________________
૨૦
'કાવ્યપ્રકાશ
જેને આરોપ થાય છે તે વિષયી, બીજાને એટલે જેમાં આપાય છે તે વિષયને, પિતામાં સમાવી દે, ગળી જાય ત્યારે સાધ્યાવસાના થાય, . (સૂ. ૧૬) આ બે ભેદો સદશ્યને લીધે હોય ત્યારે ગાણ
અને સાદય સિવાયના સંબંધને લીધે હોય ત્યારે
:દ્ધ ગણાય છે. આ સારોપા અને સાધ્યવસાના એવા લક્ષણના બે ભેદ સાદશ્યને લઈને થનારા, “વાહીક બળદ છે એમાં અને “આ બળદ છે એમાં થાય છે. ૨૮
અહીં પિતાના અર્થના (એટલે બળદાણાના) સહચારી ગુણે. જેવા કે જડતા, મન્દતા, જે કે લક્ષણથી સમજાય છે, છતાં તે ગુણે બળદશબ્દદ્વારા બીજા અર્થનો એટલે વાહીક અર્થને અભિધાદ્વારા બંધ કરવામાં કારણભૂત થાય છે એમ કેટલાએક કહે છે. પિતાના અર્થના સહચારી ગુણના અભેદને લીધે બીજા શબ્દના અર્થમાં રહેલા ગુણેનું જ લક્ષણથી જ્ઞાન થાય છે, બીજા શબ્દને અર્થ અભિધાથી કહેવાતો નથી એમ બીજા કેટલાક માને છે. સમાન ગુણના આશ્રયપણાને લીધે બીજો અર્થ જ લક્ષણથી જણાય છે એમ બીજા કહે છે.
બીજી જગાએ કહ્યું છે કે “વાગ્યાઈની સાથે અવિનાભાવ. રાખનારા અર્થની પ્રતીતિ તે (શુદ્ધા) લક્ષણ. લક્ષ્યાથ વ્યકિતના ગુણે સાથે (મુખ્યાર્થીને) સંબંધ હોવાને લીધે જે વૃત્તિ થાય છે
૨૮ સારાવાહીક બળદ છે એ સાપ છે, કારણકે તેમાં વિષય. વાહીક અને વિષયી બળદ બન્ને પોતપોતાને રૂપે સમાનાધિકરણથી કહેવાયા છે. વાહીકને ઉદ્દેશીને આપણે કહીએ “આ બળદ છે” ત્યારે એ સાધ્યવસાના થઈ.કારણકે એમાં બન્ને બોલાતાં નથી માત્ર વિષયી જ બેલાય છે, એટલે કે વિષયી વિષયને ગળી જાય છે. વાહીક શબ્દ મૂળ શાહી હશે. તેનો અર્થ બહાર રહેનારે, સભ્ય લોકોની બહાર રહેનાર-અસભ્ય એ થાય.
રદ અહીં પ્રશ્ન એ છે કે “વાહીક બળદ છે” એમાં બળદ શબ્દ વાહીક સાથે અન્વય કેવી રીતે પામે છે. તે સંબંધી ત્રણ જુદા જુદા મતે ટાંકે છે. પહેલો મત એવો છે કે બળદ શબ્દને મુખ્યાથ બાધિત થતાં તે પોતાના અર્થના સહચારી.
