક્ષા અથવા વિભાવના અલંકાર વ્યંજિત થાય છે. [૧૦] વિભાવના એટલે કારણ પ્રતિષેધ કર્યા છતાં કાર્ય પ્રકટ કરવું તે. અહીં પ્રાર્થના વિનાપ્રસન્નતા થઈ તે. (સૂત્ર ૧૬૨.)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ ૮લીલાં દશન નખ ક્ષત તારાએ, રક્તઅંશુક નયનને - બ , એ જ પ્રસાદી એ છે, નથી કે કૈ ચડિયે. ૭૦ અહીં, તારાં નયન કેમ ગુસ્સે ભર્યા છે. એવા ઉત્તરાલંકાર-૮ વડે “તું આદ્રનખક્ષતને છુપાવે છે” એટલું જ નહિ પણ હું તેની પ્રસાદ પાત્ર થઈ ગઈ છું” એવી વસ્તુ (સૂચવાય છે). ૮મહિલાની ભીડ ભર્યા તવ હૈયે માગ સુભગ! ના મળતાં,
તડેં બીજું કામ હિનદિન તનુ તનડાને ય તનુ કરતી. ૭૧ અહીં, હેતુ અલંકારથી દુબળાને વધારે દુબળું કરવા છતાં પણ એ તારા હૃદયમાં વસતી નથી એવી વિશેષેક્તિ (સૂચવાય છે). આ દાખલાઓમાં વ્યંજકનું શરીર કવિએ રચેલા વક્તાની પ્રૌઢકિતથી જ નિષ્પન્ન થાય છે. આ પ્રમાણે બાર ભેદ.
(સુ, પપ) શબ્દ અને અર્થ બન્નેમાંથી નિષ્પન્ન થતો એક જેમકે
૮૭હે પ્રિય! તારાં અત્યંત આઠ દંતક્ષ અને નક્ષતોએ ભારે નયનને આપેલા રક્તાંશુકને આ પ્રસાદ છે. એ કાંઈ ક્રોધે ભર્યા નથી.> રક્તાંશુક શબ્દ ઉપર લેષ છે. રક્ત અંશુ એટલે રાતાં કિરણે અને તેનાથી બનેલું રક્તાંશુક એટલે રાતે સાળુ એ અહીં અર્થ છે. કવિ નિમિત પાત્રની ઉક્તિ વડે અહીં અલંકારથી વસ્તુ વ્યંજિત થાય છે. [૧૧]
૮૮ માત્ર ઉત્તર સાંભળવાથી જ જ્યાં પ્રશ્નનું અનુમાન થાય તે ઉત્તરાલંકાર. (સૂત્ર ૧૮૮).
૮૯<હે સુભગ ! હજારે મહિલાઓથી ભરેલા તારા હૃદયમાં એ ન સમાતી દરરોજ, બીજું કાંઈ કર્યા વિના, પિતાના દુબળા અંગને દુબળું કરે છે. કવિ નિમિત પાત્રની પ્રૌઢાતિવડે અલંકારથી અલંકાર સૂચવાય છે. [૧૨]
૪૦. અખંડ કારણે હોવા છતાં કાર્ય ન થવાનું કહે તે વિશેષેક્તિ. (સત્ર ૧૬૩).
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથી ઉલાસ
अतन्द्रचन्द्राभरणा समुद्दीपितमन्मथा ।
तारकातरला श्यामा सानन्दं न करोति कम ॥७३॥ અહીં ઉપમા વ્યંગ્ય છે.
(સૂ. ૫૬) આ રીતે આના અઢાર ભેદ (થયા) ૪૧ આના એટલે વિનિના. સેના બહુ ભેદ હોવાથી અઢાર જ કેમ? તે કહે છે કે | (. પ૭)રસ વગેરે અનંત હોવાથી એક જ ભેદ ગણાય છે. અનંત હોવાથી એટલે કે નવ રસે, તેમાં શંગારના બે ભેદ, સંભોગ અને વિપ્રલંભ. સંગના પણ પરસ્પર અવલેકન આલિંગન, પરિચુએન વગેરે, પુલવીણવાં, જલકેલિ, સૂર્યાસ્ત, ચદય, ષડૂતુવર્ણન વગેરે બહુ ભેદ છે. વિપ્રલંભના અભિલાષા વગેરે કહી ગયા છીએ. તે બન્નેનું પણ વિભાવ અનુભાવ વ્યભિચારીથી વૈચિત્ર્ય થાય છે. તેમાં પણ નાયક નાયિકાની ઉત્તમ પ્રકૃતિ મધ્યમ પ્રકૃતિ અધમ પ્રકૃતિ. તેમાં પણ દેશ કાળ અવસ્થા વગેરેના ભેદે છે. એ રીતે એક જ રસ અનન્ત થાય છે. તો બીજાની ગણત્રી કેમ કરી શકાય? પણ અસંલક્ષ્યક્રમત્વને સાધારણ ધર્મ તરીકે આશ્રય લઈને રસ વગેરેને ઇવનિભેદ એકજ ગણાય છે.
૧૮પ્રકાશમાન ચન્દ્રરૂપી આભરણવાળી, કામને ઉદ્દીપ્ત કરવાવાળી, છેડા તારાઓવાળી શ્યામા કેને આનંદ નથી પમાડતી.” તન્દ્રા વિનાની, ચન્દ્રના આભરણવાળી, કામને ઉદ્દીપ્ત કરવાવાળી આંખના તારા જેના ચપળ છે એવી શ્યામા (સ્ત્રી) કેને આનંદ કરતી નથી એ આ લોકને બીજે અર્થ વ્યંજિત થાય છે. એવી રીતે સ્વામી રાત્રીને સ્ત્રી સાથે સરખાવી છે. અહીં શબ્દ અને અર્થ બન્નેની શક્તિ વડે લંચ થાય છે. ચન્દ્રને અર્થ આકાશને ચન્દ્ર અને સ્ત્રીનું માથાનું ચન્દ્રનામનું ઘરેણું તેમજ તારક એટલે આકાશના તારા અને આંખના તારા અને શ્યામા એટલે રાત્રી અને સ્ત્રી થાય છે તે શબદશક્તિથી થાય છે, અને શબ્દોને બદલાવ્યા હોય તો એ સંજક શકિત ચાલી જાય છે. પણ સમુદ્દો તમન્મથી રાત્રી અને સ્ત્રીને બને લાગુ પડે છે તે અર્થશક્તિથી. એ રીતે અહીં ચંય ઉભયશક્તિથી ઉત્પન્ન થાય છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
૨
(સ. ૫૮) મન્નેમાંથી ઉત્પન્ન થતા વાક્યમાં હાય છે. બન્નેમાંથી ઉત્પન્ન થતા એટલે શબ્દ અને અર્શી મન્નેની શક્તિથી ઉત્પન્ન થતા.
૬૨
(સ. પટ્ટ) બીજા, પદ્મમાં પણ, હેાય છે.૩
‘પણ’ શબ્દથી વાકયમાં પણુ, એક અગે પહેરેલા ભુષણ વડે કામિનીની જેમ, પત્તુથી પ્રકાશતા વ્યંગ્ય વડે વાકચથી સૂચવવા ચેાગ્ય ભારતી પ્રકાશે છે. તેમાં પઢથી પ્રકાશ થતા ધ્વનિના ક્રમથી દાખલાઓ
૯૪ મિત્ર છે જેહના મિત્ર, શત્રુએ શત્રુ છે વળી,
દયાપાત્ર દયાપાત્ર, તે જન્મ્યા, તે જ જીવતા. ૭૩ [૧] અહીં ખીજા મિત્ર વગેરે શબ્દો, વિશ્વસનીયપણું નિયત્રણયેાગ્યતા સ્નેહપાત્રપણું વગેરે અથમાં પરિણામ પામેલા છે. ૯૫ ખલનાં ચિરતા દારુણ દેખાચે છે તથાપિ ધીરાનાં હૃદયવયસ્યે સન્માનેલાં કર્મ ન મૂઝાચે. ૫૪ [૨]
૯ર. ૯૭. ૫૬મા સૂત્ર સુધીમાં નેિ કાવ્યેના ૧૮ ભેદા કર્યાં. હવે એજ ભેદોના વધારે ભેદો દી દૃષ્ટિથી પાડે છે. કાનમાં જે વગ્ય સૂચિત થાય છે તે બે રીતે થઈ શકે. ૧ વાક્યમાં ૨ પદમાં. એ દૃષ્ટિથી ૧૮ વંદેના વિભાગેા કરતાં કહે છે કે ઉભયક્તિમૂલક ધ્વનિ તે માત્ર વાક્યમાં જ હાય છે એટલે એના આ દૃષ્ટિએ ભેદે થઇ શકશે નહિ. બાકીના ૧૭ પ્રકાર વાક્યમાં તા ય છે પણ ‘પદમાં પણ’ હાય છે. એ ૧૭ નેિ ભેદેશનાં દૃષ્ટાન્તા આગળ આવી ગયાં (૨૩ થી ૭ર) તે સઘળાંમાં વ્યંગ્ય વાક્યમાં સૂચિત થાય છે અને તેમના પદમાં સૂચિત થતા દાખલાએ પદ્મ સૂત્ર નીચેની વૃત્તિમાં આપેલા છે. એ રીતે આ ૧૭ પ્રકારના અમ્બે પ્રકારે થયા અને ઉભયશક્તિસૂલકના વિભાગે! ન થયા. એટલે આ દૃષ્ટિએ ધ્વનિ કાવ્યના કુલ ૭૫ પ્રકારા થયા. (જુએ ૫૯ મા સૂત્ર નીચેની વૃત્તિને છેલ્લે ભાગ ). ૯૪ —જેના મિત્ર મિત્રા છે, શત્રુએ શત્રુએ છે, દયાપાત્રો દયાપાત્ર છે તે જ જન્મીને જીવે છે. >
૯૫ લુચ્ચાઓના વ્યવહારા વયસ્યને અહુમત એવા ધીર પુરૂષાના
દારુણ દેખાય છે છતાં પણ હૃદયરૂપી વ્યવસાયે મૂંઝાતા નથી.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથે ઉલ્લાસ
અહીં મૂંઝાયે છે એ શબ્દ વ્યંજક છે]. જ એ લાવણ્ય અને કાન્તિ રૂપ એ વાક્યની છટા,
સુધા શાં લાગતાં ત્યારે સર્ણ જવર સમાં હતાં. ૭૫ અહીયાં “એ” વગેરે પદેથી “કેવળ અનુભવથી જ સમજાઈ શકે? એ અથ પ્રકાશાય છે. અથવા તે જેમકે ભેળી ! ભેળપણ મહીં જ સઘળ શું કાળ છે ગાળ? માની થા, ધર ધિય ને સરલતા વહાલા વિશે દે તજી. એ બેધ સુણી સખીથી, વદને હેબાકળી બેલી કે “ધીમે બે કદાચ સાંભળી જશે પ્રાણેશ હૈયે રહ્યો.” ૭૨ [૩] અહીં “વદને હેબાકળી એ શબ્દ. એ વડે ધીમે બેલ” એવા કથનની ચોગ્યતા સમજાય છે.
પદ વડે ભાવ વગેરેને પ્રકાશ થાય છે તેમાં વિશેષ ચમત્કાર નથી માટે તેનાં ઉદાહરણ આપ્યાં નથી. દરતન ધારથી મંડિત ખડ્ઝર્થી સુંદર-કરાલ ભુજ તાઃ ભકટિ-કમાન શ શેલે તે ઝટ રચી જે લલાટ નૃપ ! ભીમ!
૭૭ ૪િ] અહી ભયંકર લાગતા નૃપનું ભીમસેન ઉપમાન (વ્યંગ્યથી જણાય છે)
૯૬Kતે લાવણ્ય તે પ્રતિ તે રૂપ અને તે વાણીની છટા તે વખતે અમૃત જેવાં લાગતાં હતાં પણ અત્યારે તો સખ્ત તાવ જેવાંલાગે છે.>
૯હે મુશ્કે! મુધપણામાં જ આખે વખત ગાળવાનું ધાર્યું છે? જરા માન ખા, ધર્ય રાખ, પ્રિયતમ સાથે ભેળી ન થા. એમ સખી વર્ષ ઉપદેશ પામેલીએ બનેલા માટે જવાબ આપે “ધીમે બોલ. કયાંક હદયમાં રહેલો પાણેશ્વર સાંભળી જશે.” - ૯૮Kહે બીમ નૃ૫! લોહીની ધારથી અલંકૃત થયેલી તરવારથી જેના હાથરૂપી ભોગળ વિકરાળ અને સુંદર લાગે છે એ અને એકદમ ભરો તરંગિત થયેલા પાળવાળો તું શોભે છે.>
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
'
भुक्तिमुक्तिकदेकान्तसमादेशनतत्परः ।
#ચ નાનનિહાળ્યું વિદ્યાસિ વાનમઃ ૮ (૧) કઈ સ્ત્રી, સંકેત આપનારને એ પ્રમાણે મુખ્ય વૃત્તિથી વખાણે છે.
૧૦૦ સાયંસ્નાન પૂરું થયું, અગરુને છે લેપ અંગે થયો, પામ્યો અસ્ત દિનેશ, આવી અહિંતું વિશ્રેભથી ચાલતી; શી તારી સુકુમા૨તા ! અહહ ! કે સર્વાગ થાકી ગઈ અત્યારે તવ આંખડી મટમટયા વિના રહી ના શકે. ૭૯ [૬] અહીં વસ્તુવડે, પરપુરુષને પરિચય કરી આવેલી તું થાકી ગઈ છે એવી વસ્તુ “અત્યારે પદથી પ્રકટ થતી સૂચવાય છે. ૧૦૧તેના વિયોગના બે લીન નિઃશેષ પાતકે,
તેના ધ્યાન તણું મેદે ક્ષીણ પુણ્ય થતાં, ૮૦ ચિતતાં જગદુત્પત્તિ પરબ્રહ્મ સ્વરૂપને નિસ બની, મુક્ત હૈ બીજી ગેપકન્યકા. ૮૧. [૭] અહીં હજારે જન્મમાં ભેગવવાનાં દુષ્કૃત અને સુકૃતનાં ફળે વિયેગનાં દુઃખ અને ચિંતનના આલાદથી અનુભવાયાં એમ કહ્યું, અને આ પ્રમાણે નિઃશેષ” અને ચય પદથી પ્રકટ થતી બે અતિશયોક્તિઓ [સૂચવાય છે.]
૯૯Kસદાગમ, ભુકિત (ગ) અને મુક્તિ આપનારે એકાન્ત ઉપદેશ આપનારે કેને આનંદ વહેવરાવત નથી> ૧ સદાગમ. પ્રિયતમ પક્ષે સત સુંદર, આગમ આવવું. વેદ પક્ષે સત સારો, આગમ વેદ. ૨ એકાન્ત. પ્રિયતમ પક્ષે એકાંતસ્થાન. વેદ પક્ષે નિશ્ચિત વિધિઓ. - ૧૦° Kસાંજનું સ્નાન થયું છે, ચંદનથી અંગ લેપાયું છે, સૂર્ય અસ્તાચલના શિખરે ગયે, અહીં નિર્ભય (નીતિ ) ચાલતી આવી છે; અહા ! તારી શી સુકમારતા છે! કે જેનાથી તું અત્યારે સાવ થાકી ગઈ છે! તારાં નયનો મટમટયા વિના રહી શકતાં નથી.)
૧૦૧-બીજી ગોપકન્યા, તેની અપ્રાપ્તિના મહાદુઃખમાં અશષ પાપ લય થતાં અને તેના ધ્યાનના અત્યંત આન્નાદને લઈને પુણ્યસમૂહ ક્ષીણ થતાં પરબ્રહ્મ સ્વરૂપ જગતના મૂળની ભાવના કરતી, શ્વાસ નીકળી ગયા વિના, મુક્તિ પામી>
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથેા ઉલ્લાસ
१०२ क्षणदासावक्षणदा वनमवनं व्यसनमव्यसनम् । बतवीर तव द्विषतां पराङ्मुखे त्वयि पराङ्मुखं સર્વમ્ ૮૨ [૮]
"
૬૫
અહીંઆં શબ્દશક્તિમૂલક વિરાધના અંગભૂત અર્થાન્તરન્યાસ વડે વિધિ પણ તને અનુવર્તે છે” એવું સર્વ પદથી પ્રકટ થતું વસ્તુ [ સૂચવાય છે ].
૧૦ વ્હીલ કમલદલ હતેા તવ વાસના પાડિયે અધર,
એવું સુણી નવવધૂ ઢાળે ધરતી ભણી મુખને. ૮૩. [ ] અહીંઆં, રૂપક વડે, તેં એને એટલી બધી વાર પચુિંબન કર્યું કે તે પ્લાન થઈ ગયા, એમ ‘બ્લાન’ વગેરે પદથી પ્રકટ થતા કાવ્યલિંગ અલંકાર સૂચવાય છે. આ દાખલાએમાં ગૂંજક
સ્વતઃસંભવી છે.
૧૦૪ચન્દ્ર-ધવલ રજનીમાં જે કરી ટ કાર કામલ ધનુષને, જાણે એકી છત્રે કરે ભુવનરાજ મ્હાલતા. ૮૪ [૧૦] અહી’આ વસ્તુવડે, જે કામીઓના સમર રાજા છે તેમાંથી એકપણ તેનાં આદેશથી વિમુખ થતા નથી; એટલે કે ઉપભેાગમાં કાયેલા જાગતા જાગતા જ તે રાત્રિ પસાર કરે છે એમ “ભુવનરાજ” પદથી પ્રકટ થતું વસ્તુ પ્રકાશે છે.
આ
–
૧૦૨ હું વીર્ ! તું રા- એની વિરુદ્ધ પડતાં તેમને બધું વિરુદ્ધ પડે છે. આ ક્ષણંદા અક્ષદા, વન અવન, અને વ્યસન અવ્યસન થાય છે. ગુદા = રાત્રિ. અક્ષણદા-એક પક્ષે રાત્રિ નહિ તે, ખરે પક્ષે ક્ષણ, ઉત્સવ નહિ આપનારી. અવન એક પક્ષે વન નહિ તે, જે પક્ષે રક્ષક. વ્યસન એટલે દુઃખ. અવ્યસન એક પક્ષે વ્યસન નહિ તે, તેનું અસન (પ્રેરવું) ઘેટાં હાંકતાં તે
જે પક્ષે અવી (ઘેટાં)
૧૦૭ તારા વલ્લભા અધર સવારમાં મ્યાન કમલદલ હતા એવું સાંભળીને નવવધૂ જમીન તરફ વદન કરે છે.
૧૦૪૮ચન્દ્રધવલ રત્રિએમાં પેાતાના લલિત ચાપને ખેંચીને જામતા ભુવનેનું એકત્ર રાજ્ય જાણે કરે છે. >
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
કા૨પ્રકાશ
૧૦૫ વબલ મદન દે સુન્ની દટે
કુટિલ વચે શર તીક્ષ્ણ ધાર તેને, જઈ પડતો જ તેહ જે દિશામાં
સઘળે મળી તહિં જામતી દશાઓ. ૮૫ [૧૧] અહીં વરતુવડે, પરસ્પર વિરુદ્ધ દિશામાં પણ એક સાથે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે એ રીતે “મળી પદથી પ્રકટ થતે વિરોધ [સૂચવાય છે. ૧૦ સંતાપે પડેલા હૃદયે પણ વારંવાર વારતાં,
સ્તનરૂપી મિત્રેથી વિશુદ્ધ જાતિ ચળે નહીં હાર. ૮[૧૨] અહીં “ વિશુદ્ધજાતિત્વ લક્ષણ રૂપી હતુ અલંકારથી “ચળે નહીં” એ પદેથી પ્રગટ થતું, હાર સતત કંપતા જ રહે છે એવું વસ્તુ [ સૂચવાય છે. ૬૦એ મુગ્ધ અને શામળ બેડો નિજ ધરી લલિત દેહ, તેના સ્કલ્પથી બલ લઈ મર પામે વિજય સુરતસંગ્રામે.
૮[૧૩] અહીં રૂપક વડે, અનેકવાર ખેંચાવાથી કેશપાશ એ ખભા
૧૦૫-અનંગ તણું શિર ધારીને જુવાનીમાં સુંદર નેન વાળીની દષ્ટિને પિતાનું સામર્થ્ય આપે છે. જ્યાં તે પડે છે ત્યાં અનંગદશાઓ ભેગી મળીને ઉદય પામે છે.”
૧૦૬. Kસંતાપથી પીડાયેલા હદય વડે ફરી ફરીને વાર્યા છતાં આનો વિશુદ્ધ જાતિનો [મતીને] હાર સ્તનરૂપી મિત્રથી ચલિત થતો નથી.> વિશુદ્ધજાતિ શબ્દમાં કલેષ છે. એક પક્ષે ઊંચી જાતનાં મોતી એવો અર્થ છે અને બીજે પક્ષે વિશુદ્ધ જન્મવાળે એ અર્થ છે. અને ઊંચા કુળનો હોવાથી મિત્રને તજતો નથી એ અર્થ છે.
૧૦૭. મુગ્ધ અને શ્યામ અંગવાળો પિતાને સુંદર દેહ ધારણ કરીને બેડા રૂપી સ્મર સ્કંધમાંથી બલ લઈને સુરતસંગ્રામમાં વિજય પામે છે. સ્કંધને અર્થ છાવણી અને કાંધ બન્ને થાય છે. તેમજ બલને અર્થ સામર્થ્ય તથા લશ્કર બન્ને થાય છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉલ્લાસ પર આવી ગયો કે જેથી રતિ પૂરી થતાં પણ કામુક અભિલાષ પૂરો થયો નહિ એમ સ્કન્ય પદથી પ્રગટ થતી વિભાવના [ સૂચવાય છે ].
આ દાખલાઓમાં [ વ્યંજક અર્થ] કવિની ઐક્તિથી જ નિષ્પન્ન થાય છે. ૧૦૦ સાચું કહે શું થાયે પૂનમને નવમયંક તુજ સુભગ !
કઈ સૌભાગ્ય ભરેલી પ્રદોષરજની તુજ આજે! ૮૮ [૧૪] અહીં વરત વડે, મારી જેમ બીજીની અંદર પણ તે અનુરાગ વાળો હતો અને પછી નહિ, એમ “નવ” વગેરે અને “પ્રદોષ” વગેરે શબદથી પ્રગટ થતું વસ્તુ [ સૂચવાય છે].૧૦ ૧૧સખિ! ગાઢ અંકપાળી સખીએ નવ સુરત સમરમાં હાર વધુકા જેવો દીધો નવારી, પછાઁ રંગમાં રમી કેવી!
૮૯ [૧૫] અહીં વરતવડે, હાર તૂટ્યા પછી બીજું સુરત જરૂર થયું હશે તે કહે કેવું થયું એ વ્યતિરેક અલંકાર “કેવી પદથી સમજતો [સૂચવાય છે].
૧૦૮. (હે સુભગ ! પૂર્ણિમાના નવીન ઉગેલા ચન્દ્રને તું શું થાય તે તું મને સાચું કહે. પ્રદેશજની જેવી સમગ્ર સૌભાગ્યવાળી તારી આજે કેણ છે?
૧૦૨. “નવ” શબ્દથી ચંચલતા એટલે કે થોડી વાર સુધીનું જ અનુરાગીપણું સૂચવાય છે. પૂર્ણિમાને ચન્દ્ર પ્રદેશે, સાઝે લાલ હોય છે અર્થાત પ્રદેષરજનીમાં અનુરક્ત હોય છે. અને પછી ઘડીમાં જ નવ પૂર્ણિમાનાં આસકત થાય છે. માટે પ્રેમનું ક્ષણિકવ. પ્રદોષ શબ્દથી અતિશય દેવ હવા પણું અને રજની શબ્દથી મલિનતા સૂચવાય છે. ભાવાર્થ એ છે કે તું પૂનમ જેવી કોઈ ઘરડી સ્ત્રીને હાય છે તે આજે, મારી જેમ, પ્રદોષરજની જેવી કઈ સ્ત્રીને તે છોડી દીધી તે કહે.
૧૧૦. (હે સખિ! નવીન સુરતસંગ્રામમાં ગાઢ અંકપાલી (આલિંગન) રૂપી સખી એ વધુકા જેવો હાર નિવાર્યો પછી કેવી રમી :> અંકપાલી સ્ત્રીલિંગ શબ્દ હોઈ સખીનું રૂપક ઉપપન્ન છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
૯૦
૧૧૧ઘડા ખભે લેઇને મુખ ફેરવીને સખી નિરખી મા, પેસતી ઘર દ્વારે ‘હા ફૂટચા' કર્યાં રુવે કેમ ! અહીંઆં હેતુ અલંકાર વડે સ ંકેતસ્થાન તરફ જતાને જોઇને જો તારે ત્યાં જવાનું મન હેાય તે બીજો ઘડા લઇને જા એ વસ્તુ ‘કેમ ’પદ્મથી સૂચવાય છે. અથવા જેમકે ૧૧૨કિત નજર વ્યાકુલતા તારી ખિોઇને ઘડો પાતે ‘બહુ ભારે છુ” કરીને દ્વારે અડકવા મિષે પડી ભાગ્યા. ૯૧ [૧૬] અહીંઆ નમ્રીના તીર ઉપર લતાગહનમાં સંકેત કરેલા [પણ ] ડિ આવી પહોંચેલાને ઘરમાં પેસતી વખતે પાછળ આવેલે જોઇને ફરીથી નદી જવા માટે બારણાને અથડાવાના બહાનાથી બુદ્ધિપૂર્વક તે વ્યાકુલ થઇને ઘડો ફાડી નાખ્યા એમ હું સમજી ગઇ તા તું આશ્વાસન કેમ પામતી નથી, તેથી ધારેલું પૂરું કરવા જા. હું તારી સાસુની પાસે બધું બધબેસતું કહીશ. એવું વસ્તુ. ખારાના અડવાના બહાના રૂપ અપતિથી [સૂચવાય છે]. ૧૧૩ચેનાથી જોબનિયું મધુરસથી પામ્યું ઉત્સુક થએલી
બુઢ્ઢીય નવેાઢા જ્યમ એ પરવડું તુજ હરે અરે! હૃદય. ૯૨ [૧૭]
અહીં
કાવ્યલિંગ વડે, તું અમને છેાડીને બુઢ્ઢી પરવધૂના અભિલાષ કરે છે એ તારૂં આચરણ કહ્યુ` જાય એવું નથી એવા આક્ષેપ [અલકાર] ‘ પરવહુ” પદથી પ્રગટ થતેા [સૂચવાય છે ].
'
૧૧૧. <ખભે ધડે! લઇને ઘરના બારણામાં પેસતી મેઢું ફેરવીને માગ ોઇ, હાય હાય ફૂટયા કહીને સખી ! કેમ રૂવે છે.>
૧૧ર. (હું ખિ, તને ચપલ દૃષ્ટિવાળી અને વડ્વળ જોઇને ઘડા હું ભારે છું' એમ કરીને, બારણાને અડકવાના બહાનાથી પેતે પડી ભાંગી ગયે.
'
૧૧૩. ⟨જ્યાહ્ના અને મધુરસ વડે તારણ્ય અપાયાથી જેનું મન ઉત્સુક થયું છે એવી જે બુટ્ટી પરવધૂ [હેવાથી] અહહા તારૂં હૈયું હરે છે.<
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથે ઉલ્લાસ આ (ઉદાહરણે)માં વ્યકઅર્થ) કવિએ નિર્માણ કરેલા -વક્તાની પ્રોઢક્તિથી જ નિષ્પન્ન થાય છે.
વાક્યથી પ્રકાશ પામે એવા [ વ્યંજકના વિષય]માં પહેલાં ઉદાહરણે ૧૧૪ અપાઈ ગયાં છે. શબ્દ અને અર્થ બનેની શક્તિમાંથી 'ઉત્પન્ન થતું [વ્યંજક] પદથી પ્રકાશ નથી માટે પાંતરીસ ભેદે. સુ. ૬. અર્થશકિતમાંથી ઉત્પન્ન થએલો પ્રબન્ધમાં
પણ ૧૧૫ જેમકે ગીધના અને ગોમાયુ (શીઆળ) ના સંવાદ વગેરેમાં ૧૧૬ઊભા શું! ગીધ શીઆળ બહુ જ્યાં હાડપિંજરો,
પ્રાણી માત્ર હીએ તેવા, આ અઘેર શ્મશાનમાં. અહી ના જીવતો કોઈ પાપે જે કાલધર્મને
હાલે વા વેર વા હોયે, પ્રાણીની એવી ગતિ. ૯૪ દિવસે જેનું જોર ચાલે છે એવા ગધનું લેકોને વિખેરવા માટે કહેલું આ વચન છે; ૧૧૭ આ રહ્યો સૂર્ય હે મૂહે ! વહાલને કાલ છે હજુ, વિદનેને વેગ ચાલે છે, કદી જીવે ય એ ખરો. સુવર્ણકાન્તિ આ બાલ પા ના થાવને હજુ, ગીધ વાકયે કેમ તેને, મૂઢે ! નિઃશંક છોડી દે ! ૬ ૧૧૪. જુઓ ઉદાહરણ ૨૩ વગેરે, અને ટીપ ૯૨-૮.
૧૧૫. અર્થશકિતમૂલક બાર પ્રકારનો ધ્વનિ પદ ને વાક્યમાં હોય છે એ ઉપરાંત પ્રબંધમાં પણ હોય છે.
૧૧૬. (ગીધ અને શઆળવથી ભરેલા બહુ હાડપિંજરેવાળા ઘેર અને સર્વ પ્રાણુઓને ભયંકર એવા શમશાનમાં બહુ ઊભા! અહીં કાલધર્મને પામેલો કોઈ પણ-હાલે કે વેરી-જીવતો નથી. પ્રાણીઓની ગતિ એવી છે !> આમાં સ્વતઃસંભવી વાર્થ રૂપ વસ્તુ વડે લેકેને વિખેરવા રૂપ વસ્તુ સૂચવાય છે. તેને વ્યંજક કોઈએક પદ કે વાક્ય નથી પણ આખો પ્રબંધ છે.
૧૧૭. Kસૂર્ય આ રહ્યું. હે મૂ! હજી સ્નેહ કરે. આ મુહૂર્ત બહુ વિવાળું છે, [માટે મુદ્દત પસાર થયા પછી એ ] કદાપિ જીવે
૯૫
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
co
કાવ્યપ્રકાશ
[અને] એ પ્રમાણે રાત્રે જેનું ોર ચાલે છે એવાં શીઆળવાંનું લેાકેાને રાકવાના તાપ વાળુ આ વચન છે. એવા [વ્યજકપણા]માં પ્રમન્ય જ સમથ છે. બીજા અગીઆર ભેદોનાં ઉદાહરણા ગ્રન્થ વિસ્તારના ભયથી આપ્યાં નથી. પણ લક્ષણ પ્રમાણે પેાતાની મેળે જ સમજી લેવાં. ‘ પણુ' શબ્દથી પદ્મના અને વાક્યના ભેદે સમજી લેવા ].
ચૂ કરી. પદ્મના એક ભાગમાં, રચનામાં, અને વ માં પણ રસ વગેરે [સભવે છે],
તેમાં પ્રકૃતિનું ૧૧૮ [બ્યંજક], જેમકે
૧૧૯રતિમાં વસ્ત્ર હરન્તા હરનાં બે નેત્ર હસ્તપલ્લવથી
ઢકાતાં ગૈારીએ, ત્રીજી 'ખાતું . જય પામે, ૯૭ અહીં ‘જય પામે’ પણ ‘શાલે’ ઈત્યાદિ કહ્યું નથી. (ત્રીજું' નયન) અધ કરવાની ક્રિયા (બીજાં નયનને બંધ કરવાની) સમાન હાવા છતાં અલૈાકિક વ્યાપારથી એને બધકર્યું. તેથી તે (ત્રીજું નેત્ર) જ ઉત્કૃષ્ટ છે.
અથવા જેમકે
૧૨કાન્તાએ તરછે.ડિયા, સમ લઈ, પાચે પડેલે પિયૂ આવાસેથી ન જાય એ ત્રણ ડગેા ઊંચા મનેથી, ત્યહાં ધાઈ ઊલટી, સપુટે કરતણા, સાહી સરન્તી નીવી, રાયા નાવ કરી પ્રણામ; ગતિ હા! છે પ્રેમની અદ્ભુત. પણ ખરા. આ સુવણુના જેવા રંગવાળા, યાવન ન પામેલા એવા બાળકને ગીધના વાક્યથી હે મૂઢા ! તમે શા માટે નિઃશંક થઇ છેાડી દેા છે.
૯૮
૧૧૮. પ્રકૃતિ એટલે કે જેને પ્રત્યય લાગે તે, એટલે કે પ્રત્યય લગાડવા પહેલાંનું નામ અને ધાતુનું મૂળ રૂપ.
૧૧૯, ૮ તિકેલિમાં વસ્ત્ર હરી લેતાં કકિસલય વડે એ નયન જેનાં રૂંધાયાં છે એવા રુદ્રનું પાવતીથી ચુખાતું ત્રીજું નયન જય પામે છે. ૧૨૦. ૮સમ ખાઈને પગે પડેલા પ્રિયતમ કાન્તા વડે સમ ખાઈને તિરસ્કારાયા અને ચુ` મન થતાં જેવા તે ઘરથી બે ત્રણ પગલાં ગયેા
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧.
ચશે ઉલ્લાસ અહીં ગો” એમ કહ્યું છે, નહિ કે “બારણ (સુધી) એમ. ક્રિયાપદના અને નામના પ્રત્યેનું [વ્યંજકત્વ), જેમકે
૧૨૧પથ પથ શુચંચૂ શી પ્રભા અંકુરની, દિશ દિશ મહિં વાયુ વલિઓને નચાવે, નર નર પર બાણે તુર્ત પુછુ કે,
પુર પુર વિરમેલી, માનિની માનવા. ૯ અહીં “ફેકે” એમાં ફેંકવાનું સાધ્યમાનત્વ, “વિરમેલી” એનાથી વિરમવાનું સિદ્ધત્વ, રિસ્ટ્ર અને વડે, તેમાં પણ (લી) પ્રત્યય વડે અતીતત્વ સૂચવાય છે.૧૨૨
નહિ હોય એટલામાં તો ઉલટું પ્રણામપૂર્વક અને હાથ જોડતાં [તેમાં] નીવીબન્ધ સરી પડે એ રીતે દેડીને જાણે તેણીએ રોકો. અહો પ્રેમની વિચિત્ર ગતિ.>
૧ર૧. <રતે રસ્તે અંકુરોની કાતિ પિપટની ચાંચ જેવી સુંદર છે. દિશાએ દિશાએ પવન વેલીઓને લાસ્ય કરાવે છે. પુરુષે પુષે પુષ્પધન્વા એકદમ પિતાનાં બાણ વેરે છે. નગરે નગરે માનિનીઓની માનકથા બંધ થઈ ગએલી છે.)
૧૨૨. હિ એટલે ધાતુને લાગતા કાલઅર્થવાચક પ્રત્યયો. દુp એટલે નામને લાગતા વિભક્તિઓના પ્રત્યયો. તિ પ્રત્યયો વડે ક્રિયાનું “ચાલતા” હોવાપણું સૂચવાય છે અને ગુરૂ પ્રત્યયો વડે ક્રિયાનું સિદ્ધપણું સૂચવાય છે. આ દાખલાઓમાં એ રીતે (રિતિક)થી બાણ ફેંકવાની ક્રિયા ચાલુ છે એમ સૂચવાય છે; અને (વિનિત્તા=વિરમેલી) થી માનિનીઓની માનચર્ચા બંધ થઈ છે એમ સૂચવાય છે.
હવે બાણનું ફેકાવું એ કારણ છે અને માનચર્ચા બંધ થવી એ કાર્ય છે. સામાન્યરીતે કારણ સિદ્ધ તરીકે અને કાર્ય સાધ્ય તરીકે કહેવાય એ પર્વાપર્યને કમ આમાં બદલાઈ ગયું છે. અહીં માનચર્ચા બંધ થઈ જવા રૂપી કાર્યને સુન્ દ્વારા સિદ્ધ તરીકે સૂચવ્યું છે અને બાણ ફેંકવા રૂપી કારણને હિંદુ દ્વારા સાધ્ય તરીકે સૂચવ્યું છે. શ (લી) પ્રત્યય કર્મણિ ભૂત કૃદન્તને છે. માનચર્ચા બન્ધ થવાની ક્રિયા સિદ્ધ થઈ છે તેનું અતીતત્વ શ પ્રત્યય વડે સૂચવાય છે. આ રીતે એમાં કાય કારણ વિપર્યય રૂ૫
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
કા યપ્રકાશ
૧૦૦
૧૨૩ નોંચે મ્હાં બેસે છે ધરણિ લખતા પ્રાણીયુજી; સૂાડ્યાં તેને ચે સતત રડી ભૂખ્યા સખીજ; તજી દીધું સર્વે હસવું પઢવું પ ́જર શકે; દશા તારી આવી થઈ, તજ હઠીલી ! હઠ હવે. અહીંઆં ‘લખતા' [કહ્યુ` છે] નહિ કે ‘લખે છે' તેમ જ 'બેસે છે’ નહિ કે બેઠેલા છે' પણ પ્રરન્ન થાય ત્યાંસુધી બેસે છે, એવુ તિક્ વિભકિત વડે બ્યંગ્ય છે. ‘ ધરણ (ને)' કહ્યુ છે નહિ કે ‘ધરણ ઉપર એટલે કે બુદ્ધિપૂર્વક કાંઈ બીજું લખતા નથી વું સુવ્ વિભક્તિ વડે વ્યંગ્ય છે. ૧૨૪ સંબધનું, ૧૨૫ જેમકે
અતિશયેાતિ અલંકાર પ્રકાશે છે. અને તે માનચર્ચા બંધ થયાનું શીવ્રત સૂચવી વસંતનું અત્યંત ઉદ્દીપષ્ટપણું સૂચવે છે. અને એ રીતે રસમાં પરિણામ પામે છે.
૧૨૩. ⟨પ્રાણ સમેા વ્હાલે. બ્હાર નીચે મેઢે ભેાંય લખતા બેઠે છે; આહાર છે.ડેલી સખીઓની આંખેા સતત રાવાથી સૂજી ગઇ છે; પાંજરાના પોપટાએ હસવું પઢવું છેડી દીધું છે; અને તારી આ દશા થઈ છે. હું કંઠને, હવે માન છે.>
:
૧૨૪. રિજ્ઞસ્ ‘લખા' એ વર્તમાન કૃદન્તના પ્રયાગથી લખવાની ક્રિયાની ગાણુતા અને તેથી તે બુદ્ધિ પૂર્વક કાંઈ લખતા નથી એમ સૂચવાય છે. બાઈ એસે છે' એ વર્તમાન કાળના પ્રત્યેાગથી, શરૂ કરેલું પૂરું થાય ત્યાં સુધી બેસવાનું સૂચવાઈ પ્રસન્ન થશે ત્યાંસુધી બેસશે એમ સૂચવાય છે; ભૂમિમ્ ‘ધરણુ’ને)” લખતા એ દ્વિતીયના પ્રયોગથી લખવાની ક્રિયાનું કમ ભૂમિ જ છે અને બીજું કાંઇ નથી એટલે કે બીજું કાંઇ વિચારપૂર્વક લખતે નથી એમ સૂચવાય છે. આથી નાયકને અતિશય મેાહ સૂચવાય છે અને તે વડે અતિશય વિપ્રલંભ સૂચવાય છે. આ રીતે વમાન કાળ અને વમાન કૃદન્તને અને દ્વિતીયાના પ્રયાગથી એટલે કે ર્િ અને દુર્ વિભક્તિથી ઉપરની હકીકત સૂચવાય છે.
૧૨૫. મૂળમાં વન્ય ચચા અને કાવ્યપ્રકાશની કેટલીક પ્રતેમાં
એવા પાડે છે. આ પાર્ડ નથી.
કાવ્યપ્રદીપ વગેરેમાં એ પડે છેાડી દને
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથી ઉલ્લાસ ૧૨૧ ગામડઅણ છું ગામેવસું છું, નગરસ્થિતિ નહીં જાણું,
નાગરિકાના પતિઓ હરે છું જે છું હું તે છું હું. ૧૦૧ અહીં “નાગરિકાઓના” એમ કહી પછીનું [ ચંકપણું] છે. ૧૨૭
“ક્ષત્રિય કુમાર રમણીય હતા.” એમાં કાલનું [ વ્યંજકપણું ] છે.૧૨૮ મહેશ્વરના ધનુષ્યના ભાગનાર રામ પ્રત્યે ગુસ્સે થએલા પરશુરામની આ ઉક્તિ છે. વચનનું, જેમકે ૧૨"તે ગુણનાં કીર્તનનું. ઉત્કંઠ એનું, તેહ પ્રેમતણું,
તે વચનનું, સુંદર! આવ્યું આવું જ પરિણામ! ૧૦૨ અહીં [બહુવચનથી] ગુણવર્ણન વગેરેનું બહુત્વ અને [એક વચનથી] પ્રેમનું એકત્વ સૂચવાય છે. પુરુષવ્યત્યયનું, જેમકે
કેટલાએક ટીકાકારે ઉદાહરણ લોકમાં આવતી છઠ્ઠી વિભકિતને અનાદર અર્થ” લે છે તે વધારે સુસંગત લાગે છે.
૧૨૬. Kગામડામાં ઉછરેલી ગામડામાં રહું છું; નગરની રીતભાત જાણતી નથી. [પણ] નાગરિકાઓના પતિઓને કરું છું, જે છું તે છું.”
૧૨૭. આ કલેકમાં “નાગરિકોને” એમ કહેવાને બદલે “નાગરિકાએના પતિને ” એમ કહી સંબંધ સૂચક ઘટીના પ્રયોગથી “તે પતિઓ ચતુર છે' એમ સૂચવાય છે અને તે ઉપરથી પિતાનું અતિચાતુર્ય પણ સૂચવાય છે. સંધર પાઠ છોડી દઈ અનાદર અર્થની પછી લઈએ તો એવો અર્થ થાય કે તેમના દેખતાં છતાં તેના પતિઓને હું હરી જાઉં છું.
૧૨૮. જસત “હ” એ ભૂતકાળના પ્રયોગથી અહીં રૌદ્ર રસ સૂચવાય છે. ભવભૂતિના મહાવીરચરિત નામના નાટકના બીજા અંકમાં પશુરામ આ વાક્ય બોલે છે. “રામ પહેલાં રમણીય હતો” એટલે કે હવે નથી તેથી તેને ક્ષણમાં હણી નાખું એમ સૈકસ સૂચવાય છે.
. Kતે ગુણ વર્ણનેનું તે ઉત્કંઠાઓનું, તે પ્રેમનું, તે વચનનું, હે સુંદર આ પરિણામ આવ્યું !>
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
૧૦રે રે ચંચલ ચને ભટકતા ચિત્ત સ્થિર કેમનો
છેઠીને મહિમા મૃગાક્ષ નિરખી શું આમ નાચી રહે! શું માનું? વિહરીશ ! હાય તર્જી દે એ તુચ્છ આશા ઊંડી,
આ તે હા! ભવસાગરે તુજ ગળે ઘાલી શિલા છે ખરે. ૧૦૩ અહીં [પુરુષવ્યત્યયથી] પ્રહાસ સૂચવાય છે).૧૩૧ પૂર્વનિપાતનું, જેમકે ૧૩જેને બે હનું જોર દુર્બલ ગણ્યા છે તેમને, જેહ છે
નીતિરીતિ તણા જ ભક્ત બહુધા, શું કામના એ નૃપે ? પાળે છે કેમ કે પરાક્રમ અને નીતિ તણે સુંદર તે બે ચાર વિલેકમાં ન જ મળે પુણ્યાત્મ કે આપ શા. ૧૦૪
૧૩૦. (ચંચલ લોચનવાળી [ કામિની માં રચિવાળા હે ચિત્ત સ્થિર પ્રેમવાળી મહત્તાને છોડી મૃગલોચનાને જોઈ કેમ નાચે છે? શું એમ માનું છું કે તું વિહરીશ? અરે આ દુષ્ટ અંતરાશાને છોડી દે. સંસાર સાગરમાં એ ખરેખર ગળે બાંધેલી શિલા છે.) મૂળ મલેક નીચે પ્રમાણે છે.
रे रे चंचललेाचनांचितरुचे चेतः प्रमुच्य स्थिरप्रेमाणं महिमानमेणनयनामालोक्य किं नृत्यसि । किं मन्ये विह रेष्यसे बत हतां मुंबांतराशामिमां
एषा कटतटे कृता खलु शिला संसारवारांनिधौ ॥ ૧૩૧. આ કલોક ચિત્તને સંબોધીને કહેલો છે. એટલે સામાન્ય રીતે ચિત્ત સંબંધી બધાં ક્રિયાપદ બીજા પુરુષ એક વચનમાં આવે, અને તે પ્રમાણે “નાચી રહે” (નૃત્યતિ) અને “વિહરીશ” (વિરિષ્યતિ) અને “ તર્જી દે” (મુ) બીજા પુરુષ એક વચનમાં છે. પણ “માનું” (જે) પહેલા પુરુષ એક વચનમાં છે એટલે એ ક્રિયાપદમાં પુરુષવ્યત્યય થયો. “પ્રાસે ૪૦” એ સૂત્ર પ્રમાણે જ્યારે બીજા અને પહેલા પુરુષને સંબંધ હોય ત્યારે પુરુષને ફેરવી નાખવાથી પ્રહાસ-હાસ્ય સૂચવાય છે.
૧૩૨. જેઓને ફક્ત બાહુનું જોર છે તે દુબલ ગણાય છે અને જે મેટે ભાગે રાજનીતિની પદ્ધતિનું શરણ લેનાર છે તેવા રાજાઓથી શું થાય? પણ હે રાજેન્દ્ર, પરાક્રમ અને નય [બન્નેના] સ્વીકારથી થતા સુંદર ક્રમવાળા એવા, ત્રણ જગતમાં બે ત્રણ હોય તે તમારા જેવા પરમ પવિત્ર તે ન જ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ ઉલ્લાસ
અહીં પરાકેમનું પ્રાધાન્ય સમજાય છે. વિભકિતવિશેષનું, જેમકે १३प्रधनाध्वनि धीरधनुर्धनिभृति विधुरैरयोधि तंत्र दिवसम् ।
दिवसेन तु नरप भवानयुद्ध विधिसिद्धसाधुवादपदम् ॥१०॥ અહીં વિવસેન એ અપવર્ગ તૃતીયા ફલપ્રાપ્તિ સૂચવે છે. ૧૩૪ સાક્ષાત્ દેખે જ્યમ રતિ નવા કામને, તેવ રીતે,
ગોખે બેઠી, ભવનનૌ ઊંચી મેડના, માલતી એ, વારે વારે, નિકટથી જો માધવ પ્રેક્ષ માગે
ગાઢકંઠા થકી અતિ હલાં અંગડાંથી ઝરે છે.” ૧૦૬ અહીં અનુકંપા સૂચવનાર ૪ (ડું)રૂપ તદ્ધિતનું ચિંજક
છે).
હોય. સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે રામનો સમાસમાં ન શબ્દ ઓછા સ્વરવાળે હોવાથી પહેલો આવે પણ અહીં પરાક્રમ શબ્દના પૂર્વનિપાત એટલે પહેલાં આવવાથી તેનું પ્રાધાન્ય સૂચવ્યું છે.
૧૩૩. ધનુષને ગંભીર વિનિવાળા યુદ્ધ માર્ગમાં તારા શત્રુઓ આ દિવસ લડયા પણ હે રાજા! બ્રહ્મા અને સિદ્ધોની વાહ વાહ પામે એવી રીતે તે દિવસ વડે લડ્યો !> અહીં રહે એ શબ્દમાં દ્વિતીયાને બદલે તૃતીયા વાપરી ફલ પ્રાપ્તિ થતાં ક્રિયાને પરિત્યાગ ૩ તૃતિયા સત્રને. આધારે સચવાય છે.
૧૩૪. K“ઘરની ઉપરના માળની ઊંચી બારીમાં રહી રહી નજીકની નગરની શેરી આગળ થઈને અનેકવાર ફરતા, સાક્ષાત નવા કામ જેવા માધવને, રતિ જેવી માલતી, વારે વારે જોઈને ગાટોત્કંઠાને લઈને ઢીલાં અંગડાંથી ગ્લાનિ પામે છે” એવું જે કહ્યું. > મૂળમાં અને માટે શબ્દ વાપર્યો છે તે મનુષ્કાયામ્ એ પાણિનિના સૂત્રને આધારે અનુકમ્પ સૂચવે છે. એ જ પ્રત્યય તષ્ઠિત ગણાય છે તેથી આ માં એ તદ્ધિતનું બંજકપણું કહેલું છે. ગૂજરાતીમાં “હું” વગેરે લઘુતાવાચક પ્રત્યય એ અર્થ સૂચવે છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ ૧૩૫વટ જે સીમાઓ, સકલ વચનો ના કથીં શકે,
વળી આ જન્મારે અનુભવપથે જે નથી ચડયો, વિવેકપ્રધ્વસે, અતિ ઘન થયે મેહ, વસ,
વિકાર સ્વાન્તરું કે જડ પણ કરે, દાહ પણ દે. ૧૦૭ અહીં ઉપસર્ગ = શબ્દનું [વ્યંજકત્વ છે]. ૧૩૬ કર્યું જરા તે મને ગર્વની ભણી,
રપને થયા શત્રુ વિનાશ, શું બીજું; તમે રહે ત્યાં સુધી જયાં સુધી નહીં
ચડે મરીચી ઉદયાદ્વિમસ્તકે. ૧૦૮ અહીંમાં તુલ્યગિતાના સૂચક “અને નિપાતનું લિંજકત્વ છે]. ૧૩૭ પામ્યા શૌર્યગુણોથ કરતિ વડી આ રામ લકે મહીં,
ઊંધે આપણ ભાગ્ય–દેવ પણ ના જે તેને ઓળખે; જેના એક શરેથી પંકિત ઘન જે વીંધાઈ તાડોની તે ૨માં યશ ગાય બન્તજન થે સપ્તસ્વરે વાયુ આ. ૧૦૯
૧૩૫. Kસીમાઓને ઉલ્લંઘી જત, વાણીનો વિષય ન થઈ શકે એવો, વળી આ જન્મમાં જે કદી અનુભવમાં આવ્યો નથી, વિવેકનો પ્રધ્વંસ થતાં ઉપચય પામેલા મહા મેહથી ગહન થએલો એ, આ કઈ વિકાર અંતઃકરણને જડ કરે છે અને તાપ કરે છે. અહીં પ્રવાસ શબ્દના ઉપસર્ગથી અતિશયત્વ સૂચવાય છે.
૧૩૬. Kતેં તારું મન ગર્વાભિમુખ કર્યું અને આપણા શત્રુઓ નાશ પામ્યા. બીજાનું શું કામ? જ્યાં સુધી સૂર્ય ઉદયપર્વતના શિખર ઉપર આવતું નથી ત્યાં સુધી અંધકાર રહે છે.)
૧૩૭. Kઆ રામ ભુવનમાં પરાક્રમના ગુણો વડે મોટી પ્રસિદ્ધિને પામેલા છે; એક જ બાણના ઘાથી હારબંધ આવેલા વિશાળ તાડનાં કાણાંમાંથી નીકળતા સાત સ્વરો વડે પવન બન્દીની જેમ જેનાં ગીત ગાય છે તેને જે દેવ ન ઓળખે તે એ આપણું અવળા નશીબને લઈને જ>
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથા ઉલ્લાસ
ce:
અહીંમાં ‘આ' એ સર્વાંનામનુ, ‘લેકે મહીં’ અને ‘ગુણાથી' એ પ્રાતિપદિક વચન નુ ૧૩૮ |વ્યજકપણું છે]; ‘તારૂં’• નહિ, ‘મારૂં’ નહિ પણ ‘આપણું' એ સર્વેને લાગુ પડે એવા સનામનુ, અને ‘ઊંધા ભાગ્ય ’ એથી થતા-વિપરીત સપત્તિદ્વ રા, નહિ કે અભાવદ્રારા કથનનું [ભ્ય જપણું છે] ૧૩૬
१४°तरुणिमनि कलयति कलामनुमदनधनुर्भुवोः पठत्यये ।
अधिवसति सकलललना मौलिमियं चकितहरिणचलनयना ॥११०॥ અહીં [તળિમામાં] ર્િ પ્રત્યયના [અનુમનધનુ માં] અવ્યયીભાવના, [॰ૌત્તિ માં ] ક રૂપ આધારના સ્વરૂપનું [વ્યજક છે]; ‘તરુણ્વ’ ‘ધનુષની સમીપ' ‘માથા ઉપર’એ રીતે ૪ વગેરે સાથે તેઓનુ' (મનિર્ વગેરેનું) સરખું વાચકત્વ હાવા છતાં પણ. (ઉપરના શબ્દના ) સ્વરૂપની કેાઈ વિશેષતા છે કે જે ચમત્કારી છે અને તે જ વ્યંજકપણાને પામે છે.
આ પ્રમાણે ખીજાએનું પણુ સમજી લેવું.
૧૩૮. પ્રાતિદિક વચન એટલે નામરૂપ પ્રકૃતિથી આવેલાં વચને.. જેમકે ‘ લેાકેામહીં’‘ગુણેથી’ એ બહુવચન રૂા. પાણિનીય વ્યાકરણમાં ધાતુ સિવાયની પ્રકૃતિને પ્રાતિપકિ કહે છે. તેને જ હેમચંદ્ર વગેરે વૈયાકરણી નામ કહે છે.
૧૩૯. ‘આ રામ' માં ‘આ’ સનામથી પ્રસિદ્ધિ સૂચવાય છે, અને એ પ્રસિદ્ધિ એકાદ ભુવન-લેકમાં નહિ પણ ત્રણેય ‘ લેાકેામહીં' છે અને એકાદ ગુણથી નહિ પણ અનેક ‘ગુણાથી ' છે એમ સર્વનામ તથા બહુવચન સૂચવે છે.અને ન એળખવાનું દુર્ભાગ્ય કેવળ મારૂં જ કે તારૂં જ નથી પણુ સમસ્ત રક્ષસ કુળનું છે એવું ‘આપણું ' શબ્દથી સૂચવાય છે, અને ‘ઊંધા ભાગ્યી’ શબ્દોથી એવું સૂચવાય છે કે માત્ર ભાગ્યને અભાવ નથી પણ ભાગ્ય ઊંધું ફળ આપનારૂં છે.
૧૪૦. ⟨જુવાની કલા શીખવતાં અને ભવાંના અગ્રભાગ મદનયાપની સમીપ પડતાં, આ ક્રિત હરિણીના જેવા ચંચલ નયનવાળી, બધી સ્ત્રીઓ-માં માથાને અધિવસે છે (અર્થાત્ શ્રેષ્ઠત્વ પામે છે).>
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૭૮
કાવ્યપ્રકાશ વર્ણન અને રચનાના વ્યંજકત્વનાં ઉદાહરણ ગુણસ્વરૂપનું નિરૂપણ કરતી વખતે અપાશે. “પણ” શબ્દ વડે પ્રબન્ધામાં અને નાટકમાં [એમ સમજવું].
આ પ્રમાણે પૂર્વે ગણાવેલા બે ભેદે સાથે રસ વગેરેના છ૧૪૧ ભેદ છે.
સુ. દર, તેના એકાવન ભેદ ૧૪૨ તેમની વ્યાખ્યા થઈ ગઈ. સૂ. ૬૩. તેઓને પરસ્પર સંબંધ થતાં (૮૩) ત્રણરૂપ સંકર
વડે અને એક રૂપ સંસૃષ્ટિ વડે
૧૪૧. રસ વગેરે એટલે અસંલક્ષ્યક્રમવ્યંગ્ય ધ્વનિકાવ્યના છ ભેદો થયા. પહેલાં ૧૯મા સૂત્રમાં (૧) વાયપ્રકારય અને (૨) પદપ્રકાશ્ય સુચવ્યા હતા તે બે, સૂત્ર ૬૦માં બતાવેલ (૩) પ્રબંધપ્રકાશ્ય અને તે ઉપરાંત ૬૧મા સૂત્રમાં ગણાવેલા (૪) પદૈ દેશપ્રકાશ્ય (૫) રચનાપ્રકાશ્ય (૬) વર્ણપ્રકાશ્ય. ૧૪ર. જુઓ આ ઉલ્લાસની ટીપ ૧. ધ્વનિ કાવ્ય. અવિવક્ષિતવાચધ્વનિ
અર્થાન્તરસંક્રમિત છે પદપ્રકાશ્ય, વાક્યપ્રકાશ્ય= ૪
અત્યન્તતિરસ્કૃત વિવક્ષિતા પરવાચ
અસંલક્ષ્યક્રમવ્યંગ્ય ૪ ટીપ ૧૪૧ પ્રમાણે છ ભેદ = ૬ સંલક્ષ્યક્રમવ્યંગ્ય શબ્દશક્તિમૂલક
અલંકારૂધ્વનિ ) ૪ પદપ્રકાશ્ય, વાક્યપ્રકાશ્ય=૪
વસ્તુધ્વનિ છે ' અર્થશક્તિમૂલક ૧૨ ૪ પદબ૦ વાક્યપ્ર, પ્રબંધDo=૩૬ ઉભયશક્તિમૂલક
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથે ઉલ્લાસ માત્ર શુદ્ધ એકાવન ભેદ જ નથી પણ તેના પિતાના એકાવન ભેદ જોડે સંશયાસ્પદત્વ, અનુગ્રાહ્ય-અનુગ્રાહકત્વ અને એકવ્યંજકાનુપ્રવેશ એવા ત્રણ પ્રકારના સંકર અને પરસ્પર નિરપેક્ષ રૂપી એક પ્રકારની સંસૃષ્ટિ ૪૩ એમ ચાર વડે ગુણતાં– સ, ૬૪. વેદ (૪) ખ (૨) અબ્ધિ (૪) વિયત (૯) ચન્દ્ર
(૧) [= ૧૦૪૦૪ ભેદો થાય] ૧૪૪ શુદ્ધ ભેદેની સાથે. ૬૫, શર (૫) પુ (૫) યુગ (૪) ખ (૯) ઈદુ (1) [= ૧૦૫૫ ભેદો થાય 1.૧૪૫
૪૪. તેમાં દિશા બતાવવા પૂરતાં જ ઉદાહરણ અપાય છે. ૧૪ઉદયર ! વહુએ વઢયાથી આવેલી અવસરે પરોણ તે,
વે પછૌતની મેડી, સુભગ ! મનાવો બિચારીને. ૧૧૧ અહીં અનુનય (લક્ષણથી) ઉપલેગ રૂપી અન્ય અર્થમાં સંકમિત થાય છે, કે અનુરણનન્યાયથી ઉપગ વ્યંગ્યમાં જ વ્યંજક છે એ સંદેહ છે.
૧૪૩. જેમાં એકથી વધારે પ્રકારના વ્યંગ્ય હોય તેવા મિશ્રણના બે ભેદ પડે. ૧ જેમાં ભિન્ન ભિન્ન તો પરસ્પર સાપેક્ષ હોય તે અર્થાત સંકર, ૨ અને જેમાં નિરપેક્ષ રીતે ભેગાં થયાં હોય તે એટલે કે સંસૃષ્ટિ. સંકરમાં પરસ્પર સંબંધ ત્રણ રીતે થાય. (૧) જેમાં એક બીજા વિષે, આ હશે કે આ, એ રીતે સંશય પેદા થાય છે એટલે કે સંશયાસ્પદરૂપી (૨) જેમાં એક બીજાનું પિક બને તે એટલે કે અનુગ્રાહ્ય-અનુગ્રાહક રૂપી અને (૩) જેમાં બધાએ વ્યંગ્યો એક વ્યંજકથી સૂચવાતા હોય તે એટલે કે એક વ્યંજકાનુપ્રવેશ. સંસૃષ્ટિના તરોમાં પરસ્પર સંબંધ નહિ હોવાથી તે એક જ પ્રકારની છે.
૧૪૪. ૫૧૪૫૧=૨૬૨૧૪૪=૧૦૪૦૪. * ૧૪૫. ગયા સૂત્રના ૧૦૪૦૪માં ૬રમા સત્રના શુદ્ધ ૫૧ ભેદ ઉમેરતાં ઉપરની સંખ્યા થાય છે.
૧૪૬. હે સુભગ દીયર, તારી સ્ત્રીએ કઈ કહેવાથી ઉત્સવે આવેલી પણ પાછલી મેડીએ રૂવે છે. બિચારીને મનાવ.”
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ કાવ્યપ્રકાશ ૧૪છે લીંપે મૃદુ શ્યામ કાન્તિથ ઘન આકાશ, માંડીં રમે પંક્તિએ બકની, પદસ આનંદકેકા કરે, છે. હે ઝર્મર વાયુ, સખ્ત દિલને છું રામ, સર્વે સહુ, વૈદેહીનું પરંતુ શું! ધર હવે હા ! દેવિ ! હા! પૈર્ય તું. 112 અહીંનાં “લીંપે” એમ કહીને (અને) “પયો સુદ” એમ કહીને વાવ્ય જેનાં અત્યંત તિરસ્કૃત થયાં છે એવા (લક્ષ્યાની વ્યંગ્યમાં) સંસૃષ્ટિ છે. તે બન્નેની સાથે, “રામ છું એવા બીજા અર્થમાં સંક્રમિત થતા વાચને, અનુગ્રાહ્ય-અનુગ્રાહક ભાવ વડે સંકર છે. “રામ”પદની લક્ષણથી જ એકવ્યંજનકાનપ્રવેશ વડે અર્થાન્તરસંક્રમિત વાચ્ય અને રસધ્વનિને સંકર છે.૧૪૮ એમ બીજાનાં પણ ઉદાહરણ આપવાં. કાવ્ય પ્રકાશનો વનિનિર્ણય નામને ચોથો ઉલ્લાસ સમાપ્ત થયે. 147. (આકાશને પિતાની સ્નિગ્ધ અને શ્યામ કાન્તિથી લીંપી દેતા (અને) જેની આગળ બગલીઓ નાચતી હોય એવા મેઘ ભલે હોય; જલકણવાળા પવન ભલે (વાય); અને પોદના મિત્ર (યૂ)ની અસ્પષ્ટ આનકેકા ભલે થાય. હું રામ બહુ જ કઠોર હૃદયવાળો છું તે બધું સહીશ પણ. વૈદેહીનું શું થશે ! દેવી ધીરજ ધર) 148. આ ઉદાહરણમાં સંસૃષ્ટિ અનુગ્રાહ્ય-અનુગ્રાહક રૂપ સંકર તથા એકવ્યંજકાનુપ્રવેશ રૂપ સંકર એમ ત્રણેય મળી આવે છે. 1. આકાશ અમૂર્ત હોવાથી તેમાં લીંપવાની ક્રિયા સંભવતી નથી એથી લક્ષણાથી, આકાશમાં વાદળાં પથરાઈ રહ્યાં છે” એવો અર્થ નીકળે છે, તે જ રીતે મેરનું અચેતન મેઘમાં મિત્રત્વ ન ઘટવાથી “તે જેને પિતે કેકા કરે છે? એવો અર્થ નીકળે છે. આ બન્નેથી અતિશયત્વ–આકાશમાં વાદળાં ગાઢ છવાયાં છે અને તે જોતાં વેંત મોર કેકારવ કરવા મંડી જાય છે–સૂચવાય છે. આમાં એ બન્ને લક્ષ્યાર્થરૂપ વ્યંજની સંસૃષ્ટિ છે અને એ રીતે તેમના લંગોની પણ સંસૃષ્ટિ છે. 2. આ બન્નેને “રામ' પદથી સચવાતા વ્યંગ્ય સાથે અનુગ્રાહ્ય-અનુગ્રાહક રૂપ સંકર છે. તે આ પ્રમાણે –“રામ” પદમાંથી “બધું એ સહન કરું એવું છું” એ લદ્યાર્થી નીકળે છે, અને. તે અર્થથી પિતાની અવજ્ઞા સૂચવાય છે. આકાશમાં વાદળાં છવાઈ રહ્યાં છે...
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ચેાથે ઉલ્લાસ મેર કેકા કરી રહ્યા છે–એ ઉદ્દીપકને પણ હું સહન કરી લઉં એવો છું એ જાતની પિતાની અવજ્ઞા બન્નેના સંકરથી સચવાય છે; “રામ” શબ્દથી સચવાતી અવજ્ઞાને ઉપરના અર્થો પિષે છે માટે પોતાની અવજ્ઞા “અનુગ્રાહ્ય” છે અને મેઘાદિ ઉદ્દીપકે અનુગ્રાહક છે. 3. “રામ” પદથી જેવી રીતે પિતાની અવજ્ઞા સચવાય છે તેમ એક રીતે પોતાનું વિયોગીપણું પણ સૂચવાય છે. અને એ રીતે પિતાની અવજ્ઞા અને વિપ્રલંભ રસ બન્નેને એક “રામપદ રૂપી વ્યંજકમાં અનુપ્રવેશ થાય છે. એટલે કે બન્ને એક પદ વડે સચવાય છે–અને એ રીતે એકવ્યંજકાનુપ્રવેશરૂપ સંકર થાય છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ પાંચમે ઉલ્લાસ આ પ્રમાણે વનિને નિર્ણય થયા પછી ગુણીભૂત વ્યંગ્યના પ્રભેદે વર્ણવે છે. સુ, 66 અગૂઢ, અક્ષરનું અંગ, વાચ્યસિદ્ધયંગ, અસ્કુટ, સંદિગ્ધપ્રાધાન્ય, તુલ્ય પ્રાધાન્ય, કાકુ વડે આક્ષિપ્ત થતુ અને અસુંદર, (45) વ્યંગ્ય (ાય છે). આમ ગુણીભૂત વ્યંગ્યના આઠ ભેદ કહેવાય છે. 2 કામિનીના કુચકલશની જેમ ગૂઢ (વ્યંગ્ય) ચમત્કાર કરે છે; અમૃઢ તે સ્કુટ હોવાને લીધે વાચ્ય જેવું થઈ જતું હોવાથી ગુણીભૂત જ છે. અગૂઢ જેમકે જેના રિપુ કરી તિરસ્કૃતિ આત્મ કેરી આવી, ધગાવી સુઈને નિજ કાન વિધે,. તે હું રહ્યો ગુંથું રસી કટિમેખલાની, જીવન્ત હું નથી હયાત હવા, કરૂં શું? 113 1. પ્રભેદને સાધારણ અર્થ પેટા ભેદો થાય છે. પણ ગ્રન્થકારે કઈ સ્થાને ગુણીભૂત વ્યંગ્યના ભેદ કહ્યા નથી કે જેથી આને પેટા ભેદ કહેવાને પ્રસંગ આવે એવી શંકા ઉત્પન્ન થવાનો સંભવ છે. એનું સમાધાન એ રીતે થઈ શકે કે ૪થા ઉલ્લાસમાં પ્રધાનભૂત વ્યંગ્યની ચર્ચા કરતી વખતે જે વ્યંગ્યના ભેદે આપી ગયા છે તે ભેદના અહીં ગુણીભૂતની દૃષ્ટિએ પેટાભે આપે છે. ગયા ઉલ્લાસમાં કરેલા જે ભેદે આમાં ઘટી શકે તેટલા જ લેવાના. જુઓ સૂત્ર 67. 2. દરેકની સમજુતી તેનાં તેનાં ઉદાહરણે આગળ આવશે. 3. <(પેતાન) તિરસ્કાર કરી જેના શત્રુઓ આવી, તપેલી સેય વડે કાનને લીધે તે હું કટિમેખલાની દેરી ગૂંથવાને યુગ્ય થ છું; હું હવે જીવતાં (છતાં) નથી; શું કરું ?
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ પાંચમે ઉલ્લાસ આમાં બીજા અર્થમાં સંક્રમિત થતા વાગ્યવાળા “જીવન્ત પદનું [ વ્યંગ્ય અગૂઢ છે] . પખીલેલ કેકનદ રેણુથી જાબુરંગી ગાયે છ મંજુ મધુપ ઘરવાવમાંહી ને બધુજીવ નવ પુષ્પ સમું વિરાજે આ સૂર્યનું ઉદયપર્વતચુમ્બિ બિમ્બ. 114 આમાં અત્યન્ત તિરસ્કૃત થએલા વાગ્યવાળા “ચુંબન' પદનું [ વ્યંગ્ય અગૂઢ છે ]. આંહી બંધન નાગપાશથ થયું, દ્રણાદ્રિ આપ્ટે અહીં વજાગે, તુજ વાગતાં દયરને શક્તિ ઊંઘ ઉરમાં, હોંચાડો અહીં સ્વર્ગ ઈન્દ્રજિતને દિવ્યાસ્ત્રથી લમણે, કેક કાપી, મૃગાક્ષિ, રાક્ષસપતિની કંઠ ઝાડ અહીં. 115 [1] 4. “જીવો પદ “નથી હયાત સાથે ઘટતું ન હોવાથી બાધિત થાય છે તેથી લક્ષણ વડે તેને વાગ્યાથે “યોગ્ય જીવન” રૂપી બીજા અર્થમાં સંક્રમિત થાય છે; અને તેવા પ્રયોગથી મરવું જ સારું છે” એવું વ્યંગ્ય સૂચવાય છે. આ વ્યંગ્ય વાચ્ચની માફક ગમે તે કઈ હેલાઈથી સમજી શકે એવું અગૂઢ-સ્પષ્ટ છે; અને તેથી તે ગુણીભૂત છે-તે અત્યન્ત સરળ હોવાથી પ્રધાનપણે ધ્યાન ખેંચતું નથી. 5. Kઘરની વાવમાં વિકસેલા કેકનદની રજથી જબુડીઆ થએલા અંગવાળા ભમરા મીઠું ગાય છે; અને આ નવીન બધુજીવ ફૂલની પાંદડી જેવું, ઉદયાચલને ચુમ્બતું સૂર્યનું બિમ્બ પ્રકાશે છે.” 6. ચુંબન શબ્દને અર્થ અચેતન સૂર્યમાં ઘટતું નથી, માટે તેને અર્થ કેવળ સંયોગ જ લેવો પડે, અને એ રીતે તેને વાગ્યાથી અત્યન્ત સચવાય છે,-તે તદ્દન અગૂઢ છે–સ્પષ્ટ છે. 7. Kઅહીં નાગપાશબંધન થયું હતું, અને તારે દીયર શક્તિ વડે છાતીમાં સપ્ત ઘવાતાં હનુમાન અહીં દ્રોણાદિ લાવ્યા હતા; અહી લક્ષ્મણનાં દિવ્ય શર વડે ઈન્દ્રજિત પરલોક પહોંચાડાયે. અને મૃગણિ! અહીંઆ કેકે રાક્ષસપતિનું કંઠવન છેદી નાખ્યું હતું.>
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ કાવ્યપ્રકાશ અહીં “કેકે' પદની અર્થશક્તિથી થતે રણકાર રૂપ [વ્યંગ્ય અગૂઢ છે] ". “કાપી તે ય,” પાઠ યુક્ત છે. અપરનું એટલે કે (વાક્યર્થ થએલા) રસાદિનું અથવા વાચનું અંગ રસાદિ અથવા રણકાર રૂપ.૧૧ જેમકે ( 11 તેજ આ કાંચ બેંચને પીસ્તન વિમર્દને નાય્જ ઘનસ્પશી નીવીને છેડતે કર. 116 8. આ અર્થશક્તિમૂલક વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ છે. “કેકે” એ શબ્દના અર્થથી “મેં રામે” એ વ્યંગ્ય સૂચવાય છે; અને તે તદ્દન અગૂઢ છે–સરળતાથી સમજાઈ જાય છે, અને તે ગુણીભૂત છે. , 8. “કેક કાપી” એના સ્થાને “કાપી તેય” એ પાઠ હોય તો તે યુક્ત છે એટલે કે વ્યંગ્ય ગુણભૂત ને થતાં પ્રધાન થાય-એટલે કે અગૂઢપણું જતું રહે અને વ્યંગ્ય પ્રધાન થાય. 10. અહીંથી ગુણભૂત વ્યંગ્યના બીજા પ્રકારની એટલે કે અપરહ્યાં” “અપરના અંગની –અપરાગની ચર્ચા શરૂ થાય છે. આમાં વ્યંગ્ય ગુણીભૂત થવાનું કારણ એ છે કે પિતે બીજા કોઇનું અંગ બને છે. આ અંગ બનતું વ્યંગ્ય પતે રસાદિરૂપ હોય એટલે કે અસંલક્ષ્યક્રમરૂપ હોય અથવા રણકારરૂપ હોય એટલે કે સંલક્ષ્યક્રમરૂપ હોય. તે જેનું અંગ બળે તે કાંતે રસાદિ હોય કે વાચ્યાર્થ હોય; આ રસાદિ અને વાચ, વાક્યર્થ થએલા હોય છે એટલે કે વાક્યના તાત્પર્યાર્થ રૂપ હોઈ પ્રધાન હોય છે-મુખ્ય હોય છે તેનું રસાદિ રૂપ અને રણકાર રૂપ વ્યંગ્ય અંગ બને, અને એ રીતે ૌણ થાય. ટીકાકારે આ પ્રધાનભૂત રસાદિથી રસ, ભાવ, રસાભાસ, ભાવાભાસ, ભાવશાન્તિ, ભાવોદય, ભાવસંધિ, ભાવેશબેલારૂપ અસંલક્રમરૂપ વ્યંગ્ય અને સંલક્ષ્યક્રમરૂપી વ્યંગ્ય પણ સમજે છે, આ રીતે અપર શબ્દથી અસંલક્ષ્યક્રમ, સંલક્ષ્યક્રમ અને વાસ્ય વસ્તુ એમ ત્રણ સમજવા પડે; જેકે કાવ્યપ્રકાશકાર આ પ્રધાન વ્યંગ્યનાં, રસ, ભાવ અને વાચ એમ ત્રણ પ્રકારનાં જ ઉદાહરણ આપે છે. * 11. આ એ કટિમેખલાને ખેંચનાર, પીનસ્તનનું વિમર્દન કરનાર નાભિ ઊરુ જધનને સ્પર્શ કરનાર, નવી છોડનાર હાથ છે.)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ પાંચમે ઉલ્લાસ આમાં શૃંગાર કરુણનું [ અંગ છે] 12. ૧૩ર તે તમને નખવૃતિ સદા ગોરી તણા પાદની, જ્યાં લાગ્યો, હરભાલલોચનતણી લાલીથી લાક્ષારસ જે રક્ત વૃતિએ, સમૃદ્ધ થઈને ઈર્ષ્યાથી શું, સત્વરે ઘાડી નેત્રની શેણપદ્ધ સરખી કાન્તિ ઉતારી દીધી. 117 આમાં ભાવનું રસ [અંગ છે]૧૪. શું ઊંચા ફરતા સકુરે ગિરિ અને વિસ્તારી અધિઓ ! તેને ધારતી તે ય થાકતી નહીં લેશે ! નમું છું તને, એવી જ્યાં બહુ વાર હું સ્તુતિ કરું આશ્ચર્યથી પૃથ્વીની ત્યાં તારો ભુજ તે ધરંત સમરી થંભી ગઈ વાણું એ. 118 આમાં રાજા વિશેના રતિભાવનું પૃથ્વી વિશેને ત્યાખ્ય ભાવ [અંગ છે. 12. ભૂરિશ્રવાના રણભૂમિમાં પડેલા હાથ વિષે તેની સ્ત્રીઓનો આ શ્લોકમાં વિલાપ છે. આમાં મુખ્ય રસ કરુણ છે, તેનું સંગારરસ અંગ બને છે. આને કેટલાક રસવત " અલંકાર કહે છે. 13. <પાર્વતીના પગની તે વૃતિ તમારું હંમેશાં રક્ષણ કરે. કૈલાસવાસીના ભાલના વેચનના તેજથી જેને અળતો પ્રકટ થાય છે, જેના વડે અત્યન્ત વધેલી કોકનદના જેવી અને તેથી રસવાળી નેત્રની કાતિ જાણે સ્પર્ધાના સાતત્યથી સમૃદ્ધિ વડે દૂર કરાય છે.) 14. આ લોકમાં કવિને પાર્વતી વિષેને રત્યાખ્ય ભાવ પ્રધાન છે તેનું, મહાદેવને પાર્વતી વિષેને ફાંગારરસ અંગ છે. આમાં પણ “રસવત’ અલંકાર છે. 15. ચારે બાજુ ફરતા ઊંચા પર્વતે ફુરે છે, તેમ જ વિશાળ સમુદ્ર; તે બધાને ધારણ કરતી તું કેમ કરીને થાકતી નથી; તને નમસ્કાર. આ પ્રમાણે જ્યાં હું આશ્ચર્યથી અનેકવાર પૃથ્વીની સ્તુતિ કરું છું ત્યાં તો એને ધારણ કરતો તારે હાથે યાદ આવ્યા; અને ત્યારે વાણી બંધ થઈ ગઈ.> 16. આ લોકમાં કવિને રાજા વિશેને રત્યાખ્યભાવ પ્રધાન છે, તેનું અંગ પૃથ્વી વિશેને કવિને રત્યાખ્ય ભાવ છે. આને પ્રેય અલંકાર કહે છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
૧ તારા સૈનિક શત્રુસુંદરી હરી લાવી, પતિ દેખતાં
આલિંગ, પકડે, કરે પ્રસુતિઓ, ચૂમે બધે અંગને; તે તારા રિપુઓ સ્તવે નૃપ તને “ઔચિત્યના સાગર!
પામ્યા દર્શન તારું ને સુકૃતથી વામી વિપત્તિ બધી. ૧૧૯ આમાં ભાવનું, પ્રથમાઈ અને દ્વિતીયાર્ધથી (ક્રમે) પ્રગટ થતા રસાભાસ અને ભાવાભાસ [અંગ છે.
૧૯અસિ વીંઝ જ ગર્જના કરી
ભૃકુટિથી ભડકાવીને બહુ મદ શત્રુ બતાવતા; ગયે ક્ષણમાં તે કહીં એ તું નિર્ખતાં. ૧૨૦
૧૨૦
આમાં ભાવનું ભાવપ્રશમ [ અંગ છે]૨૦.
૧૭. Kહે નૃપ તારા સૈનિકો તારા શત્રુઓની મૃગલોચનાઓને કેદ કરી તેમના વહાલાઓના દેખતાં ભેટે છે, પગે પડે છે, પકડે છે, જ્યાં ત્યાં ચૂમે છે; અને તે શત્રુઓ વડે તું આ પ્રમાણે વખણાય છે, “હે ઐચિત્યના સમુદ્ર, તું અમારા સારા નશીબથી અમારી આંખે પડ્યો કે જેથી અમારી બધી આપત્તિઓ દૂર થઈ ગઈ
૧૮. આ લેકમાં કવિને રાજા વિશેને ત્યાખ્ય ભાવ પ્રધાન છે. લોકની પહેલી બે લીટીઓ સૈનિકોને પરસ્ત્રી વિશેને ગાર રસાભાસ સૂચવે છે. છેલ્લી બે શત્રુઓને પિતાના શત્રરાજા વિશેનો રત્યાખ્ય ભાવાભાસ સૂચવે છે. આ બન્ને-રસાભાસ અને ભાવાભાસ રાજા વિશેના, રત્યાખ્ય ભાવનું અંગ છે. આને “ઊર્જસ્વી અલંકાર કહે છે.
૧૮. સતત તરવારના ફેરવવાથી અને ભમરના તર્જન વડે અને ગર્જન વડે તારા શત્રુઓનો મદ અનેકવાર દેખાયો હતો; તે તારું દર્શન થતાં ક્ષણમાં ક્યાંક ચાલ્યો ગયો.
૨૦. આ લોકમાં કવિને રાજા વિષેને રત્યાખ્યભાવ પ્રધાન છે, શત્રુઓના મદરૂપી ભાવનું શાન્ત થઈ જવું એ તેનું અંગ છે. આને “સમાહિત અલંકાર કહે છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમો ઉલ્લાસ
૧૨૧
૨૧મિત્રની સંગ પણ, શત્રુ, મૃગાક્ષીઓની
સાથે શરૂ જ કરતાં મધુપાન લીલા; લીધું બીજા અરથમાં તવ નામ કેકે
તેણે વિભે! કરી દૌધી વસમી અવસ્થા. આમાં ત્રાસદય [અંગ છે]. રન હેવાતાં, ત્યારે પ્રગટિત થતું દેહ્યલું તપ,
ઉમાની ગોષ્ટીના પ્રણયરસમાં લીન બનતાં, થતા એકીવારે ત્વરિત શિથિલ સ્વાંગ તજવા
બટુને. તે અર્પો મરહર પ્રાદે જ તમને. ૧૨૨ આમાં આવેગ અને ધૈર્યની સંધિ (અંગ છે]
દેખે કઈ ખસ ચપલ રે, શી ત્વરા, હું કુમારી, હાવા દેને કર, અરર ! શું થાય છે, જ્યાં તું જા ?”
૨૧. Kબાલમૃગણીઓ (અને) મિત્રો સાથે તારા શત્રુ મધુપાન કરવા પ્રવૃત્ત થતાં હે વિભો ! અન્ય અર્થનું બોધક કોઈકે લીધેલા તારા નામે, ત્યાં વિષમ અવસ્થા કરી નાખી.>
૨૨. આ લોકમાં કવિને રાજા વિષેનો રત્યાખ્યભાવ પ્રધાન છે, વસમી અવસ્થા ”થી વ્યક્ત થતો ત્રાસદાય તે રત્યાખ્યભાવનું અંગ છે. આને “ભાવોદય” અલંકાર કહે છે.
૨૩. Kતે સમયના ઉત્પન્ન થતા તપના દુઃસહત્વને સહન ન કરી શકતા અને પાર્વતીના કથાના વિઠંભને રસિક, બેટા બહુષને દૂર કરવામાં ત્વરા અને શૈથિલ્યથી એકી સાથે પ્રેરાએલ સ્મરહર (શંકર) તમને આનંદ આપે.)
૨૪. આ લોકમાં કવિને શિવ વિષેને રત્યાખ્યભાવ પ્રધાન છે. વરિત” અને “શિથિલ પદોથી વ્યક્ત થતા આગ અને ધૈર્યની સંધિ તેનું અંગ છે. આને “ભાવસંધિ” અલંકાર કહે છે.
૨૫. Kકાઈ જશે, હે ચપલ ખસ, આટલી ઉતાવળ કેમ છે? હું કુમારી છું, હાથને ટેકો આપ, અરે આતે અનુચિત થયું, તું ક્યાં જાય છે.” હે રાજન વનવાસમાં રહેતા તારા શત્રુની કન્યા ફળ અને કુંપળો તોડતી કેકને આ પ્રમાણે કહે છે.)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
૧૨૩
પૃથ્વીવામી ! વન નિવસતા આપના શત્રુ કેરી કન્યા લેતી કુંપળ ફૂલ ત્યાં કાઇને એમ ક્હે છે. આમાં શંકા, અસૂયા, ધૃતિ, સ્મૃતિ, શ્રમ, દૈન્ય, વિાધ અને ઐક્યની શખલતા [અંગ છે].
૨૫
આ બધા રસવત્ વગેરે અલકારા જો કે ભાવેાય, ભાવસધ્ધિ, ભાવશખલતા, અલંકાર તરીકે કહેવાયા નથી તેાપણુ કાઈ કહે એટલા માટે એમ કહ્યું
૨૬. આ શ્લાકમાં કવિને રાજા વિષેને રત્યાખ્યભાવ પ્રધાન છે. દેખે ખસ ચપલ રે', એ પદેથી અસૂયા, ‘શી ત્વરા’
*
6
એ
6
પદાથી સ્મૃતિ, દૈન્ય, શે થાય એ’ સુષ્ય સૂચવાય છે.
આ બધાની શખલતા
એ પદાથી ધૃતિ, ‘ હું કુમારી ’ પદેથી શ્રમ, · અરર ' એ પદથી · ક્યાં તું જાયે' એ પદેથી કવિના રત્યાખ્યભાવનું અંગ છે. આમાં ભાવશખલતા' અલકાર છે. ૨૭. જેમાં ‘રસ ’ ગુણીભૂત હૈાય તે રસવત્ અલંકાર જુએ. ટિ. ૧૨, ૧૪; જેમાં ‘ભાવ’ ગુણીભૂત હાય તે ‘ પ્રેયસ્' અલંકાર જુએ. ટિ. ૧૬; જેમાં ‘ રસાભાસ અને ભાવાભાસ' ગુણીભૂત હાય તે ‘ઊર્જ સ્વી’ જીએ ટિ. ૧૮; જેમાં ‘ભાવશાન્તિ' ગુણીભૂત હોય તે‘ સમાહિત અલંકાર જુઓ. ટિ. ૨૦.
કાઇ ' એ પદાથી શકા,
છે.
२७ જો કે એવા
"
હાવા દેને કર્ ' એ
એ પદો વડે વિષેધ,
.
· આ બધા રસવત્ વગેરે અલકારા -એ વાક્યમાંથી એ પણ નિષ્પન્ન થાય છે કે ભાવેાય (ઉ. ૧૨૧) ભાવશાન્તિ (ઉ. ૧૨૨) અને અને ભાવશખલતા (ઉ. ૧૨૩) પણ અલંકારા છે. હવે પૂર્વના આલંકારિકાએ આમને અલંકાર ગણ્યા નથી, તે પછી વૃત્તિકાર શા માટે તેમને પણ અલંકારમાં સમાવેશ કરે છે એવી શંકાના સમાધાનમાં કહે છે જે દૃષ્ટિથી ‘રસવત્' વગેરે અલંકાર કહેવાય છે તે દૃષ્ટિથી જો કાઇ ‘ ભાવાય ’ વગેરેને અલંકાર કહેવા ધારે તે! તે કહી શકે; અને તેથી વૃત્તિકાર પણ એ દૃષ્ટિએ તેમને અલકારમાં સમાવેશ કરે છે. · જે પોતે ખીજાને ઉત્કષ કરવા વપરાય ' તે અલકારી; ઉપરનાં ઉદાહરણામાં રસ વગેરે તેમ જ ભાવાદય વગેરે સરખી રીતે ગાણુ હાઇ પ્રધાનભૂત રસ, ભાવ વગેરેના પોષક છે; માટે તેમાંના અમુકને જો અલ'કાર કહે તે તે જ કારણથી ખીજાને પણ અલંકાર કહેવાનું પ્રાપ્ત થાય છે.
(
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમે ઉલ્લાસ
કાઈ વિષય નથી જેમાં ધ્વનિ પેાતાના પ્રભેદે સાથે સંકર અથવા ‘પ્રધાનપણાથી યવહારો થાય છે' ૨૮ કાઈક વડે વ્યવહાર થાય છે. ૨૯
૮૯
અને ગુણીભૂત ગૂંગ્યના સ’સૃષ્ટિ ન હોય તે પણ એ ન્યાયે કાઇક સ્થાને
વાસ્તવિક રીતે શ્રી. મમ્મટાચાય ને આ બધા અલંકારા તરીકે સંમત નથી; તેમ હાત તે તેને અલંકારની ચર્ચા કરતા દશમા ઉલ્લાસમાં ઉલ્લેખ હાત. પણ તેમાં એને ઉલ્લેખ કર્યો નથ. મમ્મટાચાર્ય સ. ૮૮ માં આપેલા લક્ષણ પ્રમાણે આ અલંકાર કહેવાય નહિ. તે પ્રમાણે જે ધ · શબ્દાર્થ ઃ અંગારા રસ વગેરે અગીના ઉપકારક થાય તે અલંકાર કહેવાય; ઉપર પ્રમાણે જે સાક્ષાત્ ઉપકારક થાય તે અલંકાર નહિ, પણ ગુણીભૂત વ્યંગ્ય કહેવાય. એટલે કે અલંકાર ત્યારે કહેવાય કે જ્યારે અમુક કથન શબ્દની અથવા અર્થની ચમત્કૃતિ ઉત્પન્ન કરી તે દ્વારા મુખ્ય બાબતની ઉપકારક થાય, નહિ કે શબ્દાર્થ પેાતાની વ્યંજના શક્તિથી વ્યંગ્ય બતાવીને લાગલા જ પ્રધાનભૂત ખામતના ઉપકારક થાય ત્યારે. અહમ ગ્રંથકાર તેમને અલંકાર તરીકે ઉલ્લેખ કરે છે તે કેવળ પ્રાચીન પ્રથા જણાવવા માટે જ.
૨૮. પ્રાધાન્ચેન વ્યવયેશા મસ્તિ—અનેક બાબતેામાં જે મુખ્ય હોય તેને જ લઈને આખા વિશે વ્યવહાર થાય.
૨૯. ઉપરના ઉદાહરણામાં અમુક રસ કે ભાવ પ્રધાનપણે છે અને ખીજા તેને ગાણુ છે. તે પછી તે લૈકાને રસનિ કે ભાવનિના ઉદાહરણ કહેવાને બદલે શામાટે ગુણીભૂતવ્યંગ્યનાં ઉદાહરણા કહેવાં ? તેના જવાબમાં કહે છે કે સાધારણ રીતે ધ્વનિવાળા અને ગણીભૂત વ્યંગ્ય વાળા ક્ષેાકેામાં એવા કાઇ નથી હાતા કે જેમાં તેમને પેાતાના પેટાભેદા સાથે એક અથવા બીજી રીતે સંકર કે સસૃષ્ટિ ન હોય; છતાં પણ વ્યવહાર તે જે મુખ્ય હોય છે તેને લઇને જ થાય છે. મુખ્ય એટલે કે વધારે ચમત્કારી. ઉપરનાં ઉદાહરણામાં અમુક રસ કે ભાવ અર્થની દૃષ્ટિએ પ્રધાન એટલે કે 'ગી છે પણ તેમના કરતાં તેમને અગભૂત વ્યંગ્ય વધારે ચમત્કારી હેાવાથી તેને ગુણીભૂતવ્યંગ્યનાં ઉદાહરણા ગણ્યાં છે; જ્યારે અર્થની દૃષ્ટિએ પ્રધાન વ્યંગ્ય ચમત્કૃતિમાં પણ પ્રધાન હોય ત્યારે તે ધ્વનિ કહેવાય.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
३०जनस्थाने भ्रान्तं कनकमृगतृष्णान्धितधिया ।
वचो वैदेहीति प्रतिपदमुदचप्रलपितम् ॥ कृतालंकाभर्तुर्वदनपरिपाटीषु घटना ।
મથાd રામવં ગુરુવકુતા વિતા / રર૪ ના આમાં શબ્દ શક્તિથી ઉત્પન્ન થતો રણકાર રૂપ, રામ સાથે ઉપમાન-ઉપમેયભાવ વાગ્યના અંગપણને પામેલ છે.
૩૨ગાળી નિશાપ્રહર ક્યાંક, હવે પ્રભાતે
આવી ધમા પદથી, તત્વિ! સહસ્ત્રશ્મિ ૩૦. <જનસ્થાનમાં કનકમૃગતૃષ્ણાથી આંધળી થએલી બુદ્ધિથી ભટ, ડગલે ડગલે આંસુ આણું વૈદેહિ દેહિ એવી વાણી બક્યા કરી. ખરાબ શેઠની તાબેદારી ઉઠાવવા પૂરેપૂરી ઘટના કરી, અને રામત્વ તો મળી ગયું પણ કુશલવસુતા ન મળી. > આ કલેક રાજસેવાથી નિરાશ થએલા કવિની ઉક્તિ છે. તેમાં મૂળ લોકમાં શબ્દો એવી રીતે ગોઠવ્યા છે કે જેથી તેમાંથી રામ સાથે ઉપમાનઉપમેય ભાવ વ્યક્ત થાય. જેમકે-(કવિપક્ષે) કનકની મૃગતૃષ્ણાથી –ધન મેળવવાની નિષ્ફળ આશાથી-આંધળો થએલો જનસ્થાનમાં–લેકામાં
વૈ ” “આપ” એમ બકત બકતો ભટક્યો. (રામપક્ષે) કનકમૃગની તૃષ્ણાથી આંધળો થએલો રામ વૈદેહિ-સીતા, સીતા બકત રડતે જનસ્થાન નામના અરણ્યમાં ભટકયો. (કવિપક્ષે) નમતું–ખરાબ ધણીની (વનપરિપાર્ટીપુ છતા -ઘટના) તાબેદારી વિષે ઘણું કર્યું (રામ પક્ષે) (અંમિતું ) લંકાના ધણી રાવણની (વન પરીપાટીyઘટના તા) મુખપંક્તિ વિષે બાણની યોજના કરી. (કવિ પક્ષે) મેં રામત્વ મેળવ્યું પણ કુશલ વસુતાલક્ષ્મી ન મેળવી, (રામ પક્ષે) કુશલવસુતા (કુશલવ જેના સુત છે એવી) -સીતા-ન મેળવી.
- ૩૧ ઉપરના લોકોમાં “મેં રામત્વ મેળવ્યું ” એ વાચ્યાર્થી પ્રધાન છે; “ગનાને' વગેરે પદોથી સચવાત ઉપમાન-ઉપમેયભાવ તેનું અંગ બને છે. આ વ્યંગ્ય શબ્દશક્તિમૂલક છે, કારણ કે તેને આધાર ઉપરના શબ્દો ઉપર છે, તે ફેરવી નાંખવામાં આવે છે તે ભાવ વ્યક્ત ન થાય.
૩૨. Kહે તવંગિ! જે ! સૂર્યદેઈ ઠેકાણે રાત્રિ પસાર કરીને અત્યારે સવારે ધીમે ધીમે આવીને વિયોગથી હાલાઈ ગએલા અંગવાળી આ કમલિનીને પાદપતનવડે પ્રસન્ન કરે છે.”
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમે ઉલ્લાસ જેને પ્રસન્ન કરતે ચરણે પડને
આ પદ્મિની વિરહથી કુશ અંગવાળી. ૧૨૫ [૨] અહીં અર્થશક્તિમૂલક વસ્તુરૂપ નાયકનાયિકાને વૃત્તાન્ત, તેની અપેક્ષા ન રાખતા રવિકમલિનીના વૃત્તાન્તના અધ્યાપ (અભેદારેપ) થી જ ખડો થાય છે.૩૩ વાચસિદ્ધયંગ જેમકે – ३४भ्रमिमरतिमलसहृदयतां प्रलयं मूछी तमः शरीरसादम् ।
मरणं च जलदभुजग प्रसह्य कुरुते विषं वियोगिनीनाम् ॥१२६॥ આમાં વ્યંગ્ય હાલાહલ વાચ ભુજગરૂપકને સિદ્ધ કરે છે. ૫ અથવા તો જેમકે–
૩૩. આ લોકમાં સૂર્ય અને પતિનીને વૃત્તાન્ત મુખ્ય છે. આખા કના અર્થમાંથી નાયકનાયિકાવૃત્તાન્તરૂપ વસ્તુ વ્યક્ત થાય છે. આ અર્થશક્તિમૂલક વ્યંગ્ય સૂર્ય અને પદ્મિનીના વાચ વૃત્તાન્તને પિતા હોવાથી તેનું અંગ છે.
અહીં ગુણીભૂત વ્યંગ્યના બીજા ભેદની–અપરનું અંગ–ની ચર્ચા પૂરી થાય છે.
૩૪. અહીંથી વાચસિદ્ધયંગનાં ઉદાહરણે શરૂ થાય છે. (જલદ રૂપી જગમાંથી ઉત્પન્ન થતું વિષ (પાણી) બળાત્કારે વિયેગિનીઓને (ચિત્ત) ભ્રમ, (વિષયમાં) અરુચિ, ઉદાસીનતા, નિશ્ચેષ્ટતા, મૂચ્છ, અંધકાર, શરીરની દુર્બળતા, અને મરણ કરે છે.)
૩૫. અહીં જલદ (વાદળું) એ જ ભુજગ (સર્પ) છે એ રૂપક વાચ છે. જલવાચક વિષ શબ્દ હાલાહલ સૂચવે છે. આ વ્યંગ્ય વાચ રૂપકની સિદ્ધિનું અંગ છે. એટલે કે જલવાચક વિષ શબ્દ હલાહલ ન સૂચવે તો જલદ એ જ ભુજગ છે એ (વાચ) રૂપક સિદ્ધ થાય નહિ. એ રીતે આ ઉદાહણમાં વ્યંગ્ય વાચાર્થની સિદ્ધિનું અંગ બને છે, અને તેથી ગુણભૂત બને છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
કાવ્યપ્રકાશ
૩૬જાઉ અચ્યુત! દનેી વળશે શું આપના તૃપ્તિ કૈં ? ને એકાન્ત રહ્યાથી આમ વશે વાંકુ મુ દુર્જના; એ વેણે સૂચવેલી મેઘ સ્થિતિના ખેદે વ્હૉલી ગેાપીને ભેટન્તા પુલકે ભરેલ તનુથી રક્ષા તમેાને હિર.
૧૨૭ [૩] આમાં અશ્રુત વગેરે પત્રનું વ્યંગ્ય ‘ એ વેણે ’ વગેરે વાચ્યની [ સિદ્ધિનું મગ છે ]૩૭,
એક જગ્યાએ એક જ વાતાના કહેવાથી અને ખીજી જગાએ ભિન્ન વક્તાઓના કહેવાથી એ રીતે આ બેમાં ભેદ છે.૨૮ અસ્ફેટ જેમકે—
અદૃષ્ટ દર્શનાત્કણ્ડા, દૃષ્ટે ખ્વીક વિયેાગની;
તમે અદૃષ્ટ૪૦ કે દૃષ્ટે અન્નેચે સુખ ના મળે. આમાં, દેખાતા અધ ન થાય અને વિચાગને ન થાય એવું કર' એવું ( વ્યગ્ય ) ક્લિષ્ટ છે.
૧૨૮ [૪] ભય ઉત્પન્ન
૩૬. હું અચ્યુત ! હું જાઉં છું, તમારા દર્શનથી કાંઇ તૃપ્તિ થશે? અને વળી મુઆ લેક આપણે એ એકાંતમાં છીએ એને ખીજો અથ કરશે. એ પ્રમાણે ખેલવાની રીતથી જેને ત્યાં થા ઉભા રહ્યાના ખેદ સૂચવાય છે તે વડે મંદ થએલી ગેપીને આલિંગતા, રામાંચથી વ્યાપ્ત થએલા શરીરવાળા હિર તમારૂં રક્ષણ કરો. >>
૩૭. અસ્તૃત વગેરે પદથી એવું વ્યંગ્ય સૂચવાય છે કે ‘તું અચ્યુત છે–ધૈય માંથી વ્યુત થાય-ખસે-એવા નથી માટે અહીં ઉભા રહેવું નકામું છે વગેરે’. આ વ્યંગ્ય ‘એ વેણે' વગેરેના વાચ્યાની સિદ્ધિનું અંગ છે; એ વાચ્યા ઉપરના વ્યંગ્ય વિના સમજાય નહિ.
'
૩૮. ‘ શ્રૃમિમરતિમ્ ’ વગેરે ઉદાહરણમાં વાચ્ય અને વ્યંગને વક્તા એક જ છે—એટલે કે કવિ પાતે છે. ખીજામાં—‘ જાઉં અચ્યુત ’ વગેરેની વક્તા ગેાપી છે અને ‘ એ વેણુ' વગેરેના વક્તા કવિ છે.
૩૯. <દેખાય નહિ ત્યારે જોવાની ઉત્કંઠા, દેખાય ત્યારે વિયેાગની મ્હીક, આ રીતે તમારા દેખાવાથી અને ન દેખાવાથી સુખ મળતું નથી. ૪૦. આ શ્લાકનું વ્યંગ્ય સહયાને પણ વિલંબથી સમજાય એવું ફિલષ્ટ છે-અસ્ફુટ છે—માટે તે ગુણીભૂત થાય છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમો ઉલ્લાસ
હક
સંદિગ્ધપ્રાધાન્ય જેમકે – ૪૧શશી ઉગનાં ઉદધિનૌ જેમ જરા ચળઃાં નિજ ધૈર્ય ઈશે સંચારિયાં લોચન, બિંબ જેવા એણ્ડ પરે ત્યાં વદને ઉમાના.
૧૨૯ [૫] આમાં “પરિચુંબન કરવાને ઈચછા કરી એ વ્યંગ્ય પ્રધાન છે કે
લોચન સચાર્યા એ વાચ્ય પ્રધાન છે એ સંદેહ [9].૨ તુલ્યપ્રાધાન્ય જેમકે –
બ્રાહ્મણને તિરસ્કાર મળે છે હિત આપનું;
જામન્ય સમે મિત્ર, નહિ તે દુમનાં થશે. ૧૩૦ [૬] આમાં જામદન્ય સર્વે ક્ષત્રિઓની જેમ રાક્ષસોને ક્ષણમાં ક્ષય કરશે એ વ્યંગ્ય અને વાસ્થનું સરખું પ્રાધાન્ય છે કે, કાકુથી આક્ષિપ્ત થતું જેમકે–
પણું ન કોપથી રણે શત કૌરને, પીઉં દુશાસન તણા ઉરથી ન રક્ત, ભાંગું ન સાથળ સુયોધનના ગદાથી, સંધિ કરે પણ લઈ નૃપતિ તમારા. ૧૩૧ [૭]
૪૧. (ચન્દ્રને ઉદય થતાં, સમુદ્રની જેમ, પિતાનું કંઈક ખસતાં શંકરે ઉમાના મુખ ઉપર બિંબફલ જેવા અધરોષ્ઠો તરફ લોચને પ્રેર્યા.>
૪૨. વાચ વધારે ચમત્કારી છે કે વ્યંગ્ય એ સંદેહ છે, માટે વ્યંગ્ય ગુણીભૂત છે.
૪૩. Kબ્રાહ્મણોના અપમાનને ત્યાગ તમારા જ કલ્યાણને માટે છે. નહિ તે તે જમદગ્નિ મિત્ર ગુસ્સે થશે.)
૪૪. આ લેકમાં “ક્ષત્રિયોને જેમ નાશ કર્યો એમ તમારે રાક્ષસેનો પણ નાશ કરશે” એ વ્યંગ્ય છે. “બ્રાહ્મણનું અપમાન નહિ કરવામાં તમારું ભલું છે” એ વાચે છે. બન્ને સરખી રીતે પ્રધાન છે.
૪૫. Kયુદ્ધમાં કેપથી સો કરોને નહિ હણું, દુઃશાસનની છાતીમાંથી લોહી નહિ પીઉં, અને ગદા વડે સુયોધનની જાંગના ચૂરા નહિ કરી નાંખું. તમારે રાજા ભલે સાટાથી સંધિ કરે.)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
આમાં રેળું જ વગેરે વ્યંગ્ય વાચના નિષેધની સાથે રહેલું છે.૪૬ અસુંદર જેમકે– . ૪ળવાનીર કુંજમાંથી ઊડતાં પંખીને અવાજ સુણી,
ઘરકામમાં પડેલી વહુનાં ગાત્રો ઢીલાં થાયે. ૧૩૨ [૮] આમાં “સંકેત દીધેલ કેઈક લતાગહનમાં પેઠે છે એ વ્યંગ્યના કરતાં “ગાત્રો ઢીલાં થઈ જાય છે” એ વાચ્ય (વધારે) ચમત્કારી છે.૪૮ (સૂ) ૬૭) રેગ્યતા પ્રમાણે આમના ભેદે પહેલાંની જેમ
જાણી લેવા, ચિગ્યતા પ્રમાણે એટલે કે જ્યારે વસ્તુ માત્રથી અલંકારે વ્યક્ત થાય ત્યારે તે ખરેખર વિનિનાં અંગ છે–એને ધ્વનિ કહેવ
૪૬. આ લોક કૈરવકુળનો નાશ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લેનાર ભીમ બેલે છે. “ોળીશ નહિ” વગેરે શબ્દો એને માટે ઘટતા નથી. માટે કાકુ વડે– એટલે બોલતાં અવાજ બદલાઈ જાય છે તે વડે-“રાળીશ નહિ એમ નહિ” વગેરે ‘અભાવને અભાવ સૂચવી રાળીશ જ વગેરે” એવું વ્યંગ્ય સૂચવાય છે. આમાં વ્યંગ્ય પ્રધાન થતું નથી કારણકે તે અભાવસુચક વાચની સાથે જ સૂચવાય છે. જ્યાં કાકુ પછી વિલંબથી ધ્વનિ કુરે ત્યાં તે પ્રધાન થાય. જુઓ ઉલ્લાસ ૩. ઉદાહરણ ૧૫ અને ટીપ અહીં બન્નેનું ભાન કાકુ વડે સાથે થવાથી વ્યંગ્ય ગુણીભૂત થાય છે.
૪૭. <નેતરના કુંજમાંથી ઊડતાં પંખીઓને કોલાહલ સાંભળતી, ઘરકામમાં રોકાએલી વહુનાં ગાત્રો ઢીલાં થઈ જાય છે.)
૪૮. આ શ્લોકમાં વાચ્ય કરતાં વ્યંગ્ય અસુંદર છે–માટે ગુણીભૂત શબ્દ સુણતાં એકદમ સર્વ અંગે ઢીલાં થઈ જવાં–એ વાચ વધારે સુંદર છે.
૪૯. ગુણીભૂત વ્યંગ્યના ફક્ત આ આઠ ભેદ જ નથી. પણ વિનિના જે રીતે ભેદ પાડવામાં આવે છે તે રીતે ગુણીભૂત વ્યંગ્યના પણ ભેદ થઈ શકે. યોગ્યતા પ્રમાણે એટલે કે ધ્વનિના જે ભેદ ગુણભૂત વ્યંગ્યમાં ન ઘટી શકે એવા હોય તે બાદ કરીને. જુઓ ટિ. ૧.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમા ઉલ્લાસ
મ
ડાવામાં પ્રત્યેાજક છે૫૧-કારણકે કાવ્યવૃત્તિને તેમના આશ્રય છે૫૧ એ રીતે ધ્વનિકારે ખતાવેલી દિશાએ જ્યાં વસ્તુ માત્રથી અલંકાર વ્યક્ત થાય ત્યાં ગુણીભૂત વ્યવ્યત્વ નથી.પર
(સૂ. ૬૮) સાલ કારપક એવાં તેમની સાથે સસૃષ્ટિ અને સકરની રીતે ધ્વનિનું મિશ્રણ થાય છે.
સાલ કાર એટલે તે જ અલંકારા, અને અલંકારથી યુક્ત એવાં તે૫૪ [ ગુણીભૂત વ્યંગ્ય ]. ધ્વનિકારે તે કહ્યું છે—“ તે સાલકાર ગુણીભૂત વ્યંગ્ય સાથે અને પેાતાના પ્રભેટ્ઠા સાથે સંકર અને સૃષ્ટિ વડે વળી અનેક રીતે પ્રકાશે છે. ૫૫
૫૦. જે કાવ્યમાં વસ્તુમાત્રથી અલંકાર વ્યક્ત થાય તે ધ્વનિ કાવ્ય કહેવાય. એ સૂત્ર ૫૩.
૫૧. કાવ્યના વ્યવહાર અલંકારની અપેક્ષા રાખે છે—એટલે અલંકારની સુંદરતાથી શબ્દાર્થને કાવ્ય કહી શકાય.
પર. ધ્વનેિ કાવ્યના જે ભેદ ગુણીભૂત વ્યગ્યમાં ઘટી શકતા નથી તે આમાં બતાવે છે. જ્યારે વસ્તુથી અલંકાર સૂચવાય ત્યારે તે હમેશાં ધ્વનિ કાવ્ય જ ખતે; તે કદાપિ ગુણીભૂત થાય નહિ. માટે એ દૃષ્ટિએ પાડેલા ભેદે ગુણીભૂત વ્યંગ્યમાં આવી શકે નહિ. કારણકે વાચ્ય વસ્તુ કરતાં અલંકાર વધારે સુંદર હાય છે એ નિયમથી અગૂઢત્વ વગેરે કારણેાથી વ્યંગ્યનું ચાવ ઘટી જાય તે પણ અલંકારની ચારુતાને લઇને તેને ધ્વનિ જ કહેવા પડે.
૫૩. અલકાર શબ્દથી એ અથૅ લેવાનાઃ અલંકારા, અને અલંકારત્વઅલંકૃત થવું તે—ભાવવાચકનામ.
૫૪. ધ્વનિ અને ગુણીભૂત વ્યગ્યનું એક પ્રકારની સંસૃષ્ટિ અને ત્રણ પ્રકારના સંકરથી મિશ્રણ થાય. અલકારા સાથે એટલે—સમાસેાકિત, રસવત્ વગેરે ગુણીભૂતવ્યંગ્ય અલંકારા સાથે. અલંકારથી યુક્ત એવાં તે સાથે એટલે કે ઉપમા વગેરે (વાચ્ય ) અલંકારાથી યુક્ત વસ્તુરૂપ ગુણીભૂત વ્યંગ્ય સાથે. આવા ગુણીભૂત વ્યંગ્ય સાથે ધ્વનિનું મિશ્રણ થાય.
સૂ. ૬૩ અને સુ. ૬૮ ની હકીકત ભેગી કરીએ તે! એમ લિત થાય કે ધ્વનિનું ધ્વનિ સાથે, ગુણીભૂત વ્યંગ્ય સાથે અને વાચ્ય અલંકાર સાથે મિશ્રણ થાય.
૫૫. તે એટલે ધ્વનિ, પેાતાના એટલે ધ્વનિના.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
| (સ. ૬૨) એમ એકબીજાના મિશ્રણથી ભેદની સંખ્યા
મેટી થાય, એમ–એ પ્રકારે પેટા ભેદો ગણતાં ગણના બહુ જ મટી થઈ જાય. જેમકેભેદ અને પ્રભેદ ગણતાં શૃંગારનું અનન્તપણું થાય. બધાની ગણત્રીની તે શી વાત?
પણ સંક્ષેપમાં ધ્વનિના ત્રણ ભેદે છે; શાથી જે વ્યંગ્યનાં ત્રણ રૂપ ૫૭છે. જેમકે કેઈક વાચ્યતાને સહન કરે છે અને કેઈક બીજા પ્રકારનું છે (એટલે કે કેઈક વાચ્યતાને સહન ન કરે તેવું છે). તેમાં વાચતાસહ અવિચિત્ર અને વિચિત્ર. અવિચિત્ર માત્રવસ્તુ રૂપ પણ વિચિત્ર અલંકારરૂપ છે. જોકે પ્રધાનપણે તે અલંકાય છે છતાં બ્રાહ્મણશ્રમણ ન્યાયથી તેમ કહેવાય છે. પરંતુ રસાદિ સ્વરૂપ અર્થ સ્વપ્ન પણ વાચ્ય નથી કારણકે [તે જે વાચ્ય હોય તે] તેનું રસાદિ શબ્દ વડે અથવા શંગારાદિ શબ્દ વડે અભિધાન થાય, પણ તેમ અભિધાન થતું નથી. તેને પ્રયોગ હોય તે પણ વિભાવાદિને પ્રયોગ ન હોય તે તેથી તેનું ભાન થતું નથી તેથી, તેને પ્રયોગ ન હોય તે પણ વિભાવાદિને પ્રયોગ હોય તે તેનું ભાન થાય તેથી–એ રીતે અન્વય વ્યતિરેકથી–એમ નિશ્ચિત થાય છે કે તે વિભાવાદિના અભિધાન દ્વારા જ સમજાય છે. તેથી આ વ્યંગ્ય જ છે. મુખ્યાર્થીને બાધ વગેરે ન હોવાથી તે લક્ષણાથી જણાતો નથી.
પ. અહાથી નવું પ્રકરણ શરૂ થાય છે. અત્યાર સુધી ધ્વનિ અને ગુણીભૂત વ્યંગ્યની ચર્ચા કરી. હવે વ્યંજના શક્તિની સિદ્ધિ માટે ચર્ચા કરે છે.
૫૭. વસ્તુરૂપ, અલંકારરૂપ, અને રસરૂપ. ૫૮. જુઓ ઉલ્લાસ ૪ ટીપ ૭૧.
૫૯. રસ વાચ નથી કારણકે “અહીં રસ છે” અથવા “શંગાર છે એવા શબ્દ બોલ્યા છતાં પણ જે વિભાવાદિને પ્રયોગ ન હોય તો રસનું ભાન થતું નથી એ વ્યતિરેક, અને અહીં રસ છે વગેરે શબ્દ ન વાપરીએ પણ વિભાવાદિને પ્રયોગ કરીએ તે રસનું ભાન થાય એ અન્વય. આ બનેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે રસ વાગ્યું નથી પણ વ્યંગ્ય છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમા ઉલ્લાસ
નથી
અર્થાન્તરસમિતવાચ્ચમાં અને અન્યન્તતિરસ્કૃતવાચ્ચમાં વસ્તુમાત્રરૂપ વ્યંગ્ય વિના લક્ષણા જ સભવતી એ પહેલાં સાખીત કર્યું છે.૧ શબ્દશક્તિમૂલકમાં૨ અભિધાનું નિયન્ત્રણ થવાથી અભિધાથી નહિ કહેવાતા અન્ય અર્થાંનું અને તેની સાથેના ઉપમા વગેરે અલ કારનું બ્યખ્યત્વ
નિવિવાદ છે.
અર્થ શક્તિભૂલકમાં પણ, જે મતે વાક્યા, વિશેષમાં સંકેત કરવા ચૈાગ્ય નથી એથી સામાન્યરૂપ પદાર્થોના આકાંક્ષા સનિધિ અને ચેાગ્યતાને લીધે પરસ્પર સ'સગ વાળે!, (કાઈ એક) પદને અથ નહિ એવા વિશેષરૂપ ( મનાય ) છે તે અભિહિતાન્વયવાદમાં વ્યંગ્યને અભિધેય ગણવાની તે વાત
૬ ૩
કાંથી હાય ?
3
૮૮
૬૪[ખાલ] અહીં શબ્દ, વૃદ્ધ અને અભિધેયેાને પ્રત્યક્ષથી જુએ છે. શ્રાતા અર્થાં સમયેા છે એમ અનુમાન કરવાના સાધનરૂપ [તેની] ચેષ્ટાથી સમજે છે. (૧). બીજી રીતે ઘટી ન શકે એ રૂપ અપત્તિ વડે દ્વિવિધ પ શક્તિ જાણું. [ પછી ]
૬૦. જુએ . ૨૩, ૨૪.
૬૧. જુએ. સૂ. ૨૩ અને આગળ.
૬૨. જુઓ. ઉ. ૫૪.
૬૩. જાએ સુ, ૭ અને વૃત્ત. કહેવાની મતલબ આ પ્રમાણે છે. અભિધાશક્તિ પદને અં જણાવી ક્ષીણ થતી હાવાથી વાયા ધટાવવા માટે અભિહિતાન્વયવાદી એક જુદી તાત્પયવૃત્તિ સ્વીકારે છે. તેા પછી તે, વ્યંગ્ય કે જેનું ભાન વાગ્યાનું જ્ઞાન થયા પછી થાય છે તેને, અભિધાને વિષય શી રીતે કહી શકે?
૬૪. અભિહિતાન્વયવાદીનું સમાધાન કરી હવે અન્વિતાભિધાનવાદીના મતની ચર્ચા કરે છે. આ બન્ને કારિકામાં અને પછીની વૃત્તિમાં બાળક સ"દ્વૈત કેવી રીતે ગ્રહણ કરે છે તે બતાવે છે.
૬૫. વાચકત્વરૂપી અને વાચ્યત્વરૂપી.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
કાવ્યપ્રકાશ
ત્રણ પ્રમાણેથી જણાતે સંબંધ જાણે. (૨).” આ બતાવેલી દિશાએ૬૭–૪૮ “દેવદત્ત ગાય લાવ” વગેરે ઉત્તમ વૃદ્ધના વાક્ય પ્રયોગથી, મધ્યમ વૃદ્ધ એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ કોમળા વગેરેવાળા અર્થને લઈ જતાં, “આ આ વાકયથી આવે અર્થ સમજે” એવું તેની ચેષ્ટા વડે અનુમાન કરીને, તેમને-અખંડ વાક્ય અને વાક્યર્થને-અર્થપત્તિથી, વાયવાચક ભાવરૂપ સંબંધ નિશ્ચિત કરી બાલ તેમાં વ્યુત્પન્ન થાય છે. પછી
ચૈત્ર ગાય લાવ,” “દેવદત્ત ઘેડે લાવ” “દેવદત્ત ગાય લાવ” વગેરે વાકયપ્રયોગમાં તે તે શબ્દને તે તે અર્થ બરાબર સમજે છે. એ રીતે અવયવ્યતિરેકથી પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિકારી વાક્ય જ પ્રયોગને યોગ્ય છે; તેથી વાક્યસ્થિત જ (અને) અન્વિત જ પદેને અન્વિત પદાર્થો સાથે સંકેત ગ્રહણ કરાય છે. એ રીતે વિશિષ્ટ જ પદાર્થો વાક્યર્થ છે, નહિ કે પદાર્થોનું વૈશિષ્ટય.૭૦ જો કે, ભિન્ન ભિન્ન વાક્યમાં વપરાતાં પદે પ્રત્યભિજ્ઞારૂપ જ્ઞાન વડે તેનાં તે જ છે એમ નિર્ણય થાય છે માટે અન્ય પદાર્થમાત્રથી અન્વિત પદાર્થ સંકેતને વિષય છે તે પણ સામાન્યથી અવછાદિત વિશેષરૂપ જ આ સમજાય છે; શાથી જે પરસ્પર અન્વિત પદાર્થો તેવા છે. આ પ્રમાણે જે અન્વિતાભિધાન
૬૬. સંકેતરૂપ સંબંધ. ૬૭. આને સંબંધ “બરાબર સમજે છે એની સાથે છે. ૬૮. અવતરણમાં આપેલી બે કારિકાએ સમજાવે છે. ૬૯. આદેશ કરે તે ઉત્તમ વૃદ્ધ, આદેશ પ્રમાણે વર્તે તે મધ્યમ વૃદ્ધ.
૭૦. પદના અર્થોનું વૈશિષ્ટય નહિ એટલે કે–સંબંધ વાક્યર્થ નથી, વાક્યથી પ્રતિપાદિત થતું નથી; પણ પરસ્પર સંબદ્ધ પદાર્થો જ (પદના અર્થો જ ) વાક્યથી પ્રતિપાદિત થાય છે. - ૭૧. ગાય લાવ–એ વાક્યમાં જે “ભાવ” પદ છે તે જ ઘડો લાવ” એ વાક્યમાં પણ છે, જેમાં લાવી ૫દ સમાન છે. પહેલામાં લાવ” પદ ઘેડાથી અન્વિત છે તે અન્વય બીજા વાક્યમાં નથી. આ ઉપરથી
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમા ઉલ્લાસ
વાદીએ કહે છે તેમના મતે પણ.—સામાન્યવિશેષરૂપ પદા સંકેતના વિષય છે તેથી જે મતે અતિવિશેષભૂત પદા સંકેતના વિષય ન હેાવાથી, અવાચ્ચુ જ વાક્યા'ની અંદર પહેલા સમજાય છે ત્યાં, અર્થાન્તરભૂત ‘આઠે રાગ ફીકા’ (ઉદાહરણ ૨) વગેરેમાં વિધિને વાચ્ય ગણવાની] ચર્ચા આઘી રહી.છ
6
એમ ફલિત થાય છે કે ‘ લાવ’ એ અમુક વિશિષ્ટ પદાર્થ સાથે અન્વિત નથી પણ કાઇક પદાથી અન્વિત' એવા તેના સામાન્ય અર્થ જ થાય. પણ ગાય લાવ ' વગેરે વાક્યમાં તા ગાયરૂપી વિશિષ્ટ પદાર્થ સાથે અન્વિત થાય છે. આ શી રીતે બને? માટે જુદી એક તાત્પર્યાવૃત્તિ સ્વીકારવી જોઇએ જેના વડે વિશેષ અ સ્ફુરે. એના જવાબમાં અન્વિતાભિધાનવાદી કહે છે કે એ વાત સાચી છે કે સંકેતના વિષય પદાર્થ, માત્ર બીજા કાઇ પદાર્થથી જ અન્વિત હાય છે. તે પણ તે સામાન્યથી વ્યાસ વિશેષરૂપે જ ભાસે છે. કારણકે જે પદાર્થો પરસ્પર સંદ્ થાય છે તેમનું સ્વરૂપ એ જાતનું છે એટલે કે સામાન્યરૂપ વિશેષવાળું છે, અને તેથી વિશેષ સંબધ સમજાય છે. માટે તાત્પ વૃત્તિ જેવી બીજી વૃત્તિ સ્વીકારવાની જરૂર નથી.
6
6
૭ર. અન્વિતાભિધાનવાદીઓને મતે પણ વ્યંજના સ્વીકારવાની જરૂર છે એમ .સાબીત કરે છે. સંકેતના વિષય સામાન્યવિશેષરૂપ પદાર્થ છે ઉદા. તરીકે ગાય લાવ' એ વાક્યનું ‘લાવ’ પદ સામાન્યવિશેષરૂપ છે. ‘ લાવવું' એ પદમાં · ગમે તે કાંઇક લાવવું' એવેા સામાન્ય અર્થ છે; અમુક ચેાસ કંઇક લાવવું, એ વિશેષ અર્થ પણ છે. આ સામાન્યવિશેષરૂપ ક્રિયા વાગ્યામાં અતિવિશેષભૂત થાય છેઃ— અમુક કાંઇક ચાક્કસ લાવવાની, ક્રિયા ‘ અમુક ગાય જ લાવવાની ’ ક્રિયારૂપ અતિવિશેષ રૂપ પકડે છે. આ અતિવિશેષ ક્રિયાપદના સંકેતને વિષય નથી; માટે વાક્યામાં રહેલેા પદના અતિવિશેષભૂત અર્થ અવાચ્ય છે એટલે કે અભિધાના વિષય નથી. હવે ′ એબ્ડે રાગ શીકા ’ ( ઉદા. ૨) વગેરે લેાકમાં ‘તું તે અર્ધમની પાસે ગઈ નથી ’ એ નિષેધરૂપ વાથામાં જે વિધિરૂપ વ્યંગ્યા નીકળે છે તેને અભિધાને વિષય ગણવાના વિચાર પણ કેમ કરી શકાય ? વાક્યા પોતે જ જે અભિધાને વિષય ન હેાય તે તેના જ્ઞાનમાંથી નીકળતા વ્યંગ્યા પણ અભિધાના વિષયન હાય એમાં નવાઈ નથી.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
કાવ્યપ્રકાશ
છ૩ અભિહિતાવવાદમાં અનન્વિત અર્થ છે (એટલે કે સંકેતને વિષય છે)અને અન્વિતાભિધાનવાદમાં ફક્ત અન્ય પદાર્થથી જ અન્વિત (અર્થ છે એટલે કે સંકેતને વિષય છે). અન્વિતવિશેષ તે અવાચ્ય જ છે. તેથી બન્ને મતમાં વાક્યર્થ અપદાર્થ જ છે.
છ૪ નૈમિત્તિક પ્રમાણે નિમિત્તે કહ૫વાં” એમ જે કહેવામાં આવે છે તે વિષે પૂછવાનું કે] નિમિત્ત કારકરૂપ છે કે જ્ઞાપકરૂપ? શબ્દ (અર્થને) પ્રકાશક હેવાથી કારક નથી, જે અજ્ઞાત છે તે જ્ઞાપક શી રીતે બને? અને જ્ઞાતત્વ સંકેતથી જ આવે; અને તે (સંકેત) ફક્ત અન્વિતમાં જ હોય. આ રીતે જ્યાં સુધી નિયત નિમિત્તપણું નિશ્ચિત થતું નથી ત્યાં સુધી નૈમિત્તિકની પ્રતીતિ જ શી રીતે થવાની? તેથી “નૈમિત્તિક પ્રમાણે નિમિત્તે કલ્પવાં એ અવિચારી બલવું છે.
૭૩. બન્ને મતને સંક્ષેપમાં સાર આપે છે. અભિહિતાન્વયવાદમાં અન્વિત થયા વિનાના અર્થો–વાણ્યાર્થ–તાત્પર્યાવૃત્તિથી સમજાય છે એટલે કે તે અવાચ છે–પદનો અર્થ નથી–એટલે કે અભિધાથી જણ નથી; અન્વિતાભિધાનવાદમાં અમુક કાંઇકથી અન્વિત, અમુક (અતિ )વિશિષ્ટ અર્થથી અન્વિત થાય છે. આ (અતિ વિશિષ્ટ અર્થ પણ પદને અર્થ નથી–એટલે કે અભિધાથી જ|તે નથી. બન્ને મતમાં વાક્યર્થ અભિધાને વિષય નથી –તો પછી તેમાંથી નીકળતે વ્યંગ્ય પણ બન્ને મતે અભિધાનો વિષય ન કહેવાય.
૭૪. અહીંથી નવો વાદ શરૂ થાય છે. નૈમિત્તિક પ્રમાણે નિમિત્તે કલ્પાય છે–કાર્યથી કારણ કલ્પાય છે ( કારણ શબ્દ સાધારણ અર્થમાં, એકલા કારક અર્થમાં નહિ). વ્યંગ્યરૂપી કાર્ય આપણી પાસે છે તેનું કારણ કલ્પવાનું છે બીજું કોઈ કારણ સંભવી શકતું નથી એટલે શબ્દને જ તેનું કારણું માનવું જોઈએ. એટલે કે જેમ શબ્દ વાચ્યાર્થ પ્રતીતિનું નિમિત્ત છે તેમ તેનું ઘડી ઘડી અનુસંધાન કરી તેને વ્યંગ્યનું પણ નિમિત્ત માનવું જોઈએ; બીજી કોઈ વૃત્તિ સ્વીકારવાની જરૂર નથી. અભિધા જ બસ છે. શબ્દ સાંભળ્યા પછી જેટલો અર્થ નીકળે–પછી તે વાચ હોય કે વ્યંગ્ય હોય–તે
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમે ઉલ્લાસ
૧૦૧ ૭૫ “તીરની જેમ તે આ દીધું અને દીર્ઘતર વ્યાપાર છે એથી અને “જે પર શબ્દ હોય તે શબ્દાર્થ છે એથી, વિધિ અહીં વાચ્ય જ છે–એમ જેઓ કહે છે તે મૂર્ખાઓ તાત્પર્યની વા બધાની પ્રતીતિનું નિમિત્ત શબ્દ જ છે-કારણકે દરેક ઠેકાણે તે જ ઉપસ્થિત છે. આમ પૂર્વપક્ષ છે. તેનું ખણ્ડન વૃત્તિકાર આ પ્રમાણે કરે છે. નિમિત્ત બે રૂપે હોય-કાંતે વસ્તુને ઉત્પન્ન કરવા રૂ૫ કારક હોય કે જવવા રૂપ જ્ઞાપક હોય. (જુઓ ઉલ્લાસ ૪ ટી. ૨૬, ૨૭) શબ્દ અર્થનું કારક નિમિત્ત હોઈ શકે નહિ–તે અર્થને પ્રકાશ કરે છે માટે જ્ઞાપક રૂપ જ સંભવી શકે. હવે શબ્દને જ્ઞાપકરૂપ માનીએ તો તે પણ ઉપરના ન્યાયથી શી રીતે સંભવે? કાર્ય ઉપરથી કારણ જાણવાનું છે, એટલે કે કારણ, અહીં શબ્દરૂપી કારણ, અજ્ઞાત છે- હવે શબ્દરૂપી અજ્ઞાત કારણું શી રીતે અર્થને જ્ઞાપક થઈ શકે? પોતે અજ્ઞાત હાઈ બીજાને શી રીતે જણાવી શકે? માટે તે જ્ઞાપક પણ આ ન્યાયથી સંભવી શકે નહિ. હવે ધારે કે શબ્દ જ્ઞાત થયે છે અને એ રીતે તે જ્ઞાપક થાય છે પણ એનું જ્ઞાતત્વ તે સંકેતથી જ સંભવી શકે એટલે કે અમુક અથવાચક અમુક શબ્દ છે એવા જ્ઞાનથી જ સંભવી શકે. પણ સંકેત તો કેવળ અન્વિત અર્થમાં ગ્રહણ કરાય છે નહિ કે અન્વિતવિશેષમાં અથવા વિધિરૂપ અર્થમાં. હવે જ્યાં સુધી અમુક -શબ્દ અમુક વિશેષ અર્થમાં સંકેતવાળો છે એવો નિર્ણય ન થાય ત્યાં સુધી તે શબ્દથી તે અર્થનું ભાન ન થાય, અને જ્યાં સુધી તે વિશેષ અર્થનું ભાન ન થાય ત્યાં સુધી તે વિશેષ અર્થને તે શબ્દમાં સંકેત ગ્રહણ પણ ન થાય. આ રીતે નૈમિત્તિક પ્રમાણે નિમિત્તની કલ્પના કરવા જતાં અન્યોન્યાશ્રય દોષ આવી પડે છે. આ રીતે તમારે મને જ્યાં સુધી સંકેત જ સિદ્ધ થઈ શકતો નથી ત્યાં સુધી નૈમિત્તિકની-વ્યંગ્યની–પણ પ્રતીતિ અસંભવિત ઠરે છે.
સિદ્ધાન્તીના કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વ્યંગ્યની ઉપસ્થિતિમાં શબ્દ જ્ઞાપક તે છે પણ તેનું જ્ઞાપકત્વ વ્યાપાર વિના સંભવે નહિ. જેમ શબ્દ અભિધા વ્યાપારથી વાગ્યાથે દર્શાવે લક્ષણવ્યાપારથી લક્ષ્યાર્થ દર્શાવે તેમ વ્યંગ્યાથું દર્શાવવા માટે કઈ વ્યાપાર કલ્પવો જોઈએ. તે વ્યાપારને અમે વ્યંજના કહીએ છીએ. * ૭૫. અહીંથી નવો વાદ શરૂ થાય છે. જેવી રીતે કઈ બળવાન પુરુષે ફેકેલું એક જ તીર પિતાના એક જ વેગરૂપી વ્યાપારથી શત્રુનું બખ્તર,
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
કાવ્યપ્રકારો
યુક્તિનું તાત્પર્ય જાણતા નથી. જેમ કે –“ભૂત અને ભવ્ય સાથે કહેવાતાં ભૂત ભવ્ય માટે કહેવાય છે. એ રીતે કારક પદાર્થો ક્રિયાપદાર્થથી અન્વિત થતાં મુખ્ય ક્રિયાની સંપાદન કરનાર પિતાની ક્રિયાને આશ્રય હેવાથી સાધ્યના જેવા થાય છે, ભેદે છે, મર્મ ભેદે છે અને પ્રાણ હરે છે એ જ રીતે સારા કવિએ વાપરેલો એક જ શબ્દ એક અભિધા વ્યાપારથી જ પદાર્થનું જ્ઞાન, અન્વયબોધ અને વ્યંગ્યપ્રતીતિ કરાવે છે. આ રીતે જેને વ્યંગ્ય કહીએ છીએ તે વાગ્યે જ છે. કારણકે શબ્દ એક જ અર્થ કહી વિરામ પામે છે એમ નથી પણ જેટલું કહેવાનું છે એટલું જણાવી વિરામ પામે છે. આ એક યુક્તિ થઈ. બીજી કહે છે જે અર્થમાં જે શબ્દનું તાત્પર્ય જે હોય તે તે શબ્દને અર્થ કહેવાય. આ બન્ને કારણથી “ઓર્ષે રાગ કે” (ઉદા. ૨) વગેરેને વિધિરૂપ અર્થ વાચ જ છે. વ્યંગ્ય સ્વીકારવાની જરૂર નથી.
૭૬. અલ્પઃ દ્રઃ ૪ શબ્દાર્થ –જે પર જે શબ્દ હોય તે શબ્દાર્થ– એ મીમાંસકોએ કહેલા નિયમનું તાત્પર્ય તેઓ જાણતા નથી–રહસ્ય જાણતા નથી.
૭૭. ઉપરના ન્યાયને અર્થ સમજાવે છે. કહેવાનો સાર એ છે કે ઉચ્ચારેલા શબ્દો વડે પ્રતિપાઘ બધા અર્થોમાંથી જે ભાગમાં વિધેયત્વ હોય તે ભાગમાં તેનું તાત્પર્ય સમજવું, નહિ કે બધાએ અર્થોમાં. આ બાબતનું પ્રતિપાદન વાક્યના સ્વરૂપ ને વિચાર કરી કહે છે, “ગાય લાવ” એ વાક્યમાં “ગાય” ભૂત છે–સિદ્ધ છે-કારક છે. “લાવ” ભવ્ય છે–સાધ્ય છેક્રિયા છે. આમાં ભૂત ભવ્યને માટે ઉચ્ચારાય છે–એટલે કે સિદ્ધ પદાર્થ સાધ્યના વિષય તરીકે ઉચ્ચારાય છે. કારણકે વાકયમાં ઉપસ્થિત થએલા પદાર્થોમાં સિદ્ધ પદાર્થો પ્રાસરૂપ હોવાથી તેમનું વિધાન કરવું નકામું છે. માટે સાધ્યરૂપ પદાર્થો જ વિધેય થઈ શકે–એટલે કે જે વિધેય હોય તે જ તાત્પર્ય થાય અને તે જ વાક્યર્થ કહેવાય અને તેને માટે જ વાક્ય ઉચ્ચારાય.
૭૮. વિધેયત્વ એટલે પ્રવર્તનારૂપ વિધિના વિષય થવું તે. ક્રિયાપદ આ વિષય થઈ શકે એટલે કે સાપ્ય થઈ શકે પણ કારક શી રીતે સાધ્ય થાય? તો કહે છે કે જ્યારે કારક પદાર્થો ક્રિયાના સંબંધમાં આવે છે ત્યારે તે પણ સાધ્ય જેવાં થાય છે–કારણકે તેઓ પિતાની ક્રિયાના આશ્રયરૂપ છે જે ક્રિયા મુખ્ય ક્રિયાનું સંપાદન કરે છે–જેમકે “ગાય લાવ” એ વાક્યમાં
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમે ઉલ્લાસ
૧૦૩ અને તેથી “નહિ બળેલાને બાળવું' એ ન્યાયથી જેટલું પ્રાપ્ત છે તેટલાંનું વિધાન થાય છે. ૯ જેમકે બીજા પ્રમાણેથી ઋત્વિજેએ કરવાનું અનુષ્ઠાન સિદ્ધ થયા પછી, “લાલપાઘથી ઋત્વિઅનુષ્ઠાન કરે છે” એમાં લાલપાઘનું જ વિધાન કરવાનું છે. બીજી રીતે હવન યિાની સિદ્ધિ થઈ ગયાથી “દતિ વડે હમે છે” વગેરેમાં દહિ વગેરેના સાધનપણાનું વિધાન કરવાનું છે.
કઈ જગ્યાએ બેનું વિધાન, કોઈ જગ્યાએ ત્રણ વિધાન પણ જેમકે “લાલ પટ વણ” વગેરેમાં એકનું વિધાન, એનું વિધાન અથવા ત્રણનું વિધાન છે. તેથી “જે જે વિધેય છે તેમાં જ તાત્પર્ય છે” (એને અર્થ એ છે કે) ઉપાર શબ્દનું જ અર્થમાં તાત્પર્ય છે૮°– નહિ કે સમજાય તેટલા બધામાં એ, એમ હોય તે “આગળ દડે છે” વગેરેનું કોઈકવાર પાછળ વગેરે અર્થમાં તાત્પર્ય થાય.૨૧
“ઝેર ખા, પણ એને ઘેર જમીશ નહિ એ વાક્યમાં “એને ઘેર જમીશ નહિ” એ તાત્પર્ય છે માટે તે જ વાક્યર્થ છે ”—એમ જે કહેવાય છે [તેના જવાબમાં કહેવાનું કે] તેમાં “પણ” એક ગાયની ચલનરૂ૫ ક્રિયા લાવવાની ક્રિયાનું સંપાદન કરે છે–અને ગાય તેને આશ્રય છે—માટે તે સાધ્ય જેવી બને છે. આ રીતે ક્રિયા અને કારક બને સાધ્યરૂપ બની શકતાં હોવાથી બન્નેમાં વિધેયત્વ ઘટી શકે.
૭૯ જેમ અગ્નિ બાળેલાને બાળ નથી પણ નહિ બાળેલાને બાળે છે તેમ વાક્ય જે કાંઈ અપ્રાપ્ય છે તેનું જ વિધાન કરે છે–અને તે જ તેનું તાત્પર્ય છે.
૮૦ જેના માટે શબ્દ ઉચ્ચાર્યા હોય તે જ તેનું વિધેય છે અને તેમાં તેનું તાત્પર્ય છે.
( ૮૧ જે કાંઈ સમજાય એ બધામાં એ તાત્પર્ય ગણીએ તે “આગળ” શબ્દ જે પાછળની અપેક્ષા રાખે છે તેથી પણ આગળ દોડે છે” એમ બેલતાં પાછળ પણ સમજાય અને તેમાં તેનું તાત્પર્ય થાય એટલે કે “આગળ ડે છે” તેનું પાછળ દોડે છે એવું તાત્પર્ય થાય.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
१.०४
કાવ્યપ્રકાશ
વાક્યપણું સૂચવે છે. પણ અન્ને આખ્યાત વાગ્યેામાં અગાંગિભાવ (ઘટતા) નથી તેથી ‘ઝેર ખા’ એ વાક્યને મિત્રનું વાક્ય ગણી અંગતા કલ્પવી જોઇએ, અને એ રીતે ઝેર ખાવા કરતાં એને ઘેર જમવું ખરાબ છે; તેથી કાઇ પણ રીતે એને ઘેર જમવું નહિ’ એવુ` ઉપાત્ત શબ્દોના અમાં જ તાત્પર્ય છે.
(
વળી જો શબ્દ સાંભળ્યા પછી જેટલે અથ સમજાય તેટલા બધાંમાં શબ્દને અભિધા જ વ્યાપાર હાય તેા પછી ‘ બ્રાહ્મણ તને શકરા થયેા, બ્રાહ્મણુ તારી કન્યા ગર્ભવતી છે' વગેરેમાં હુ શાક વગેરે પણ કેમ વાચ્ય ન થાય? લક્ષણા પણ શા માટે (સ્વીકારવી), શાથી જે લક્ષણીય અમાં પણ દીઘ અને દીર્ઘતર વ્યાપારથી પ્રતીતિ સિદ્ધ થશે, અને શ્રુતિ, લિંગ, વાક્ય, પ્રકરણ, સ્થાન અને સમાખ્યામાં પહેલું બીજા કરતાં બળવાન શી રીતે થાય ૮૨ આથી અન્વિતાભિધાનવાદમાં પણ વિધિનું એ વ્યંગ્યત્વ સિદ્ધ છે.
'
૮૨ જૈમિનિનું સુત્ર નીચે પ્રમાણે છે. ‘શ્રુતિનિવાયૅપ્રજળસ્થાનસમાલ્યાનાં સમવાયે વારૌર્યયમર્ચવિપ્રાંત ' આ સૂત્રને અર્થ એ છે કે શ્રુતિ આદી છ પ્રમાણામાં જે પૂર્વ પૃવી છે તે પર પરવતી કરતાં બળવાન છે, અર્થાત્ પૂં કરતાં પર (પછીનું પ્રમાણુ) દુળ છે. શાથી જે પરવતી પ્રમાણથી અની પ્રતીતિ વિલંબથી થાય છે-જ્યારે પૂર્વવર્તી પ્રમાણથી શીઘ્ર થાય છે.
હવે જો કેવળ અભિધાત્તિ જ સ્વીકારીએ તે જે સ્થાને શ્રુતિ, લિંગ આદિ અનેક પ્રમાણાથી અનેક અર્થોં ઉપસ્થિત થતા હાય ત્યાં તે બધા અર્થા અભિધાવૃત્તિ દ્વારા ઉપસ્થિત થવાને લીધે એક જ સાથે ઉપસ્થિત થાય અને એ રીતે દરેક પ્રમાણાથી પ્રતીત થતા અર્થાના ભાગમાં પાર્વાપય ન રહેવાથી કાઇનું દુ॰ળપણું કે પ્રબળપણું ન રહે, પણુ ખરી રીતે તે પૌૉપ ને લીધે દુ`ળપણું અને પ્રબળપણું જૈમિનિએ નક્કી કરેલું છે,
શ્રુતિ આદિ પ્રમાણેના અર્થ સંક્ષેપમાં નીચે પ્રમાણે છે. (૧) શ્રુતિ— પેાતાને અર્થે જણાવા માટે જે શબ્દ અન્ય શબ્દની અપેક્ષા ન રાખતા
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમે ઉલ્લાસ
૧૦૫ વળી “કુર જિલ્” (કરો રુચિ) કાવ્યની અંદર ઊંધાં હોય તો શી રીતે દેષ થાય? કારણકે આમાં અસભ્ય અર્થ અન્ય પદાર્થોથી અન્વિત નથી તેથી અનભિધેય જ છે; તેથી આવું વગેરે. અપરિત્યાજ્ય થાય!
હેય તે અતિ કહેવાય. જેમકે–વીનવન્તિ ડાંગરને ખાડે છે' આમાં દ્વિતીયા વિભક્તિ એટલે કે “ને–પ્રત્યયરૂપ શબ્દકૃતિ છે કારણકે તે પોતાનો કર્મસ્વરૂપ અર્થ જણાવામાં બીજા કોઈ શબ્દની અપેક્ષા રાખતા નથી. (૨) લિંગ. અર્થવિશેષ જણાવનાર જે શબ્દગત સામર્થ્ય તે લિંગ. જેમકે– “હિર્લેવર્ન ટાઈમ” “પુરોડાશના સ્થાનભૂત દાભને કાપું છું” એ સ્થાનમાં દાભને કાપવા રૂપ અર્થને પ્રકાશિત કરવાનું “રામ” કાવું છું” એ (બુત) પદમાં સામર્થ્ય છે તે જ લિંગ કહેવાય. એ રીતે આ મંત્ર “દાભ કાપવાનું અંગ બને છે. “જે મસ્ત્રનું જે અર્થ પ્રકાશિત કરવાનું સામર્થ્ય હોય તેનું તે અંગ બને છે” એ ન્યાયથી. (૩) “પરસ્પર આકાંક્ષાને લીધે કઈ પણ એક અર્થમાં પર્યવસાન પામેલાં પદે એ વાક્ય ” જેમકે વસ્ય ત્યા સવિતુ: પ્રવેશ્વિનzખ્યામ્ પૂbIT દસ્તાખ્યામન નું નિrfમ “દેવ સવિતાના પ્રસવમાં રહેતું –એટલે કે અભ્યનુજ્ઞામાં રહેતું (સવિતા દેવ વડે પ્રસુત)–
અશ્વિનેને બાહુ વડે, પૂષનના હાથ વડે, અગ્નિને અભિપ્રેત એવા તને ( હવિને) નિર્વપું છું (અપું , હસું છું), આમાં “ર્નિયમિ' “નિર્વપું છું” એ લિંગથી “કુછ ” “અભિપ્રેત' એ ભાગનો નિર્વાપમાં વિનિયોગ છે. તેની સાથે “વ વા” “દેવ તને” વગેરે ભાગને પણ એકવાક્યતાના બળથી નિવપમાં જ વિનિયોગ થાય છે. (૪) પરસ્પરની આકાંક્ષા તે પ્રકરણ જેમકે ખૂમારાં સ્વામી
ત, ક્ષમા વનતિ તન્નત વર્ગતિ ૩૩૫મા ચન્નતિ. “સ્વર્ગના ઈચછનારે દર્શ અને પૂર્ણમાસ યાગ કરવો.' અર્થાત તે ચા વડે સ્વર્ગ–અપૂર્વ ઉત્પન્ન કરવું. “સમિધને યજે, તનૂનપાતને યજે, અને આજ્યભાગને જે ” અર્થાત સમિધ-યાગ, તનૂનપાતયાગ અને આયભાગયાગવડે ઉત્પન્ન કરે. આ બે વાક્ય વચ્ચે પરસ્પર આકાંક્ષા છે. (બે વાકયો વચ્ચે પરસ્પર આકાંક્ષા છે, કારણકે પહેલા વાક્યમાં સ્વર્ગ૩૫ ફળનું કથન છે. તેથી સ્વર્ગોનકૂલ અપૂર્વ દશ અને પૂર્ણમાસ યોવડે કેવી રીતે ઉત્પન્ન કરવું એવી ઉપકાર-આકાંક્ષા રહે છે, અને બીજા વાક્યમાં ફળનું કથન ન હોવા થી
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યપ્રકાશ
વળી જો વાચ્ય-વાચકથી ભિન્ન વ્યંગ્ય-૨ જકભાવ સ્વીકારવામાં ન આવે તે અસાધુત્વ વગેરેનું નિત્યદોષત્વ અને કષ્ટત્વ વગેરેનું અનિત્યક્રેષ૮૩ એ રીતે વિભાગ કરવા અચેાગ્ય થાય, પણ અચેાગ્ય નથી, શાથી જે [તે] બધાને વિભકત તરીકે સમજાય છે. વાચ્યવાચક ભાવથી ભિન્ન વ્યંગબ્યજકતાને આશ્રય લેવામાં આવે તા, વ્યંગ્ય બહુ રૂપ હાવાથી ક્યાંક જ, કોઈકના જ ઉચિતપણાને લીધે વિભાગવ્યવસ્થા ઘટે.
૧૦૬
૮૪,
,
‘ કપાલિના સંગ તણા પ્રલેાભથી, થયાં હવે છે અતિશેાચનીય છે,૮ સિમધ્યાગ વગેરે યાગા વડે શું ઉત્પન્ન કરવું એવી પ્રયેાજન-આકાંક્ષા રહે છે. પહેલા વાક્યમાં ‘કઇ રીતે’ એવી ઉપકાર–આકાંક્ષા અને ખીજા વાક્યેામાં ‘ શું ઉત્પન્ન કરવું ’ એવી પ્રયેાજન-આકાંક્ષા હેાવાથી આ બન્ને વાક્યાને પરસ્પર સબંધ જોડાય છે. એનું નામ પ્રકરણ. તેથી એવા અર્થે નીકળે કે મિક્યાગ વગેરે દશ અને પૂણુ માસયાગનાં અંગ છે. [ અપૂર્વ એટલે કે લ પ્રાપક અદૃષ્ટ]. ૫ દેશની સમાનતા તે સ્થાન ’ કહેવાય છે. સ્થાનને ક્રમ પણ કહે છે. પાઠક્રમ અને અનુષ્ઠાનક્રમ એવી રીતે તે એ પ્રકારના હાય Û ઇત્યાદિ. ૬ સમાખ્યા એટલે યાગિકશબ્દ જે શબ્દથી તેના અવયવાના જ અ જણાય છે તે લૈંગિક શબ્દ. જેમકે
"
(
પાચક ’ પરાંધવું—
‘ અક’ ખાધક પ્રત્યય એ એ અવયવાને જ અર્થ એ શબ્દમાં જણાય છે, માટે તે વૈગિક છે.
વધારે વિગત માટે અને પૂર્વાપરની પ્રબળતા દુળતા માટે જીએ જૈમિનીસૂત્ર અધ્યાય ૩, પાદ ૩, સૂત્ર ૧૪.
૮૩ વ્યાકરણુના દેાષા આવવા તે અસાવ વગેરે દાષા. શ્રવણુને કટુ લાગે એવા શબ્દોના પ્રયાગ અમુક ઠેકાણે દોષરૂપ છે પણ અમુક ઠેકાણે નથી, જેમકે શૃંગારાદિમાં દોષરૂપ પણ રોદ્ર વગેરેમાં દોષરૂપ નિહ.
૮૪ ઉપરના શ્લેાક કુમારસંભવ સગ ૫ ત્ર્યા. ૭૧માંથી લીધા છે. ઉત્તરાધ' નીચે પ્રમાણે છે. કલા કલાવાનની કાન્તિવાળી એ, અને તું આ લોકની નેત્રકામુદી. ' આ શ્લોક શંકર માટે તપ કરતી પાર્વતીના પ્રેમની પરીક્ષા કરવા બટુક વેષધારી શકરે કહેલા છે. એ સંબધમાં ‘ કપાલી ” પદનું ઔચિત્ય છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમો ઉલ્લાસ
૧૦૭
વગેરેમાં ‘પિનાકી’ વગેરે પદથી વિલક્ષણ રીતે ‘કપાલી’ વગેરે પ શી રીતે કાવ્યને અનુગુણ થાય છે?
.
વળી વાચ્ય અથ બધા સમજનારા માટે એકરૂપ જ છે તેથી તે નિયત છે. કારણકે ‘સૂર્યાં અસ્ત થયા ’ વગેરેમાં વાચ્યાથ કદી બદલાતા નથી. પણ વ્યંગ્ય તે તે તે પ્રકરણ. વક્તા, સમજનાર વગેરે વિશેષાની સહાયતાથી વિવિધ થાય છે. જેમકે ‘સૂર્યાં અસ્ત થયે’ એથીપ શત્રુ ઉપર સામી ચઢાઈ કરવાના અવસર છે,જ્ઞ અભિસરણ શરૂ કર, તારા પિયુ આવ્યામાં છે, કામ કરવાનું બંધ કરીએ,૩ સધ્યા સમયના આચાર શરૂ કર,T દૂર ન જા,તે ગાચેાને ઘરમાં દાખલ કરા," હવે તાપ નહિ પડે,લૌ વેચવાની વસ્તુએ સકેલી ચેા,ત્રં હજી પણ પિયુ આન્ગેા નહિ, વગેરે અનવધિ બ્યંગ્ય અથ તે તે પ્રસ ગે પ્રતિભાસે છે.
‘ એષ્ટ ’ (ઉ. ૨) વગેરેમાં વાચ્યન્યગ્યના નિષેધવિધિરૂપે, ભેદ હાવા છતાં,
૮૬ માસ
વીસારી વિચારી આર્યો મર્યાદથી કા કચું કહેા તે; નિત મ છે સેબ્ય મહીધરાના કે કામથી હાસતી કામિનીના ?
""
૧૩૩
૮૫ ૬ રાજા સેનાપતિને કહે છે. આ દૂતી અભિસારિકાને, મૈં સખી વાસકસજ્જાને, ૩ મજુરા એક બીજાને, ૬ ધાર્મિક બ્રાહ્મથને અે આસ જન કાંઇક કામસર બ્હાર જનારને, જે ગૃહસ્થેા ગાવાળને, મૈં દિવસે તાપથી ખળેલાને ં વેપારીએ પોતાના ગુમાસ્તાને, અઃ પ્રેાષિતભત કા ખાર લાવનારને.
૮૬ <હૈ આર્યો માત્સર્યાં છેડી વિચાર કરી મર્યાદાથી કાય છે તે કહા—પવ તાના નિત ખેા સેવ્ય છે કે કામથી હસતી કામિનીના ?>
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
કાવ્ય પ્રકાશ
વગેરેમાં વાચવ્યંગ્યને સંશય અને શાન્ત શૃંગારમાંથી કોઈ પણ એક વિષયક નિશ્ચય રૂપે ભેદ હોવા છતાં, ૮૮“નૃપ તખી અસિધારે શત્રુનાં શીર્ષ છેદી
ગ્રહણ કરી રિપુશ્રી દર્પ સે હોય તેમાં! નથી શું તવ વહાલી કીર્તિ પહોંચાડી સ્વર્ગે રિપુહર અરિઓએ અંગહેણું છતાં એ.” ૧૩૪ વગેરેમાં વાચ્ય અને વ્યંગ્યને નિન્દા અને સ્તુતિ રૂપે સ્વરૂપને ભેદ હોવા છતાં પહેલાં અને પછી જ્ઞાન થવાથી કાલને ભેદ છતાં, શબ્દને આશ્રિત હોવાથી, અને શબ્દ, તેને એક ભાગ, તેને અર્થ, વર્ણ, અને રચનાને આશ્રિત હોવાથી, આશ્રયને ભેદ હોવા છતાં૧ શબ્દાનુશાસન જ્ઞાન વડે જાણવું, અને પ્રકરણ વગેરેની સહાયતાવાળી પ્રતિભાની નિર્મળતાથી યુક્ત શબ્દાનુશાસન જ્ઞાનવડે જાણવું, એ રીતે નિમિત્તનો ભેદ હોવા છતાં માત્ર સમજનાર એવા અને વિદગ્ધ એવા વ્યવહારને
૮૭ આ લેકમાં વાર્થ સંશયરૂપ છે પણ વ્યંગ્યાર્થ નિશ્ચયરૂપ છે–શાન્ત સ્વભાવના પુરુષોએ પર્વતના નિતંબે સેવવા યોગ્ય છે અને સુગારીઓએ કામિનીના નિતંબે સેવવા યોગ્ય છે – . ૮૮Kહે પૃથ્વી પાલક તીણ તરવારની ધારવડે કરેલ છેદનથી જેમનાં માથાં પડ્યાં છે તે શત્રુઓની લમી લઈ તને શેને ગર્વ થાય છે ? તારી– જેણે શત્રુઓને હણ્યા છે તેની–કીર્તિવલ્લભા તેઓ અપંગ હોવા છતાં શું સ્વર્ગમાં નથી ઉપાડી ગયા?>
૮૮ આમાં નિન્દા થાય છે, સ્તુતિ વ્યંગ્ય છે.
૯૦ વાગ્યનું પહેલાં જ્ઞાન થાય અને વ્યંગ્યનું પછી થાય એ રીતે કાલનો ભેદ છે. વાચ વ્યંજક હેઈ વ્યંગ્ય પ્રતીતિનું કારણ છે એટલે પૂર્વ વત છે. ( ૮૧ વાચ્યાર્થીનો આશ્રય શબ્દ છે એટલે કે તે શબ્દની અભિધા શક્તિ ઉપર આધાર રાખે છે. વ્યંગ્ય તે શબ્દ, તેને એક ભાગ વગેરે ઉપર આધાર રાખે છે એ રીતે આશ્રયને ભેદ છે.
હર વ્યાકરણ, કોશ વગેરે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમા ઉલ્લાસ
૧૦૯
કરવાથી, તથા કેવળ પ્રતીતિ અને ચમત્કૃતિ કરવાથી કાર્યના ભેદ હોવા છતાં; ‘સૂર્ય અસ્ત થયે’ વગેરેમાં ખતાવેલી રીતે સખ્યાના ભેદ હાવા છતાં;
૯૮ કાને રાષ ચડે ના દેખીને ત્રણ પ્રિયા તણા અધરે !
પદ્મ ભમરવાળુ સુંઘી વાર્યું કરનારી હે હાવાં ! ” ૧૩૫ વગેરેમાં વાચ્ય વ્યંગ્યના સખીમાં રહેવારૂપે અને તેના કાન્ત આદિમાં રહેવારૂપે વિષયના ભેદ હાવા છતાં; પણ જે એકત્વ (મનાય) તેા લીલાપીળા વગેરેમાં ક્યાં ય પશુ ભેદ ન રહે. શાથી જે,— કહ્યું છે કે—જે વિરૂદ્ધ ધર્મના અધ્યાસ અને કારણના ભેદ છે એ જ [અનુક્રમે] ભેદ કે ભેના હેતુ છે. પ
વાચકાને અની અપેક્ષા હાય છે પણ વ્યજકાને તેની અપેક્ષા હાતી નથી એ રીતે વાચકત્વ એ જ વ્યંજકત્વ નથી. વળી ‘વાનીર કુંજ' (ઉ. ૧૩ર) વગેરેમાં પ્રતીયમાન અને અભિવ્યક્ત કરી જેમાં, વાચ્ય પેાતાના સ્વરૂપમાં જ વિશ્રામ પામે છે તે ગુણીભૂત વ્યગ્યમાં પેાતાના શબ્દથી નહિ કહેવાતા (અને) જ્ઞાનના વિષય બનતા અતાત્પ ભૂત અથ [ ખીજા] કયા વ્યાપારની વિષયતાને અવલએ !
<
‘છું રામ, સર્વે સહુ' (ઉદા. ૧૧૨) · વ્હાલેા જીવ કરી કર્યું ઉચિત ના રામે, પ્રિયે, પ્રેમનું.’ ‘પામ્યા હૈાર્યગુણાર્થી કીરતિ વી આ રામ લેાકેામહીં’( ઉદા. ૧૦૯ ) વગેરેમાં લક્ષણીય અથ પણ વિવિધ અને છે, વિશેષ વ્યવહારના હેતુ થાય છે,
૯૩ પ્રિયાના ત્રણવાળા અધર જોઇને કાને ગુસ્સા ન થાય ? વાર્યાં છતાં ઉંધું કરનારી હું ભમરાવાળા પદ્મને સુંધનારી હવે સહન કર.>
૯૪ વાચ્યાના નાયિકા વિષય છે, એને ભમરાએ ડંખ માર્યો છે નહિ કે જારે, એવા વ્યંગ્ય નાયક વિષય છે.
૯૫ એ નિત્ય વસ્તુઓમાં ભેદ હોય તા તે વિરુદ્ધ ધર્મને લીધે અને અનિત્ય વસ્તુમાં ભેદ હૈાય તે તેને સખખ તે બન્નેના કારણને ભેદ છે.
* અર્થાન્તર સક્રમિત વાચ્ય વગેરે જે વિશેષ ભેદા માનવામાં આવ્યા છે તે લક્ષ્યા માત્રથી પણ સંભવી શકે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
કાવ્યપ્રકાશ
અને તેનું જ્ઞાન શબ્દાર્થ ઉપર આધાર રાખે છે, પ્રકરણ વગેરેની અપેક્ષા રાખે છે તે પછી આ નવે પ્રતીયમાન કોણ છે? કહેવાય છે. લક્ષણીય અર્થે વિવિધ છે તે પણ અનેકાર્થક શબ્દના અભિધેયની જેમ નિયત જ છે, મુખ્ય અર્થ સાથે અનિયત સંબંધવાળે લક્ષણથી જણાવી શકાય નહિ. પણ વ્યંગ્ય તે પ્રકરણ વગેરે વિશેષને લઈને નિયત સંબંધ, અનિયત સંબંધ અને રાંબદ્ધસંબંધ એ રીતે પ્રકાશે છે. વળી “સાસુ અહીં ઘટે છે, અહીં હું સૂઉ, જોઈ લે દિવસે
પંથી રતાંધળા, મા મારી શય્યા મહીં પડતે ” ૧૩૬ વગેરેમાં વિવક્ષિતા પરવા વિનિમાં મુખ્યાર્થીને બાધ નથી. તેથી અહીં લક્ષણ શી રીતે (કહેવાય)? લક્ષણામાં પણ વ્યંજનાને અવશ્ય આશ્રય લેવું જોઈએ એમ સાબીત કર્યું છે.*
જેવી રીતે અભિધા સમયની અપેક્ષા રાખે છે તેવી રીતે લક્ષણ મુખ્યાર્થબાધ વગેરે ત્રિરૂપ સમયવિશેષની અપેક્ષા રાખે છે. આથી તે અભિધાની પુચ્છ રૂપ છે એમ [કેટલાકે] કહે છે.
લક્ષણારૂપ જ ધ્વનન નથી" શાથી જે તેને (લક્ષણાને) અનુસરી તેનું (વ્યંજનાનું) દર્શન થાય છે. અને તે તેને જ અનુગત છે એમ નથી, અભિધાને અવલંબીને પણ તે થાય છે. તે બને ઉપર જ આધાર રાખે છે એમ નથી, શાથી જે અવાચક વર્ણને અનુસરી પણ તે દેખાય છે. તે શબ્દને જ અનુસરે છે એમ નથી, શાથી જે તે અશબ્દરૂપ નેત્રના કટાક્ષ વગેરેમાં રહા તરીકે પણ પ્રસિદ્ધ છે. આ રીતે અભિધા, તાત્પર્ય, અને
૮ જુઓ ઉલ્લાસ ૨. સૂ. ૧૮ વગેરે
૯૬ લક્ષણો અને વ્યંજના એક નથી પણ ભિન્ન છે. તેનાં ભેદક કારણે આપે છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમા ઉલ્લાસ
લક્ષણારૂપ ત્રણે વ્યાપારાથી ભિન્ન ધ્વનન વગેરે પર્યાયેવાળેા વ્યાપાર ઢંકાય એમ નથી.
"
૧૧૧
66
૯૭ તેમાં ‘ સાસુ અહીં’ વગેરેમાં (ધ્વનિ) નિયતસબ "ધ ૮ કાને રેષ ચર્ચા ના ” વગેરેમાં અનિયતસબધ,
@ “વિપરીત રતે લક્ષ્મી બ્રહ્માને દેખાઁ નાભિકમલસ્થ હરિનું દક્ષિણ લેાચન ઢાંકે આકુલ થઈ રસમાં, ”
૨૩૭
વગેરેમાં સંબદ્ધસ ંબંધ છે.૧૦૦ આમાં હિર પદથી જમણી આંખ સૂર્યરૂપ છે એ વ્યક્ત થાય છે, તેના મંધ થવાથી સૂર્યનું અસ્ત થવું, તેના વડે પદ્મના સ`કાચ, તેના વડે બ્રહ્માનું પૂરાઈ જવું. તેમ થતાં ઢાંકવાનું અંગ ન દેખાવાથી બંધનરહિત સુરતવિલાસ એમ (વ્યક્ત થાય છે).
૧૦૧ 2
અખણ્ડ બુદ્ધિથી સમજાતા વાક્યા જ વાચ્ય છે અને વાક્ય જ વાચક છે' એમ પણ જેએ કહે છે તેઓએ ૯૭ જેમાં વ્યંગ્યના સંબંધ નિયત છે તે નિયત સંબંધ વ્યંગ્ય અહીંઆ સામૂ” વગેરે ક્ષેાકમાં નિયત સંબંધ વ્યંગ્ય છે. નિયત સંબંધ એટલે કે વાય્ અને વ્યંગ્યના એક જ વિષય હાવેા તે. આ શ્લાકમાં બન્નેને વિષય મુસાફર છે.
૯૮. આમાં બન્નેને એક વિષય નથી-વાચ્યના વિષય સખી છે વ્યંગને વિષ્ય તેના વ્હાલા વગેરે છે.
૯૯. —વિપરીત રતમાં લક્ષ્મી નાભિ કમળ ઉપર બેઠેલા બ્રહ્માને જોઇને હિરની જમણી આંખ રસાકુલ થઇ એકદમ ઢાંકી દે છે.>
૧૦૦, સબહુ સંબધ વ્યંગ્ય એટલે કે જે વ્યંગ્ય એક બીજાથી સિદ્ધ થઈ પરંપરારૂપે પ્રતીત થાય તે.
૧૦૧ વેદાન્તીના મતની ચર્ચા કરે છે. અખણ્ડ વાક્યની વાક્યામાં શક્તિ છે. તેજ રીતે વાયગમ્ય વ્યંગ્ય પણ હાઈ તેમાં પણ વાક્યની શક્તિ જ છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
કારપ્રકાશ
અવિદ્યાના માર્ગમાં પડેલાઓએ ૧૦૨પણ પદ અને પદાર્થની કલ્પના કરવી જ જોઈએ એ રીતે તેમના પક્ષે પણ આપેલાં ઉદાહરણ વગેરેમાં વિધિ વગેરે વ્યંગ્ય જ છે.
૧૦૩ વાચ્ય સાથે સંબંધ વિનાનું તો [ કાંઈ પણ] પ્રતીત થતું નથી, શાથી જે ગમે તેનાથી ગમે તે અર્થનું ભાન થવાને પ્રસંગ આવે. આ રીતે સંબંધથી થતે વ્યંગ્ય વ્યંજકભાવ, અનિથત સંબંધમાં અવશ્ય રીતે ન થાય માટે વ્યાપ્ત થવાથી, નિયત હેવાથી, ધમિમાં રહેલે હેવાથી[એવા ત્રિરૂપ લિંગથી લિંગીનું જ્ઞાન જે અનુમાન ૦૪ તદ્રુપે પર્યવસાન પામે છે. જેમકે ૧૦૫ “કુર ધાર્મિક નીરીતે તે કુતરો આજ મારી તેડ
દાવર તીર કુંજ વસતા સિંહે મદેન્મત્તે” ૧૩૮, ૧૨ ક્રિયાકારક ભાવ ધર્મ અને ધર્મભાવ વિના સંભવે નહિ. સંસાર મિથ્યા હોવાથી ધર્મધમભાવ સંભવ નથી. બ્રહ્મ પણ નિર્ગુણ હોવાથી તે ઘટતું નથી. આથી પદ અને પદાર્થના વિભાગની કલ્પના વિના જ અખ૭ બુદ્ધિથી અખણ્ડ વાક્યર્થ સમજવાનો છે. આ પૂર્વપક્ષના જવાબમાં કહે છે કે વ્યવહારદશામાં તો પદ અને પદાર્થનો વિભાગ સ્વીકારવાની જરૂર પડે અને એ રીતે વ્યંગ્ય પણ સ્વીકારવું પડે.
૧૦૩ નયાયિક મતની ચર્ચા કરે છે.
૧૦૪ અનુમાન કરવા માટે ત્રિરૂ૫ લિંગ આવશ્યક છે. ઉ. ત. ધૂમાડો દેખાયાથી પર્વત અગ્નિવાળો છે એવું અનુમાન કરવા માટે પ્રથમ તે તે હેતુ વ્યાપ્ત હોવો જોઈએ. એટલે કે જ્યાં જ્યાં ધુમાડે છે ત્યાં ત્યાં અગ્નિ છે, જેમકે રસોડામાં. બીજુ નિયત હોવો જોઈએ એટલે કે જ્યાં જ્યાં અગ્નિ ન હોય ત્યાં ત્યાં ધૂમ ન હોય, જેમકે સરોવરમાં. અને ત્રિનું ધર્મિનિષ્ઠ હો. જોઈએ. એટલે કે હેતુનું પક્ષમાં એટલે કે ધૂમાડાનું પર્વતમાં-હેવાપણું સિદ્ધ હેવું જોઈએ. વ્યંગ્ય વ્યંજકભાવનું પણ આ ત્રિરૂપલિંગથી અનુમાન કરાય છે. - ૧૦૫ Kહે ધાર્મિક, નીરાંતે ફર. તે કુતરે આજે તે ગોદાવરીના કિનારા ઉપરના કુંજમાં રહેતા ગર્વવાળા સિંહે માર્યો છે.... આ કનો વાચ્યાર્થ એ છે કે કુતરે મારી નખાયાથી ભીસ માણસ ભલે ઘર આગળ કરે. વ્યંગ્યા એ છે કે ગેદાવરી તીરના કુંજવાસી સિંહે તે મારી, ના હોવાથી ત્યાં બહીકણું ન જઈ શકે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
પાંચમો ઉલ્લાસ આમાં કુતરાના જવાથી ઘેર ફરવાનું વિધાન થાય છે, તે ગોદાવરી તીરે સિંહની ઉપલબ્ધિથી ન ફરવાનું અનુમાન કરાવે છે. જે જે બીકનું ભ્રમણ છે તે તે ભયના કારણની નિવૃત્તિની ઉપલબ્ધિપૂર્વક છે, અને ગોદાવરી, તીર સિંહની ઉપલબ્ધિ છે તેથી વ્યાપકના વિરુદ્ધની ઉપલબ્ધિ થાય છે. ૧૦૦ આ વિષે કહેવાનું કેબીકણ પણ ગુરુના કે પ્રભુના હુકમથી, પ્રિયાના અનુરાગથી અને એવા બીજા કેઈક હેતુથી ભયકારણ હોય તે પણ ભમે એ રીતે અને કાતિ હેત. કુતરાથી બીતે પણ વિરત્વને લઈને સિંહથી બીએ નહિ એ રીતે વિદ્ધ પણ, અને ગોદાવરી તીરે સિંહની હયાતી પ્રત્યક્ષ કે અનુમાનથી નિશ્ચિત નથી પણ વચનથી,—અને વચનનું પ્રામાણ્ય નિયત નથી, શાથી જે અર્થની સાથે નિયત સંબંધ નથી એ રીતે–અસિદ્ધ છે. તો આવા હેતુથી શી રીતે સાધ્યની સિદ્ધિ થાય ! ૧૦૯તે જ રીતે “એછે રાગ કે' વગેરેમાં જ્ઞાપક તરીકે ચન્દન ખરી પડવું વગેરે લેવામાં આવે છે તે બીજા કારણથી પણ સંભવે છે, અને એથી આમાં જ નાનના કાર્ય તરીકે કહેવાયા છે. એ રીતે ઉપભેગમાં જ તે વ્યાપ્ત નથી, એથી તે અનેકતિક છે. ૧૦ વ્યક્તિવાદીએ પણ અધમ પદની સહાયતાવાળા એમનું [ઓઝે રાગ વગેરે પદોનું ] વ્યંજકત્વ કર્યું છે; અને આમાં
૧૦૬ આ વ્યંગ્યમાં અનુમાનને ઘટાડે છે–એટલે કે અનુમાનથી ગોદાવરી તીરે ન ભમવાને અર્થ સિદ્ધ કરે છે. આ મતે વ્યંગ્ય સ્વીકારવાની જરૂર નથી.
૧૦૭ આ મતનું ખણ્ડન કરે છે. જે હેતુથી અનુમાન કરવાનું છે તે હેતુ દુષ્ટ છે એમ સાબીત કરે છે. તે અનૈકાતિક છે, વિરુદ્ધ છે અને અસિદ્ધ છે. આવા દુષ્ટ હેતુથી સાચું અનુમાન થઈ શકે નહિ.
૧૦૮ એમ્બે રાગ વગેરે લેકમાં પણ અનુમાન ઘટતું નથી એમ સાબીત કરે છે
૧૦૮ વ્યંજનાવાદીને માટે તે બધા વ્યંગ્ય અર્થે કહાડવામાં દેશ નથી એ બતાવે છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
કાવ્યપ્રકાશ
અધમત્વ પ્રમાણથી સિદ્ધ નથી એથી અનુમાન શી રીતે થાય આવા અમાંથી આવા અં ઉપપત્તિની અપેક્ષા વિના પણ પ્રકાશે છે એ વ્યક્તિવાદીને તે અષણ છે!
એ રીતે કાવ્યપ્રકાશમાં ધ્વનિર્ગુણીભૂતવ્યંગ્યના સ ́કીણુ ભેદનિણ્યના પાંચમા ઉલ્લાસ સમાપ્ત થયેા.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉલ્લાસ છો
(સૂ. ૭૦) પહેલાં જે શબ્દચિત્ર અને અર્થચિત્ર એવાં બને કાવ્યનાં ઉદાહરણ આપ્યાં છે તેમાં અનુક્રમે] ચિત્રઅર્થ
અને ચિત્રશબ્દની સ્થિતિ શૈણપ્રધાનભાવથી છે. ૪૮ શબ્દચિત્રમાં અર્થ અચિત્ર છે એમ નહિ, અથવા અચિત્રમાં શબ્દ અચિત્ર છે એમ તો નહિ. તેમ જ કહ્યું છે કે,
તેના (મતે) રૂપક વગેરે અલંકાર છે. તે બીજાઓ વડે બહુ રીતે કહેવાય છે. સુંદર પણ આભૂષણ વિનાનું વનિતાનું મુખ શોભતું નથી. કેટલાક લોકો રૂપક વગેરે અલંકારને બાહ્ય ગણે છે. તેઓ વાણીને અલંકાર સુગંત અને તિડત પદની
વ્ય-પત્તિને ઈ છે છે. તેથી તેને સુશષ્ટતા કહે છે. અર્થવ્યુત્પત્તિ આના જેવી નથી પણ અમને તે શબ્દાલંકાર અને અભિધેયાલંકા૨ના ભેદથી બને ઈષ્ટ છે.” ( ૧ ઉત્તમ કાવ્ય અને મધ્યમ કાવ્યનું નિરૂપણ કર્યા પછી આ ઉલાસમાં અધમ કાવ્યનું નિરૂપણ કરે છે. પહેલા ઉલ્લાસમાં શબ્દચિત્ર અને અર્થચિત્ર કાવ્યોનાં ઉદાહણે આપ્યાં છે. નવમા અને દશમા ઉલાસમાં શબ્દાલંકાર અને અર્થાલંકાર બતાવવામાં આવશે. આ ઉલાસમાં એટલું જ બતાવ્યું છે કે શબ્દચિત્ર અને અર્થચિત્ર કાવ્યના ભેદ પ્રધાનગાણ ભાવને લઈને છે. એકમાં બીજાનો અત્યંત અભાવ છે એમ નથી. શબ્દચિત્ર કાવ્યમાં અર્થચિત્રતા ગાણ હોય છે; અર્થચિત્ર કાવ્યમાં શબ્દચિત્રતા ગણું હોય છે.
૨. નીચેના લેકે ભામહના કાવ્યાલંકારમાંથી (પરિ. ૧. લો. ૧૩-૧૫) લીધા છે.
૩. કેટલાક લોકો અર્થાલંકારને બાહ્ય કહે છે એટલેકે કાવ્યના અર્થનું જ્ઞાન થયા પછી તે ભાન થાય છે એમ કહે છે. નામ અને ક્રિયાપદને અનુપ્રાસ વગેરેમાં ગોઠવવાથી ભાષાને અલંકાર થાય છે એટલે કે શબ્દાલંકાર થાય છે. આ શબ્દાલંકારની ચમત્કૃતિ પિતાની મેળે જ થાય છે એટલે “કેટલાક તેને જ ઇચ્છે છે પણ ભામહને બન્ને ઇષ્ટ છે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
શબ્દચિત્ર જેમકે
૪પ્રથમ પ્રગટી લાલી, શાલા સુનેરા થઈ પછી વિરહથી વ્હાલી વામા કેરા કપાલ સમી દ્યુતિ, કુષ્ણ કમલિનીના કાપેલા સુકન્દની ક્રાન્તિના સમરથ તમેા નાશે ઈન્દુ ઉગ્યા રજની સુખે. અચિત્ર જેમકે
"ते दृष्टिमात्रपतिता अपि कस्य नात्र क्षोभाय पक्ष्मलदृशामलकाः
કાવ્યપ્રકાશ
૧૩૯
વહાય ।
नीचाः सदैव सविलासमलीकलग्ना ये कालतां कुटिलतामिव न યજ્ઞન્ત ॥ ૪૦ ||
જો કે સત્ર કાવ્યમાં છેવટે વિભાવ વગેરે રૂપે પ′વસાન થાય છે તે પણ સ્ફુટ રસ ન જણાવાથી આ બન્ને કાવ્યેા અવ્યંગ્ય કહ્યાં છે. આમાં શબ્દાલંકાર અને સ્પર્થાલકારના ભેદથી ઘણા ભેદા થાય છે તેમને અલંકારાના નિર્ણુય કરતી વખતે નિય થશે.
F
એ રીતે કાવ્યપ્રકાશમાં શબ્દચિત્ર અને અર્થચિત્ર કાવ્યના નિરૂપણના છઠ્ઠો ઉલ્લાસ સમાસ થયે.
૪. ⟨રજનીના પ્રારંભમાં પ્રથમ રક્ત દ્યુતિવાળા પછી સુવર્ણ જેવી પ્રભાવાળા પછી વિરહથી કલેશ પમતી કેમલ સ્ત્રીના ગાલની વ્રુતિ જેવા પછી રસાળ કમલિનીના કાંદાના કકડા જેવી ધ્રુતિવાળા અધકારને નાશ કરવામાં સમ ચંદ્ર ઉગે છે. >
૫. ⟨સુંદર પાંપણા યુક્ત આંખવાળીએના તે વાળતી લટા અને ખલે કાને ક્ષેભ નથી કરતા? જે (વાળ) નીચે લટકતા અને (ખલ) નીય વૃત્તિવાળા, જે (વાળ) હંમેશા વિલાસથી કપાળ ઉપર પડેલા છે, જે (ખલેા) વિલાસથી જીટું ખેલવામાં લાગેલા છે (તે વાળ) કાળ'શ અને વાંકડીઆપણું છાડતા નથી, (તે ખલે!) કળાં કામ અને કપટ છેડતા નથી.
૬. આ બધા અધમ કાવ્યમાં રસાદિ વગેરેના અત્યન્ત અભાવ હાયછે એમ નથી. પણ તે અસ્ફુટ હાવાથી તેમને અત્યંગ્ય કહ્યા છે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધ
૫ ૧૫
કમાર
ગઈ
શુલિપત્રક [વાંચકને પુસ્તક શરૂ ર્યા પહેલાં નીચે પ્રમાણે ભૂલ સુધારી લેવા વિનંતી છે.]
અશુદ્ધ ૫ ૧૨ ગાણ
કામાર રોમાંચ
રોમાંચ
ગઈ, ઉમ
જામ द्रोहोदक
दोहोद्रेक ૮ ૧૫ ઉપરાંત
થી જુદી અવયવ
અવયવો ૧૨ ૧૧ જાત
જાતિ ૧૩ ૧૫ આવે,
આવે; ૪ ૧૦ કેટલાએકને
કેટલાએકને, ૧૫ ૨૬, લખ્યાર્થ
લક્ષ્યાર્થ ૨૧ ૧૮ તે રાણી
તે ગણી ૨૧ ૧ અથ વિશેષ
વિશેષ ૧૮ પરમેશ્વર શબ્દ રાજાના પરમેશ્વર શબ્દ શિવ વિષ્ણુ વગેરેને અર્થમાં પણ વપરાય છે. માટે પણ વાપરી શકાય. ઉચ્ચ
ઉચ્ચ દુરાધરોહ
દરધિરેહ ૨૭ ૩૦ અય
અથ ૨૮ ૨૨ भिध्वनेः
મિર્થ: ૩૧ ૧૫-૧૬
બ્લેક ટાઈપ ન જોઈએ. ૩૩ ૧૦ (સૂ. ૪)
(સૂ. ૨) ૨૪ (સૂ. ૫)
(સ. ૪) ૪૧ ૧ રસ
રસને નિયમભગ
નિયમભંગ મુ
મુ રુપાળી
રૂપાળી.
અર્થ
૨૭
૪૨
* ર છે ?
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮ ૨૨
નિષ્પન્ન આપના શરીરથી જૂદુ
એવું
૫૬ ૧૪. ૫૭ ૧૪
અશુદ્ધ . . . નિષ્પન્ન આપનાથી જૂદું શરીર એવી એવી એવી એવી...... થતી વતવીર कठतटे સચવાય છે
એવું
એવું...... થતું
बत वीर
कण्ठतटे સૂચવાય છે
૮૩ ૨૫ ૪ ૨૩
તારું ને (वदन परीपाटीषुघटना
“ઓન્ડે” શ્રાથને નિયત સંબંધ
તારું તે (વનપરિપાટીપુ ઘટના) એછે રાગ ફીકે”
બ્રાહ્મણને નિયત સંબંધ
૧૦૭ ૧૪. ૧૦૭ ૨૧ ૧૧૧ ૧૪ ૧૧૧ ૧૫ ૧૧૧ ૨૨ ૧૧૨ ૧૧
સંબદ્ધ સંબંધ ક્રિયાકારક ભાવ
સંબદ્ધસંબંધ ક્રિયાકારકભ વ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ તરફથી પ્રચતા પુરાતત્તવમંદિર
ગ્રન્થાવલી આર્યવિદ્યા વ્યાખ્યાનમાળા.
છીંટની પછી ૨-૦–૦
ચામડાની –૮–૦ પ્રાચીન સાહિત્ય. રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર
૦-૧૨-૦ અનુવાદક શ્રી. મહાદેવ દેસાઈ શ્રી. નરહરિ પરીખ. બુદ્ધલીલાસારસંગ્રહ. લે. ધર્માનંદ કે સંબી.
૨-૮-૦ તહેવારને ઈતિહાસ. લે. ઋગ્વદી.
૩-૮-૦ ઉપનિષત પાઠાવલી. સં. અ. દત્તાત્રેય કાલેલકર. ૦-૧૨-૦ પ્રાકૃતકથાસંગ્રહ.
સં. મુનિ જિનવિજયજી. ૦-૧૪-૦ પાલીપાઠાવલી.
૦-૧૨-૦ અભિધાનપ્પદીપિકા
૫-૦–૦. અભિધમ્મસ્થસંગહે. સં. અ. ધર્માનંદ કોસંબી. ૨-૦-૦ સમ્મતિતર્ક.
સં. ૫. સુખલાલ તથા પં. બેચરદાસ ૧૦ ૦-૦ ધમ્મપદ. (મૂળ તથા અનુવાદ) અ. ધર્માનંદ કોસંબી ઘોડા ખતમાં
તથા અ. રા. વિ. પાઠક) બહાર પડશે. પ્રાકૃત ભાષાઓનું વ્યાકરણ લે. પં. બેચરદાસ
છપાય છે. વૈદિકપાઠાવલી
સં. રસિકલાલ છો. પરીખ , બૈદ્ધ સંઘને પરિચય લે. અ. ધર્માનંદ કોસંબી.
:
, ,
પુરાતત્વ (પુસ્તક ૧ લું) બાંધેલું પુરાતત્વ (પુસ્તક ૨ ) 99
૫–૧૨–૦ ૫–૧ –૦
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
_