________________
બીજો ઉલાસ
(સૂ. ૩૨) એ પ્રમાણે વિશિષ્ટમાં લક્ષણો ન હોઈ શકે. આને ખુલાસે થઈ જાય છે. (સુ ૩૧) વિશેષે તે લક્ષિતમાં હેય. ૧૮
તટ વગેરેમાં પવિત્રતા વગેરે જે વિશેષે છે તે અભિધા તાત્પર્ય અને લક્ષણાથી ભિન્ન એવા બીજા વ્યાપારથી સમજાય
એવા છે. વ્યંજન, ધવનન, ઘતન વગેરે શબ્દોથી બોલાતો તે -વ્યાપાર અવશ્ય સ્વીકારો જોઈએ.
આ પ્રમાણે લક્ષણ-મૂળવાળું વ્યંજકત્વ કહ્યું. હવે અભિધામૂળવાળું કહે છે. (સૂ. ૩ર) સંગ વગેરેથી અનેક અર્થવાળા શબ્દનું વાચકવ - નિયત્રિત થયા બાદ વા નહિ એવા અર્થને
બોધ કરનાર વ્યાપાર તે અંજન એટલે વ્યંજના છે. * શબ્દના અર્થનો ખાસ નિશ્ચય ન થઈ શકતું હોય ત્યાં -નીચેનાં કારણે ખાસ અર્થની સ્મૃતિ કરાવે છેઃ-સંગ, વિપ્રયાગ, સાહચર્ય, વિરેધિતા, પ્રજન, પ્રકરણ, લિંગ એટલે ચિન્હ, બીજા શબ્દોની સંનિધિ, સામર્થ્ય, ઔચિત્ય, દેશ, કાલ, લિંગ, સ્વર વગેરે.”
આ કહેલી રીત પ્રમાણે નીચેનાં ઉદાહરણમાં અનુક્રમે સંયોગ વગેરેથી નીચેના શબે નીચેના અર્થમાં નિયત્રિત થાય છે જેમકે –
“શંખચક્રવાળે હરિ ૩૮અને “શંખચક વિનાને હરિ એમાં -અશ્રુત ના અર્થમાં, “રામલક્ષ્મણ૩૯ એમાં દશરથપુત્રમાં, તેમની ગતિ રામાજુન° જેવી થઈ એમાં (રામ) ભાર્ગવમાં [પરશુરામ અને ઝાડમાં જણાયાપણાને ધર્મ પણ આવે છે, એને પ્રકટતા કહે છે. એ પ્રકટતા એ જ્ઞાનનું ફળ છે. પ્રભાકર અને બીજા તાર્કિકે એમ કહે છે કે ઝાડ એ જ્ઞાનને વિષય છે, એ ઝાડ મેં જાણ્યું એવું મારામાં ભાન થાય છે– સંવિત્તિ થાય છે. પ્રકટતા વસ્તુ ધર્મ છે, સંવિત્તિ આત્મધર્મ છે. બન્નેને મતે tવષય અને ફળ હમેશાં જુદાં હોય છે. તેવી જ રીતે અહીં પણ લક્ષણના વિષય ( ગંગાતટ ) ને તેના ફલ (પાવનત્વ વગેરે ) થી ભિન્ન ગણ જોઈએ એ મમ્મટનો આશય છે.
૩૮ હરિને બીજો અર્થ ઘેડે, સૂર્ય વગેરે થાય છે. ૩૮-૪૦ બલરામ, પરશુરામ, દશરથિરામ, એ સર્વે રામ કહેવાય છે.
