________________
૧૦૮
કાવ્ય પ્રકાશ
વગેરેમાં વાચવ્યંગ્યને સંશય અને શાન્ત શૃંગારમાંથી કોઈ પણ એક વિષયક નિશ્ચય રૂપે ભેદ હોવા છતાં, ૮૮“નૃપ તખી અસિધારે શત્રુનાં શીર્ષ છેદી
ગ્રહણ કરી રિપુશ્રી દર્પ સે હોય તેમાં! નથી શું તવ વહાલી કીર્તિ પહોંચાડી સ્વર્ગે રિપુહર અરિઓએ અંગહેણું છતાં એ.” ૧૩૪ વગેરેમાં વાચ્ય અને વ્યંગ્યને નિન્દા અને સ્તુતિ રૂપે સ્વરૂપને ભેદ હોવા છતાં પહેલાં અને પછી જ્ઞાન થવાથી કાલને ભેદ છતાં, શબ્દને આશ્રિત હોવાથી, અને શબ્દ, તેને એક ભાગ, તેને અર્થ, વર્ણ, અને રચનાને આશ્રિત હોવાથી, આશ્રયને ભેદ હોવા છતાં૧ શબ્દાનુશાસન જ્ઞાન વડે જાણવું, અને પ્રકરણ વગેરેની સહાયતાવાળી પ્રતિભાની નિર્મળતાથી યુક્ત શબ્દાનુશાસન જ્ઞાનવડે જાણવું, એ રીતે નિમિત્તનો ભેદ હોવા છતાં માત્ર સમજનાર એવા અને વિદગ્ધ એવા વ્યવહારને
૮૭ આ લેકમાં વાર્થ સંશયરૂપ છે પણ વ્યંગ્યાર્થ નિશ્ચયરૂપ છે–શાન્ત સ્વભાવના પુરુષોએ પર્વતના નિતંબે સેવવા યોગ્ય છે અને સુગારીઓએ કામિનીના નિતંબે સેવવા યોગ્ય છે – . ૮૮Kહે પૃથ્વી પાલક તીણ તરવારની ધારવડે કરેલ છેદનથી જેમનાં માથાં પડ્યાં છે તે શત્રુઓની લમી લઈ તને શેને ગર્વ થાય છે ? તારી– જેણે શત્રુઓને હણ્યા છે તેની–કીર્તિવલ્લભા તેઓ અપંગ હોવા છતાં શું સ્વર્ગમાં નથી ઉપાડી ગયા?>
૮૮ આમાં નિન્દા થાય છે, સ્તુતિ વ્યંગ્ય છે.
૯૦ વાગ્યનું પહેલાં જ્ઞાન થાય અને વ્યંગ્યનું પછી થાય એ રીતે કાલનો ભેદ છે. વાચ વ્યંજક હેઈ વ્યંગ્ય પ્રતીતિનું કારણ છે એટલે પૂર્વ વત છે. ( ૮૧ વાચ્યાર્થીનો આશ્રય શબ્દ છે એટલે કે તે શબ્દની અભિધા શક્તિ ઉપર આધાર રાખે છે. વ્યંગ્ય તે શબ્દ, તેને એક ભાગ વગેરે ઉપર આધાર રાખે છે એ રીતે આશ્રયને ભેદ છે.
હર વ્યાકરણ, કોશ વગેરે.
