________________
પાંચમે ઉલ્લાસ
૧૦૫ વળી “કુર જિલ્” (કરો રુચિ) કાવ્યની અંદર ઊંધાં હોય તો શી રીતે દેષ થાય? કારણકે આમાં અસભ્ય અર્થ અન્ય પદાર્થોથી અન્વિત નથી તેથી અનભિધેય જ છે; તેથી આવું વગેરે. અપરિત્યાજ્ય થાય!
હેય તે અતિ કહેવાય. જેમકે–વીનવન્તિ ડાંગરને ખાડે છે' આમાં દ્વિતીયા વિભક્તિ એટલે કે “ને–પ્રત્યયરૂપ શબ્દકૃતિ છે કારણકે તે પોતાનો કર્મસ્વરૂપ અર્થ જણાવામાં બીજા કોઈ શબ્દની અપેક્ષા રાખતા નથી. (૨) લિંગ. અર્થવિશેષ જણાવનાર જે શબ્દગત સામર્થ્ય તે લિંગ. જેમકે– “હિર્લેવર્ન ટાઈમ” “પુરોડાશના સ્થાનભૂત દાભને કાપું છું” એ સ્થાનમાં દાભને કાપવા રૂપ અર્થને પ્રકાશિત કરવાનું “રામ” કાવું છું” એ (બુત) પદમાં સામર્થ્ય છે તે જ લિંગ કહેવાય. એ રીતે આ મંત્ર “દાભ કાપવાનું અંગ બને છે. “જે મસ્ત્રનું જે અર્થ પ્રકાશિત કરવાનું સામર્થ્ય હોય તેનું તે અંગ બને છે” એ ન્યાયથી. (૩) “પરસ્પર આકાંક્ષાને લીધે કઈ પણ એક અર્થમાં પર્યવસાન પામેલાં પદે એ વાક્ય ” જેમકે વસ્ય ત્યા સવિતુ: પ્રવેશ્વિનzખ્યામ્ પૂbIT દસ્તાખ્યામન નું નિrfમ “દેવ સવિતાના પ્રસવમાં રહેતું –એટલે કે અભ્યનુજ્ઞામાં રહેતું (સવિતા દેવ વડે પ્રસુત)–
અશ્વિનેને બાહુ વડે, પૂષનના હાથ વડે, અગ્નિને અભિપ્રેત એવા તને ( હવિને) નિર્વપું છું (અપું , હસું છું), આમાં “ર્નિયમિ' “નિર્વપું છું” એ લિંગથી “કુછ ” “અભિપ્રેત' એ ભાગનો નિર્વાપમાં વિનિયોગ છે. તેની સાથે “વ વા” “દેવ તને” વગેરે ભાગને પણ એકવાક્યતાના બળથી નિવપમાં જ વિનિયોગ થાય છે. (૪) પરસ્પરની આકાંક્ષા તે પ્રકરણ જેમકે ખૂમારાં સ્વામી
ત, ક્ષમા વનતિ તન્નત વર્ગતિ ૩૩૫મા ચન્નતિ. “સ્વર્ગના ઈચછનારે દર્શ અને પૂર્ણમાસ યાગ કરવો.' અર્થાત તે ચા વડે સ્વર્ગ–અપૂર્વ ઉત્પન્ન કરવું. “સમિધને યજે, તનૂનપાતને યજે, અને આજ્યભાગને જે ” અર્થાત સમિધ-યાગ, તનૂનપાતયાગ અને આયભાગયાગવડે ઉત્પન્ન કરે. આ બે વાક્ય વચ્ચે પરસ્પર આકાંક્ષા છે. (બે વાકયો વચ્ચે પરસ્પર આકાંક્ષા છે, કારણકે પહેલા વાક્યમાં સ્વર્ગ૩૫ ફળનું કથન છે. તેથી સ્વર્ગોનકૂલ અપૂર્વ દશ અને પૂર્ણમાસ યોવડે કેવી રીતે ઉત્પન્ન કરવું એવી ઉપકાર-આકાંક્ષા રહે છે, અને બીજા વાક્યમાં ફળનું કથન ન હોવા થી
