________________
૧૬
કાવ્યપ્રકાશ
વ્યક્તિ બોલાતી નથી કારણકે “વિશેષણને બંધ કરીને અભિધા શકિત ક્ષીણ થઈ જાય છે ને વિશેષણ સુધી પહોંચી શકતી નથી.” એ ન્યાય છે; માટે આ ઉપાદાન લક્ષણનું ઉદાહરણ છે;૩ એમ ન કહેવું. કારણકે અહીં પ્રયોજન નથી તેમ રૂઢિ પણ નથી. વ્યકિત સાથેના જાતિના નિત્ય સંબંધને લીધે જાતિથી વ્યકિતને આક્ષેપ થાય છે. જેમકે કરાય” એમ કહેતાં કર્મનો આક્ષેપ થાય છે. “કર’ એમ કહેતાં કર્મને આક્ષેપ થાય છે. “પેસ “પેડો” વગેરેમાં “ઘરમાં “ખા” વગેરે.
જાડો દેવદત્ત દિવસે ખાતે નથી એમાં રાત્રિભેજન સમજાય છે તે લક્ષણથી નથી સમજાતું કારણકે તે કૃતાર્થોપત્તિ અથવા અથપત્તિને ૨૪ વિષય છે. ગંગા ઉપર નેસ” અહીં તટ નેસના આધાર તરીકે ઘટી શકે એટલા માટે ગંગા શબ્દ પિતાને અર્થ આપી દે છે. આવા દાખલાઓમાં લક્ષણ વડે લક્ષણે થાય છે. આ બંને પ્રકારની શુદ્ધા (લક્ષણ) છે શાથી જે એમાં ઉપચારનું
મિશ્રણ નથી.
૨૩ આ પારિગ્રાફમાં અહીં સુધી પૂર્વપક્ષ છે. પૂર્વપક્ષ એવો છે કે તમારા મત પ્રમાણે શબ્દને સંકેત ઉપાધિમાં છે. માટે “ગોધો તેવો” એવા તિવાક્યમાં “ગધે’ શબ્દને સંકેત બધાની જાતિ' માં થયો. પણ જાતિ કાંઈ હોમી શકાતી નથી એટલે “ગોધોશબ્દના મુખ્યાર્થીને બાધ થયો સમજવો જોઈએ અને એ શબ્દથી જે ગોધો' વ્યક્તિ સમજાય છે તે હવે લક્ષણથી સમજાય છે એમ ગણવું જોઈએ. જાતિથી જે વ્યક્તિને આક્ષેપ થાય છે તે અભિધાથા ન થઈ શકે કારણકે નિયમ એવો છે કે વિશેષણને-જાતિને બોધ કરી અભિધા શક્તિ ક્ષીણ થઈ જાય છે, તેનાથી વિશેષ્યવ્યક્તિને બોધ થઈ શકતો નથી. માટે અભિધાનો બાધ થતાં લક્ષણ વ્યાપારમાં આવે છે એમ માનવું જોઈએ. આ પૂર્વપક્ષ છે. તેને એમ ન કહેવું” વગેરેથી જવાબ આપે છે.
૨૪ મૃતાર્થપત્તિ–જેને વ્યાકરણમાં આપણે શબ્દ અધ્યાહાર રહેલો કહીએ છીએ તે કૃતાર્થપત્તિ. અમુક હકીક્ત બંધ બેસે તે માટે જે બીજી હકીકત સમજી લેવી પડે તે અર્થપત્તિ.
૨૫ લક્ષણ એટલે ગૌણ થઈને સૂચવવું. ૨૬ ઉપચાર એટલે , સરખાપણનો સંબંધ.
