________________
૧૦૨
કાવ્યપ્રકારો
યુક્તિનું તાત્પર્ય જાણતા નથી. જેમ કે –“ભૂત અને ભવ્ય સાથે કહેવાતાં ભૂત ભવ્ય માટે કહેવાય છે. એ રીતે કારક પદાર્થો ક્રિયાપદાર્થથી અન્વિત થતાં મુખ્ય ક્રિયાની સંપાદન કરનાર પિતાની ક્રિયાને આશ્રય હેવાથી સાધ્યના જેવા થાય છે, ભેદે છે, મર્મ ભેદે છે અને પ્રાણ હરે છે એ જ રીતે સારા કવિએ વાપરેલો એક જ શબ્દ એક અભિધા વ્યાપારથી જ પદાર્થનું જ્ઞાન, અન્વયબોધ અને વ્યંગ્યપ્રતીતિ કરાવે છે. આ રીતે જેને વ્યંગ્ય કહીએ છીએ તે વાગ્યે જ છે. કારણકે શબ્દ એક જ અર્થ કહી વિરામ પામે છે એમ નથી પણ જેટલું કહેવાનું છે એટલું જણાવી વિરામ પામે છે. આ એક યુક્તિ થઈ. બીજી કહે છે જે અર્થમાં જે શબ્દનું તાત્પર્ય જે હોય તે તે શબ્દને અર્થ કહેવાય. આ બન્ને કારણથી “ઓર્ષે રાગ કે” (ઉદા. ૨) વગેરેને વિધિરૂપ અર્થ વાચ જ છે. વ્યંગ્ય સ્વીકારવાની જરૂર નથી.
૭૬. અલ્પઃ દ્રઃ ૪ શબ્દાર્થ –જે પર જે શબ્દ હોય તે શબ્દાર્થ– એ મીમાંસકોએ કહેલા નિયમનું તાત્પર્ય તેઓ જાણતા નથી–રહસ્ય જાણતા નથી.
૭૭. ઉપરના ન્યાયને અર્થ સમજાવે છે. કહેવાનો સાર એ છે કે ઉચ્ચારેલા શબ્દો વડે પ્રતિપાઘ બધા અર્થોમાંથી જે ભાગમાં વિધેયત્વ હોય તે ભાગમાં તેનું તાત્પર્ય સમજવું, નહિ કે બધાએ અર્થોમાં. આ બાબતનું પ્રતિપાદન વાક્યના સ્વરૂપ ને વિચાર કરી કહે છે, “ગાય લાવ” એ વાક્યમાં “ગાય” ભૂત છે–સિદ્ધ છે-કારક છે. “લાવ” ભવ્ય છે–સાધ્ય છેક્રિયા છે. આમાં ભૂત ભવ્યને માટે ઉચ્ચારાય છે–એટલે કે સિદ્ધ પદાર્થ સાધ્યના વિષય તરીકે ઉચ્ચારાય છે. કારણકે વાકયમાં ઉપસ્થિત થએલા પદાર્થોમાં સિદ્ધ પદાર્થો પ્રાસરૂપ હોવાથી તેમનું વિધાન કરવું નકામું છે. માટે સાધ્યરૂપ પદાર્થો જ વિધેય થઈ શકે–એટલે કે જે વિધેય હોય તે જ તાત્પર્ય થાય અને તે જ વાક્યર્થ કહેવાય અને તેને માટે જ વાક્ય ઉચ્ચારાય.
૭૮. વિધેયત્વ એટલે પ્રવર્તનારૂપ વિધિના વિષય થવું તે. ક્રિયાપદ આ વિષય થઈ શકે એટલે કે સાપ્ય થઈ શકે પણ કારક શી રીતે સાધ્ય થાય? તો કહે છે કે જ્યારે કારક પદાર્થો ક્રિયાના સંબંધમાં આવે છે ત્યારે તે પણ સાધ્ય જેવાં થાય છે–કારણકે તેઓ પિતાની ક્રિયાના આશ્રયરૂપ છે જે ક્રિયા મુખ્ય ક્રિયાનું સંપાદન કરે છે–જેમકે “ગાય લાવ” એ વાક્યમાં
