________________
પ્રથ ઉલ્લાસ
૧૩૨ કૌમાર તળેા જ ચાર વર તે, તે ચૈત્રની રાત્રિ, ખીલી માલતીં ગધ લૈ કદમના તે પ્રૌઢ વા વાય છે. તેની તેજ હું, તેાય હૈડું તલસી છે આ રહ્યું રેવાને તટ ચેતસી તરુતલે, કેલિની લીલા વિષે. ૧અહીં કાઇ પણ સ્ક્રુટ અલંકાર નથી. રસ જ પ્રધાન હાવાથી તે અલકાર થઈ શકતા નથી.૧૪
જ
કાવ્યના ભેદ્દા ક્રમથી કહે છે.
(સૂ. ૨) આ, વાચ્યથી વ્યંગ્ય ચડી જતાં ઉત્તમ; તેને મુદ્દે એ ધ્વનિ કહેલ છે. ૪
આ એટલે કાવ્ય. મુધાએ એટલે વૈયાકરણેાએ, મુખ્ય એવા જે ૧૫સ્ફેટરૂપ વ્યંગ્ય છે તેના વ્યંજક શબ્દને માટે ધ્વનિ શબ્દ વાપર્યા છે. તેથી તેના મતના બીજા અનુયાયીએ વાચ્યને ગાણુ કરનાર એવા બ્યૂગ્યને સૂચવવા સમર્થ શબ્દાની જોડને પણ ધ્વનિ૧૬ હે છે. જેમકે:
૧૩ ૮જે કામારના હરનાર હતા તે જ વર છે, તેની તે જ ચૈત્રની રાત્રિએ છે, ઉઘડેલા માલતી ફૂલથી સુગન્ધિત થએલા કદંબના એ જ પ્રૌઢ વાયરા છે, એની એ જ હું છું તાપણુ રેવાના કાંઠા ઉપર વેતસીના ઝાડ હેઠળ સુરતવ્યાપારની લીલાવિધિ માટે ચિત્ત ઉત્કંતિ થાય છે.>
૧૪ જ્યારે રસ અપ્રધાન હાઇ અન્ય પ્રધાનભૂત વાક્યાનું અંગ હેાય ત્યારે રસવત અલંકાર કહેવાય છે. અહીં રસ પ્રધાન છે, માટે રસવત્ અલંકાર થઇ શકતા નથી. રસવત અલંકારને માટે જુએ. ઉદાહરણ ૧૧૬. ઉલ્લાસ ૫. ૧૫ વૈયાકરણાના મત એ છે કે શબ્દ નિત્ય છે. આપણે શબ્દના વર્ણ એકીસાથે ખેલતા નથી, પણ એક પછી એક એલીએ છીએ. હવે અર્થ સમજાવવાની શક્તિ તે આખા શબ્દમાં રહેલ છે, અને શબ્દ તે આપણે આખા એકીસાથે એટલી શકતા નથી. ત્યારે ખેલવાથી શબ્દા સમજાય છે કેવી રીતે? તેને ખુલાસા વૈયાકરણા એવા કરે છે કે આપણા એક પછી એક ખેલાઇ મેકલાઇને અસ્ત થતા ધ્વનિથી, અવાજથી, નિત્ય શબ્દ જે વ્યંગ્ય છે તે વ્યક્ત થાય છે અને તેનાથી અમેધ થાય છે. તે નિત્ય શબ્દને સ્ફોટ પણુ કહે છે, અને તેજ મુખ્ય છે.
૧૬ વૈયાકરણા જેમ ફેટને વ્યકત કરનાર અવાજને ધ્વનિ કહે છે તેમ આલંકારિકા પ્રધાનભૂત વ્યગ્યાર્થને વ્યકત કરનાર શબ્દાર્થ –યુગલને ધ્વનિ, નિકાવ્ય કહે છે.
