________________
પાંચમે ઉલ્લાસ
કાઈ વિષય નથી જેમાં ધ્વનિ પેાતાના પ્રભેદે સાથે સંકર અથવા ‘પ્રધાનપણાથી યવહારો થાય છે' ૨૮ કાઈક વડે વ્યવહાર થાય છે. ૨૯
૮૯
અને ગુણીભૂત ગૂંગ્યના સ’સૃષ્ટિ ન હોય તે પણ એ ન્યાયે કાઇક સ્થાને
વાસ્તવિક રીતે શ્રી. મમ્મટાચાય ને આ બધા અલંકારા તરીકે સંમત નથી; તેમ હાત તે તેને અલંકારની ચર્ચા કરતા દશમા ઉલ્લાસમાં ઉલ્લેખ હાત. પણ તેમાં એને ઉલ્લેખ કર્યો નથ. મમ્મટાચાર્ય સ. ૮૮ માં આપેલા લક્ષણ પ્રમાણે આ અલંકાર કહેવાય નહિ. તે પ્રમાણે જે ધ · શબ્દાર્થ ઃ અંગારા રસ વગેરે અગીના ઉપકારક થાય તે અલંકાર કહેવાય; ઉપર પ્રમાણે જે સાક્ષાત્ ઉપકારક થાય તે અલંકાર નહિ, પણ ગુણીભૂત વ્યંગ્ય કહેવાય. એટલે કે અલંકાર ત્યારે કહેવાય કે જ્યારે અમુક કથન શબ્દની અથવા અર્થની ચમત્કૃતિ ઉત્પન્ન કરી તે દ્વારા મુખ્ય બાબતની ઉપકારક થાય, નહિ કે શબ્દાર્થ પેાતાની વ્યંજના શક્તિથી વ્યંગ્ય બતાવીને લાગલા જ પ્રધાનભૂત ખામતના ઉપકારક થાય ત્યારે. અહમ ગ્રંથકાર તેમને અલંકાર તરીકે ઉલ્લેખ કરે છે તે કેવળ પ્રાચીન પ્રથા જણાવવા માટે જ.
૨૮. પ્રાધાન્ચેન વ્યવયેશા મસ્તિ—અનેક બાબતેામાં જે મુખ્ય હોય તેને જ લઈને આખા વિશે વ્યવહાર થાય.
૨૯. ઉપરના ઉદાહરણામાં અમુક રસ કે ભાવ પ્રધાનપણે છે અને ખીજા તેને ગાણુ છે. તે પછી તે લૈકાને રસનિ કે ભાવનિના ઉદાહરણ કહેવાને બદલે શામાટે ગુણીભૂતવ્યંગ્યનાં ઉદાહરણા કહેવાં ? તેના જવાબમાં કહે છે કે સાધારણ રીતે ધ્વનિવાળા અને ગણીભૂત વ્યંગ્ય વાળા ક્ષેાકેામાં એવા કાઇ નથી હાતા કે જેમાં તેમને પેાતાના પેટાભેદા સાથે એક અથવા બીજી રીતે સંકર કે સસૃષ્ટિ ન હોય; છતાં પણ વ્યવહાર તે જે મુખ્ય હોય છે તેને લઇને જ થાય છે. મુખ્ય એટલે કે વધારે ચમત્કારી. ઉપરનાં ઉદાહરણામાં અમુક રસ કે ભાવ અર્થની દૃષ્ટિએ પ્રધાન એટલે કે 'ગી છે પણ તેમના કરતાં તેમને અગભૂત વ્યંગ્ય વધારે ચમત્કારી હેાવાથી તેને ગુણીભૂતવ્યંગ્યનાં ઉદાહરણા ગણ્યાં છે; જ્યારે અર્થની દૃષ્ટિએ પ્રધાન વ્યંગ્ય ચમત્કૃતિમાં પણ પ્રધાન હોય ત્યારે તે ધ્વનિ કહેવાય.
