________________
પાંચમે ઉલ્લાસ જેને પ્રસન્ન કરતે ચરણે પડને
આ પદ્મિની વિરહથી કુશ અંગવાળી. ૧૨૫ [૨] અહીં અર્થશક્તિમૂલક વસ્તુરૂપ નાયકનાયિકાને વૃત્તાન્ત, તેની અપેક્ષા ન રાખતા રવિકમલિનીના વૃત્તાન્તના અધ્યાપ (અભેદારેપ) થી જ ખડો થાય છે.૩૩ વાચસિદ્ધયંગ જેમકે – ३४भ्रमिमरतिमलसहृदयतां प्रलयं मूछी तमः शरीरसादम् ।
मरणं च जलदभुजग प्रसह्य कुरुते विषं वियोगिनीनाम् ॥१२६॥ આમાં વ્યંગ્ય હાલાહલ વાચ ભુજગરૂપકને સિદ્ધ કરે છે. ૫ અથવા તો જેમકે–
૩૩. આ લોકમાં સૂર્ય અને પતિનીને વૃત્તાન્ત મુખ્ય છે. આખા કના અર્થમાંથી નાયકનાયિકાવૃત્તાન્તરૂપ વસ્તુ વ્યક્ત થાય છે. આ અર્થશક્તિમૂલક વ્યંગ્ય સૂર્ય અને પદ્મિનીના વાચ વૃત્તાન્તને પિતા હોવાથી તેનું અંગ છે.
અહીં ગુણીભૂત વ્યંગ્યના બીજા ભેદની–અપરનું અંગ–ની ચર્ચા પૂરી થાય છે.
૩૪. અહીંથી વાચસિદ્ધયંગનાં ઉદાહરણે શરૂ થાય છે. (જલદ રૂપી જગમાંથી ઉત્પન્ન થતું વિષ (પાણી) બળાત્કારે વિયેગિનીઓને (ચિત્ત) ભ્રમ, (વિષયમાં) અરુચિ, ઉદાસીનતા, નિશ્ચેષ્ટતા, મૂચ્છ, અંધકાર, શરીરની દુર્બળતા, અને મરણ કરે છે.)
૩૫. અહીં જલદ (વાદળું) એ જ ભુજગ (સર્પ) છે એ રૂપક વાચ છે. જલવાચક વિષ શબ્દ હાલાહલ સૂચવે છે. આ વ્યંગ્ય વાચ રૂપકની સિદ્ધિનું અંગ છે. એટલે કે જલવાચક વિષ શબ્દ હલાહલ ન સૂચવે તો જલદ એ જ ભુજગ છે એ (વાચ) રૂપક સિદ્ધ થાય નહિ. એ રીતે આ ઉદાહણમાં વ્યંગ્ય વાચાર્થની સિદ્ધિનું અંગ બને છે, અને તેથી ગુણભૂત બને છે.
