________________
કાવ્યપ્રકાશ,
એક જ જાતને શબ્દપ્રયોગ અને એક જ જાતનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે ધોળાશ વગેરેના સામાન્યને લઈને છે. ગોળ ભાત વગેરેમાં જે વાસ્તવિક ભિન્ન પાકક્રિયા છે તેની અંદર જેના વડે એક જ શબ્દપ્રયોગ અને જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે પાકત્વાદિ કિયા સામાન્ય છે. બાલ વૃદ્ધ પિપટ વગેરેથી બેલાએલા ડિરથ વગેરે શબ્દોની અંદર, અથવા પ્રતિક્ષણે બદલાતી જતી ડિલ્થ વગેરે વસ્તુઓની અંદર હિન્દુત્વ સામાન્ય જ છે જે એક જ શબ્દપ્રયોગ અને જ્ઞાનનું કારણ થાય છે. આ પ્રમાણે બધા શબ્દના વ્યવહારનું નિમિત્ત જાતિ જ છે એમ કેટલાએકને મત છે, જાતિવિશિષ્ટ વ્યક્તિ એ જ શબ્દનો અર્થ છે એમ કેટલાએકને ૧૭અને અન્યથી વ્યાવૃત્તિ એ જ શબ્દનો અર્થ છે એમ કેટલાએકને ૧૮મત છે, પણ તે ગ્રન્થ મોટો થઈ જવાની બીકથી અને પ્રસ્તુત વિષયમાં ઉપયોગી ન હોવાથી બતાવ્યા નથી. ૧૯ (રુ. ૧૧) તે મુખ્ય અર્થ છે; તે વિષે આનો મુખ્ય વ્યાપાર
અભિધા કહેવાય છે. ૮ તે–એટલે સાક્ષાત્ સંકેતિક અર્થ. આને–એટલે શબ્દને. (સૂ, ૧૨) મુખ્ય અર્થનો બાધ થાય, (અને) મુખ્ય અર્થ
જોડે સંબંધ હોય, ત્યારે રૂઢિને લઈને અથવા પ્રજનને લઈને બીજો અર્થ જે (વ્યાપાર)થી
સમજાય તે લક્ષણ નામની આરોપિત કિયા છે, ૯ ૧૬ જાતિમાં જ માત્ર સંકેત હોય છે એ મત અહીં કહ્યા છે તે પૂર્વ મીમાંસકે છે.
૧૭ આ મત તૈયાયિકાનો છે.
૧૮ આ મત બૌદ્ધોનો છે. આમના મત પ્રમાણે ગાય શબ્દનો અર્થ “ગાય સિવાયનું બીજું કઈ નહિ” એવો નિષેધાત્મક થાય છે. એટલે કે શબ્દનું કામ માત્ર બીજા બધા પદાર્થોથી પિતાના અર્થન ભિન્નતા બતાવવાનું, તેની વ્યાવૃત્તિ કરવાનું છે એવો મત.
૧૮ નરસિંહ ઠાકુર નામના ટીકાકાર પ્રમાણે મમ્મટને “વ્યક્તિમાં સંકેત મત ઈષ્ટ છે. ઝળકીકર પ્રમાણે ભડા ભાષ્યકારને મત મમ્મટને ઈષ્ટ છે. અમને પણ એ જ ઠીક લાગે છે.
