________________
ચેથી ઉલાસ
अतन्द्रचन्द्राभरणा समुद्दीपितमन्मथा ।
तारकातरला श्यामा सानन्दं न करोति कम ॥७३॥ અહીં ઉપમા વ્યંગ્ય છે.
(સૂ. ૫૬) આ રીતે આના અઢાર ભેદ (થયા) ૪૧ આના એટલે વિનિના. સેના બહુ ભેદ હોવાથી અઢાર જ કેમ? તે કહે છે કે | (. પ૭)રસ વગેરે અનંત હોવાથી એક જ ભેદ ગણાય છે. અનંત હોવાથી એટલે કે નવ રસે, તેમાં શંગારના બે ભેદ, સંભોગ અને વિપ્રલંભ. સંગના પણ પરસ્પર અવલેકન આલિંગન, પરિચુએન વગેરે, પુલવીણવાં, જલકેલિ, સૂર્યાસ્ત, ચદય, ષડૂતુવર્ણન વગેરે બહુ ભેદ છે. વિપ્રલંભના અભિલાષા વગેરે કહી ગયા છીએ. તે બન્નેનું પણ વિભાવ અનુભાવ વ્યભિચારીથી વૈચિત્ર્ય થાય છે. તેમાં પણ નાયક નાયિકાની ઉત્તમ પ્રકૃતિ મધ્યમ પ્રકૃતિ અધમ પ્રકૃતિ. તેમાં પણ દેશ કાળ અવસ્થા વગેરેના ભેદે છે. એ રીતે એક જ રસ અનન્ત થાય છે. તો બીજાની ગણત્રી કેમ કરી શકાય? પણ અસંલક્ષ્યક્રમત્વને સાધારણ ધર્મ તરીકે આશ્રય લઈને રસ વગેરેને ઇવનિભેદ એકજ ગણાય છે.
૧૮પ્રકાશમાન ચન્દ્રરૂપી આભરણવાળી, કામને ઉદ્દીપ્ત કરવાવાળી, છેડા તારાઓવાળી શ્યામા કેને આનંદ નથી પમાડતી.” તન્દ્રા વિનાની, ચન્દ્રના આભરણવાળી, કામને ઉદ્દીપ્ત કરવાવાળી આંખના તારા જેના ચપળ છે એવી શ્યામા (સ્ત્રી) કેને આનંદ કરતી નથી એ આ લોકને બીજે અર્થ વ્યંજિત થાય છે. એવી રીતે સ્વામી રાત્રીને સ્ત્રી સાથે સરખાવી છે. અહીં શબ્દ અને અર્થ બન્નેની શક્તિ વડે લંચ થાય છે. ચન્દ્રને અર્થ આકાશને ચન્દ્ર અને સ્ત્રીનું માથાનું ચન્દ્રનામનું ઘરેણું તેમજ તારક એટલે આકાશના તારા અને આંખના તારા અને શ્યામા એટલે રાત્રી અને સ્ત્રી થાય છે તે શબદશક્તિથી થાય છે, અને શબ્દોને બદલાવ્યા હોય તો એ સંજક શકિત ચાલી જાય છે. પણ સમુદ્દો તમન્મથી રાત્રી અને સ્ત્રીને બને લાગુ પડે છે તે અર્થશક્તિથી. એ રીતે અહીં ચંય ઉભયશક્તિથી ઉત્પન્ન થાય છે.
