________________
ત્રીજે ઉલ્લાસ
* ૨૯
આમાં પિતાના કામુક સાથે દૂતીએ ઉપભેગ કર્યો એવી વ્યંજના છે.
૪ અવસ્થા એવીમાં નૃપ પરિષદે દ્રૌપદ દઠી,
વને વ્યાધ સાથે ઘણું ય વસિયા વલ્કલ ધરી; વિરાટપ્રાસાદે અકરમ કર્યા ગુપ્ત રહીને, હજુ, હું ખીજાયે, ગુરુ મુજશું ખીજે, નકુરુને ! ૧૫.
અહીં મારા તરફ ખેદ ગ્ય નથી, કુરુ તરફ છે એમ કાકુથી સૂચન થાય છે. અહીં કાકુ વાચ્યની સિદ્ધિકારક છે માટે આ ગુણીભૂતવ્યંગ્ય કાવ્ય છે એવી શંકા કરવી નહિ. શાથી જે કાકુ દ્વારા માત્ર પ્રશ્ન વ્યક્ત થઈને જ (વાની) વિશ્રાન્તિ એટલે સમાપ્તિ થાય છે.'
૪ કાકુની વિશેષતાથી સૂચવાતા વ્યંગ્યનું ઉદાહરણ. <પાંચાલતનયાને તે અવસ્થામાં રાજસભામાં જેઈને, અને વનમાં વ્યાધ સાથે વલ્કલ: પહેરીને ઘણે કાળ રહ્યા તે જોઈને, અયોગ્ય કામ કરતાં છાના વિરાટને ઘેર રહ્યાં તે જોઈને, મેટાભાઈ હું ખેદ પામતાં મારા વિષે ખેદ પામે છે; હજી સુધી કુઓ તરફ નહિ !>
૫ આ દાખલો ધ્વનિ કાવ્યો છે, અને “ પ્રધાનભૂત વ્યંગ્યાર્થ કાકુથી સચવાય છે” એમ સાબીત કરવા માટે મમ્મટે આપેલ છે. હવે કોઈને કદાચ શંકા થાય કે આ દાખલ ધ્વનિ કાવ્યને નથી, પણ ગુણીભૂત વ્યંગ્યને છે તે એવી શંકાના નિવારણ માટે આ ટીકા આપેલી છે. આ શંકા થવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે. ગુણીભૂતવ્યંગ્યમાં વ્યંગ્યનું કામ વાગ્ય સમજાવવાનું હોય છે, એટલે કે વાગ્યની સિદ્ધિમાં વ્યંગ્ય અંગભૂતથાય છે. એવા ગુણીભૂતવ્યંગ્યમાં કાકુ વપરાય છે. જેમકે આગળ ભીમ કહે છે કે “રોળું ન કેપથી રણે શત કૌરને, ” (જુઓ ઉદા. ૧૩૧.) અહીં વાગ્યાથે બેસતો કરવાને જ “રાળીશ જ” એવા વ્યંગ્યાર્થીની મદદ લેવી પડે છે. અને ત્યાં દાખલ ગુણીભૂત વ્યંગ્યને થાય છે, માટે કદાચ શંકા થાય કે આ જગાએ આપેલો દાખલો પણ ગુણીભૂત વ્યંગ્યને હોય. મમ્મટ આ શંકા અયોગ્ય ગણે છે. તેનું કારણ એવું બતાવે છે કે આ શ્લોકમાં યંગ, વાચની સિદ્ધિ માટે જરૂર નથી. અહીં કાકુધારા માત્ર પ્રશ્ન જ વ્યકત કર્યો છે. એટલે કે કાકુ એવો પ્રશ્ન સૂચિત કરે છે કે
