________________
કાવ્યપ્રકાશ
આમાં રેળું જ વગેરે વ્યંગ્ય વાચના નિષેધની સાથે રહેલું છે.૪૬ અસુંદર જેમકે– . ૪ળવાનીર કુંજમાંથી ઊડતાં પંખીને અવાજ સુણી,
ઘરકામમાં પડેલી વહુનાં ગાત્રો ઢીલાં થાયે. ૧૩૨ [૮] આમાં “સંકેત દીધેલ કેઈક લતાગહનમાં પેઠે છે એ વ્યંગ્યના કરતાં “ગાત્રો ઢીલાં થઈ જાય છે” એ વાચ્ય (વધારે) ચમત્કારી છે.૪૮ (સૂ) ૬૭) રેગ્યતા પ્રમાણે આમના ભેદે પહેલાંની જેમ
જાણી લેવા, ચિગ્યતા પ્રમાણે એટલે કે જ્યારે વસ્તુ માત્રથી અલંકારે વ્યક્ત થાય ત્યારે તે ખરેખર વિનિનાં અંગ છે–એને ધ્વનિ કહેવ
૪૬. આ લોક કૈરવકુળનો નાશ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લેનાર ભીમ બેલે છે. “ોળીશ નહિ” વગેરે શબ્દો એને માટે ઘટતા નથી. માટે કાકુ વડે– એટલે બોલતાં અવાજ બદલાઈ જાય છે તે વડે-“રાળીશ નહિ એમ નહિ” વગેરે ‘અભાવને અભાવ સૂચવી રાળીશ જ વગેરે” એવું વ્યંગ્ય સૂચવાય છે. આમાં વ્યંગ્ય પ્રધાન થતું નથી કારણકે તે અભાવસુચક વાચની સાથે જ સૂચવાય છે. જ્યાં કાકુ પછી વિલંબથી ધ્વનિ કુરે ત્યાં તે પ્રધાન થાય. જુઓ ઉલ્લાસ ૩. ઉદાહરણ ૧૫ અને ટીપ અહીં બન્નેનું ભાન કાકુ વડે સાથે થવાથી વ્યંગ્ય ગુણીભૂત થાય છે.
૪૭. <નેતરના કુંજમાંથી ઊડતાં પંખીઓને કોલાહલ સાંભળતી, ઘરકામમાં રોકાએલી વહુનાં ગાત્રો ઢીલાં થઈ જાય છે.)
૪૮. આ શ્લોકમાં વાચ્ય કરતાં વ્યંગ્ય અસુંદર છે–માટે ગુણીભૂત શબ્દ સુણતાં એકદમ સર્વ અંગે ઢીલાં થઈ જવાં–એ વાચ વધારે સુંદર છે.
૪૯. ગુણીભૂત વ્યંગ્યના ફક્ત આ આઠ ભેદ જ નથી. પણ વિનિના જે રીતે ભેદ પાડવામાં આવે છે તે રીતે ગુણીભૂત વ્યંગ્યના પણ ભેદ થઈ શકે. યોગ્યતા પ્રમાણે એટલે કે ધ્વનિના જે ભેદ ગુણભૂત વ્યંગ્યમાં ન ઘટી શકે એવા હોય તે બાદ કરીને. જુઓ ટિ. ૧.
