________________
બીજો ઉલાસ
૧૨
દેને લીધે તેમાં એટલે વ્યકિતમાં, સંકેત કરે ચગ્ય નથી; આ કારણથી અને “ હાથ હિત્ય:”વગેરે શબ્દોને અર્થભેદ ન થતું હોવાથી તેની (વ્યકિતની) ઉપાધિની અંદર જ સંકેત છે.
ઉપાધિના બે પ્રકારે છે. વસ્તુધર્મ અને બોલનારની યદચ્છાથી –મરજીથી–આરપાયેલો. વસ્તુધર્મ પણ બે પ્રકારનું છે. સિદ્ધ અને સાધ્ય. સિદ્ધના વળી બે પ્રકાર છે. પદાર્થને પ્રાણપ્રદ ધર્મ અને પદાર્થને વિશિષ્ટ સ્વરૂપ આપનાર ધર્મ. તેમાં પહેલાને જાતિ કહે છે. વાક્યપદયમાં કહ્યું છે કે “આખલે સ્વરૂપથી, પિતાની મેળે, વ્યક્તિ તરીકે, આખલે છે એમ પણ નથી, આખલે નથી એમ પણ નથી. આખલાપણાના સંબંધથી તે આખલ કહેવાય રીતે લાગુ કરી શકાય? જે કોઈ એમ કહે કે સંકેત અનન્ત ગાયને લાગતો નથી, પણ અત્યારે જેટલી ગાય છે તેટલીને જ લાગે છે, તો વ્યભિચારને દોષ આવે. કારણકે અત્યારે જેટલી ગાયો છે તેટલીને ગાય શબ્દ લાગુ પડ્યા પછી તે પદની શક્તિ તો ખૂટી ગઈ. હવે ભવિષ્યમાં ગાય થશે તેને તે શબ્દ શી રીતે લગાડશે ? જે પછીની ગાયને એ શબ્દ લગાડો. તો શક્તિ વિના તે લગાડવો પડે તે વ્યભિચાર (વિવધારે, અભિચાર-જવું, વ્યાસ થવું હોય તેનાથી વધારે ઉપર જવું, એટલે કે કારણ વિના કાર્યનું થવું,) દોષ છે.
૧૧ અર્થભેદઃ આ પણ, વ્યક્તિમાં સંકેત છે એ શંકાના ઉત્તરમાં કહ્યું છે. ધારો કે વ્યક્તિમાં સંકેત છે એમ કહીએ તે “ડિત્ય નામને. ચાલતો ધોળો આખલો ” એ વાક્યમાં આખલો” એ શબ્દથી જ એ વ્યક્તિને અર્થ થઈ જાય; તો પછી ડિથ, ચાલો, ઘેળે એ શબ્દ કેને બધ કરે? જો એમ કહીએ કે એ શબ્દ પણ એ જ આખલાને બંધ કરે છે તો પછી “ડિત્ય' શબ્દથી પણ એ આખલો બધળેથી પણ એ આખલ “ચાલતોથી પણ એ આખલો એવો અર્થ થાય; એટલે કે ચારેય શબ્દને એક જ વ્યક્તિ અર્થ થા; એટલે શબ્દના અર્થોને ભેદ, ને થઈ શ; બધા શબ્દોને જૂદા જૂદો અર્થ ન થઈ શક્યો, એટલે કે નિરર્થક પુનક્તિને વાંધો આવે. .
૧૨ ઉપાધ એટલે વ્યક્તિમાં રહેલ ધર્મ.
