________________
ખજો ઉલ્લાસ
ક્રમથી શબ્દ અને અર્થનું સ્વરૂપ કહે છે.
(સૂ ૫) અહીં, શબ્દ, વાયક લાક્ષણિક અને વ્યંજક ત્રણ
પ્રકારના છે.
અહી એટલે કાવ્યમાં. એનું સ્વરૂપ કહેવાશે. (સૂ. ૬) વાસ્થ્ય વગેરે તેના અર્થો છે.
(વાચ્ય વગેરે એટલે) વાચ્ય લક્ષ્ય અને વ્યંગ્યું. (સૂ. ૭) કેટલાએકમાં તાત્પર્યા પણ.
જેનું સ્વરૂપ આગળ કહેવાશે એવા-પદના અર્થાના-આકાંક્ષા, ચેાગ્યતા અને સનિધિને લીધે, સમન્વય થાય ત્યારે, વિશિષ્ટ સ્વરૂપવાળા, કાઇપણ એક પદના અર્થ નહિ એવા વાકયા ઉદય પામે છે, એવેા અભિહિતાન્વયવાદીઓના મત છે; વાચ્ય જ વાકયાથ છે એવા અન્વિતાભિધાનવાદીના મત છે
૨
૧ આલંકારિકા સિવાય ખીજા કાઇ વ્યંગ્યને સ્વીકારતા નથી. ૨-૩ કુમારિલભટ્ટના અનુયાયીઓ ભાટ્ટ મીમાંસકેા અભિહિતાન્વયવાદી કહેવાય છે. તેઓ માને કે અભિધા લક્ષણા અને વ્યંજના ઉપરાંત એક તાત્પ શક્તિ પણ છે; જે પદમાં નહિ પણ વાકયમાં રહે છે. “રામચન્દ્રની ગાય જાય છે.” તેમાં પદ્મા આકાંક્ષા યેાગ્યતા સ`નિધિથી સંકલિત થયાં છે. રામચંદ્ર એક પદ છે, તેનેા અમુક અર્થ છે, ગાયના અમુક અર્થ છે, વગેરે; પણ આખું વાકય ખેલાયાથી રામચંદ્રના સ્વામિત્વને અર્થ જે નીકળે છે તે કાઇ પણ એક પદનેા અર્થ નથી; છઠ્ઠી ભક્તિને અર્થે તા માત્ર સબંધ જ થાય છે. પણ અહીં એ સામાન્ય સબંધના અર્થ ઉપરાંત આપણે સ્વામિત્વના વિશિષ્ટ સંબંધ, ખાસ સંબંધ જે સમજીએ છીએ તે તાત્પ શક્તિને લીધે સમજીએ છીએ. અભિહિત એટલે અભિધા શક્તિથી પદેદારા પ્રથમ ઉપસ્થિત થયેલા અર્થા; તેમને અન્વય એટલે સંબધ ( વાકયા ) તાત્પર્ય વૃત્તિથી ભાસમાન થાય છે એમ અભિહિતાન્વયવાદીઓ કહે છે. પ્રભાકર-ગુરુના અનુયાયીએ અન્વિતાભિધાનવાદીએ કહેવાય છે. તેઓ કહે છે કે અભિધા શક્તિથી જે અર્થ પ્રતીત થાય છે તે અન્વિત એટલે અન્વયયુક્ત જ પ્રતીત થાય
