________________
પ્રથમ ઉલાસ અંગભૂત વ્યાપાર વિષે તત્પર હોવાને લીધે, કાવ્ય અર્થાત્ લકત્તર વર્ણનમાં કુશળ કવિનું કર્મ, જે પ્રભુસમાન શબ્દની પ્રધાનતાવાળા વેદાદિ શાસ્ત્રોથી તેમજ] અર્થતાત્પર્યવાળા મિત્ર સમાન પુરાણ ઇતિહાસાદિથી વિલક્ષણ છે, તે કાન્તાની પેઠે રસ ઉત્પન્ન કરી પિતા તરફ અભિમુખ કરી, રામની પેઠે વર્તવું રાવણની પેઠે ન વર્તવું એવો ઉપદેશ કરે છે.૧૦ માટે સર્વથા તેમાં પ્રયત્ન કરે રોગ્ય છે.
એ પ્રમાણે એનું (કાવ્યનું પ્રયોજન કહીને કારણ કહે છે.
૭ વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાને સંયોગ થવો તે; અથવા વ્યંજના. આ બધાનું વર્ણન ચોથા ઉલ્લાસમાં આવશે.
૮ “અમુક કરે' એવો ઉપરી હુકમ કરે છે તેમાં સેવકને માટે શંકા કે વિચારને અવકાશ નથી. વેદનો આદેશ પણ એવો છે માટે પ્રભુસમાન. શબ્દપ્રધાન એટલે જેમાં શબ્દનું અત્યન્ત મહત્ત્વ છે. જેમકે ૩મી પુરોહિત (ઋ. મેં ૧. સ. ૧) એ શબ્દોને ઠેકાણે હિઝે પુરોતિ એમ ન કહી શકાય. એટલે કે શબ્દોના અર્થતાત્પર્યની દૃષ્ટિએ પણ ફેરફાર ન થઈ શકે. આદિ શબ્દથી સ્મૃતિ સમજવાની.
૮ મિત્ર હોય તે “ જે આમ કરશો તો આવું પરિણામ આવશે.' એવો વસ્તુતત્વનો બોધ કરે છે, પણ તેની પાસે તેમ કરાવતો નથી; તે પ્રમાણે પુરાણ ઇતિહાસ વગેરે “ આમ કરશો તો આમ થશે ” એટલો માત્ર વસ્તુતત્વને બંધ કરે છે, માટે પુરાણ-ઈતિહાસ એ તાત્પર્યને બાધ કરતા મિત્ર સમાન છે. આદિ શબ્દથી આખ્યાન વગેરે સમજવાં.
૧૦ ઉપદેશ ત્રણ પ્રકારનો છેઃ પ્રભુસમાન, મિત્ર સમાન અને કાન્તાસમાન. પ્રભુની માફક હુકમ કર્યા વિના કાન્તાનો ઉપદેશ રસિકતાથી પિતા તરફ આકથી માણસને યોગ્ય પ્રવૃત્તિ કરાવી શકે છે; મિત્રની માફક કેવળ તાત્પર્ય કહી કાન્તા બેસી રહેતી નથી, પણ યોગ્ય આચરણમાં પ્રેરે છે; તેમ કાવ્ય પણ માણસને રસિકતાથી પિતા તરફ આકવિ એગ્ય રસ્તે દેરે છે. કાવ્યમાં ઉપદેશને સ્થાન હોવું જોઈએ કે નહિ તેને યોગ્ય જવાબ ઉપરના નિરૂપણમાં મળી જાય છે.
