________________
કાવ્યપ્રકાશ
શક્તિ, લેક, શાસ્ત્ર, અને કાવ્ય વગેરેના મનનથી થતી નિપુણતા, અને કાવ્ય જાણનારાના ઉપદેશથી કરેલ અભ્યાસ, એ કાવ્યના ઉદભવને હેતુ છે. ૩
શક્તિ એ કવિત્વના બીજરૂપ એક પ્રકારને સંસ્કાર છે– જેના વિના કાવ્ય પ્રસરી જ ન શકે અને પ્રસરે તે ઉપહસનીય થાય; લેક એટલે સ્થાવર અને જંગમ રૂપ લેકનું વૃત્ત, શાસ્ત્ર એટલે છન્દ વ્યાકરણ અને શબ્દકેશ તથા કલા, ચાર પુરુષાર્થો, હાથી ઘોડા ખડ્ઝ વગેરેના લક્ષણગ્રન્થો; કાવ્યો એટલે મહાકવિઓનાં કા? વગેરે શબ્દથી ઇતિહાસ વગેરે સમજવાં તેમના વિમર્શનથી એટલે મનનથી] વ્યુત્પત્તિ [એટલે નિપુણતા] થાય છે; જેઓ કાવ્ય કરી શકે અને વિચારી શકે તેમના ઉપદેશથી, કાવ્ય કરવાની અને જવાની ફરી ફરીને પ્રવૃત્તિ, એ ત્રણેય ભેગા, જૂદા જૂદા નહિ, કાવ્યના ઉદ્દભવમાં, નિર્માણમાં અને સમુલાસમાં હેતુ છે–નહિ કે હેતુએ છે.૧૨
એ પ્રમાણે કારણ કહીને તેનું સ્વરૂપ કહે છે, (૧) દોષ વિનાના, ગુણવાળા, વળી ક્યાંક અલંકાર વિનાના
| શબ્દાર્થ તે કાવ્ય, દેષ, ગુણ અને અલંકાર હવે પછી કહેવાશે. ક્યાંક એ શબ્દથી એમ કહે છે કે સઘળે અલંકારવાળું તે હોય જ, કયાંક પુટ અલંકાર ન હોય તે પણ કાવ્યત્વને હાનિ થતી નથી. જેમકે
૧૧ હેતુ એટલે કારણું પ્રયોજન અને હેતુ બન્નેના અર્થો જુદા છે. પાણી ભરવું એ ઘડાનું પ્રયોજન છે અને માટી, ચાક, કુંભાર વગેરે હેતુ છે–કારણ છે.
૧૨ શક્તિ, લોક, શાસ્ત્ર અને કાવ્ય વગેરેના મનનથી થતી નિપુણતા, કાવ્ય જાણનારના ઉપદેશથી કરેલો અભ્યાસ, એ ત્રણેયની સામગ્રી કાવ્યનું કારણ છે. એ ત્રણ મળીને કારણ છે, હરકેઈ એક પૂરતું કારણ નથી.
